Wykład I

Zajmuje się budową całych organizmów (całym ustrojem żywym)

Należy do nauk morfologicznych (gr.morfe): szereg dziedzin

• cytologia

• embriologia

• histologia

• anatomia

Pochodzenie anatomii:

Gr. anatemme - rozwarstwiać, rozdzielać - nazwę wzięto od metodyki

Pierwsze zapisy o anatomii człowieka:

3 tys. Lat mają egipskie zapisy p.n.e.

• Ojciec anatomii - Hipokrates z wyspy kos (460-377 p.n.e.) /zebrał wiadomości z różnych źródeł o budowie człowieka/

I/II w p.e. wielki anatom Gallen (grek z imperium rzymskiego)

Wezaliusz (zastawka Wezaliusza w sercu) wiek XVI.

• 1830r. udoskonalony mikroskop

Rodzaje anatomii:

• anatomia systematyczna - omówienie dziesięciu układów narządów po kolei

• anatomia topograficzna - typowo syntetyczna, omawianie ukł. narządów w sposób topograficzny. Istotny jest układ, rozmieszczenie,

• anatomia prawidłowa - budowa człowieka zdrowego

• anatomia patologiczna - zmiany pod wpływem określonych jednostek chorobowych.

Dla każdego narządu jest określona podana litera lub kilka liter, np. mięsień /musculus/ - m.

n. - nerki, a nie np. nucleus - nuc. (jądro)

a. - tętnica

v. - żyła

s. - systema (układ)

Układy narządów, z których zbudowany jest organizm:

1. Układ szkieletowy /systema sceleti/

• kości (szkielet) - nauka o kościach (os)

• wszystkie połączenia kości - artologia - nauka o połączeniach kości

Układ mięśniowy /systema musculorum/ - bez omówienia wszystkich

mięśni, tylko szkieletowe lub somatyczne (rozwijające się z tzw.

sommitów.

Somity - pierwotne odcinki ciała (segmenty), z niego rozwija się mięsień szkieletowy - odcinek kostny.

Mięśnie poprzecznie prążkowane podlegają naszej woli.

Trzewne - to m. gładkie (nie są omawiane).

3. Układ pokarmowy /systema digostorium/ - omawiany z narządami należącymi nie tylko do ukł. pok.

• przewód pokarmowy (cewa pokarmowa podzielona na szereg odcinków, zakończona odbytem).

• trzy gruczoły (nie zawsze należą tylko do przew. pok.)

• 3 pary ślinianek (1-sze duże leżą poza otworem gębowym)

• największy gruczoł - wątroba

• trzustka: narząd wydzielający enzymy (gruczoł proteolityczny) trawiące białka, węglowodany, wyspy trzustkowe - wydzielają hormony, insulinę.

• Układ oddechowy /systema respiratorium/ - narządy służące procesowi

oddychania zewnętrznego. Oddychanie wewnętrzne na poziomie

komórkowym i tkankowym.

5. Układ moczowo-płciowy /systema urogenitale/ wydzielają mocz,

narządy, w którym on powstaje i płciowe. Rozwijają się z tych samych

zawiązków. U wyższych dopiero oddzielone i u najwyższych odcinki są

wspólne.

1. narządy moczowe

2. narządy płciowe żeńskie

3. narządy płciowe męskie

6. Układ naczyniowy /systema vasorum/ /vasa - naczynie/

1. naczynia krwionośne (naczynia, żyły, tętnice, naczynia włosowate, serce)

2. naczynia limfatyczne (limfocyty, limfa przesącza się przez tkankę limfatikularną, narządy limfatyczne, migdałki, węzły chłonne, śledziona - narząd wieloczynnościowy.

7. Układ dokrewny /systema endocrinum/ zajmuje się gruczołami

nie posiadającymi przewodów. Substancje przez nie wytwarzane to hormony. (one wraz z ukł. nerwowym sterują całym org., procesami wewn. i zewnętrznymi)

Jedyne zadanie: wytwarzanie hormonów

• tarczyca

• przytarczyca

• przysadka mózgowa

• grasica

• szyszynka

• nadnercze

Gonady płciowe żeńskie - też wydzielają hormony, ale ich głównym zadaniem jest wytwarzanie jaj.

Posiadają przewody wyprowadzające:

• trzustka

• gonady męskie

• serce

• wątroba

• ślinianki

np. wątroba wydziela do wnętrza dwunastnicy (gruczoł wydzielania zewnętrznego) w przeciwieństwie do gr. oddechowych, przekazujących subst. do krwi.

8. Układ nerwowy /systema nervosum/ - obok naczyniowego jest on najbardziej rozprzestrzeniony. Jest on podzielony na 3 części powiązanych w jedną całość.

1. ośrodkowy - mózgowie, rdzeń kręgowy

2. obwodowy - nerwy czaszkowe (tu też zaczyna się nerw czaszkowy), 31 lub 32 pary nerwów wychodzą z rdzenia kręgowego

3. autonomiczny - sterujący procesami pracy narządów wewn.

autonomiczne części - współczulna (sympatyczna), przywspółczulna (parasympatyczna) przyspiesza np. perystaltykę jelit.

9. Układ zmysłów /organa sensum/

1. narząd wzroku i narządy pomocnicze (brwi, rzęsy, spojówka)

2. narząd statyczno-słuchowy znajdujący się w błędniku (zmysł równowagi)

10. Powłoka skórna /integumentum communae/ - skóra i jej wytwory:

1. budowa skóry właściwej, naskórka

2. budowa gruczołów (sutkowego, łojowego, potowego).

Układ szkieletowy /systema sceleti/

• kości

• ich połączenia

Zadania układu szkieletowego

• podpora dla miękkich części i są one rozpięte na nim

• w pewnych okolicach tworzy mniej lub bardziej zamknięte klatki i osłony dla miękkich, różnych narządów (jama mózgowa, klatka piersiowa osłaniająca płuca i serce-żebra, jama miedniczna).

• Zespół dźwigni, które poruszane są mięśniami.

Bierny aparat ruchu

Osteologia

• Ogólna - wiadomości dotyczące wszystkich kości lub grup kości; nie zajmuje się poszczególnymi kośćmi w szkielecie.

Kość (os) - twór łącznotkankowy wchodzący w skład szkieletu.

Wszystkie kości rozwijają się w sposób dwojaki:

1. zastępcze /ossa sibstioluenciae/ w swoim rozwoju przechodzą przez 3 stadia

• błoniaste

• chrzęstne

• kostne (chrząstka się rozpuszcza i na jej miejsce wchodzi kość)

2. pokrywowe /ossa invescienciae/ stosunkowo nieliczne, jest ich tylko kilka w szkielecie. Występują tam, gdzie delikatny narząd musi uzyskać ochronę; sklepienia czaszki.

Kości człowieka mają różny kształt

Podział ze względu na kształt:

1. kości długie /ossa longa/

2. kości płaskie /ossa plana/

3. kości krótkie /ossa brevia/

4. wielokształtne (twarzoczaszka) - szkielet twarzy

Budowa kości długiej:

• w kości tej jeden z trzech wymiarów jest znacznie dłuższy od pozostałych

• ma część środkową, zwaną trzonem /corpus/, posiada 2 końce

1. koniec blizny /extremitas proximalis/ - jest to koniec, który w postawie stojącej człowieka wyżej lub bardziej przyśrodkowo

2. koniec dalszy /extremitas distalis/

• od wewnątrz kość pokryta jest warstwą istoty zbitej /substantia compacta/ o różnej grubości na całej kości; ma utkanie ścisłe; na końcach kości jest cieńsza, na trzonie grubsza

• wnętrze końców kości wypełnia istota gąbczasta /substantia spongiosa/ - misterna konstrukcja cienkich blaszek

• trzon kości zawiera szpik kostny → komórki szpikowe /cellulae medulales/; trzon jest wewnątrz pusty, zawiera jamę szpikową /cavum medullare/.

• W trzonie występują grube ściany: tam dzięki działaniu kom. kościogubnych (osteoklasty) - rozpuszczają kość - tam powstaje jama szpikowa.

Koniec a nasada kości:

Kość, gdy się rozwija rośnie na długość; tam znajduje się plasterek tkanki chrzęstnej (chrząstka nasadowa). Z niej odkłada się tkanka kostna.

Do momentu, gdy są chrząstki nasadowe to końce nazywają się nasadami.

NASADA - koniec kości w trakcie rozwoju.

Kości długie

• kości kończyn

• k. ramienna

• udowa

• przedramię (k. łokciowa + k. promieniowa)

Ściany jamy szpikowej wyścielone są cienką błoną łącznotkankową znaczną wyściółką jam szpikowych - endosteum.

Chrząstkowe części kośćca pokryte są ochrzęstną - perichondrium

Kości krótkie:

• wszystkie trzy wymiary są mniej więcej jednakowej długości

• od zewnątrz pokryta jest istotą zbitą

• wewnątrz kości występuje rusztowanie z istoty baleczek

Kości krótkie

• nadgarstek

• kości stępu

Kości płaskie:

• jeden z jej wymiarów jest znacznie krótszy od pozostałych

• rozszerzone w dwóch płaszczyznach, trzecia płaszczyzna jest bardzo mała

• wewnątrz występuje istota gąbczasta

• niektóre kości płaskie mają inną budowę: dwie płaszczyzny długie oddalają się od siebie → brak tam istoty gąbczastej. Tak powstają zatoki: szczękowa, czołowa /spneumatyzowana/

• w kościach płaskich istota zbita tworzy dwie zewnętrzne warstwy, między którymi znajduje się istota gąbczasta, zwana również śródkościem /diploe/

• w kościach płaskich istota zbita tworzy cienkie płytki zewnętrzne, środek zaś zajmuje istota gąbczasta.

Kości płaskie:

• łopatka

• kości czaszki

• żebra

Szpik:

• stanowi masę gąbczastą, której ilość w ustroju wzrasta z wiekiem (noworodek - około 70 cm³, osoba 55-letnia - ponad 4000 cm³).

• U płodów i noworodków szpik ma barwę czerwoną; to tzw. szpik czerwony - medulla ossium rubra

• U osoby dorosłej szpik czerwony, w którym wytwarzają się krwinki czerwone i krwinki białe posiadające ziarnistości, znajduje się tylko w kręgach, w mostku, w żebrach, w kościach czaszki, w kości miednicznej, w łopatce i częściowo w jamach kości długich

• W pozostałych kościach występuje u osoby dorosłej szpik żółty /medulla ossium flava/, który powstaje ze szpiku czerwonego przez odkładanie się tłuszczu.

• W kościach osób starszych lub schorowanych pojawia się szpik o barwie brunatno czerwonej, często przezroczysty - określany jako szpik galaretowaty /medulla ossium gelatinosa/.

Na każdej kości spotyka się otwory zwane otworami naczyniowymi /foramina vasorum/, prowadzące do kanałów, które wchodzą w głąb istoty kostnej. Kanałami tymi tętniczki z okostnej wnikają do kości. Ponadto, zwykle w środkowym odcinku tworu kości długiej oraz w wielu kościach płaskich i krótkich, znajdują się otwory odżywcze /foramina nutricia/, w które wnikają naczynia odżywcze /vasa nutricia/, dążące przez kanały odżywcze /canales nutricii/ do szpiku.

Szkielet ludzki składa się z 3 zasadniczych części:

1. ze szkieletu osiowego - skeleton axiale

2. z kości kończyn - ossa extremitatum

3. z kości czaszki - ossa cranii

Do szkieletu osiowego należą:

• kręgosłup - columna vertebralis

• żebra - costae

• mostek - sternum

Okostna: periosteum

Błona łącznotkankowa okrywająca kość z wyjątkiem ich powierzchni stawowych. Ściśle się zrasta, dość łatwo można ją oddzielić. Podobna jest do grubej bibułki - błona białowa.

Składa się z dwóch warstw:

• zewnętrzna - o gęstym utkaniu tzw. warstwa włóknista - stratum fibrosum; na wysokości stawów przechodzi w błonę włóknistą torebki stawowej

• wewnętrzna - warstwa o dużej ilości naczyń krwionośnych, duża ilość zakończeń włókien. Jest to warstwa rozrodcza - cambium ze specyficznymi komórkami kościotwórczymi - osteoblastami. (osteoklasty - kom. kościogubne)

Słownik:

Ca → k np. cambium czyt. kambium

Okostna odbiera bodźce czuciowe dzięki zakończeniom włókien czuciowych. Boli okostna a nie kość. Chroni kość na drodze sygnalizacji nerwowej (np. ucisk na kość).

