Szczegółowy program nauczania

Wykłady

1. Realizator programu - dr Małgorzata Karwowska

2. Przedmiot - Pedagogika specjalna

3. Kierunek -

4. Semestr - I

5. Liczba godzin - 30

6. Forma zaliczenia - egzamin

Cele i treści nauczania

Celem przedmiotu jest przybliżenie teoretycznych podstaw z zakresu pedagogiki specjalnej oraz zapoznanie studentów z problematyką osób niepełnosprawnych i ich rodzin, poznanie form pracy i pomocy z osobami niepełnosprawnymi. Inspirowanie krytycznego myślenia i wdrożenie do dyskusji.

TREŚCI PROGRAMOWE

1. Teoria i praktyka pedagogiki specjalnej oraz wyjaśnienie podstawowej terminologii. Ewolucja pedagogiki specjalnej i jej interdyscyplinarny charakter. Cele i zadania oraz obiektywny i subiektywny wymiar norm i normalności. Podmiotowość i egalitaryzm osób niepełnosprawnych. Kierunki badań i poszukiwań w pedagogice specjalnej. Pedagogika specjalna w aspekcie edukacyjnym. -

2. Niepełnosprawność - ustalenia terminologiczne. Klasyfikacja osób niepełnosprawnych. Dziecko niepełnosprawne - wyjaśnienia terminologiczne i pojęciowe .Bariery społeczne i psychologiczne wynikające z niepełnosprawności. -System orzecznictwa rentowego i pozarentowego- ustalenia legislacyjne. -

3. Rewalidacja i rehabilitacja - wyjaśnienie pojęć. Kierunki ,drogi i zasady w rewalidacji . Autorewalidacja. Dyrektywy pracy rewalidacyjnej. Podstawowe założenia procesu rewalidacyjnego. Cele i zadania rehabilitacji. Rodzaje i formy rehabilitacji. Wybrane metody rehabilitacyjne w pracy z osobami niepełnosprawnymi. Polski Model Rehabilitacji. Zasady rewalidacji indywidualnej. Terapia kreatywna w rewalidacji. Fazy i formy terapii kreatywnej. Proces adaptacji i readaptacji w rewalidacji.

4. Kształcenie specjalne - pojęcie szkoły specjalnej, cele i zadania określone statutem. Rola i funkcje szkół specjalnych w systemie edukacji. Ośrodki szkolno-wychowawcze. Rozwój szkolnictwa specjalnego dla dzieci niepełnosprawnych- kierunki i tendencje rozwojowe. Uczeń niepełnosprawny w szkole masowej. Uczniowie o specjalnych potrzebach edukacyjnych - zasady pracy . Sposób i tryb organizowania nauczania indywidualnego. Kształcenie pedagogów specjalnych. Ortodydaktyka - cele i zasady -

5. Integracja - cele i zadania . Rodzaje integracji. Ustalenia legislacyjne integracji. Warunki prawidłowego przebiegu procesu włączania osób niepełnosprawnych w nurt życia społecznego. Zjawisko ekskluzji społecznej wobec osób niepełnosprawnych i ich rodzin. Postawy wobec osób niepełnosprawnych. Normalizacja życia osób niepełnosprawnych.. Postawy społeczne wobec osób niepełnosprawnych-

6. Tyflopedagogika - klasyfikacja osób niewidomych i niedowidzących. Przyczyny uszkodzenia wzroku. Wpływ braku wzroku na psycho-społeczny rozwój dziecka. Teorie zastępstwa zmysłów. Zjawiska specyficzne występujące u osób niewidomych i niedowidzących. Funkcjonowanie I i II układu sygnałowego u osób niewidomych. Kompensacyjna rola dotyku i słuchu. Teorie ujmowania dotykowego. Hipotetyczny zmysł przeszkód. Szkolnictwo dla osób niewidomych i niedowidzących. Możliwości rehabilitacyjne osób z wadami wzroku.

