Istota i zakres polityki gospodarczej

Polityka gospodarcza rozumiana jest jako świadoma działalność państwa polegająca na ingerencji w procesy gospodarcze dla realizacji określonych celów ekonomicznych i społecznych. Państwo nigdy nie rezygnowało z ingerencji w gospodarkę, a najstarszym tego przejawem jest fiskalizm państwowy. Nakładając na obywateli obowiązek świadczenia na rzecz państwa w celu finansowania jego funkcjonowania, tym samym dokonywało ingerencji w procesy gospodarcze. Rola państwa w gospodarce ulegała zatem ewolucji wraz z pojawianiem się kolejnych doktryn w polityce gospodarczej. Doktryny te można podzielić na 2 grupy odzwierciedlające dwa główne nurty myślenia o zakresie i konieczności ingerencji państwa w gospodarkę:

1) nurt interwencjonistyczny - wychodził z założenia, że mechanizm rynkowy jest niedoskonały i konieczna jest jego korekta poprzez interwencje państwa. konsekwencją tego były postulaty ograniczenia swobody ekonomicznej podmiotów i jednocześnie wzrostu roli państwa w gospodarce, szczególnie w zakresie redystrybucji dochodów i rozszerzenia zakresu świadczeń socjalnych

2) nurt liberalny - uznaje prymat rynku w gospodarce i postuluje maksymalne ograniczenie ingerencji państwa. argumentuje przy tym, że wprawdzie mechanizm rynkowy jest niedoskonały, ale interwencja państwa jest zawsze nieefektywna, co powoduje, że jej koszty mogą przewyższać pozytywne skutki tej interwencji.

Obydwa nurty w polityce gospodarczej funkcjonują współcześnie równolegle przyjmując postać nowoczesnych doktryn neoliberalnych i neointerwencjonistycznych.

Ewolucja roli państwa w gospodarce - doktryny w polityce gospodarczej

Merkantylizm - XV/XVIw.

Pierwszy zwarty system w polityce gospodarczej towarzyszący rozwojowi gospodarki towarowo-pieniężnej. Cele ingerencji państwa:

1) zapewnienie dopływu do kraju kruszców szlachetnych i wykorzystywanie ich przez skarb państwa jako pieniądza i kapitału

2) osiągniecie i utrzymanie dodatniego bilansu płatniczego i handlowego poprzez popieranie eksportu

3) selektywne kształtowanie wymiany towarowej z zagranicą

4) wspieranie eksportu wyrobów przemysłowych, zwłaszcza o wysokim stopniu ich przetworzenia, ograniczenie eksportu surowców i ułatwienie ich importu w celu poprawy zaopatrzenia przemysłu krajowego

5) popieranie uprzemysłowienia kraju m.in. poprzez zakładanie państwowych fabryk

6) wprowadzenie różnych form nadzoru nad jakością produkcji przemysłowej w celu zapewnienia wyrobom krajowym dobrej opinii.

7) rozbudowa infrastruktury komunikacyjnej wewnątrz kraju (budowa dróg i kanałów żeglownych) oraz gospodarki morskiej (floty i portów)

Merkantylizm jest pierwszą doktryną interwencjonistyczną, a jednocześnie przejawem protekcjonizmu gospodarczego.

Leseferyzm i liberalizm - XVIIIw.

1776r. Adam Smith „Badania nad natur i przyczynami bogactwa narodów” - powstanie liberalizmu. Zakres ingerencji państwa:

1) sprawy obronności

2) wymiar sprawiedliwości

3) ochrona wolności gospodarczej

Przedstawiciele liberalizmu głosili:

1) prymat mechanizmu rynkowego prowadzi do optymalizacji alokacji

2) nie odrzucali istnienia państwa. rola państwa:

* zapobieganie powstawania struktur monopolistycznych

* zaspokajanie potrzeb w zakresie dóbr publicznych

* sterowanie kursem walutowym

Interwencjonizm

Mechanizm rynkowy zawodzi i pojawia się współczesny interwencjonizm. USA. W praktyce idea interwencjonizmu była skutkiem konsekwencji wielkiego kryzysu gospodarczego (1929). Przyjęła postać tzw. New deal (nowego ładu gospodarczego) wprowadzona przez prezydenta F.D. Roosevelta w USA. Polityka gospodarcza miała obejmować:

1) kontrolę banków i giełdy

2) zwiększanie emisji pieniądza w imię zwiększania popytu

3) interwencyjne zakupy rządowe (artykułów rolnych)

4) oddziaływanie na rzecz wzrostu zatrudnienia i poziomu płac

5) roboty i inwestycje publiczne w postaci budowy obiektów użyteczności publicznej, zagospodarowania regionów słabo rozwiniętych

Neokeynesizm

Współczesna wersja interwencjonizmu. Rynek zawodzi co najmniej w zakresie równości szans, aktywizacji zasobów. Jobless growth - wzrost bez pracy - wzrost gospodarczy i bezrobocie.