Rola okostnej:

1. Ochrona kości; sygnalizacja niebezpieczeństwa.

2. Budowa kości (zalewa ubytki lub gdy nie jest dojrzała - rośnie). W cambium wyst. Osteoblasty - w trakcie rozwoju są bardzo aktywne. Gdy kość nie rośnie, a następuje uszkodzenie kości, pojawiają się lub powracają z uśpienia (zalewa ubytki, „zrasta się”; czas trwania - ok. 6 tyg. Zależy od kości i wieku).

3. Odżywia kość. W niej znajdują się naczynia krwionośne odżywiające tkankę kostną; kości zawierają otwory odżywcze - foramina nutricia.

Okostną /periosteum/ trzeba odpreparować, odłożyć: W trakcie operacji robi się zabiegi na kości, potem zakłada się okostną i zszywa.

I. Połączenia kości: junctuare ossium

S: ae → e

Eae → ee

Th → t

Arthrologia - nauka o połączeniach kości.

Dzieli się ją na 2 działy:

Połączenia ścisłe, pełne - /synarthroses/ zespolenie, połączenie

Należą do nich cztery rodzaje:

1. więzozrosty /syndesmosis/ jest połączeniem, u którym materiałem łączącym jest tkanka łączna. Odróżnia się cztery rodzaje więzozrostu:

1. Więzozrost włóknisty - syndesmosis fibrosa - materiał łączący stanowią klejodajne pasma łącznotkankowe, np. błona międzykostna przedramienna.

2. Więzozrost sprężysty - syndesmosis elastica - materiał łączący stanowią pasma łącznotkankowe sprężyste np. więzadła żółte między łukami kręgów.

3. Szew - sutura - materiał łączący stanowi bardzo mocna, cienka warstwa tkanki łącznej. Szew prawdziwy - tak łączy się większość kości czaszki - 2 kości łączy ze sobą tk. łączna włóknista nieelastyczna. Krawędzie kości mają swoją rzeźbę, nigdy nie są gładkie. Ze względu na rodzaj rzeźby - zależnie od ukształtowania stykających się krawędzi kości:

• szew piłowaty - sutura serrata - krawędzie kości zazębiają się wcięciami i ząbkami

• szew łuskowy - sutura squamosa - krawędzie kości zachodzą na siebie dachówkowato

• szew gładki - sutura plana - krawędzie kości są zupełnie proste

• Wklinowanie - gomyrhasis - jest zwartym rodzajem więzozrostu. Nazwę tą określa się umocowanie korzeni zębów w zębodołach przez tkankę łączną, zwaną ozębną, czyli okostną zębodołu - periodontium.

1. Chrząstkozrosty - /synchondrosis/ - stanowi połączenie, w którym materiałem łączącym jest chrząstka - zwykła i szklista. U osób dorosłych jest to zawsze chrząstka włóknista, z wyjątkiem połączenia I-go żebra z mostkiem, w którym to połączenie występuje chrząstka szklista. W wieku dziecięcym i młodzieńczym chrząstkozrosty występują znacznie liczniej niż u dorosłych w postaci chrząstek nasadowych, znajdujących się w kościach długich między trzonem a nasadą i zbudowanych z chrząstki szklistej, która z wiekiem przekształca się całkowicie lub częściowo w chrząstkę włóknistą.

• Spojenie - symphysis - tego typu połączenia łączą ze sobą spojenie łonowe /symhysis pubica/ i kości żuchwy - spojeniem żuchwowym,

S: ph → f

• Szew rzekomy - harmonia - połączenie dwóch kości

za pośrednictwem tkanki chrzęstnej. Kości połączone mają

zawsze gładkie krawędzie np. kości nosowe na grzbiecie.

1. Kościozrost - /synostosis/ - dwie kości łączą się ze sobą za pośrednictwem tkanki kostnej. Kościozrosty występują u osób starszych w wyniku skostnienia więzozrostów i chrząstkozrostów (np. kostnienie chrząstek nasadowych i szwów czaszki). Skostnieniu mogą ulegać również niektóre stawy (np. stawy kości krzyżowej). Skostnienie o charakterze patologicznym, jakie może zdarzyć się po złamaniu kości w stawie, określa się mianem aukylasis.

2. Mięśniozrost /synsarcosis/ dwie kości połączone są za pomocą mięśni. Ten rodzaj odgrywa bardzo ważną rolę u zwierząt koniowatych. Zanika obojczyk i w miejsce pojawia się smuga ścięgnista, a kończyna przednia połączona jest z tułowiem za pomocą mięśni (można ją odciąć nie uszkadzając szkieletu).

II. Połączenia jamowe - stawy /articulatio/. Są nieciągłe - występuje w nich

przerwa między kośćmi. Połączenia kości nie zrośnięte ze sobą żadnym

rodzajem tkanki, w których między ślizgającymi się po sobie

powierzchniami stawowymi znajduje się szczelina - jama stawowa - carum

articulare. W ukształtowaniu stawów wyróżnia się pewne składniki

występujące stale i wiele składników niestałych charakteryzujących różne

stawy o bardziej skomplikowanej budowie. Do stałych składników każdego

stawu należą powierzchnie stawowe kości łączących się w danym stawie,

jama stawowa i torebka stawowa.

S: cu → k

tio → cio

Połączenie to musi mieć trzy elementy tzw. stałe elementy stawu:

1. Muszą być przynajmniej 2 kości stykające się ze sobą (one pokryte są chrząstką szklistą) w szczególnych przypadkach - włóknistą chrząstki zwapnionej. Grubość chrząstki stawowej jest uzależniona od tarcia w stawie (średnia grubość wynosi 0,5 - 2 mm). Stanowi jednocześnie ochronę dla końców stawowych kości i osłabia siłę urazów. Powierzchnie stawowe pokryte chrząstkami stawowymi są przeważnie w ten sposób ukształtowane, że jedna z nich - wypuklona - stanowi główkę stawową, druga zaś - odpowiednio wklęsła - panewkę stawową. Bywają również płaskie. Chrząstki stawowe pokrywające główki stawowe są często bardziej twarde od chrząstek powlekających panewki.

2. końce tych kości połączone są ze sobą torebką stawową capsula articularis. Stanowi osłonę łącznotkankową, która przechodzi w okostną kości.

Składa się z dwóch warstw:

• zewnętrznej określonej jako błona włóknista - membrana fibrosa. To warstwa mocniejsza o gęstym utkaniu. W nią przechodzi warstwa włóknista okostnej.

• Wewnętrznej - skierowanej do jamy stawu. Jest cienka, zwana błoną maziową - membrana synovialis. Błona maziowa torebki jest błoną łącznotkankową, która wydziela maź stawową - synovia, wypełniającą jamę stawową. Maź jest żółtawa - zawiera 95-97% wody. W jamach wielu stawów znajdują się różnego rodzaju formacje wytwarzane przez błonę maziową.

• Fałdy maziowe -- plicae synoviales są często wypełnione tkanką tłuszczową i zwane wówczas fałdami tłuszczowymi - plicae odiposae

• Kosmki maziowe villi synoviales - delikatne, sprawiające wrażenie aksamitu.

• Ponadto błona maziowa wypukla się na zewnątrz jamy stawowej, tworząc kaletkę maziową - bursa synovialis. Kaletki powstają tylko w tych miejscach stawów, w których błona włóknista torebki jest bardzo cienka.

Błona włóknista w pewnych stawach jest bardzo gruba i tworzy silne pasma łącznotkankowe zwane więzadłami - ligamentum.

Funkcje mazi:

1. Zmniejsza do minimum tarcie między kośćmi (smar stawów)

2. chrząstki stawowe okrywające końce kości są nie unaczynione - maź odżywia te chrząstki stawowe. (w stanach zapalnych następuje nadczynność błony maziowej ma ona duże właściwości wchłaniania, większe niż wydalania np. woda w kolanie

3. wynikający z obecności tych dwóch - jama stawowa /cavum articulare/, ograniczona przez torebkę stawową. Jest to szczecinowata przestrzeń objęta od zewnątrz torebką stawową, Zewnętrzne ciśnienie powietrza i czynność mięśni powodują ścisłe przyleganie do siebie kolców kości, jak również ścisłe przyleganie do kości torebki stawowej. Jama stawowa wypełniona jest mazią.

Stawy mają również niestałe elementy:

• więzadła stawowe - ligamenta articularia - stanowią silne pasma błony włóknistej torebki. W wielu stawach więzadła te przebiegają niezależnie od ściany torebki, oddzielone od niej warstwą tkanki łącznej luźnej./ Więzadła wzmacniają torebkę stawową, utrzymują kości stawów w prawidłowym położeniu i hamują zbyt rozległe ruchy w stawie. Ukierunkowują ruchy w stawie; wzmacniają torebkę/

• obrąbek stawowy labrum glenoidale - występujące na brzegach panewek niektórych stawów, mają na przekroju kształt trójkątnych, całkowicie lub częściowo pierścieniowatych pasm chrząstkowych, które pogłębiają panewkę stawową i jednocześnie tworzą ochronę przeciwko uderzeniom główki stawowej.

• Chrząstki stawowe lub krążek stawowy - oliscus articularis - leżą pomiędzy powierzchniami stawowymi w niektórych stawach i łączą się swymi obwodowymi brzegami z torebką stawową, stanowią przegrody dzielące jamy tych stawów na dwie części

• Łękotka stawowa - meniscus articularis - jest na przekroju trójkątna, łękotki łączą się z torebką stawową tak samo jak chrząstki śródstawowe i dzięki swoim półksiężycowatym kształtom tworzą tylko częściowe przegrody jam stawowych. Np. w stawie kolanowym. (chrząstki stawowe znajdują się w jamie stawowej, wnikają między kości, mają 2 kształty - są okrągłe - całkowicie oddzielają kości - prążki stawowe, lub o kształcie półksiężyca - wnikają od strony wewnętrznej nie całkowicie go dzieląc).

Obrąbek stawowy zbudowany jest z chrząstki włóknistej, zaś chrząstki śródstawowe i łękotki są utworzone z chrząstki włóknistej lub z tkanki łącznej włóknistej.

Podziały stawów:(w zależności od kryteriów)

1. Ilość kości biorąca udział w stawie;

1. proste - articulatio simples - zbudowane są z dwóch kości

2. złożone - articulatio compositus - zbudowane więcej niż z dwóch kości.

S: co → k

2. Czy kości w danym stawie pasują do siebie to znaczy czy jedna jest negatywem drugiej:

1. kontaktujące - congruens - pasujące do siebie

2. niekontaktujące - incongruens - różniące się kształtem, nie przylegające. W nich muszą występować łękotki lub chrząstki stawowe wyrównujące nierówności.

3. Kryterium czynnościowe, fizjologiczne; ze względu na ruchomość:

1. stawy pierwszego stopnia, jednoosiowe - ruch odbywa się tylko w jednej płaszczyźnie

2. drugiego stopnia, dwuosiowe - ruch odbywa się w dwóch płaszczyznach

3. trzeciego stopnia - ruchy obrotowe, to stawy kształtu kulistego, ruch odbywa się w trzech płaszczyznach

Jeden pojedynczy staw może mieć ruchomość maksymalną trzeciego stopnia.

Łańcuch kinematyczny ruchu - jest to sumowanie się ruchów sąsiadujących z sobą w stawach. Stawy sąsiadujące ze sobą wykonują niewielkie ruchy. Jeśli człowiek zrobi mostek - ogromne wygięcie. Najbardziej skomplikowanym łańcuchem kinematycznym ruchu - szóstego stopnia - ruch końca kończyny - chwytne odnóże.

Polaryzacja stawów - jest to przyżyciowe ograniczenie ruchomości stawów przez określone czynniki np. więzadła, ruch umięśniony, wyrostki kostne. Elementem polaryzującym nie jest nigdy torebka stawowa.

4. Podział anatomiczny stawów - uwzględnia kształt powierzchni stawowej

1. kulisty - articulatio sphaeroidea - biodrowy. 1-na powierzchnia ma kształt główki, a druga panewki

2. walcowaty - jedna płaszczyzna ma kształt wycinku walca

3. bloczkowy

4. obrotowy - jedna kość tworzy występ, a druga obraca się wokół niego

5. elipsoidalny (kłykciowy) - art. condylaris - głowa na przekroju eliptyczna, panewka wklęsła

6. płaskie - articulatia planus - wysklepień /np. kości nadgarstne, kości stępu/

7. ślizowy - jedna kość z rynienką, a druga się w niej przesuwa.