7. Surdopedagogika - definicja osoby niesłyszącej i niedosłyszącej. Cele i zadania surdopedagogiki. Przyczyny utraty i zaburzeń słuchu. Klasyfikacje osób niesłyszących i niedosłyszących. Wpływ zaburzeń słuchu na rozwój mowy u dziecka. Metody pracy z osobami niesłyszącymi. Metoda totalnej komunikacji oraz fonogesty.

8. Pedagogika resocjalizacyjna - przedmiot pedagogiki resocjalizacyjnej. Pojęcie i rozmiary społecznego niedostosowania. Wykolejenie . Socjalizacja reedukacyjna w znowelizowanej ortopedagogice. Stan opieki wychowawczej. Wybrane zjawiskowe formy patologii społecznej.

9. Pedagogika terapeutyczna - cele i zadania. Teoretyczne podstawy terapii pedagogicznej. Pojęcie zdrowia i choroby. Socjologiczny i psychologiczny model choroby. Choroba jako stresor. Mechanizmy obronne w stresie i frustracji. Trudności w zaspokajaniu potrzeb dziecka przewlekle chorego. Psychoemocjonalne problemy dzieci przewlekle chorych. Pomoc dziecku choremu i jego rodzinie. Wybrane choroby - etiologia i fenomenologia. Choroba jako zjawisko społeczne. Psychologiczne oraz socjologiczne koncepcje zdrowia i choroby. Terapeutyczna i diagnostyczna rola zabawy. Patogeneza przemęczenia u dzieci przewlekle chorych. Diagnoza pedagogiczna

10. Pedagogika osób niepełnosprawnych intelektualnie. Ewolucja podejścia do niepełnosprawności umysłowej. Zasadnicze różnice pomiędzy upośledzeniem umysłowym a chorobą psychiczną. Zmiana z podejścia statycznego na dynamiczne. Etiologia i fenomenologia niepełnosprawności intelektualnej. Nieorganiczny Zespół Opóźnienia Rozwojowego. Warunki i jakość życia osób upośledzonych umysłowo. Kreowanie tożsamości osób upośledzonych umysłowo. Funkcjonowanie osób upośledzonych umysłowo w rolach społecznych.-

11. Rodzina dziecka niepełnosprawnego i przewlekle chorego jako swoiste środowisko wychowawcze. Wpływ niepełnosprawności i choroby dziecka na funkcjonowanie rodziny. Postawy rodzicielskie wobec dziecka chorego i niepełnosprawnego. Fazy akceptacji dziecka niepełnosprawnego przez rodziców. Rodzaje miłości macierzyńskiej. Syndrom „wypalania się sił” rodzicielskich. Pomoc i wsparcie społeczne rodziny dziecka niepełnosprawnego. Rodzaje wsparcia. Rodzina dziecka niepełnosprawnego jako dawca i biorca społecznego wsparcia. Współczesne rozumienie roli rodziny w rehabilitacji dziecka niepełnosprawnego. Aktualne tendencje we wczesnej interwencji u dzieci zagrożonych niepełnosprawnością. Teoretyczne i praktyczne aspekty wczesnej interwencji. Rola i znaczenie zabawy w rozwoju dziecka. Uczenie się poprzez sytuację i naśladownictwo -

12. Zespół Downa. Podstawowe wiadomości o Zespole Downa. Odmiany, etiologia i fenomenologia ZD. Funkcjonowanie psycho-społeczne osób z ZD. Rozwój umysłowy, społeczny, fizyczny i intelektualny dzieci z Zespołem Downa. Osobowość i temperament. Postępowanie rehabilitacyjne z dziećmi z ZD.

13. Autyzm - etiologia . Rozwój i funkcjonowanie dzieci z autyzmem. Istota wczesnej interwencji. Stymulacja psychoruchowego rozwoju dzieci z autyzmem. Problem socjalizacji dzieci z autyzmem.