Zakres ingerencji państwa:

1) przeciwdziałanie kryzysom

2) ochrona środowiska

3) przeciwdziałanie bezrobociu

4) kontrola nad poziomem dochodów

5) tworzenie i rozwój infrastruktury społecznej i technicznej

6) upowszechnianie wiedzy w zakresie co najmniej szkolnictwa podstawowego

7) kształtowanie ładu przestrzennego

8) oddziaływanie na strukturę gospodarki w celu podniesienia jej konkurencyjności

9) kształtowanie bilansu płatniczego z zagranicą

10) pobudzanie i sterowanie badaniami naukowymi i procesami wdrożeniowymi

11) ochrona interesów pracowników

12) wspieranie funkcjonowania kultury

13) ochrona rolnictwa

2 typy interwencjonizmu państwowego:

1) cel zewnętrzny - interwencja podporządkowana jest wzmocnieniu międzynarodowej pozycji państwa, np. Japonia

2) kierowanie się interesem wewnętrznym - państwa dobrobytu - chronimy obywateli - model skandynawski. Nadrzędny cel interwencji - utrzymywanie rozpiętości społecznych na akceptowalnym poziomie

Neoliberalizm

Kanony tej doktryny - cele ingerencji państwa:

1) prowadzenie polityki twardego finansowania budżetowego

2) kontrola podaży pieniądza

3) unikanie barier w handlu światowym

4) unikanie nadmiernego opodatkowania

5) unikanie subsydiowania podmiotów gospodarczych

6) niedopuszczanie do kontroli cen

7) unikanie interwencji rynkowych naruszających zasadę wolnej konkurencji

8) niedopuszczanie do silnej pozycji związków zawodowych

9) dążenie do możliwie szerokiej prywatyzacji

10) wyraźne zachowanie granic między działalnością publiczną a prywatną

11) unikanie manipulacji na rynku kapitałowym

Istota i zakres polityki gospodarczej

Polityka gospodarcza rozumiana jest jako świadoma ingerencja państwa w procesy gospodarcze dla realizacji określonych celów ekonomicznych bądź społecznych. Powodem ingerencji państwa w gospodarkę w ramach prowadzenia polityki gospodarczej jest:

1) niedoskonałość działania mechanizmu rynkowego na szczeblu makro, która powoduje powstawanie szeregu niekorzystnych zjawisk niemożliwych do wyeliminowania wyłącznie w oparciu o instrumenty rynkowe (np. bezrobocie, inflacja, kryzysy gospodarcze, dysproporcje w podziale dochodów, itd.). Niezbędna jest zatem korekta działania mechanizmu rynkowego w celu ograniczania przyczyn i łagodzenia skutków tych niekorzystnych zjawisk.

2) konieczność finansowania i dostarczania dóbr publicznych, których „produkcji” nie można oprzeć wyłącznie na działaniu mechanizmu rynkowego. Istnienie tych dóbr warunkuje jednocześnie funkcjonowanie państwa i gospodarki stanowiąc kryterium rozwoju danego kraju.

W praktyce gospodarczej obowiązują współcześnie dwa nurty myślenia w zakresie prowadzenia polityki ekonomicznej. Zwolennicy nurtu liberalnego uznają, iż państwo powinno być możliwie „wstrzemięźliwe” i ograniczyć swoją ingerencję do:

1) stanowienia i przestrzegania ogólnych zasad funkcjonowania gospodarki

2) dbania o zachowanie równowagi towarowo-pieniężnej w salki makroekonomicznej.

Drugi nurt - interwencjonistyczny uznaje, że państwo powinno prowadzić aktywną politykę gospodarczą polegającą na korygowaniu skutków działania mechanizmu rynkowego w celu niwelowania dysproporcji między poszczególnymi grupami społecznymi, regionami, itd. najważniejszym instrumentem ingerencji jest polityka fiskalno-budżetowa.

Ze względu na cele w polityce gospodarczej oraz specyfikę stosowanych instrumentów możemy wyróżnić następujące dziedziny polityki gospodarczej:

1) polityka pieniężna 2) polityka fiskalno-budżetowa 3) polityka zatrudnienia (rynku pracy) 4) polityka cen i dochodów

5) polityka regionalna 6) polityka przemysłowa 7) polityka współpracy gospodarczej z zagranicą 8) polityka rolna

Jednym z głównych problemów w polityce gospodarczej jest kwestia konfliktu celów między poszczególnymi dziedzinami. Oznacza to w praktyce, że realizacja jednego celu w ramach danej dziedziny polityki gospodarczej może wykluczać realizację innego celu w ramach innej dziedziny polityki gospodarczej.

Krzywa Philipsa

Polityka gospodarcza ze swej istoty polega na konieczności dokonywania wyborów spośród różnych, często konkurencyjnych wobec siebie możliwości wykorzystania ograniczonych zasobów w gospodarce. Konflikt celów wynika zatem z samego faktu ograniczoności środków oraz konkurencyjności celów wynikających ze specyfiki poszczególnych dziedzin polityki gospodarczej.