Układ mięśniowy: /systema musculorum/

Mięsień /musculus/ - jednostka wyspecjalizowana morfologiczna powodująca ruch kości lub innych narządów. Jednostka fizjologiczna - określająca czynność. Specjalizacja - to samo położenie, unerwienie, określoną czynność.

U człowieka o muskulaturze średnio wykształconej - ok. 35-38% wagi wyróżniono 300-500 mięśni poprzecznie-prążkowanych, somatycznych. Eister - 329m u człowieka +49m pochodzenia wtórnego, otrzewnego.

W każdym mięśniu wyróżniamy 2 elementy:

• część ścięgnistą, służącą do przyczepu; na końcach znajdują się tzw. przyczepy. Brzusiec na końcu przechodzi w ścięgno- tendo - przy czym ścięgna mięśni płaskich mają postać blaszek włóknistych o perłowo srebrzystej barwie, zwanych rozcięgnami /aponeuroses/. Łączą włókna mięśniowe z kością i przenoszą w ten sposób działanie ich na kości.

• Część środkową, szerszą stanowi brzusiec mięśniowy - venter. Brzusiec ma skomplikowaną budowę. Od zewnątrz otoczony jest błoną łącznotkankową otaczającą dookoła brzusiec - to tzw. namięsna /epimysiun/. Mięsień w środku podzielony jest na segmenty przez blaszki tzw. omięsna zewnętrzna. Te segmenty podzielone są na mniejsze tzw. pęczki pierwotne jeszcze cieńszymi blaszkami omięsna wewnętrzna, Każde włókno otoczone jest jeszcze mniejszą warstwą tzw, śródmięsna, czyli omięsna własna (otacza pojedyncze włókna mięśniowe). Włókno mięśniowe = kom. mięśnia poprzecznie-prążkowanego. Pod śródmięsną leży sarkolemma - osłonka kom. mięśniowej.

Jest wyraźna różnica między włóknami tworzącymi mięśnie.

• mało sarkoplazmy, czyli mniej barwnika, a więcej miofibrylo - el. Kurczliwych - włókna białe, tworzą mięśnie białe. Szybko się kurczą ale i szybko się męczą (np. sprostownik stawu łokciowego, mięśnie piersiowe ptaków).

• więcej cytoplazmy i więcej barwnika oraz mniej włókien kurczliwych, włókna zabarwione na czerwono. Tworzą mięśnie, które powoli się kurczą i są bardzo odporne na zmęczenie.

W kończynach przewaga włókien jasnych; przepona - włókna ciemne, przepona mięśni żebrowych, mięśni gałki ocznej. Wszystkie mięśnie zawierają dwa rodzaje włókien, ale różne są proporcje; w mięśniach jasnych występuje przewaga włókien jasnych.

Mięsień działa, gdy się kurczy; pod wpływem impulsu nerwowego w płytce końcowej, gdzie następuje rozgałęzienie i dochodzą do każdego włókna mięśniowego. Wyrzut neurotranmitera - skurcz włókien mięśniowych w jedno włókno mięśniowe - do 150 włókien nerwowych.

Im mięsień pracuje bardziej precyzyjnie, tym unerwia mniej włókien mięśniowych. W czasie pracy mięśnia energia chemiczna zamieniona jest na mechaniczną i ciepło.

Przekrój anatomiczny - jest to przekrój brzuśca mięśniowego w jego najgrubszym miejscu prostopadle do jego długiej osi

Przekrój fizjologiczny - przekrój brzuśca mięśniowego w najgrubszym miejscu, ale prostopadle do kierunku przebiegu włókien mięśniowych.

We wszystkich innych typach przekrój fizjologiczny jest większy niż anatomiczny.

Mięsień wrzecionowaty jest mało elastyczny.

Siłą skurczu mięśni obliczamy na podstawie przekroju fizjologicznego.

1cm² przekroju fizjologicznego daje skurcz od 7-10(11)kg na sygnał nerwowy (wszystkie włókna w danym mięśniu lub część).

Wrzeciono mięśniowe - wyjście z mięśnia nerwów czuciowych.

Mięśnie: podział odnośny do kierunku działania

1. synergistyczne - wykonujące wspólnie jedną czynność (współdziałające)

2. antagonistyczne - grupy mięśni wykonujące ruchy przeciwne (np. zginacze i prostowniki, przywodziciele i odwodziciele) tzw. mięśnie przeciwne

Acetylocholina - neurotransmiter (neurohormon) - impuls nerwowy powoduje wydzielenie przez zakończenia włókien tego hormonu - powoduje skurcz. Mięśnie stale są pod napięciem - oznacza to gotowość mięśni do pracy (zanika w czasie snu lub zemdlenia).

Podział anatomiczny mięśni:

• m. wrzecionowaty - najprostszy; ma wydłużony kształt brzuśca, włókna mięśniowe układają się równolegle do długiej osi

• m. półpierzasty - kształt bardzo podobny i jedna część jest ścięgnista nie kończy się na początku brzuśca tylko wchodzi na brzusiec. Druga także - włókna przebiegają skośnie

• m. pierzasty - jedna część ścięgnista układa się w postać jakby kapturka na początku brzuśca; druga wnika do osi brzuśca, pęczki włókien mięśniowych układają się w obie strony (jeszcze większa siła skurczu). 2-3 przekroje mięśniowe, brak miejsca gdzie przekrojonoby wszystkie włókna mięśniowe

• m. wielogłowy - ma 2 głowy min. - rozpoczyna się dwoma częściami ścięgnistymi, potem są dwa brzuśce odchodzące z każdej tych części, łączą się potem ze sobą i jest jedna część ścięgnista - końcowa. Mięsień ten może działać na dwa różne stawy

• m. dwubrzuścowy - ma 2 brzuśce ułożone liniowo (a nie obok siebie) połączone są ze sobą tzw. ścięgnem pośrednim. Przebija się przez bloczek kostny; daje zmianę kierunku działania sił

• m. wieloogoniasty, m. wielogałęzisty - odwrócenie dwugłowego; rozpoczyna się jednym ścięgnem, ma jeden brzusiec a przyczep końcowy dzieli się na kilka gałęzi (dzieli się tylko ścięgno, nie ma podziału brzuśca). Może działać na kilka stawów np. zginacze palców

• m. okrężne -

Narządy pomocnicze mięśni:

• pochewki ścięgniste - vaginae tendinum - elementy morfologiczne o skomplikowanej budowie, mają błonę maziową. W nich znajdują się ścięgna mięśni.

Spełniają dwie role:

1. ułatwiają przesuwanie się ścięgien mięśni (dzięki błonie maziowej)

2. przytrzymuje ścięgno przy kości

• kaletki maziowe - bursae synoviales - występują w rozmaitych odcinkach układu narządu ruchu. Tam również występuje błona maziowa. Ich zadaniem jest ochrona brzuśców mięśniowych. Jeżeli przechodzi on nad występem, guzem kostnym, by on nie pękł, tam znajduje się kaletka maziowa. Dla ułatwienia ślizgania się narządów względem siebie, a zatem między kością a ścięgnem lub mięśniem, między torebką stawową a ścięgnem i między kością a skórą

• blaszki mięśni trochteae musculares - odgrywa rolę jako punkt podparcia; przez nie przewija się mięsień; zmienia się jego kierunek działania

• trzeszczki ossa sesamoidea - odgrywają rolę jako punkty podparcia. Kostki wmontowane zwykle w ścięgna końcowe mięśni np. patella czyli rzepka. W mniejszym stopniu niż blaszki zmieniają kierunek działania kości.

• Powięźla fasciae - błony łącznotkankowe zbudowane z tkanki łącznej włóknistej, otaczają całe grupy mięśni.

1. powierzchowne - pokrywają, otaczają mięśnie powierzchowne

2. głębokie - pokrywają grupy mięśni głębokich.

S; sci → c

Rola:

1. otaczając mięśnie nadają im określony kształt - spinają mięśnie (powięź pęka - mięśnie się wylewają)

2. gdzie stykają się grupy powięźli ułatwiają krążenie krwi, zwłaszcza limfy, ułatwiają ruch naczyniom, krążenie płynów ustrojowych

3. niektóre oddzielają od siebie poszczególne grupy mięśni jako przegrody międzymięśniowe /septa intermuscularia/

4. stanowią często miejsca przyczepów mięśni, ustalają wzajemne położenie mięśni i ścięgien a w okolicy stawów są zwykle wzmocnione silniejszym utkaniem włóknistym.

Układ pokarmowy: /systema digestorium/

1. carum oris (jama gębowa) z niej pokarm przechodzi do

2. pharynx (gardło) wydłużony narząd rurowaty

3. oesophagus (przełyk)

S: oe → e

4. ventriculus (żołądek)

gaster

stomach

5. intestinum (jelita) najdłuższy odcinek przewodu pokarmowego

1. jelito cienkie - intestinum tenue ok. 5m

1. duodenum - dwunastnica

2. jejunum - jelito czcze

3. ileum - jelito krępe (biodrowe)

2. jelito grube - intestinum crassum ok. 1,5m

1. coecum - jelito ślepe

S: coe → c

cu → k

co → k

2. colon - okrężnica

3. rectum - prostnica, odbytnica

6. anus - odbyt

Jeszcze występują 3 gruczoły:

• gl.gl. salivales - gr. ślinowe l. mnogo gruczołów

• hepar, jecur - wątroba - największy gruczoł

• pancreas - trzustka

Zadania:

• pobieranie pokarmu

• jego mechaniczne i chemiczne rozdrobnienie

• wchłanianie do płynów ustrojowych → w wyspecjalizowanych narządach w jelicie cienkim przez kosmki jelitowe.

Ad. 1) cavum oris

Wejście do jamy ustnej, czyli szpara ust /rima oris/, ograniczone jest wargami. Obie wargi - górna i dolna /labium superius et inferius/ łączą się po bokach w kątach ust /anguli oris/. Zręb warg stanowi mięsień okrężny ust. Cechą charakterystyczną jest obecność tzw. czerwieni wargowej spowodowanej prześwitaniem mięśnia okrężnego przez półprzezroczystą błonę śluzową → kobiety uwypuklają cechę ludzką ←

• z boków ogranicza jamę ustną mięsień trębachi budujący policzki,

• od góry - podniebienie - w przedniej części występuje zrąb kostny to podniebienie twarde palatum durum; część tylna to podniebienie miękkie - palatum molle, zakończone jest u człowieka języczkiem - uvula

• dno jamy ustnej stanowi język - lingua i okolica podjęzykowa, przy zamkniętej jamie ustnej prawie całkowicie ją wypełnia

• w tyle występuje ściana tylna jamy ustnej - w niej otwór łączący jamę ustną z gardłem.

Pokarm pobierany przez szparę ustną przechodzi do gardła; isthmus - cieśń gardła

• od góry ograniczona jest przez podniebienie miękkie

• od dołu częścią języka

• z boków przez 2 mięśniowe fałdy biegnące od podniebienia do języka tzw. łuk podniebienno - językowy - arcus palato - glossus i łuk podniebienno - gardłowy - arcus palatopharyngeus (między nimi leży w zagłębieniu migdałek podniebienny - tonsilla palahina).

Jamę ustną dzielimy na 2 okolice ze względu na obecność w niej łuków zębodołowych

1. Przedsionek jamy ustnej - vestibulum cavi oris - wąska przestrzeń między wargami i policzkami a łukami zębodołowymi i zębami

• Podniebna ściana - obie wargi

• Boczna ściana - policzki /buccae/

• Górne i dolne stanowią tzw. sklepienia przedsionka - fornices vestibuli - czyli wklęsłe wygięcia błony śluzowej przechodzącej z wargi policzków w dziąsła

• Błona śluzowa warg i policzków pozbawiona jest blaszki mięśniowej. Zawiera ona surowiczo-śluzowe gruczoły wargowe i policzkowe - glandulae labiales et buccales oraz podobnie zbudowane gruczoły nosowe - glandulae molores - występują nielicznie na wysokości zębów trzonowych

• Zręb warg i policzków stanowią mięśnie prążkowane należące do grupy mięśni wyrazowych twarzy, które łączy z błoną śluzową warstwa tkanki podśluzowej

• Na zewnętrznej powierzchni mięśnia policzkowego znajduje się skupienie tkanki tłuszczowej, zwane poduszeczką tłuszczową policzka - corpus adiposum buccae.