14. Zespół Nadpobudliwości Ruchowej z Deficytem Uwagi

15. Mózgowe Porażenie Dziecięce

LITERATURA PODSTAWOWA:

• Sękowska Z., Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Warszawa 2001

• Sękowska Z., Pedagogika specjalna, Warszawa 1994

• Sowa J., Pedagogika specjalna w zarysie, Rzeszów 1997

• Dykcik W.,(red). Pedagogika specjalna. Poznań 2001

• Eckert U., Poznański K., (red.). Pedagogika specjalna w Polsce. Warszawa 1992

• Borowski R., Środowisko społeczne osób niepełnosprawnych, Płock 2003

• Wyczesany J., Pedagogika osób upośledzonych umysłowo, Kraków 1999

• Kornas-Biela D., Oblicza macierzyństwa. Lublin 1999

• Feldman L., Łączenie terapii indywidualnej i rodzinnej. Gdańsk 2001

• Tyszka Z. System metodologiczny wieloaspektowej integralnej analizy życia rodzinnego. Poznań 2001

• Grochmal -Bach B., Wychowanie i terapia w rewalidacji dzieci i młodzieży. Kraków 2001

• Pecyna M.B., Rodzinne uwarunkowania zachowania dziecka, Warszawa 1998

• Maciarz A., Pedagogika lecznicza i jej przemiany: wybrane problemy. Warszawa 2001

• Kosakowski Cz., Węzłowe problemy pedagogiki specjalnej, Toruń 2003

• Giryński A., Funkcjonowanie młodzieży upośledzonej umysłowo w stopniu lekkim w rolach społecznych. Warszawa 1989

• Cunningham C., Dzieci z zespołem Downa. Warszawa 1994

• Sołtysiak T., Karwowska M., (red.) Polska młodzież - zagrożenia, zaburzenia w aktualnej rzeczywistości społecznej. Bydgoszcz 2001

• Kielar-Turska M., O potrzebie nowego podejścia do przedmiotu logopedii, w: St. Grabias (red.), Przedmiot logopedii, Zakład Logopedii i Językoznawstwa Stosowanego. Lublin. 1991

• Minczakiewicz E., Umiejętności komunikacyjne i językowe dzieci z zespołem Downa w wieku od 4 do 8 lat, Logopedia 24.1997

• Sekułowicz M. Matki dzieci niepełnosprawnych wobec problemów życiowych.

• Wrocław 2000

• Maciarz A. Z.Janiszewska-Nieścioruk,H. Ochonczenko(red) Człowiek niepełnosprawny w
  rodzinie i środowisku lokalnym. Zielona Góra 2001

• Obuchowska I.,(red.) Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. Warszawa 1999

• Kirejczyk K. Upośledzenie umysłowe- Pedagogika, Warszawa 1987

• Karwowska M., Wspieranie rodziny wychowującej dziecko niepełnosprawne umysłowo (w kontekście społecznych zmian). Kraków 2003

• Karwowska M., Macierzyństwo wobec dziecka niepełnosprawnego intelektualnie. Bydgoszcz 2007

Poniżej podaję dodatkową literaturę, która może Paniom pomóc w uzupełnieniu i rozszerzeniu wiedzy.

Literatura uzupełniająca

• Cz. Kossakowski, 1990. Przestępczość nieletnich lekko upośledzonych umysłowo. w: Zapobieganie demoralizacji i przestępczości nieletnich.( red ) Sobolewski ; Kozaczuk. Rzeszów

• Pospiszyl, K .Psychologiczna i społeczna geneza agresywnego zachowania się młodzieży. Studia Socjologiczne , nr. 2 1970

• Barczyk P., Czerny J., Zagrożenia społeczno-wychowawcze we współczesnej szkole, Kraków 1998

• Carson R. C., Butcher J. N., Mineka S., Psychologia zaburzeń, Gdańskie wydawnictwo psychologiczne, Gdańsk 2003

• Cofer Ch., Appleym H., Motywacja: teoria i badania PWN, Warszawa 1972

• Czeredrecka B., Szkoła jako źródło zaburzeń uczniów, Warszawa 1993

• Frączek A., Teoria frustracji, Materiały do nauczania psychologii, Warszawa 1993

• Gaś Z., Agresja o osobowości uzależnionych, WSP, Rzeszów 1987

• Grochulska J., Agresja u dzieci, Wydawnictwo szkolne i pedagogiczne, Warszawa 1993