Przykładowo: wyższe wydatki budżetowe, które mogą sprzyjać wzrostowi gospodarczemu i będą dobrze odebrane przez społeczeństwo jako cel, w polityce fiskalno-budżetowej mogą być w konflikcie z celami w polityce pieniężnej, gdyż jednym ze skutków nadmiernych wydatków budżetowych jest wzrost inflacji i dodatkowo wzrost stopy procentowej.

Polityka pieniężna

Polityka pieniężna rozumiana jest jako część polityki gospodarczej, w której wykorzystuje się pieniądz jako sposób oddziaływania na gospodarkę. Niezależnie od tego, co jest formalnym celem w polityce pieniężnej, faktycznym jest zawsze kontrola podaży pieniądza. Równowaga towarowo-pieniężna jest bowiem jedną z podstawowych równowag makroekonomicznych, której naruszenie oznaczałoby destabilizację gospodarki.

Instytucją odpowiedzialną za prowadzenie polityki pieniężnej jest bank centralny. Ze względu na swoje szczególne funkcje, pozycję prawną wobec innych organów władzy centralnej i administracji państwowej oraz posiadane instrumenty bank centralny jest jedyną instytucją uprawnioną do prowadzenia polityki pieniężnej.

Funkcje banku centralnego:

1) funkcja emisyjna - polega na tym, że bank centralny jest jedynym bankiem uprawnionym do emisji pieniądza gotówkowego, który stanowiące tzw. bazę monetarną dla tworzenia pieniądza bezgotówkowego

2) funkcja banku banków - bank centralny jest ostatecznym kredytodawcą banków komercyjnych pełniąc jednocześnie funkcję nadzorczą wobec całego systemu bankowego

Aktywa banku: kredyty - termin zapadalności; pasywa banku: depozyty - termin wymagalności

3) funkcja banku państwa - polega na tym, że bank centralny prowadzi najważniejsze rachunki państwa (budżet, bilans płatniczy, rezerwy walutowe, itd.)

4) funkcja stabilizacyjna - polega na tym, że bank centralny ma możliwość ingerowania na rynku pieniężnym w celu jego stabilizacji

Pozycja prawna banku centralnego

Istotą roli banku centralnego w prowadzeniu polityki pieniężnej jest jego stopień niezależności od innych instytucji państwowych. Daje to możliwość prowadzenia autonomicznej polityki pieniężnej, kierującej się wyłącznie przesłankami ekonomicznymi i wolnej od presji politycznej ze strony innych organów. Podstawą takiej pozycji jest niezależność prawna i instytucjonalna banku centralnego.

Do 1997r. prezes banku centralnego był suwerennym decydentem w zakresie prowadzenia polityki pieniężnej. W 1997r. powołano Radę Polityki Pieniężnej (RPP) kapitał kolegialne ciało doradcze (9 osób, po 3 wybierają: prezydent, Sejm, Senat, przewodniczącym jest prezes NBP) wybierane przez Sejm, Senat i prezydenta). Rolą tej instytucji jest podejmowanie wspólnie z szefem banku centralnego najważniejszych decyzji w zakresie polityki pieniężnej. Nie zmienia to jednak autonomiczności instytucji i pozycji prawnej banku centralnego. Jej gwarantem jest:

1) okres kadencyjności - 6 lat

2) tryb powoływania i odwoływania prezesa banku centralnego

3) zachowanie zasady odpowiedzialności ustawowej (prezes banku centralnego odpowiada przed prawem i nie jest podległy żadnej instytucji w państwie)

Równanie J. Fishera MV=PT (PKB)

M - ilość pieniądza na rynku V - szybkość obiegu jednostki pieniężnej

P - poziom cen T - ilość (wolumen) towarów

W normalnych warunkach szybkość obiegu pieniądza (V) jest stała

ΔV≈ΔPKB

Równanie równowagi pieniężnej Fishera opisuje podstawową równowagę w gospodarce - towarowo-pieniężną. Wynika z niego, że bank centralny musi kierować się tą proporcją w kontroli podaży pieniądza. Każda zmiana ilości pieniądza (M) oznaczałaby bowiem konieczność zmiany ilości towaru, bądź zmiany cen. Jeśli tempo przyrostu ilości pieniądza byłoby znacząco wyższe od tempa przyrostu PKB, to skutkiem takiej polityki byłby inflacyjny wzrost cen (ΔM>>ΔPKB->Infꜛ). Zbyt restrykcyjna polityka pieniężna mogłaby doprowadzić do „zduszenia gospodarki” ze względu na brak pieniądza dla zrealizowania wytworzonej produkcji (ΔM<<ΔPKB)

Instrumenty banku centralnego:

1) emisja pieniądza gotówkowego - bank centralny jako jedyny ma prawo do emisji pieniądza gotówkowego, który stanowi tzw. bazę monetarną do tworzenia pieniądza bezgotówkowego w gospodarce. wpływa tym samym na ogólną ilość pieniądza uwzględniając fakt, że jedna wyemitowana złotówka oznacza w efekcie znacznie większą ilość pieniądza w obiegu.