Połączeniem między obiema częściami stanowią szczeliny międzyzębowe oraz przestrzenie zawarte między ostatnimi zębami trzonowymi a gałęziami żuchwy (przestrzenie zazębowe - spatia retrodentalia).

2. Jama ustna właściwa - cavum oris proprium - wewnątrz łuków zębodołowych

• Przechodzi z tyłu w część ustną gardła - pars orsalis pharyngis - otworem zwanym częścią gardzieli - isthmus faucium

• Przednie i boczne ściany jamy ustnej właściwej stanowią łukowate szeregi zębów i dziąsła

• Ścianę górną tworzy podniebienie - palatum

Zęby /dentes/

U człowieka są heterodontyczne, brachydontyczne; korony zębów - bunodontyczne (wielowiązkowe jak u wszystkożernych) wieloguzkowe.

Ząb zbudowany jest z zębiny /dentinum/ i składa się z:

• korony zęba /corona dentis/

• przechodzi ona w szyjkę zęba /collum dentis/

• i korzeń zęba /radix dentes/

Zewnętrzna powierzchnia korony pokryta jest szkliwem - enamelum, która jest najtwardszą częścią składową zęba. Szyjka i korzeń zęba pokryte są kostniwem - cementum. Wewnątrz zęba znajduje się jama, zwaną komorą zęba - cavum dentis, wypełniona miazgą zęba - pulpa dentis. Komora zęba znajduje się na przejściu szyjki w koronę, a jej dalszy odcinek, zwany kanałem korzenia zęba - canalis radicis dentis, ciągnie się wzdłuż korzenia zęba i kończy się na jego szczycie - apex radicis dentis otworem szczytowym zęba - foramen apicis dentis.

W uzębieniu człowieka odróżnia się cztery rodzaje zębów:

• zęby sieczne - dentes incisivi (korzeń pojedynczy)

• kły - dentes canini (korzeń silny, długi)

• zęby przedtrzonowe - dentes premolares (2 guzki, korzeń w zębach górnych na końcu 2 -dzielny)

• zęby trzonowe - dentes molares (4 lub 5 guzków; zęby górne po 3 korzenie - 2 po stronie policzkowej; zęby dolne - po 2 korzenie ; jeden od przodu, 2-gi od tyłu).

W drugiej połowie pierwszego roku życia wykłuwają się pierwsze zęby, których do 30 miesiąca życia wyrasta po 10 górnych i dolnych. Są to tzw. zęby mleczne - dentes decidui.

Wzór zębów mlecznych: I C M 2 1 2 2 1 2

Wzór zębów stałych: T C PM M 2 1 2 3 2 1 2 3

Wyraźna tendencja do redukcji

Wzór wyjściowy dla ssaków łożyskowych:

3 1 4 3

3 1 4 3

Między 7 a 12 rokiem życia wypadają zęby mleczne, a od 6 roku zaczynają wyrastać zęby stałe - dentes permanentes. W każdej szczęce wyrasta ich po 16. Wykłuwanie się zębów stałych odbywa się do 13 roku życia, przy czym ostatni ząb stały, czyli trzonowy trzeci, wyrasta dopiero po 18 roku życia.

Zęby umocowane są korzeniami w zębodołach szczęki i żuchwy; przy czym połączenie powierzchni korzeni ze ścianami zębodołu, określa się wklinowaniem /gomphosis/ jest rodzajem więzozrostu. Tkanka łączna, która łączy korzeń zęba z kością, nosi nazwę ozębnej - periodontium. Błona śluzowa pokrywająca zębodoły i szyjki zębów tworzy dziąsła - gingivae, na których odróżnia się powierzchnie wargowe, policzkowe i językowe.

Zęby żuchwy ustawione są bardziej pionowo, natomiast zęby szczęki ustawione są lekko skośnie na zewnątrz przy czym łuk szczęki jest nieco szerszy od łuku żuchwy, wskutek tego górne siekacze zachodzą w prawidłowym zgryzie przed siekacze dolne.

Język (lingua)

To twór mięśniowy, którego zrąb stanowią mięśnie poprzecznie-prążkowane pochodzenia trzewnego.

Język charakteryzuje się dużą ruchliwością. Ma mięśnie ułożone w trzech płaszczyznach: poprzecznej, podłużnej, pionowej

Do mięśniówki własnej języka należą trzy pary mięśni szkieletowych wpromieniowują się:

• m. bródkowo-językowy /genioglossus/

• m. rylcowo-językowy /m. styloglossus/

• m. gnykowo-językowy /m. hyoglossus/

Te wszystkie mięśnie są unerwione przez ten sam nerw czaszkowy - XII.

W języku odróżnia się:

1. część przednią, wolną - wierzchołek, koniec języka - apex linguae

2. trzon języka - corpus linguae

3. przechodzi ku tyłowi w nasadę języka - korzeń - radix linguae

Wyróżnia się również

• powierzchnię górną, czyli grzbiet języka - dorsum linguae

• powierzchnię dolną

• oraz brzegi języka - margines linguae

Twór ten pokryty jest błoną śluzową wytwarzającą formy morfologiczne - brodawki językowe - papillae linguales.

Zależnie od kształtu odróżnia się 4 rodzaje brodawek:

• brodawki nitkowate - papillae filiformes - ułożone są najliczniej na grzbiecie, po brzegach i na końcu języka. U człowieka nie są zrogowaciałe; są miękkie (u kota i człowieka jak „szczoteczka”)

• brodawki liściaste - papillae foliatae - znajdują się w tylnych częściach (przy bocznych krawędziach języka, w postaci szeregu małych pionowych fałdów) jest ich mniej; występują licznie u niektórych zwierząt

• brodawki grzybowate - papillae fungiformes - jest ich dużo, występują licznie na grzbiecie, po brzegach i na końcu języka; kształtu jakby rozszerzonego kapelusika

• brodawki okolone - papillae vallatae - jest ich najmniej; w liczbie 7-12, występują na granicy trzonu i nasady języka; są położone od strony grzbietowej języka. Układają się jedna obok drugiej przed tzw. bruzdą graniczną - sulcus terminalis, która składa się z dwóch rozchodzących się ku przodowi ramion.

Wierzchołek jego skierowany jest w stronę gardła. Linie te uważamy za granicę między trzonem a korzeniem języka. Z wyjątkiem nitkowatych pozostałe posiadają kubki smakowe, z nich zaś receptory - kubki smaku.

Język unerwia kilka nerwów czaszkowych, ma unerwienie ruchowe, również czuciowe i zmysłowe do kubków smakowych.

Z jamą ustną są związane trzy pary ślinianek. Gl.gl. salivales - ślinianki duże; oprócz śliny śluzowej wytwarzają ślinę surowiczą (z amylazą śliniankową, która rozpoczyna trawienie węglowodanów).

Występują trzy pary ślinianek:

1. Największa ślinianka przyuszna - glandula parotis - jest typu surowiczego (z amylazą) gruczoł surowiczny. Wyróżnia się w niej część głęboką /pars profunda - leżąca w dole zażuchwowym i część powierzchowną /pars superficialis/, pokrywająca tylny odcinek zewnętrznej powierzchni mięśnia żwacza. Z przedniej krawędzi części powierzchownej ślinianki wychodzi przewód ślinianki przyusznej /ductus parotideus/ i biegnie po mięśniu żwacza. Na mięśniu łączy się z nim kilka oddzielonych od reszty gruczołu zrazików gruczołowych, zwanych ślinianką przyuszną dodatkową /glandula parotis accessoria/. Następnie przewód zagina się, przebija mięsień policzkowy i wchodzi do przedsionka jamy ustnej na wysokości drugiego górnego zęba trzonowego. Ujście jego znajduje się na tzw. brodawce przyusznej /papilla parotidea/

2. Ślinianka podżuchwowa - glandula submandibularis - jest typem gruczołu mieszanego- wytwarza ślinę śluzową i surowicę. Z powierzchni wewnętrznej tylnej części ślinianki wychodzi przewód ślinianki podżuchwowej /ductus sumbandibularis/, który zaginając się biegnie ku przodowi ponad górną powierzchnię mięśnia żuchwowo-gnykowego. Przewód podżuchwowy otacza kilka dodatkowych zrazików ślinianki, które mogą sięgać aż do tylnego końca ślinianki podjęzykowej. Ujście przewodu znajduje się na mięsku pod językowym /caruncula sublingualis/. Uchodzi do jamy ustnej właściwej.

3. Ślinianka podjęzykowa - glandula sublingualis - to również gruczoł mieszany typu surowiczo-śluzowego. Zraziki tej ślinianki tworzą szereg oddzielnych gruczołów (ślinianki podjęzykowe mniejsze - /glandulae sublinguales minores/, które mają osobne przewody wyprowadzające, zwane przewodami podjęzykowymi mniejszymi /ductus sublinguales minores/; ujścia ich leżą wzdłuż fałdu podjęzykowego /plica sublinguales/.Przednią część ślinianki stanowi gruczoł główny (ślinianka podjęzykowa większa - glandula sublingualis major) uchodzi albo samodzielnie na mięsku podjęzykowym, albo wpada do końcowego odcinka przewodu podżuchwowego. Mają wiele przewodów wyprowadzających (około 30-stu). Otwierają się do jamy ustnej właściwej.

Ad.2) pharynx

Ciągnie się od podstawy czaszki do VI kręgu szyjnego; na tej wysokości przechodzi bezpośrednio w przełyku. Jest to jama o kształcie maczugi o długości ok. 12-13 cm. Największa szerokość - ok. 5cm.

Wyróżniamy w niej:

1. górny odcinek gardła to część nosowa gardła - pars nasalis pharyngis do niego otwiera się z przodu jama nosowa nozdrzami tylnymi /choanae/

2. część ustna gardła - pars oralis pharyngis - do tej środkowej części otwiera się z przodu jama ustna → do poziomu kości gnykowej

3. najniższa część gardła otwiera się z przodu do krtani; dlatego zwana jest częścią krtaniową gardła - pars laryngea pharyngis

W gardle krzyżuje się droga oddechowa z drogą pokarmową.

Budowa ściany gardła

• od wewnątrz błona śluzowa wysłana jest dwoma rodzajami nabłonków:

1. w części nosowej (oddechowej) występuje nabłonek wielorzędowy

chrzęstny (charakterystyczny dla dróg oddechowych)

b) pozostałe części (ustna i krtaniowa) wysłane są nabłonkiem wielowarstwowym płaskim.

Dalej występuje silna błona włóknista

Głębiej silna mięśniowa

W ścianie gardła mięśnie tworzą 2 zespoły:

1. 3 pary zwieraczy gardła /mm.constrictores pharyngis/ - to warstwa mięśni okrężnych (zewnętrzna)

2. 3 pary mięśni rozszerzają tzw. dźwigacze gardła /mm. levatores pharyngis/ - to warstwa podłużna (wewnętrzna).

● błona łącznotkankowa zewnętrzna - otacza gardło wraz z innymi narządami. W gardle występuje 7 otworów: (wszystkie są w ścianach bocznych i w ścianie przedniej) Od góry:

●● parzyste dwa otwory nozdrzy wewnętrznych /choanae/

●● dwa otwory prowadzące do przewodów gardłowo-bębenkowych; z jamą

ucha środkowego łączą gardło trąbki eustachiusza

Zadania

Wymieniają powietrze w jamie bębenkowej

Wyrównują ciśnienie w jamie bębenkowej z ciśnieniem na zewnątrz

Te otwory w bocznych ścianach gardła są zaciśnięte - szpareczki. Musi być dokonywany akt przełykania - nawet śliny; dlatego podaje się cukierki w czasie lotów - przy starcie i przy lądowaniu → wyrównują ciśnienie

●● połączenie z jamą ustną poprzez cieśń gardła /isthmus faucium/

●● wejście do krtani /aditus laryngis/

●● w przedłużeniu długiej osi gardła występuje wejście przełyku

W gardle znajduje się tzw. pierścień chłonny gardła, czyli zespół migdałków.

● podniebienne /tonsilla palatina/ - od strony gardła przy cieśni gardła

● trąbkowe /tonsilla tubaria/ przy wejściach od przewodów eustachiusza;

znajdują się na wale bębenkowym /torus tubarius/

● gardłowy /tonsilla pharyngea/ na przejściu ściany górnej w tylną na sklepieniu

ściany gardła

● językowy /tonsilla lingualis/

Ad.3) esophagus

Zaczyna się jako przedłużenie gardła na wysokości VI kręgu szyjnego; rozpoczyna się w dolnej części gardła, przebiega przez dolny odcinek szyi; w przestrzeni między dwoma płucami - śródpiersie, w miejscu rozwodu przełykowego przebija przeponę i uchodzi do żołądka.