• Karwowska M., Formy i przejawy agresji występujące wśród młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim W: Polska młodzież zaburzenia ,zagrożenia w aktualnej rzeczywistości społecznej (red.) T.Sołtysiak, M.Karwowska, Bydgoszcz 2001

• Karwowska M., Wspieranie rodziny wychowującej dziecko niepełnosprawne umysłowo (w kontekście społecznych zmian). Kraków 2003

• Karwowska M., Macierzyństwo wobec dziecka niepełnosprawnego intelektualnie. Bydgoszcz 2007

• Karwowska M., Tożsamość kobiet niepełnosprawnych intelektualnie.” „Nasze Forum. Kwartalnik Pedagogiczno-Terapeutyczny”nr 4-5, 2007

• Karwowska M., Rola rodziny w normalizowaniu sytuacji społecznej dzieci niepełnosprawnych intelektualnie. W: red. T. Sołtysiak. Zaburzenia i zagrożenia we współczesnych rodzinach polskich, Włocławek 2007

• Karwowska M., Wychowawcze postawy ojców wobec dzieci niepełnosprawnych intelektualnie. „Nasze Forum” nr 1-2. Zielona Góra 2007.

• Karwowska M., Problemy edukacji integracyjnej w opinii kadry pedagogicznej. W: Z. Janiszewska-Nieścioruk Problemy edukacji integracyjnej dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną. Kraków 2007

• Karwowska M., Społeczne wspomaganie rodziny dziecka z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim, {w:} Człowiek niepełnosprawny w rodzinie i środowisku lokalnym, (red) A.Maciarz, Z,Janiszewska Nieścioruk, H,Ochonczenko ,Zielona Góra 2001

• Karwowska M., Zjawisko przemocy wobec dziecka niepełnosprawnego intelektualnie w rodzinie. „Nasze Forum”. Nr 1-2. 2005

• Karwowska M., Wartość diagnozy genetycznej w ustalaniu niedostosowania społecznego. Studia Psychologiczne Zeszyt nr.7 [red] E. Bielicki , WSP Bydgoszcz 1991

• Zjawiska patologiczne w rodzinach dzieci upośledzonych umysłowo [w:]Patologia społeczna w strukturze przeobrażeń ustrojowych Polski. (red.) E.Bielicki, T.Sołtysiak , WSP Bydgoszcz 1994

• Karwowska M., Sudar-Malukiewicz J., Przyczyny umieszczania dzieci upośledzonych umysłowo w internacie Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego w Pile .[w] Dziecko niesprawne w rodzinie. UMCS Lublin 1995)

• Karwowska M., Sudar-Malukiewicz J., Postulaty dotyczące zapobiegania piciu alkoholu a polityka wobec alkoholu w świetle zmian społecznych . {w} Utrudnienia adaptacyjne młodego pokolenia red. T.Sołtysiak, M.Kowalczyk-Jamnicka WSP Bydgoszcz 1999

• Karwowska M., Więź rodzinna dzieci upośledzonych umysłowo przebywających w DPS prowadzonym przez Zgromadzenie Sióstr Św. Elżbiety w Kamieniu Kraj. {w:} Wspomaganie rozwoju osób niepełnosprawnych,(red.) J.Pilecki, S. Olszewski. Kraków 1999

• Karwowska M.,.Sudar-Malukiewicz J., Ubóstwo w rodzinach dzieci upośledzonych umysłowo . (w) T. Sołtysiak Ubóstwo bezdomność, poczucie nieegalitarności a zjawiska patologii społecznej w aktualnej rzeczywistości kraju , WSHE Włocławek 1999

• Kirejczyk K., (red), Upośledzenie umysłowe-pedagogika, Warszawa 1981

• Kirejczyk K., Upośledzenie umysłowe-pedagogika, WNW, Warszawa 1998

• Kirwill L., Wartości rodziców o różnym poziomie wykształcenia a agresywność i uleganie agresji u dzieci, "Psychologia Wychowawcza" 5/92.