2) stopy procentowe banku centralnego - bank centralny będąc ostatecznym kredytodawcą banków komercyjnych reguluje ich płynność finansową poprzez udzielanie kredytów. Podwyższając stopy procentowe powoduje, że banki nabywają pieniądze po wyższej cenie, a w efekcie same udzielają kredytów na wyższą stopę procentową. To z kolei powoduje ograniczenie popytu na pieniądz i w rezultacie ilości pieniądza na rynku.

3) operacje otwartego rynku - polegają na skupie i sprzedaży skarbowych papierów wartościowych i bonów pieniężnych NBP w celu regulowania płynności finansowej banków co przekłada się na możliwości udzielania przez nie kredytów. Sprzedając papiery wartościowe zmniejsza tym samym płynność finansową banków komercyjnych, co skutkuje ograniczeniem możliwości udzielania przez te banki kredytów. Skupując, zwiększa płynność finansową.

4) stopa minimalnej rezerwy obowiązkowej - banki komercyjne nie posiadają stuprocentowego zabezpieczenia w gotówce zgromadzonych depozytów. Pewną ich część muszą jednak posiadać w postaci rezerwy obowiązkowej (gotówka), której nie mogą użyć do udzielania kredytów. Wielkość tej rezerwy określa bank centralny w postaci stopy minimalnej rezerwy obowiązkowej r_o=R_o/D. podwyższanie tej stopy oznaczałoby, że bank komercyjny musi większą część zgromadzonych depozytów zatrzymać w postaci rezerwy obowiązkowej, której nie może użyć do tworzenia pieniądza kredytowego. Obniżenie tej stopy oznaczałoby zwiększenie możliwości kredytowych banku komercyjnego.

Aktywa	Pasywa
Gotówka 10zł	100zł A
Kredyt 90zł	90zł 0zł B
Gotówka 9zł
Kredyt 81zł	81zł 0zł C
Gotówka 8,1zł
Kredyt 72,9zł	72,9zł 0zł D

r_o=10%

5) selektywna polityka kredytowa - polega na możliwości wypływania przez bank centralny na ilość udzielonych kredytów przez banki komercyjne (tym samym ilość pieniądza kredytowego na rynku) poprzez określenie tzw. norm ostrożnościowych, którym muszą przestrzegać banki przy udzielaniu kredytów. Normy te dotyczą procedur kredytowych, oceny zdolności kredytowej, reguł ustanawiania zabezpieczeń, itd. Zaostrzając normy ostrożnościowe ogranicza dostęp do kredytów, a w efekcie wpływa na zmniejszenie ilości pieniądza na rynku, a łagodząc - zwiększa jego ilość.

6) kursy walut

Typy polityki pieniężnej

W zależności od rodzaju i kierunku użycia instrumentów polityki pieniężnej bank centralny może prowadzić dwa typy polityki:

1) restrykcyjna - polega na takim użyciu instrumentów, które prowadzi do ograniczania ilości pieniądza. Przykłady:

*emisja pieniądza gotówkowego - ograniczenie emisji pieniądza

*stopy procentowe banku centralnego - podniesienie stóp procentowych banku centralnego

*operacje otwartego rynku - sprzedaż papierów wartościowych („ściągnięcie” pieniądza z rynku)

*stopa minimalnej rezerwy obowiązkowej - zwiększenie stopy minimalnej rezerwy obowiązkowej

*selektywna polityka kredytowa - zaostrzenie norm ostrożnościowych dotyczących udzielania kredytów

*kursy walut - aprecjacja, czyli umocnienie waluty krajowej w stosunku do walut obcych

Prowadzona jest przez bank centralny wówczas, gdy poziom inflacji przekracza założony w strategii polityki pieniężnej na dany rok. Przyczyny i typ inflacji ma przy tym drugorzędne znaczenie.

2) ekspansywna - polega na takim użyciu instrumentów, które prowadzi do zwiększenia ilości pieniądza. Przykłady:

*emisja pieniądza gotówkowego - zwiększenie emisji pieniądza

*stopy procentowe banku centralnego - obniżenie stóp procentowych banku centralnego

*operacje otwartego rynku - skup papierów wartościowych

*stopa minimalnej rezerwy obowiązkowej - zmniejszenie stopy minimalnej rezerwy obowiązkowej

*selektywna polityka kredytowa - złagodzenie norm ostrożnościowych dotyczących udzielania kredytów

*kursy walut - dewaluacja pieniądza krajowego w stosunku do walut obcych

Skutki restrykcyjnej polityki pieniężnej

Zakładamy, że na rynku pieniężnym panuje równowaga między podażą pieniądza S_M (która jest stała) a popytem na pieniądz D_M. Odzwierciedleniem tej równowagi (w punkcie E) jest rynkowa stopa procentowa (cena pieniądza)

jeśli bank centralny w ramach restrykcyjnej polityki pieniężnej doprowadzi do ograniczenia ilości pieniądza z Q_M do Q_M' to skutkiem takiej polityki będzie niekorzystny dla gospodarki wzrost stopy procentowej z r_E do r_E'. Przełoży się to na wzrost ceny kredytów udzielanych przez banki komercyjne. Jest to jedna z niekorzystnych konsekwencji przeciwdziałania inflacji przez bank centralny.