Jest to przewód długości ok. 23-25 cm

Składa się z trzech części:

● części szyjnej /pars cervicalis/ ok. 5 cm

● części piersiowej, najdłuższej /pars thoracica/

● części brzusznej, najkrótszej /pars abdominalis/

Przełyk biegnie pomiędzy kręgosłupem a tchawicą wzdłuż linii pośrodkowej ciała, przy czym lewy jego brzeg wystaje nieco spod tchawicy. Wpust przechodzi do żołądka.

Ściana przełyku:

●● od wewnątrz występuje błona śluzowa okryta nabłonkiem wielowarstwowym

płaskim, która tworzy wysokie fałdy. Zawiera ona niewielkie skupienia tkanki

chłonnej. W zgłębieniach między tymi fałdami znajduje się ujście gruczołów

przełykowych /glandulae esophageae/, które leżą w grubej tkance

podśluzowej i są gruczołami śluzowymi.

●● mięśniówka - mięśnie zewnętrzne - podłużne i mięśnie wewnętrzne

okrężne

W przełyku następuje zamiana mięśniówki poprzecznie-prążkowanej na mięśniówkę gładką

● górna część przełyku - mięśniówka poprzecznie prążkowana

● środkowa - oba rodzaje mięśniówki

● dolna - mięśnie gładkie

●● od zewnątrz występuje błona łącznotkankowa

Przełyk nie jest narządem jednostajnym. Ma 3 wyraźne przewężenia:

1. początek przełyku jest zwężony

2. podobnie zwężony jest przełyk na wysokości rozdwojenia tchawicy

3. odcinek końcowy przechodzący przez przeponę

Zwężenia górne i dolne wywołane są napięciem włókien okrężnych mięśni przełyku.

W części piersiowej błonę zewnętrzną tworzy częściowo opłucna. Część brzuszna przełyku - z wyjątkiem powierzchni tylnej - pokryta jest otrzewną.

Błony surowicze /tunica serosa/

Są to elementy, utwory morfologiczne wyściełające jamy ciała i okrążające narządy.

Budowa

• najważniejszy nabłonek płaski jednowarstwowy, posiada możliwość wchłaniania

• wzmocniony tkanką łączną włóknistą. W niej występują włókna elastyczne - jest ruchliwa; czasami występują włókna mięśniowe.

Zachowanie:

• ochronne

• błony surowicze wytwarzają więzadła mocujące narządy: KREZKI - twór błony surowiczej, z jednej strony mocuje narząd, z drugiej pozwala mu na pewną ruchomość (im dłuższa krezka, tym większa ruchomość)

• wytwarzają tzw. - fałdy wiążące ze sobą narządy.

Występują we wszystkich jamach ciała i noszą różne nazwy

• w jamie brzusznej i miednicznej - otrzewna /pritoneum/

• w jamie piersiowej - opłucna /pleura/

• worek otaczający serce - osierdzie /pericardium/

Otrzewna /peritoneum/

Jeden listek otrzewnej wyściela jamę układu oddechowego - otrzewna ścienna /peritoneum parietale/ - wyściela od wewnątrz jamę brzuszną.

W stosunku do narządów zachowuje się dwojako:

• nie oddalają się od ściany - otacza z jednej strony narząd, np.rowka - to narząd pozaotrzewnowy (styka się z otrzewną, ale ona go nie otacza)

• narząd oddalający się - narząd wewnątrzotrzewnowy - otoczony.

Blaszki zawieszające narząd - to kreza - ruchomość zależy od długości krezki, przez krezki dochodzą do narządów otrzewnych, naczynia i nerwy.

Między otrzewną ścienną a otrzewną trzewną oraz krezkami powstaje zamknięta jama - otrzewna - tam ilość płynu otrzewnego - zmniejsza tarcie między narządami przemieszczającymi się.

Jama otrzewnowa - skomplikowany system szczelin.

Ad.4) ventriculus, gaster

leży w lewej okolicy podżebrowej i okolicy nadpępkowej jamy brzusznej. Ma kształt zbliżony do haka, ma kształt bardzo zmienny i indywidualny, o różnej wielkości. Położenie żołądka zmienia się zależnie od stanu wypełnienia żołądka i położenia sąsiednich narządów oraz od wieku i pozycji ciała badanego.

Prawą część przykrywa od przodu wątroba.

Wyróżniamy dwie powierzchnie - ściany:

• ścianę przednią /paries anterior/

• ścianę tylną /paries posterior/

One przechodzą w siebie po stronie prawej brzegiem łukowato wklęsłym, zwanym krzywizną mniejszą żołądka /curvatura minor ventriculi/ oraz po stronie lewej brzegiem wypukłym, zwanym krzywizną większą żołądka /curvatura major ventriculi/..

• mniejsza - na prawo ku górze

• większa - na lewo ku dołowi

W żołądku znajdują się dwa otwory:

1. pierwotny to wyjście przełyku - wpust /cardia/ - jest stale otwarty; stanowi miejsce połączenia przełyku z żołądkiem. Lejkowato rozszerzający się od tego miejsca odcinek żołądka nosi nazwę części wpustowej /pars cardiaca/

2. Drugi otwór to tak zwany odźwiernik /pylorus/ - łączący się z pierwszym odcinkiem jelita cienkiego, czyli dwunastnicą; tam jest silny zwieracz odźwiernika /m.sphineter pylosi/.

Najwyżej położoną częścią jest dno żołądka /fundus ventriculi/, ślepo zakończone, uwypukla się ku górze.

Pomiędzy dnem żołądka a ujściem przełyku występuje głębokie wcięcie wpustowe /incisura cardiaca/.

Środkową częścią jest trzon żołądka /corpus ventriculi/

Na krzywiźnie większej znajduje się wyraźne wcięcie ściany żołądka - wcięcie komórkowe.

Naprzeciwko tego komórkowego występuje kolanko żołądka. Linia łącząca wcięcie z kolanem żołądka to granica między częścią trzonową a odźwiernika.

Ściana żołądka

• od zewnątrz pokryty jest otrzewną /peritoneum/ narząd wewnątrz-otrzewnowy; część odchodzi - wiązadło żołądkowo-wątrobowe

• silna błona mięśniowa utworzona z trzech warstw; są to mięśnie gładkie; od wewnątrz:

warstwa skośna /stratum obliguae/

warstwa okrężna /stratum circulare/

warstwa podłużna /stratum longitudinale/

Mięśniówka trzech warstw nie jest ułożona równomiernie.

• Warstwa zewnętrzna - podłużna - jest przedłużeniem włókien podłużnych błony mięśniowej przełyku i występuje najwyraźniej na krzywiźnie mniejszej oraz w części odźwiernikowej żołądka. Włókna tej warstwy kurcząc się powodują skracanie żołądka i wypychanie jego treści.

• Warstwa środkowa - okrężna - najsilniej rozwinięta warstwa błony mięśniowej żołądka - jest przedłużeniem włókien okrężnych błony mięśniowej przełyku; grubieje znacznie w okolicy odźwiernika, gdzie tworzy mięsień zwieracza odźwiernika. Włókna warstwy okrężnej kurczą się powodując powstawanie ruchów perystaltycznych.

• Warstwa wewnętrzna - skośna - od wpustu w tylnej i przedniej ścianie żołądka oraz w obrębie dna, nie występuje zupełnie w części odźwiernikowej.

Mięśniówka ściany żołądka jest pod stałym napięciem

• Od wewnątrz błona śluzowa tworzy wyraźne fałdy, na nich znajduje się mniejsze pofałdowane pola tzw. pola żołądkowe /areae gastricae/ na dnie tych fałdów występują gruczoły żołądkowe

• Nabłonek cylindryczny (gruczołowy) - występuje tam szereg komórek (gruczołowych) wydzielniczych, tworzących gruczoły żołądkowe. Nie są one zbudowane jednakowo na całej powierzchni żołądka.

Wyróżnia się:

• Gruczoły żołądkowe właściwe /glandulae gastricae propriae/ - pojedyncze gruczoły cewkowe występujące w okolicy dna i trzonu żołądka

• Gruczoły odźwiernikowe /glandulae pyloricae/, rozgałęzione gruczoły cewkowe występujące od odźwiernika wzdłuż krzywizny mniejszej i mniej licznie wzdłuż krzywizny większej

• Gruczoły wpustowe /glandulae cardiacae/ w okolicy wpustu pojedynczego, rozgałęzione gruczoły cewkowe.

Są trzy typy najważniejszych komórek gruczołowych:

1. główne - wydzielają prekursory enzymów trawiennych - pepsynogen

2. okładzinowe - kwas solny: substancje, które potem wchodzą w reakcję biorą udział w wytwarzaniu kwasu solnego

3. śluzowe - pokrywają błonę śluzową żołądka, chroniąc go przed działaniem kwasu solnego.

Trawienie odbywa się w środowisku kwaśnym

Nadczynność komórek okładzinowych - nadkwasota.

Funkcje żołądka:

1. wymieszanie pokarmu z kom. gruczołowymi; by dotarły do niej substancje wytwarzane przez komórki gruczołowe.

2. przesuwanie pokarmu.

Ad.5)

1. Intestinum tenue

Najdłuższy odcinek, u człowieka mierzy ok. 4-5m.

a) duodenum

Część jelita cienkiego, której niewielka część pokryta jest otrzewną. Ma około 30 cm długości. Ma kształt charakterystycznej podkowy; rozpoczyna się przy odźwierniku żołądka, a kończy tzw. zagięciem dwunastniczo-czczym /flexura duodenojejunalis/, gdzie przechodzi w jelito czcze.

Wyróżniamy w dwunastnicy części:

1. część górna - pars superior - łączy się z żołądkiem. Część ta jest rozszerzona, zwana gruszką /bulbus duodeni/ kieruje się ku dołowi. Zaczyna się przy odźwierniku żołądka na wysokości I kręgu lędźwiowego i biegnąc ku stronie prawej i ku tyłowi dochodzi do szyjki pęcherzyka żółciowego.

2. część zstępująca - pars descendens - dwunastnica przechodzi w nią zagięciem górnym dwunastnicy /flexura superior duodeni/ i poza okrężnicą poprzeczną zbiega pionowo ku dołowi. Część zstępująca na wysokości III kręgu lędźwiowego przechodzi zgięciem dolnym dwunastnicy /flexura inferior duodeni/ w część dolną.

3. część dolna - pars inferior - biegnie początkowo poziomo ku stronie lewej - część pozioma /pars horizontalis/, a potem przechodzi w następną część zaginając się skośnie ku górze

4. część wstępująca - pars ascendens - jest krótką częścią, która prowadzi do wypadającego na wysokości II kręgu lędźwiowego zgięcia dwunastniczo-czczego /flexura duodenojejunalis/, przechodzi w jelito czcze.

Budowa ścian jelita:

• błona mięśniowa, zbudowana jest z mięśni gładkich, składa się z dwóch warstw: słabszej zewnętrznej, której włókna przebiegają podłużnie (warstwa podłużna, stratum longitudinale); znacznie silniejszej warstwy wewnętrznej, utworzonej z włókien o przebiegu okrężnym (warstwa okrężna, stratum circulare). Między warstwami mięśniowymi leżą sploty układu nerwowego autonomicznego (splot błony mięśniowej - plexus myentericus).

• Tkanka podśluzowa zawiera naczynia krwionośne i chłonne oraz sploty układu nerwowego autonomicznego - splot podśluzowy /plexus submucosus/. W 12-tnicy leżą w niej gruczoły pęcherzykowo-cewkowe /glandulae duodenales/

• Od wewnątrz występuje błona śluzowa. Układa się ona w wysokie fałdy (nie występują zupełnie w części początkowej dwunastnicy, w częściach dalszych są stopniowo coraz gęstsze i wyższe, zaznaczając się najliczniej w części zstępującej dwunastnicy i dalej aż do połowy jelita czczego. W dalszych odcinkach jelita cienkiego występują stopniowo coraz mniej licznie, aż znikają prawie zupełnie w dolnej połowie jelita krętego). Błona śluzowa tworzy wyniosłości listkowate lub brodawkowate, zwane kosmkami jelitowymi /villi intestinales/. Są szerokie u podstawy lub w postaci wysmukłej wystają ponad powierzchnię błony śluzowej i występuje bardzo licznie w całym jelicie cienkim. Kosmki jelitowe zwiększają powierzchnię wchłanialną jelita o 60%, dochodząc do 4m². Wewnątrz kosmków znajdują się naczynia chłonne i obfite sieci naczyń włosowatych. Do naczyń włosowatych wchłaniają się aminokwasy i cukry. Do osiowo biegnących naczyń chłonnych przechodzą tłuszcze w postaci z emulgowanych drobin.