• Kołodziejczyk J., Agresja i przemoc w szkole, Kraków 2004

• Kościelak R. Psychologiczne podstawy rewalidacji upośledzonych umysłowo, PWN, Warszawa 1989.

• Krahe B., Agresja, Gdańsk 2005

• Kumaniecka-Wiśniewska A., Kim jestem?. Tożsamość kobiet upośledzonych umysłowo, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2006

• Mirirth F., Meier P., Arterburn S., W stronę wartości- encyklopedyczny poradnik życia rodzinnego, PWN, Warszawa1998

• Mikołowska-Olejniczak G., Kto rządzi w polskiej szkole?- czyli o agresji dzieci i młodzieży w sytuacjach szkolnych w: Nauczyciel-uczeń. Między przemocą a dialogiem: obszary napięć i typy interakcji (pod red) M. Dudzikowskiej, Kraków 1996

• Ostrowska K., Przemoc w szkole: rozmiary, przejawy, uwarunkowania osobowościowe W:J Pospiszyl (red) Przemoc w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, Warszawa 1997

• Otrębski W. (red.) Między nami...(materiały szkoleniowe dla pracowników instytucji i organizacji aktywizujących osoby z upośledzeniem umysłowym, FSCEDS, Lublin 1997.

• Pecyna B., Psychologia kliniczna w praktyce pedagogicznej, Wydawnictwo Akademickie” Żak” , Warszawa 2001

• Pileccy W.J. Stymulacja psychoruchowego rozwoju dzieci o obniżonej sprawności umysłowej, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1999.

• Plewicka Z., Funkcjonowanie społeczne uczniów agresywnych, w: nauczyciel i wychowanie 1977 nr 2

• Popielarska A., Psychiatria wieku rozwojowego, PZW, Warszawa 1998

• Pospiszyl J., Przemoc w rodzinie, Wydawnictwo szkolne i pedagogiczne, Warszawa 1994

• Ranschburg J., Lęk, gniew, agresja, Wydawnictwo szkolne i pedagogiczne, Warszawa 1993

• Skorny Z., Psychoanaliza agresywnego zachowania się, Warszawa 1968

• Sołtysiak T., Karwowska M., (pod red) Polska młodzież- zagrożenia, zaburzenia w aktualnej rzeczywistości społecznej, Bydgoszcz 2001

• Zajączkowski K., Profilaktyka zachowań dewiacyjnych dzieci i młodzieży, Toruń 1998 Cz. Kossakowski, Przestępczość nieletnich lekko upośledzonych umysłowo. w: Zapobieganie demoralizacji i przestępczości nieletnich.( red ) Sobolewski ; Kozaczuk. Rzeszów 199012.

• Doroszewska J., (1989), Pedagogika specjalna I, II tom, Wrocław

• Giryński A., (1996), Wartości w świecie młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie, Białystok

• Hulek A., (1977), Pedagogika rewalidacyjna, Warszawa

• Hulek A., (1986) Człowiek niepełnosprawny w społeczeństwie, Warszawa

• Karwowska M., (2007). Rola rodziny w normalizowaniu sytuacji społecznej dzieci niepełnosprawnych intelektualnie. Włocławek

• Kościelska M.,(1984), Studia z psychologii klinicznej dziecka, WarszawaKrause A., (2000). Integracyjne formy pomocy dorosłym osobom z upośledzeniem umysłowym w Niemczech - przykład Lebenshilfe. W: Cz. Kossakowski (red.) Dziecko o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Toruń

• Nowak S. (red.), (1973), Teoria postaw, Warszawa

• Ostrowska A., (1994), Niepełnosprawny w społeczeństwie. Postawy społeczeństwa polskiego wobec ludzi niepełnosprawnych, Warszawa

• Ossowski R., (1994), Wiedza o życiu w społeczeństwie, Warszawa

• Pospiszyl K., (1973), Psychologiczna analiza wadliwych postaw społecznych młodzieży, Warszawa