Skutki ekspansywnej polityki pieniężnej

Punkt E odzwierciedla równowagę między popytem na pieniądz D'_M, a podażą pieniądza S_M.

W wyniku ekspansywnej polityki pieniężnej nastąpi wzrost ilości pieniądza z Q_E do Q_E'.

Teoretycznie wzrost podaży pieniądza powinien doprowadzić do spadku jego ceny (stopy procentowej) z r_E do r_E'. W rzeczywistości jednak tak się nie stanie, ponieważ wzrostowi podaży pieniądza towarzyszą tzw. efekty podażowe, które powodują, że zamiast spadku stopy procentowej następuje jej niekorzystny dla gospodarki wzrost.

Efekty podażowe:

1) efekt cenowy - wzrost podaży pieniądza doprowadzi (zgodnie z równaniem Fischera) do wzrostu cen. To z kolei wywoła wzrost popytu na pieniądz, ponieważ aby kupić tę samą ilość towarów potrzebujemy nominalnie więcej pieniędzy. Wzrost podaży pieniądza z D_M do D'_M spowoduje z kolei wzrost rynkowej stopy procentowej z r_M do r_M”. Działanie tego efektu wywoła zatem wzrost zamiast spadku stopy procentowej i jednocześnie wzrost cen.

2) efekt majątkowy - polega na tym, że wzrost podaży pieniądza powodując wzrost cen doprowadzi do wzrostu nominalnej wartości aktywów. Zgodnie z regułą bilansową większe aktywa wymagają proporcjonalnie większych pasywów (źródeł finansowania). To z kolei oznacza wzrost popytu na pieniądz, a w efekcie wzrost stopy procentowej.

3) efekt dochodowy - polega na tym, że wzrost ilości pieniądza spowoduje wzrost nominalnych dochodów. To z kolei wywoła wzrost popytu na pieniądz, a w efekcie wzrost stopy procentowej.

4) efekt spekulacyjny - polega na tym, że zbyt niska stopa procentowa, która mogłaby ukształtować się okresowo na rynku spowodowałaby nadmierny spekulacyjny wzrost popytu na pieniądz. Pieniądz jest bowiem najbardziej płynnym aktywem, ma jednak zerową rentowność. W związku z tym wszyscy chcieliby wziąć niskooprocentowany kredyt, aby zamienić pieniądze na inne dochodowe aktywa. Taki spekulacyjny wzrost popytu na pieniądz doprowadziłby do dłuższym okresie do wzrostu stopy procentowej zamiast jej spadku.

Negatywne skutki zbyt ekspansywnej polityki pieniężnej w postaci wzrostu stopy procentowej, któremu towarzyszy inflacyjny wzrost cen pokazują, że „dodawaniem pieniądza” nie osiągnie się na trwałe pozytywnych efektów dla gospodarki.

Polityka fiskalno-budżetowa

Polityka fiskalno-budżetowa - część polityki gospodarczej, która wykorzystuje dochody i wydatki publiczne dla realizacji określonych celów gospodarczych i społecznych. Podstawowym instrumentem tej polityki jest budżet państwa będący zestawieniem dochodów i wydatków publicznych w danym roku budżetowym. Rząd ma zatem możliwość wpływania na gospodarkę poprzez oddziaływanie na strukturę dochodów i wydatków budżetowych. W tym znaczeniu finanse publiczne pełnią szczególne funkcje, których nie są w stanie realizować żadne inne przepływy finansowe w państwie. Finanse publiczne stanowią zatem część przepływów pieniężnych w państwie, gdzie decydentem jest podmiot prawa publicznego i odbywają się z pominięciem mechanizmu rynkowego.

Funkcje finansów publicznych:

1) alokacyjna - polega na przemieszczaniu środków pieniężnych między sektorem prywatnym a publicznym w celu jego finansowania. Sektor publiczny może zatem istnieć wyłącznie dlatego, że jest finansowany ze środków publicznych w ramach tej funkcji.