• Nabłonek jednowarstwowy cylindryczny.

W dwunastnicy błona śluzowa wytwarza dwie brodawki:

1. brodawka dwunastnicza większa - papilla major duodeni, na niej znajduje się wspólne wyjście przewodu żółciowego wspólnego /ductus choledochus/ i przewodu trzustkowego /ductus pancreaticus/

2. powyżej - ok. 3cm od większej znajduje się często brodawka mniejsza dwunastnicy - papilla minor duodeni - na niej znajduje się ujście przewodu trzustkowego dodatkowego /ductus pancreaticus accessorius/. Sok trawienny wlewa się i dochodzi do pokarmu przechodzącego przez dwunastnicę. Znajdują się na części zastępującej dwunastnicy.

Zadania:

1. W dwunastnicy zmienia się środowisko z kwaśnego na zasadowe.

2. Nowy etap trawienia - enzymy trawienne trzustki trawią tłuszcze, białka, węglowodany.

3. Przesuwanie pokarmu do dalszych części układu pokarmowego.

Dwie pozostałe części jelita cienkiego: jelito czcze (jejunum) i kręte (ileum) jest pokryte otrzewną (peritoneum).

1. jejunum (jelito czcze wewnątrzotrzewnowe c) ileum (jelito kręte)

Jelito czcze ma długość około 4-5 cm W trakcie oddalania się od żołądka średnica zmienia się, w przekroju ma ok. 2,5-3 cm Zaczyna się przy zgięciu dwunastniczo-czczym /flexura duodenojejunalis/ i w dalszym ciągu przechodzi w jelito kręte. Brak ścisłej granicy między obu tymi częściami jelita. Zmiana w budowie morfologicznej następuje stopniowo między jelitem czczym a krętym. Przyjmuje się, że 2/5 górne części jelita cienkiego, nie licząc dwunastnicy, stanowi jelito czcze, a dolne 3/5 części - jelito kręte (biodrowe).

Jelito czcze i kręte leżą w całości wewnątrzotrzewnowo, przy czym podwójna blaszka otrzewnej, zwana krezą jelita cienkiego /mesenterium/, łącząca jelito z tylną ścianą jamy brzusznej, pozwala mu na dużą ruchomość. Dzięki krezce jelito układa się w tzw. pętle jelitowe, zajmujące przestrzeń między poszczególnymi odcinkami jelita grubego, sięgając u dołu aż do miednicy mniejszej. Układ i położenie pętli jelita cienkiego są osobniczo bardzo zmienne i zależą od wielu czynników jak: pozycja ciała, fazy oddechu, położenie, stan napełnienia i wielkość sąsiadujących narządów. Końcowy odcinek jelita krętego w prawym dolnym rogu biodrowym uchodzi do jelita grubego.

Przy przejściu następuje:

• zmniejsza się średnica jelita

• w miarę oddalania się od dwunastnicy błona śluzowa silnie zaróżowiona staje się coraz bardziej blada

• wygładzają się fałdy okrężne; przy końcu jelita krętego w ogóle zanikają.

Cechą charakterystyczną obu jelit jest obecność kosmków jelitowych.

Zadania:

1. kończy się trawienie pokarmów

2. tu występuje najintensywniejsze wchłanianie pokarmów.

Kosmki jelitowe - to palczaste wyrostki - od 0,7 - 1 mm; ośmiokrotnie powiększają powierzchnię jelita cienkiego. Pokryte są nabłonkiem jednowarstwowym cylindrycznym (w niektórych częściach bardziej wchłaniają pokarm. W środku występuje sieć naczyń włosowatych, do których wchłaniane są produkty (cząsteczki węglowodanów, białek) do krwi. W osi kosmka jelitowego znajduje się kolbkowate naczynie limfatyczne - tam produkty powstające z trawienia tłuszczów.

Kończy się proces trawienia!, rozpoczyna się i kończy proces wchłaniania!

Zestawienie cech budowy jelita czczego i krętego.

Jejunum (jelito czcze) Światło szersze Ściana grubsza Błona śluzowa silnie unaczyniona Fałdy okrężne duże Kosmki szerokie Grudek skupionych nie ma wcale

Ileum (jelito kręte) Światło węższe Ściana cieńsza Błona śluzowa słabiej unaczyniona Fałdy okrężne niskie w odcinkach górnych, w odcinkach dolnych nie występuje prawie zupełnie Kosmki wysmukłe i mniej liczne Grudki skupione duże i liczne

Ad.B) Intestinum crassum

Długość jelita grubego stwierdzona na włóknach wynosi ok. 1,5m. Charakterystyczną cechą budowy ściany jelita grubego są tzw. taśmy.

1. cecum (jelito ślepe) - inaczej - kątnica. Leży w połowie odległości między pępkiem a prawym guzem biodrowym (w prawym dole biodrowym przy tylnej ścianie jamy brzusznej). Ma szerokość i długość od 5 do 7 cm Ma ściany podobnie jak okrężnica pofałdowane - 3 rzędy. Górną granicę stanowi płaszczyzna ujścia jelita krętego, które wnika do przyśrodkowej ściany jelita ślepego. Ujście to ograniczone jest na wewnętrznej powierzchni ściany jelita ślepego zastawkę krętniczo-kątniczą /valva ileocecalis/, która przedstawia się w postaci dwóch fałdów ujmujących poprzecznie leżący szczelinowaty otwór jelita krętego. Na obu końcach fałdy łączą się wędzidełkiem zastawki krętniczo-kątniczej przednim i tylnym /frenulum valvae ileocecalis anterius et posterius/. Poniżej ujścia jelita, z jego dolnego obwodu znajduje się okrągłe ujście wyrostka robaczkowego.

Wyrostek robaczkowy /appendix vermiformis/

Ma około 8 cm długości, średnicy 0,5-0,6 cm Jest cewkowatym uwypukleniem jelita ślepego o bardzo zmiennych wymiarach. Jelito ślepe ma w życiu płodowym kształt lejka, którego zwężony odcinek przechodzi bezpośrednio w wyrostek robaczkowy. W przeważającej liczbie przypadków boczna i dolna ściana jelita ślepego powiększa się w toku rozwoju, a wskutek tego podstawa wyrostka robaczkowego przesuwa się w kierunku przyśrodkowym i ku tyłowi. Przy prawidłowym położeniu jelita wyrostek robaczkowy może zwisać ku dołowi w kierunku miednicy mniejszej lub zajmuje różne położenia w kącie między jelitem ślepym a końcowym odcinkiem jelita krętego lub też leży po prawej stronie bądź poza jelitem ślepym. Prócz tego położenie wyrostka robaczkowego bywa zmienne - zależnie od zmiennego położenia jelita ślepego. Ściany są gładkie, silnie umięśnione. W nim znajdują się liczne grudki chłonne, tkanka limfatyczna (limforetikularna) o znaczeniu wyjałowiającym (to tzw. „migdałek jelitowy” - tonsilla intestinalis).

2. colon (okrężnica)

W niej wyróżnia się szereg odcinków. Jest to najdłuższa część jelita grubego. Ma od 120-150cm długości. Otacza jelito cienkie „ramą”

• okrężnica wstępująca /colon ascendens/, ma długość około 18 cm Biegnie od talerza kości biodrowej prawego ku górze aż pod wątrobę, gdzie zgięciem okrężnicy prawym /flexura coli dextra/ przechodzi w okrężnicę poprzeczną. Okrężnica przeważnie przebiega w linii prostej, a jej położenie zależy od umiejscowienia jelita ślepego.

• okrężnica poprzeczna /colon transversum/, długości około 55cm, biegnie łukiem wypukłym ku przodowi i dołowi ku stronie lewej, gdzie poniżej śledziony przechodzi zgięciem okrężnicy lewym /flexura coli sinistra/ w okrężnicę zstępującą. Okrężnica poprzeczna łączy się z tylną ścianą jamy brzusznej krezką okrężnicy poprzecznej /mesocolon transversum/ oraz wiązadłem żołądkowo-okrężniczym /ligamentum gastrocolicum/ z krzywizną większą żołądka.

• okrężnica zstępująca /colon descendens/, długości ok. 20cm, zbiega prawie w linii prostej w dół od lewego zgięcia okrężnicy i kończy się na wysokości grzebienia kości biodrowej lewej, przechodząc w okrężnicę esowatą.

• okrężnica esowata /colon sigmoideum/, umocowana krezką /mesocolon sigmoideum/ do ściany jamy brzusznej, ma położenie i kształt bardzo zmienne, zależne od długości, która waha się w granicach 15-90cm. Na wysokości II-III kręgu krzyżowego przechodzi w prostnicę.

Budowa ściany jelita:

• grubsza, chociaż też zwęża się ku odbytowi

• w niektórych częściach pokryta jest otrzewną, a w niektórych nie

• mięśniówka układa się bardzo charakterystycznie - układa się w trzy taśmy, a nie równomiernie

• skrócenie jelita, występują trzy rzędy garbów między jelitami

Od wewnątrz:

nabłonek jednowarstwowy cylindryczny, gruczołowy

błona śluzowa nie tworzy fałdów!

Treść pokarmowa jest przesuwana dalej.

Taśmami okrężnicy /teniae coli/ nazywa się trzy silnie rozwinięte pasma podłużnych włókien błony mięśniowej jelita, które ciągną się od podstawy wychodzącego z jelita ślepego wyrostka robaczkowego, wzdłuż całego jelita grubego aż do początku odbytnicy. Taśmy jelita grubego mają w różnych jego odcinkach rozmaite położenie. W okrężnicy wstępującej i zstępującej jedna taśma znajduje się na powierzchni przedniej jelita, jako tzw. taśma swobodna /tenia libera/, dwie pozostałe leżą z tyłu. Boczna z tych dwu taśma staje się na okrężnicy poprzecznej górno-przednią i z nią zrasta się sieć wielka - taśma krezkowa /tenia omentalis/, przyśrodkowa zaś staje się tylną i stanowi miejsce przyczepu krezki okrężnicy poprzecznej - taśma krezkowa /tenia mesocolica/. Taśma przednia pozostaje na okrężnicy poprzecznej taśmą swobodną, zwraca się jednak ku dołowi. Na okrężnicy esowatej do taśmy tylno-przyśrodkowej przyczepia się krezka okrężnicy esowatej /mesocolon sigmoideum/. Ściągnięte taśmami ściany jelita tworzą fałdy wystające do jego światła - fałdy półksiężycowate okrężnicy /plicae semilunares coli/, podczas gdy na powierzchni zewnętrznej pojawiają się wypuklenia okrężnicy /haustra coli/. Na powierzchniach zewnętrznych jelita ślepego i okrężnicy, w bruzdach pomiędzy opisanymi wypukleniami, leżą wypełnione tkanką tłuszczową wypustki błony surowiczej, zwane przyczepkami sieciowymi /appendices epiploicae/.

1. rectum /odbytnica, prostnica/

Zaczyna się na wysokości II-III kręgu krzyżowego biegnie ku dołowi. Zaczyna się jako bezpośrednie przedłużenie okrężnicy esowatej, a kończy się otworem zwanym odbytem (anus).

Składa się z dwóch części:

1. odcinek górny (część miedniczna) o długości 12-15cm, pokryta jest otrzewną w górnej części, ściany gładkie, silną mięśniówką, a jej błona śluzowa układa się w fałdy okrężne. Biegnie wzdłuż przedniej powierzchni kości krzyżowej i guzicznej i zgodnie z krzywizną tych części kręgosłupa wypukla się ku tyłowi - zgięcie krzyżowe /flexura sacralis/.