• Siemaszko A., (1993), Granice tolerancji, Warszawa

• Wisiecka-Tymkiewicz A., Jakubczak-Gębala M. (2000). Funkcjonowanie dzieci przewlekle chorych i kalekich w wybranych formach kształcenia integracyjnego-założenia a rzeczywistość. W: A. Rakowska, J. Baran (red.). Dylematy pedagogiki specjalnej. Kraków

• Witkowski T., (1994), Problemy rodzinne osób z niepełnosprawnością intelektualną, sensoryczną i fizyczną; Kwartalnik: „Problemy Rehabilitacji Społecznej i zawodowej” Nr 3,

• Chudy W., Sens filozoficzny kondycji człowieka niepełnosprawnego,[w]: Osoba niepełnosprawna i jej miejsce w społeczeństwie, red. D. Kornas-Biela , wyd. Kul, Lublin 1998

• Larkowa H., Człowiek niepełnosprawny, wyd. PWN, Warszawa 1987

• Maciarz A., Wybrane zagadnienia z pedagogiki specjalnej i materiały dla kierunków pedagogicznych, Zielona Góra 1993,

• Międzynarodowa Klasyfikacja Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń. International Classfication. 1980

• Szczepanowska B., O sytuacji osób niepełnosprawnych w Polsce -wybrane problemy w: Osoby niepełnosprawne w środowisku lokalnym . Wyrównywanie szans, Praca zbiorowa pod red. Szczepanowskiej B., i Mikulskiego J., Markpprint, Warszawa 1996,

• Tobiasz M., Adamczyk, Wybrane elementy socjologii zdrowia i choroby, Kraków, 2002,

• Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej ora zatrudnianiu osób niepełnosprawnych z dnia 1997 roku ( Dz. U. 1997 , nr 123, poz. 776, późn. zmiany)

• Wyszyńska A., Psychologia defektologiczna, PWN, 1987,

• Zabłocki J. Psychologiczne i społeczne wyznaczniki rehabilitacji osób niepełnosprawnych, Warszawa 1992,

• Zabłocki J., Wprowadzenie do rewalidacji, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 1996,

• Sowa J., Wojciechowski F., Rehabilitacja edukacyjna w zarysie - ujęcie systemowe, Zamość 2003,

• Straburzyńska-Lupa A., Fizjoterapia w niepełnoprawności narządu ruchu, Włocławek 2002,

• Sokołowska M., Ostrowska A., Socjologia kalectwa i rehabilitacji, Ossolineum, PAM, Wrocław 1976

• Soroka-Fedorczuk A., Niepełnosprawność. W: Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku. Red. T. Pilch. Tom III. Warszawa, 2004,

• Recommendation no 168 Concerning Vocational rehabilitation and Employment (Disabled Persons) International Labour Organisation, Genewa 1983.

• Reykowski J., Osobowość jako centralny system regulacji i integracji czynności, red. T. Tomaszewski , Psychologia, PWN, Warszawa 1975,

• Sękowski E., Psychospołeczne determinanty postaw wobec inwalidów, Lublin 1994,

• Ossowski R., Teoretyczne i praktyczne podstawy rehabilitacji , Bydgoszcz 1999,

• Ostrowska A., Badania nad niepełnosprawnością w Polsce, Warszawa 1994,

• Ostrowska A., Postawy społeczeństwa polskiego wobec niepełnej sprawności, Warszawa 1981,

• Ostrowska, A., Sikorska J., Syndrom niepełnosprawności w Polsce, Bariery Integracji, IFIS PAN, Warszawa 1994,

• Arusztowicz B., Bąkowski W., Dziecko niepełnosprawne z dysfunkcją narządu ruchu, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2001

• Babiński, Wybrane zagadnienia z metodologii, socjologii badań empirycznych ,Kraków 1980,

• Borkowska M., Dziecko niepełnosprawne ruchowo, część 2, Usprawnianie ruchowe, WSIP, Warszawa 1997,