2) redystrybucyjna - polega na wtórnym podziale dochodu narodowego w celu niwelowania dysproporcji w dochodach między poszczególnymi grupami społecznymi, regionami, itd. Funkcja ta może przyjmować formę:

a) bezpośrednią - redystrybucja bezpośrednia polega na dostarczaniu określonych dóbr i usług bezpłatnie lub na zasadach non profit określonym grupom społecznym bądź dokonywaniu transferów finansowych na rzecz tych grup, regionów w celu wyrównywania dysproporcji w dochodach z pozostałymi.

b) pośrednią - polega na finansowaniu otoczenia ekonomicznego podmiotów gospodarczych ze środków publicznych w celu ich wspierania bądź obniżenia bieżących kosztów działalności.

3) stabilizacyjna - polega na wykorzystaniu dochodów i wydatków publicznych w celu stabilizacji funkcjonowania gospodarki. Dotyczy to przede wszystkim ingerencji państwa w celu przeciwdziałania kryzysom gospodarczym i ich skutkom. Odbywa się przede wszystkim za pomocą tzw. automatycznych stabilizatorów koniunktury. Ich działanie polega na ograniczaniu wahań koniunkturalnych. Rolę tych stabilizatorów pełnią np.: progresywne podatki, zasiłki dla bezrobotnych, transfery socjalne i specjalne programy pomocowe dla wybranych dziedzin gospodarki (np. rolnictwo).

Podstawowy problem w finansach publicznych, a tym samym w polityce fiskalno-budżetowej polega na nieefektywności wykorzystania środków wynikającej z braku mechanizmu rynkowego, który taką efektywność by wymuszał. Konsekwencją są nadmierne wydatki budżetowe w stosunku do osiąganych dochodów, a w efekcie deficyt budżetowy i dług publiczny, które nie są neutralne dla gospodarki.

Podstawowym instrumentem w polityce fiskalno-budżetowej jest budżet państwa. Jego wielkość, struktura (po stronie dochodów i wydatków), wielkość deficytu budżetowego i długu publicznego w stosunku do PKB oraz sposobów ich finansowania decyduje o stanie polityki fiskalno-budżetowej w danym państwie.

Budżet państwa

Budżet jest podstawowym instrumentem realizacji polityki budżetowej państwa. Jest zestawieniem dochodów i wydatków publicznych w danym roku budżetowym. Jego wielkość oraz struktura odzwierciedlają specyfikę polityki budżetowej danego państwa

Struktura budżetu

Wydatki:

1) finansowanie sektora publicznego (53%) - obserwuje się tendencję do wzrostu udziału wydatków na finansowanie sfery publicznej. Przyczynami są:

a) rozrost sfery publicznej i wzrost zatrudnienia w niej

b) wzrost wydatków pozapłacowych w tej sferze

c) niska efektywność wykorzystania pieniędzy publicznych

2) bieżące finansowanie długu publicznego (16%) - dług publiczny jest to łączne wewnętrzne i zewnętrzne zadłużenie państwa. Powstaje w wyniku nadmiernych w stosunku do dochodów wydatków budżetowych. Jest więc formą skumulowanych deficytów budżetowych.

3) dofinansowanie systemu ubezpieczeń społecznych (16%) - przyczyny:

a) brak wyodrębnionych indywidualnych kont w starym systemie ubezpieczeń społecznych

b) sytuacja demograficzna

c) sytuacja ekonomiczna i wysoka stopa bezrobocia

d) bardzo wysoki odsetek osób uprawnionych do pobierania świadczeń w stosunku do wpływających do systemu

Dochody:

1) podatki pośrednie (VAT, akcyza) (43%) - podatki pośrednie stanowią główne źródło dochodów budżetu Polski ze względu na wysoką skuteczność dochodową wynikającą z konieczności ewidencji zdarzenia podatkowego (obrotu). Ze względu na negatywne cechy tych podatków nie powinny być jednak najważniejszym źródłem dochodów budżetu państwa. Przyczyny:

a) cenotwórczy charakter tych podatków, który powoduje, że ich podnoszenie w celu uzyskania większych dochodów budżetowych daje w efekcie wzrost cen

b) zjawisko przerzucalności podatków polegające na tym, że faktyczne obciążenie podatkowe ponosi nabywca finalnego dobra, a nie podmiot, u którego ono powstaje

c) niesprawiedliwy charakter tych podatków nie uwzględniający indywidualnej zdolności podatkowej podatnika

2) podatek od dochodów osobistych PIT (30%, tendencja rosnąca) - podatki te ze względu na bezpośredni charakter powinny być głównym źródłem dochodów budżetu państwa. wiążą one bowiem dochody publiczne z dochodami osobistymi.