2. odcinek dolny (odbytowa) jest znacznie krótszy od odcinka górnego i zwany kanałem odbytowym /canalis analis/, przechodzi przez krocze tworząc zgięcie kroczowe /flexura perinealis/, wypukłe ku przodowi. Ponadto górna część odbytnicy tworzy kilka wygięć w płaszczyźnie czołowej, a jej dolny rozdęty odcinek stanowi tzw. bańkę odbytnicy /ampulla recti/. Błona śluzowa układa się w podłużne fałdy - słupy odbytowe. Granicę pomiędzy częścią górną odbytnicy a kanałem odbytowym stanowi miejsce, w którym odbytnica przebija przeponę miednicy /diaphragma pelvis/, tzn. przechodzi między włóknami mięśnia dźwigacza odbytu /m.levator ani/, tworzącego przeponę.

Odbyt (anus) jest podłużną szczeliną położoną głęboko pomiędzy pośladkami. Odbyt otoczony jest dwoma zwieraczami: skupienie mięśniawki okrężnej od dołu i od zewnątrz odbyt pokryty jest zwieraczem zewnętrznym (z mięśni poprzecznie-prążkowanych).

Zadania jelita grubego:

1. następują procesy gnilne niestrawionych pokarmów

2. przesuwanie pokarmu do odbytu

3. błona śluzowa (zwłaszcza okrężnicy) ma zdolność wchłaniania wody, NaCl - następuje zagęszczenie resztek

4. flora bakteryjna bierze udział w syntezie wit.B₁₂ i wit.K

5. formowanie kału

Gruczoły układu pokarmowego:

Hepar

Jest to największy gruczoł organizmu. Stwierdzona na zwłokach waga u mężczyzny wynosi 1500-1700 gram, u kobiet ma ona około 200g mniej. Przyżyciowo ten organ ma większą wagę, gdyż znajduje się tam bardzo dużo krwi, nawet do 800 mln krwi - waga bardzo wzrasta. Zajmuje prawą okolicę podżebrową (większa część), okolicę nadpępkową i lewym zwężającym się końcem wchodzi do lewej okolicy podżebrowej, do lewej linii słupkowej.

Wyróżniamy w wątrobie dwie powierzchnie:

• powierzchnię przeponową /facies diaphragmatica/ jest wysklepiona, gładka; skierowana do góry i ku przodowi

• powierzchnię trzewną /facies visceralis/ skierowaną do tyłu i ku dołowi.

Na powierzchni przeponowej wątroba odróżnia się ponadto jej część górną (pars superior), przednią /pars anterior/ oraz część tylną /pars posterior/.

Na górnej części powierzchni przeponowej znajduje się spłaszczenie, zwane wyciskiem sercowym /impressio cordiaca/, wytwarzane opierającym się sercem. Powierzchnia ta dzieli się na dwie części:

• płat prawy /lobus dexter/ - bardzo duży

• płat lewy /lobus sinister/, który jest znacznie mniejszy.

Podział ten zaznaczony jest na powierzchni przeponowej wątroby przyczepem więzadła sierpowatego wątroby /ligamentum falciforme hepatis/. Przyczepia wątrobę do przedniej części ściany brzusznej. Spod dolnego brzegu wątroby wystaje dno pęcherzyka żółciowego, a przyśrodkowo od niego znajduje się na dolnym brzegu wątroby wyraźne wcięcie więzadła obłego /incisura ligamenti teretis/, występujące w miejscu, w którym dochodzi do wątroby więzadło obłe wątroby /ligamentum teres hepatis/, biegnące w dolnym brzegu więzadła sierpowatego i będące pozostałością zarodkowej żyły pępkowej /v. umbilicalis/. Na tylnej części powierzchni przeponowej, utworzonej głównie przez płat prawy, znajduje się bruzda żyły głównej /sulcus venae cavae/, w której biegnie żyła główna dolna /v. cava inferior/. Bocznie od tej bruzdy przylega do wątroby nadnercze prawe, tworząc wycisk nadnerczowy /impressio suprarenalis/.

W przednim odcinku powierzchni trzewnej znajdują się bruzdy dzielące wątrobę na płaty. Wyróżniamy:

• bruzda strzałkowa lewa, zwana szczeliną więzadła obłego /fissura ligamenti teretis/, w której leży część końcowa więzadła obłego wątroby. Oddziela lewy płat wątroby

• bruzda strzałkowa prawa. Na prawo od w/w szczeliny leży pęcherzyk żółciowy /vesica fellea/ w zagłębieniu biegnącym mniej więcej równolegle do szczeliny więzadła obłego, zwanym dnem pęcherzyka żółciowego /fossa vesicae felleae/.

Mniej więcej w połowie wysokości obie połączone są we wnęce wątroby /hilus hepatis/. Jest to miejsce, gdzie wnikają naczynia krwionośne, nerwy i wychodzą naczynka limfatyczne, Krew dopływa ale nie odpływa tą drogą tylko powierzchnią przeponową.

W tej wnęce występują - idąc od przodu ku tyłowi - naczynia i przewody:

• przewód wątrobowy wspólny /ductus hepaticus communis/

• tętnica wątrobowa właściwa /a. hepatica propria/

• żyła wrotna /v. portae/

Oprócz tego znajdują się w niej węzły chłonne oraz biegną naczynia chłonne i nerwy.

Nad wnęką wątrobową między płatem prawym i lewym znajduje się płat ogoniasty /lobus caudatus/, z przodu otwiera się na dwa wyrostki: prawy - zwany ogoniastym /processus caudatus/, lewy - określony jako wyrostek brodawkowaty /processus papillaris/. Odcinek powierzchni trzewnej, ograniczony wnęką wątroby, a po obu stronach bruzdą żyły głównej /sulcus venae cavae/ i szczeliną więzadła żylnego /fissura ligamenti venosi/. Poniżej wnęki występuje płat czworoboczny /lobus quadratus/.

Część przednia powierzchni trzewnej wątroby, ograniczona z obu boków szczeliną więzadła obłego /fissura ligamenti teretis/ i dołem pęcherzyka żółciowego /fossa vesicae felleae/

Bruzdy występujące układają się w kształcie litery:

W wątrobie występuje szereg wycisków znajdujących się obok narządów, gdzie powierzchnia jego przylega:

• wycisk sercowy /impressio cardiaca/ - na górnej powierzchni przeponowej

• wycisk nadnerczy /impressio suprarenalis/ na tylnej części powierzchni przeponowej

wycisk przełykowy /impressio esophagea/ wycisk żołądkowy /impressio gastrica/ przedłużenie, poprzedniego, który zajmuje prawie cały lewy płat przechodzi ku stronie prawej aż na płat czworoboczny, gdzie tworzy się następny wycisk odźwiernikowy /impressio pylorica/ wycisk dwunastniczy /impressio duodenalis/ jest przedłużeniem poprzedniego, wycisk podłużny. Położony jest na prawo od wnęki wątroby i szyjki pęcherzyka żółciowego.

Powierzchnia trzewna wątroby

• z przednim odcinkiem płata prawego sąsiaduje zgięcie prawe okrężnicy oraz początkowy odcinek okrężnicy poprzecznej - występuje tam wycisk okrężniczy /impressio colica/

• wycisk nerkowy /impressio renalis/ leży poza wyciskiem okrężniczym i wywołany jest prawą nerką.

Budowa wewnętrzna wątroby:

Wątroba okryta jest z zewnątrz łącznotkankową błoną włóknistą /tunica fibrosa/. Od wnęki wątroby, gdzie skupienie tkanki łącznej jest duże, wnikają pasma łącznotkankowe w głąb gruczoły, dzieląc go na zraziki.

Zraziki /lobuli/ są podstawowym elementem. Ok. 2-3 mm³ w przekroju, kształtem przypominają plaster miodu. Oddzielone są tkanką między zrazikową. Zrazik zbudowany jest z komórek wątrobowych (hepatocytów), które tworzą blaszki wątrobowe. W centrum zrazika znajdują się naczynia krwionośne - żyła pośrodkowa /vena centralis/.

W tkance między zrazikowej znajdują się odgałęzienia tętnicy wątrobowej (krew odżywcza), odgałęzienie żyły wrotnej (doprowadza krew czynnościową) i między zrazikowe przewody żółciowe.

Od nich krew przesącza się przez hepatocyty i dochodzi do żyły pośrodkowej (2 rodzaje krwi - odżywcza i czynnościowa - do vena centralis). Żółć powstająca w zraziku wytworzona przez hepatocyty ze środka kieruje się do przewodu między zrazikowego żółciowego.

Unaczynienie wątroby:

Wątroba unaczyniona jest podwójnie, jak płuca:

Unaczynienie odżywcze:

Tętnica główna przechodzi od aorty poniżej przepony odcina się pień aortowy - tam występuje krew odżywcza - pień dzieli się na trzy tętnice - jedną z nich jest wątrobowa /arteria hepatica/ - oddaje odgałęzienie i jako właściwa tętnica wątrobowa wchodzi przez wnękę do wątroby. Dzieli się na płatowe i mniejsze, między zrazikowe. Poprzez naczynia włosowate uchodzą do żył centralnych.

Unaczynienie czynnościowe:

Krew żylna należy do krwi czynnościowych. Doprowadza ją żyła wrotna (v. portae). Krew z kosmków jelitowych (z jadami pokarmowymi) zbiera się w dwie żyły = żyłę krezkową górną i krezkową dolną (żyły z żołądka, ze śledziony i cewy pokarmowej łączą się w żyłę wrotną, która uchodzi do wątroby.

Przesączając się przez zraziki wątrobowe; następuje ich inaktywacja jadów pokarmowych. Następuje wymieszanie się. Żyły ośrodkowe sąsiednich zrazików łączą się ze sobą i jako żyły wątrobowe uchodzą do czczej dolnej.

Żółć wytwarzana w zrazikach wątroby wypływa na zewnątrz do przewodów między zrazikowych łączą się one ze sobą (we wnęce wątroby) dwa przewody - z lewy i prawy - wątrobowe prowadzące żółć, łączą się ze sobą przy wnęce w jeden przewód.

W dole pęcherzyka żółciowego, którego kształt jest zbliżony do gruszki, jest żółć magazynowana i zgęszczona. Od pęcherzyka żółciowego odchodzi przewód pęcherzykowy, który łączy się z przewodem wątrobowym i powstaje przewód żółciowy(dochodzi do dwunastnicy) zstępujący - pomaga w trawieniu

• więzadło sierpowate - do przedniej części ściany brzusznej

• więzadło obłe wątroby - powierzchnię trzewną wątroby do pępka

• więzadło wieńcowe - mocują powierzchnię przeponową do przepony

Naczynia pępkowe po urodzeniu ma inną funkcję niż przed urodzeniem. Od okolicy wnęki wątroby nie okrytej błony surowiczej - sieć mniejsza wątroby (wątrobowo-dwunatnicze i wątrobowo-żołądkowe).

W tkance łącznej między krawędziami poszczególnych zrazików biegną drobne gałązki żyły wrotnej, zwane żyłami między zrazikowymi /vv. interlobulares/. Odgałęzienia tych żył tworzą pomiędzy blaszkami wątrobowymi sieć naczyń włosowatych, uchodzących ostatecznie do żyły biegnącej pośrodku zrazika, zwanej żyłą środkową /v. centralis/. W sąsiedztwie żył między zrazikowych przebiegają gałązki tętnicy wątrobowej właściwej, czyli tętnice między zrazikowe /mm. interlobulares/, których odgałęzienia zdążają również do sieci naczyń włosowatych w głębi zrazika. Żyły środkowe łączą się w większe naczynia żylne, z których powstają żyły wątrobowe /vv. hepaticae/. Drogi wyprowadzające żółć zaczynają się włosowatymi kanalikami żółciowymi, które biegną między komórkami wątrobowymi i łączą się swymi odgałęzieniami tworząc sieci uchodzące w pobliżu zewnętrznej powierzchni zrazika w większe przewodziki między zrazikowe /ductuli interlobulares/,. Z przewodzików tych powstają przewodziki żółciowe /ductuli biliferi/, zespalając się niedaleko wnęki w prawy i lewy przewód wątrobowy /ductus hepaticus dexter et sinister/. Z połączenia w obrębie wnęki wątroby obu przewodów wątrobowych powstaje przewód wątrobowy wspólny /ductus hepaticus communis/, który biegnie ku dołowi; poniżej wrót wątroby oddaje do pęcherzyka żółciowego przewód pęcherzykowy /ductus cysticus/ i biegnie odtąd jako przewód żółciowy wspólny /ductus choledochus/ do dwunastnicy.

Wątroba ma dwa krwioobiegi: czynnościowy i odżywczy.