• Brzeziński, Metodologia badań psychologicznych, PWN, Warszawa 1996,

• Bulenda T, Zabłocki J, Ludzie niepełnosprawni a prawo, Warszawa 1994,

• Chodakowska M., Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. Socjalizacja i rehabilitacja, UMCS, Lublin 1995,

• Dega W., Drogi rozwoju i stan obecny w rehabilitacji leczniczej w Polsce, W: Hulek A., Rehabilitacja inwalidów PRL, PZWL, Warszawa 1973,

• Dz. U. Nr 123, poz. 776 z póź. Zm,

• Gerard D. Oster, P. Goud, Rysunek w psychoterapii, Wydawnictwo

• Gdańskie Psychologiczne, Gdańsk, 2002

• Gorczycka E., Przystosowanie młodzieży ze schorzeniami narządu ruchu do życia społecznego, PZWL, Warszawa 1981, Grzesiuk L., Rysunek w Psychoterapii, Wydawnictwo Naukowe PWN,

• Warszawa 1995,

• Herman E., Diagnostyka chorób układu nerwowego, PZWL, Warszawa

• 1982,

• Komorowska M., Sytuacja dzieci i młodzieży niepełnosprawnej w

• społeczeństwie polskim, Wyd. Uniwersytetu M. Curie- Skłodowskiej,

• Lublin 2000,

• Kowalik S., Psychospołeczne podstawy rehabilitacji osób niepełnosprawnych, Warszawa 1999,

• Kozaczuk L., Terapia zajęciowa w domach pomocy społecznej -

• przewodnik metodyczny, Katowice 1999,

• Kubiak Sz., Ogólne pojęcie rehabilitacji i jej znaczenie w procesie leczniczym, IV ciechocińskie forum niezależnego życia niepełnoprawnych, Włocławek 2002,

• Kwolka A., Rehabilitacja medyczna Tom II, Wydawnictwo Medyczne

• Urban i Partner, Wrocław 2003,

• Łosiakowski Z., Dziecko niepełnosprawne ruchowo, Wydawnictwo

• Szkolne i Pedagogiczne ,Warszawa 1997,

• Łosiakowski Z., Wybrane zaburzenia neurorozwojowe i zespoły

• neurologiczne, Warszawa 1997.

• Kowalik S., Wspomaganie rozwoju w procesie starzenia się
  W: Wspomaganie rozwoju: Psychostymulacja i psychokorekcja. Tom

• Red: B. Kaja. Bydgoszcz, 2000,

• Maciarz A., Dziecko niepełnosprawne. W: Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku.,Red. T. Pilch. Tom I. Warszawa 2003,

• Maciarz A., Dziecko długotrwale chore, Poradnik opiekuńczo -wychowawczy, Wydawnictwo „Verbum”, Zielona Góra, 1996,

• Materiały z seminarium, Człowiek niesprawny w polskim systemie

• prawnym, Senat RP, Czerwiec 1995,

• Michalska K., Niepełnosprawni w Polsce, Niebieska Linia, nr4 / 2003,

• Mikulski J., Polityka społeczna wobec osób niepełnosprawnych,
  Drogi do integracji, Warszawa 1996,

• Milanowska K., Kinezyterapia, Warszawa 1999,

• Milanowska K., Terapia zajęciowa, PZWL, Warszawa 1965,

• Misztal, M., Warsztaty Terapii zajęciowej- prawo i praktyka, Ostrołęka

• 2005,

• Moskalewicz B., Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej wobec

• niepełnosprawności, w: Droga przez instytucje, Instytucje działające na
  rzecz osób niepełnosprawnych, (red.) M. Federowicz, Warszawa 1994,

• Nowak A., Wybrane edukacyjne i prawne aspekty niepełnosprawności, Kraków, 1999,

• 112. Obuchowska J., Dylematy pedagogiki specjalnej, Kwartalnik pedagogiczny, 1994,

• 124. Borkowska M., Dziecko niepełnosprawne ruchowo, część 2, Usprawnianie ruchowe, WSIP, Warszawa 1997,