3) CIT, podatek dochodowy od osób prawnych (9%, silna tendencja rosnąca) - podatki związane z działalnością gospodarczą powinny być możliwie niskie, gdyż działają antyefektownościowo i zniechęcają do prowadzenia legalnej działalności gospodarczej. Obniżenie stawki podatków może „paradoksalnie” spowodować wzrost dochodów budżetu państwa

4) dochody z prywatyzacji (4%) - silna tendencja spadkowa

5) cło (4%) - tendencja spadkowa

Podstawowym problemem w polityce budżetowej są nadmierne wydatki budżetowe w stosunku do osiąganych dochodów. W efekcie powstaje deficyt budżetowy, który nie jest neutralny dla gospodarki. O negatywnych skutkach deficytu budżetowego decydują:

1) jego wielkość w stosunku do PKB (nie powinno być więcej niż 3%)

2) przyczyny powstawania - dodatkowe wydatki budżetowe tworzące deficyt mogą w pewnych warunkach stanowić pozytywny element w gospodarce w przypadku gdy są przeznaczone na wzrost produkcji, tworzenie miejsc pracy i rozwój gospodarki. Negatywny skutek tych wydatków przejawia się w momencie przeznaczania ich na dodatkowe zobowiązania publiczne państwa (np. socjalne)

3) sposób finansowania - istnieją następujące źródła finansowania budżetu:

- emisja skarbowych papierów wartościowych w celu „ściągnięcia” z rynku dodatkowej ilości pieniądza

- wzrost podatków

- zaciąganie kredytów przez władze publiczne

- emisja pieniądza - w Polsce prawnie zabroniona

Żaden z tych sposobów nie jest też neutralny dla gospodarki.

Deficyt budżetowy, dług publiczny, istota i skutki

Deficyt budżetowy nigdy nie jest neutralny dla funkcjonowania gospodarki, ale w szczególnych przypadkach może mieć pozytywne znaczenie. Dodatkowe wydatki rządu tworzą bowiem dodatkowy popyt, który nie pojawiłby się w gospodarce bez tych wydatków. [Wydatki] Pozwalają zatem na wykorzystanie dodatkowych zasobów (czynników produkcji), które bez tych wydatków byłyby niewykorzystane. W efekcie powstaje dodatkowa produkcja, miejsca pracy, dochody, które przekształcają się w kolejne wydatki. Pojawia się efekt mnożnika inwestycyjnego, który zostaje uruchomiony dzięki tym, wydatkom rządowym. Taki pozytywny efekt deficytu budżetowego możliwy jest jednak pod warunkiem, że jego skala nie jest duża, a dodatkowe wydatki budżetowe przeznaczone są na zwiększenie produkcji i popytu. Przyjmuje się, że możliwości absorpcji przez gospodarkę dodatkowych pieniędzy wyznacza tempo przyrostu PKB, a przede wszystkim istnienie części niewykorzystanych zasobów. W przeciwnym razie dodatkowe wydatki budżetowe będą stanowiły tzw. „pusty pieniądz”, który nie spowoduje pozytywnego efektu, a jedynie naruszenie równowagi towarowo-pieniężnej. W praktyce jednak znacząca część dodatkowych wydatków budżetowych wynika z konieczności sfinansowania zobowiązań publicznych państwa, co nie skutkuje pozytywnym efektem mnożnikowym.

Skutki nadmiernych wydatków budżetowych dla równowagi makroekonomicznej

S_A - zagregowana podaż

D_A - zagregowany popyt

E - równowaga

Zakładamy, że mamy do czynienia z równowagą w gospodarce między zagregowaną podażą S_A a popytem D_A w punkcie E, którą odzwierciedla poziom cen P_E. Dodatkowe wydatki budżetowe oznaczają z punktu widzenia równowagi wzrost popytu w gospodarce z D_A do D'_A. ponieważ założyliśmy, że dodatkowe wydatki budżetowe nie zostały przeznaczone na wzrost produkcji, to konsekwencją tych wydatków będzie wzrost cen z P_E do P_E'. Skala tego wzrostu będzie tym większa, im więcej „pustego pieniądza” w ramach dodatkowych wydatków budżetowych zostanie „wpompowane” w rynek.

Skutki nadmiernych wydatków budżetowych dla rynku pieniężnego

Deficyt budżetowy oznacza jednocześnie konieczność „ściągnięcia” z rynku dodatkowej ilości pieniądza na sfinansowanie tego deficytu. Rząd występuje zatem na rynku pieniężnym jako dodatkowy konkurent do ograniczonej ilości pieniądza. Odbywa się to poprzez emisję skarbowych papierów wartościowych (bony skarbowe, obligacje Skarbu Państwa). Konsekwencją tego jest wzrost

popytu na pieniądz, a w efekcie wzrost ceny pieniądza z r_E do r_E'. dla gospodarki oznacza to wyższą cenę pozyskania kapitału, droższe kredyty, trudniejszy do nich dostęp i ograniczanie inwestycji. Zjawisko to nosi miano „wypychania inwestycji” przez nadmierne wydatki publiczne. jest ono tym większe, im więcej pieniądza „ściąga” rząd z rynku pieniężnego.

Brak neutralności deficytu budżetowego dla gospodarki przejawia się zatem jednocześnie we wzroście cen i wzroście stopy procentowej, za które odpowiedzialny jest rząd.

Konsekwencje wzrostu opodatkowania

Podnoszenie podatków jest jednym z głównych sposobów poszukiwania dodatkowych źródeł finansowania deficytu budżetowego nie jest to neutralne dla gospodarki ze względu na fakt, iż podatki w sposób bezpośredni lub pośredni mają charakter cenotwórczy. Oznacza to, ż ich wzrost przekłada się na wzrost ceny produktów finalnych. Skala negatywnych skutków podnoszenia podatków zależy od typu podatków, które ulegną zmianie i ewentualnie produktów jakich będą dotyczyły.

Sytuacja I Zakładamy, że wzrost podatków jako dodatkowego źródła dochodów budżetowych dotyczy dóbr charakteryzujących się bardzo niską elastycznością cenową popytu.

Przed podniesieniem podatku cena danego dobra wynosiłaby P_E. Podniesienie podatku, który jest cenotwórczy powoduje w przypadku tych dóbr wzrost ich ceny do P₁. oznacza to, że cały ciężar fiskalny „przerzucany” jest na nabywcę finalnego dobra, gdyż w przypadku dóbr podstawowych nie ma on możliwości rezygnacji z ich zakupu. Tym samym w społeczeństwach niezamożnych biedniejsza część ponosi relatywnie większe koszty finansowania deficytu budżetowego. Dzieje się tak dlatego, że znaczącą część dochodów wydają wyłącznie na dobra podstawowe.

Sytuacja II Zakładamy, że wzrost podatków dotyczy dóbr luksusowych.

Cena danego dobra przed 3wzorstem podatku wynosi P_E. w przypadku dóbr luksusowych próba podniesienia ceny w wyniku wzrostu podatku oznaczałaby spadek popytu na te dobra. Aby do tego nie dopuścić producenci zmuszeni są do przejęcia całości bądź części obciążenia fiskalnego (np. rezygnując z części marży) tak aby cena rynkowa mimo wzrostu podatku nie uległa zmianie. Jest to korzystna sytuacja dla konsumentów, ale nieistotna z punktu widzenia ogółu przepływów pieniężnych w gospodarce. Wydatki na dobra luksusowe stanowią bardzo niewielką część tych przepływów, gdyż dotyczą relatywnie wąskiej grupy konsumentów.

Granice opodatkowania

Władza publiczna podnosząc podatki w celu osiągnięcia większych dochodów budżetowych musi mieć świadomość istnienia górnej granicy opodatkowania. Oznacza to, że wzrost podatku nie musi automatycznie przynieść większych dochodów budżetowych. Zależy to od typu podatku oraz skali wzrostu opodatkowania. Zależność między dochodami budżetu a wielkością podatku ilustruje krzywa Laffera. Wraz ze wzrostem stawki podatku dochody budżetu z jego tytułu wprawdzie rosną, ale tylko do określonego poziomu. Przekroczenie pułapu optymalnego opodatkowania dla danego podatku spowoduje spadek dochodów budżetowych z jego tytułu. Z przebiegu krzywej Laffera wynika, że nie ma uzasadnienia ekonomicznego dla automatycznego podnoszenia podatków, gdyż te same dochody budżetowe można osiągnąć przy znacznie niższych podatkach.

Dysproporcja w dochodach

Istnienie dysproporcji w dochodach między poszczególnymi grupami społecznymi jest naturalną konsekwencją działania mechanizmu rynkowego oraz koncentracji kapitału. Skala tych dysproporcji może być jednak różna w poszczególnych państwach. Im dany kraj jest bardziej rozwinięty, tym większa część społeczeństwa osiąga dochody zbliżone do średniej, co oznacza istnienie jednocześnie relatywnie małego marginesu ubóstwa i bogactwa. Jest to sytuacja korzystna dla gospodarki dlatego, że klasa średnia generuje największy popyt stanowiący siłę napędową gospodarki rynkowej. Obserwuje się jednocześnie niekorzystne zjawisko tzw. latynizacji gospodarki polegające na tym, że relatywnie nieduża część społeczeństwa „przejmuje” znaczącą część dochodów, a jednocześnie wzrasta liczba osób, których dochody relatywnie maleją. Świadczy to o niesprawnym systemie fiskalno-budżetowym, który powinien skuteczniej dokonywać redystrybucji dochodów w celu „spłaszczenia” dysproporcji. W Polsce z tego powodu dysproporcje w dochodach powiększają się, co skutkuje marginalizacją coraz większych części społeczeństwa i jednocześnie silniejszą koncentracją dochodów relatywnie małej grupy społecznej.

EGZAMIN

GRUPA 1:

1) istota, instrumenty, typy polityki pieniężnej

2) zilustruj graficznie i wyjaśnij skutki nadmiernych wydatków budżetowych (jeden przypadek)

3) doktryny interwencjonistyczne - cechy - równoważniki zdań

GRUPA 2

1) budżet

2) zilustruj graficznie i wyjaśnij ekspansywną politykę pieniężną

3) doktryny liberalne - równoważniki zdań

Polityka gospodarcza - wykład - dr Adam Dąbrowski

9

---