• Brzeziński, Metodologia badań psychologicznych, PWN, Warszawa 1996,

• Bulenda T, Zabłocki J, Ludzie niepełnosprawni a prawo, Warszawa 1994,

• Chodakowska M., Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. Socjalizacja i rehabilitacja, UMCS, Lublin 1995,

• Dega W., Drogi rozwoju i stan obecny w rehabilitacji leczniczej w Polsce, W: Hulek A., Rehabilitacja inwalidów PRL, PZWL, Warszawa 1973,

• Dz. U. Nr 123, poz. 776 z póź. Zm,,

• Gorczycka E., Przystosowanie młodzieży ze schorzeniami narządu ruchu do życia społecznego, PZWL, Warszawa 1981,

• Kowalik S., Psychospołeczne podstawy rehabilitacji osób niepełnosprawnych, Warszawa 1999,,

• Obuchowska J., Dylematy pedagogiki specjalnej, Kwartalnik pedagogiczny, 1994,

• Wyczesany J., 2002, Pedagogika upośledzonych umysłowo. Kraków

• Wyczesany J., Mikrut A., 2002, Kształcenie zintegrowane dzieci
  o specjalnych potrzebach edukacyjnych, Kraków

• Zakrzewska-Manterys E.,2006. Historia-jak odkrywano niepełnosprawność.http://sonia.low.pl/sonia/konf_bk/1_zakrzewska.htm

• Zaręba E.,1998. Badania empiryczne ilościowe i jakościowe w pedagogice. W: S. Palka (red) Orientacje w metodologii badań pedagogicznych. Kraków

• Żółkowska T., 2004,Wyrównywanie szans społecznych osób
  z niepełnosprawnością intelektualną. Uwarunkowania i obszary. Szczecin

• Żyta A., 2004. Rodzeństwo osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną. Kraków

• Wojciechowski Fr., 1990,Dziecko umysłowo upośledzone w rodzinie. Warszawa

• Wojciechowski Fr.,1993, Dziecko niepełnosprawne w środowisku wiejskim.Rzeszów

• Woynarowska B., 1988,Nieorganiczny zespół opóźnienia rozwoju. „Pediatria Polska”,LXIII,4.

• Twardowski A., 1995, Rodzina a dziecko niepełnosprawne. W: Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. Red. I. Obuchowska. Warszawa

• Twardowski A., 2004,Wczesne wspomaganie rodzin wychowujących dzieci niepełnosprawne intelektualnie. W: Człowiek
  z niepełnosprawnością intelektualną - wybrane problemy osobowości, rodzin i edukacji osób z niepełnosprawnością intelektualną. Red.
  Z. Janiszewska-Nieścioruk. Tom I. Kraków

• Twardowski A., 2004, Wspomaganie rozwoju dzieci niepełnosprawnych w środowisku rodzinnym. W: Człowiek niepełnosprawny, rodzina i praca. Red. M. Kościelska i B. Aouil. Bydgoszcz

• Sowa J., Wojciechowski F., 1986, Sytuacja dziecka upośledzonego umysłowo w środowisku rodzinnym. „ Problemy Rodziny”

• Sowa J., Wojciechowski F., 2001, Proces rehabilitacji w kontekście edukacyjnym. Rzeszów

• Spock O., 2005. Niepełnosprawni w społeczeństwie. Podstawy ortopedagogiki. Przekład: W. Ziedler, A. Skrzypek, D. Gącza, D. Szarkowicz. Gdańsk

• Pańczyk J., 2002. Terminologia w pedagogice specjalnej na początku XXI wieku. W: Forum pedagogów specjalnych XXI wieku. Red.
  J. Pańczyk. Łódź

• Pecyna S.M.B., Dziecko i jego choroba. Warszawa

• Pecyna S.M.B., 1998, Rodzinne uwarunkowania zachowania się dziecka - w świetle psychologii klinicznej. Warszawa

• Pilecka W. 2002, Przewlekła choroba somatyczna w życiu i rozwoju dziecka. Problemy psychologiczne. Kraków

• Pisula E., 1998, Psychologiczne problemy rodziców dzieci
  z zaburzeniami rozwoju. Warszawa