Krwioobieg czynnościowy utworzony jest przez żyłę wrotną i jej gałęzie w obrębie miąższu wątroby. Żyła wrotna powstaje ze zlania się żył: śledzionowej, krezkowej górnej i krezkowej dolnej. Doprowadza ona do wątroby krew z jelit, w której znajdują się wchłonięte cukry proste, i aminokwasy oraz produkty rozkładu hemoglobiny uwalniane z rozpadających się krwinek czerwonych w śledzionie.

Krwioobieg odżywczy - pochodzi od tętnicy wątrobowej właściwej, która poprzez sieć naczyń włosowatych odżywia tkankę łączną, błonę mięśniową naczyń i komórki wątroby.

Pęcherzyk żółciowy (vesica fellea)

To zbiornik żółci, który leży na powierzchni trzewnej wątroby w dole pęcherzyka żółciowego /fossa vesicae felleae/; wystaje nieco spod dolnego brzegu wątroby.

W pęcherzyku żółciowym odróżnia się:

• dno /fundus/

• trzon /corpus/

• szyjkę /collum/, która przechodzi esowato w dolną część

• przewód pęcherzykowy /ductus cysticus/.

Pęcherzyk żółciowy zawiera około 60 mln żółci. Błona śluzowa pęcherzyka żółciowego ma zdolność wchłaniania wody, zagęszczając w ten sposób żółć prawie 10-krotnie.

Funkcje wątroby: (jest to narząd wieloczynnościowy)

1. wytwarza żółć (nie bierze udziału w trawieniu tłuszczów, ma zdolność emulgacji tłuszczów (struktura piankowa i lipowa dochodzi do większej części, grudka nie jest stawiana tylko z zewnątrz) wytwarza ok. 1-1,5 litra żółci na dobę

2. rola filtrująca - inaktywuje jady pokarmowe w pokarmach, które dostały się do organizmu

3. produkuje czynnik przeciwanemiczny (wyciąg z wątroby)

4. w niej odbywa się synteza glikogenu (magazynowany w wątrobie)

5. w niej odbywa się synteza tłuszczów

6. w niej odbywa się synteza białek

7. produkuje mocznik (znaczenie odtruwające)

8. magazynuje i rozkłada pewne hormony

9. jest obszernym magazynem krwi (ok. 800 ml krwi przyżyciowo) (by nie przemęczać serca - okresowy magazyn krwi)

10. skomplikowane funkcje analizy i syntezy przebiegające w wątrobie mają podstawowe znaczenie w przemianie energetycznej całego ustroju

11. kanaliki wątrobowe prowadzą procesy przemiany substancji egzogennych (tzn. leków)

12. dzięki obecności licznych makrofagów wątroba może eliminować mikroorganizmy przeniesione z rejonu przewodu pokarmowego a także zużyte erytrocyty

13. w życiu płodowym oraz w niektórych stanach patologicznych wątroba jest miejscem hemopoezy

Pancreas - narząd pozaotrzewnowy

Trzustka jest gruczołem znacznie mniejszym. Jej waga waha się w granicach 70-100 gram u człowieka. Długość jest zmienna - to cecha indywidualna od 12-20cm.

Leży w górno-tylnej części jamy brzusznej, przy kręgach - na wysokości I i II kręgu lędźwiowego, za żołądkiem; kręgi częściowo ją przykrywają. Ma kształt wydłużony. Jej szerokość nie jest jednakowa - prawa część jest rozszerzona, w kierunku lewym zwęża się

W trzustce odróżnia się:

• głowa trzustki /caput/ to rozszerzona część prawa

• głowa wciśnięta jest w pętle dwunastnicy, z którą bardzo silnie się zrasta; w kierunku lewym przechodzi w trzon /corpus/ charakterystycznym wcięciem

• następnie przechodzi w końcową część zwężoną występującą po lewej stronie - ogon trzustki /cauda/, który dosięga dolnej części śledziony. (lewa strona zagina się ku górze i tylna z powierzchnią śledziony).

Trzustka od dwunastnicy do powierzchni trzewnej sięga śledziony.

1/3 długości trzustki występuje po prawej stronie, a 2/3 długości po stronie lewej.

Na trzonie trzustki odróżnia się trzy powierzchnią:

• przednią /facies anterior/

• dolną /facies inferior/

• tylną /facies posterior/

oraz trzy brzegi:

• górny (margo superior) między powierzchnią przednią i tylną

• przedni (margo anterior) między powierzchnią przednią a dolną

• dolny (margo inferior) - między powierzchnią dolną a tylną.

Trzustka ma typową budowę zrazikową (przypominającą śliniankę) - to ślinianka brzuszna.

Budowa wewnętrzna trzustki:

1. część zewnątrz wydzielnicza - miąższ

2. część wewnątrzwydzielnicza - u człowieka przeciętnie około 1 grama

ad.1) to gruczoł pęcherzykowy złożony. Mają przewody wyprowadzające (to komórki nabłonkowo, gruczołowe). Ściany wydzielają tzw. sok trzustkowy. Jest to płyn bezbarwny o odczynie słabo zasadowym, zawierający szereg bardzo ważnych enzymów trawiennych, które trawią wszystkie główne składniki pokarmowe.

Są to:

• trypsyna trawiąca białko

• amylaza, która rozbija cukry złożone (węglowodany)

• lipaza rozkładająca tłuszcze na glicerol oraz kwasy tłuszczowe.

Enzymy są w stanie nieczynnym; są unaczynione po przejściu do dwunastnicy.

By sok trzustkowy przeszedł do dwunastnicy z ogona powstaje tzw. przewód trzustkowy /ductus pancreaticus/ - uchodzą do niego drobne przewody wyprowadzające trzustki. Uchodzi na brodawce dwunastniczej większej. Występuje u wszystkich ludzi.

U ponad 80% ludzi występuje przewód znacznie cieńszy, który występuje w obrębie głowy trzustki i stamtąd zbiera sok trzustkowy, tzw. przewód trzustkowy dodatkowy /ductus pancreaticus accessorius/. Uchodzi 3 cm powyżej poprzedniego przewodu na brodawce dwunastniczej mniejszej. Przewód ten na końcu dzieli się często na dwie odnogi: jedną - uchodzącą samodzielnie od dwunastnicy, i drugą - uchodzącą do przewodu głównego. Występowanie i przebieg przewodu dodatkowego są b.zmienne.

S:

cr → kr

cc → kc

ad.2) w trzustce występują wielościenne komórki nabłonkowe, ich liczba waha się od 500.000 do 2mln grupek tych komórek występuje (około 1 gram).

To wyspy trzustkowe lub wyspy Langerhansa.

Jest to część dokrewna trzustki. Leżą one wewnątrz zrazików trzustki jako twory o średnicy 0,1-0,2 mm Zbudowane są z komórek wielościennych układających się w pasma i gniazda nabłonkowe. Wydzielina przechodzi bezpośrednio do krwi.

-β - komórki 80% - komórki wytwarzające insulinę

- α - komórki 20% - komórki trzustki wytwarzające glukagon

Insulina - hormon obniżający poziom cukru; glukagon podwyższa - działają antagonistycznie.

Insulina pobudza komórki wątroby do syntezy glukagonu (α glukagen odwrotnie) jest niski poziom cukru (rozkłada na sygnał).

W wyspach Langerhansa. Występuje 7 rodzajów komórek:

D - wydzielają somatostatyny

Pp - wydzielają polipeptyd trzustkowy

S

D

Β

C

Trzustka ma duże skłonności do autolizy po śmierci. (tzn. że w zwłokach „znika” - samo rozkłada się).

Układ oddechowy: /systema respiratorium/

Górne drogi oddechowe:

Cavum nasi (jama nosowa) powietrze z jamy nosowej przechodzi do

Pharynx (gardło)

Dolne drogi oddechowe:

larynx (część krtani)

trachea (tchawica)

bronchi (oskrzela)

pulmones (płuca)

pulmo - płuco

Układ, którego zadaniem jest pobranie ze środowiska zewnętrznego i przyswojenie tlenu, a wydalanie bezwodnika kwasu węglowego - to tzw. oddychanie zewnętrzne - biorą w nim udział płuca.

Oddychanie wewnętrzne odbywa się na poziomie tkankowym i komórkowym - krew dostarcza tlen do komórek.

Płuca u człowieka, jak u wielu kręgowców, umieszczone są w głębi organizmu, dlatego powstały drogi oddechowe mogące doprowadzić powietrze z tlenem do płuc. By ta wymiana mogła być bardziej intensywna drogi oddechowe nie tylko przewodzą, ale w stosunku do wdychanego powietrza przygotowują je.

• powietrze musi być jak najbardziej czyste (oczyszczają powietrze, ich zadanie to wychwytywanie zanieczyszczeń, pyłów. Drogi oddechowe wysłane są specjalnym nabłonkiem wielorzędowym owłosionym; wychwytują zanieczyszczenia),

• powietrze musi mieć określoną wilgotność,

• liczne gruczoły wydzielają śluz,

• aby uzyskać intensywną wymianę bardzo ważna jest temperatura (ogrzewanie powietrza w jamie nosowej wyst. grzejniki ogrzewające powietrze - liczne sploty żylne - ogrzewają powietrze przy wdychaniu przez jamę nosową).

Ad.1) cavum nasi

Jama nosowa jest pierwszym narządem układu oddechowego. Ma obramowanie kostne, wyróżniamy wśród elementów obramowujących sklepienie, ścianę górną, ścianę dolną jamy nosowej (od ustnej); nie kompletną ścianę tylną, ścianę przednią, która pełni tzw. nos zewnętrzny /nasus externus/.

Jama nosowa podzielona jest na dwie teoretycznie równe części przegrodą nosa /septum nasi/.

Przegroda nosowa, która tworzy ścianę przyśrodkową jamy nosowej składa się z:

• części kostnej /pars ossea/

• części chrząstkowej /pars cartilaginea/, utworzonej z chrząstki przegrody nosa,

• części błoniastej /pars membranacea/. Część błoniasta przegrody nosa rozgranicza nozdrza przednie i ze względu na swą ruchomość określana jest także jako część ruchoma przegrody nosa.

Poza tylnym brzegiem części kostnej rozciąga się czasami ostro zakończony fałd błony śluzowej.

Ściana przednia, czyli nos zewnętrzny składa się z następujących części:

• zbudowany jest z kości nosowych, wyrostków czołowych szczęki oraz z chrząstek nosowych

• nasady nosa /rodix nasi/ część sąsiadująca z czołem i odgraniczona zwykle od niego lekkim wgłębieniem

• ściany boczne widoczne od zewnątrz

• ściany boczne nosa schodzą się na grzbiecie nosa /dorsum nasi/

• przednie zakończenie grzbietu nosa stanowi koniec nosa /apex nasi/

• dolny odcinek bocznej ściany nosa jest ruchowy i nazywa się skrzydłem nosa /ala nasi/

• na dolnej powierzchni, czyli na podstawie nosa, znajdują się dwa otwory, zwane nozdrzami przednimi /nares/.

Wystaje ponad wargi. Jego cechą charakterystyczną są chrząstki ograniczające nozdrza skrzydłowe /cartilagines alares/ nadają charakterystyczne wygięcie.

Przedsionek nosa /vestibulum nasi/

Krótka przestrzeń znajdująca się przy nozdrzach zewnętrznych, gdzie skóra z powierzchni zewnętrznej nosa zawija się na krótkiej przestrzeni potem przechodzi w błonę śluzową. Przedsionek pokryty jest skórą, z której wystają krótkie włosy nozdrzy /vibrissae/.

Próg nosa /limen nasi/

Początkowy, dolny odcinek każdej części jamy nosowej, którego górną granicę stanowi fałd, zwany progiem nosa.

Okolica oddechowa wysłana jest nabłonkiem charakterystycznym dla dróg oddechowych - wielorzędowym migawkowym, zawierającym liczne komórki kubkowe. Błona śluzowa zawiera gruczoły nosowe /glandulae nasales/, wytwarzające wydzielinę surowiczo-śluzową (zwilżają powierzchnię). Pod błoną śluzową znajdują się liczne sploty żylne ogrzewające powietrze przechodzące przez jamę nosową.

W błonie śluzowej jamy nosowej odróżnia się odcinek dolny, zwany okolicą oddechową /regio respiratoria/, i odcinek górno-tylny zwany okolicą węchową /regio olfactoria/ - ok. 6 cm² - wyściółka z komórkami zmysłowymi wyspecjalizowane w odbieraniu zapachów. Powstały w filogenezie jako komórki obronne - okolica węchowa.

Pozostałe części to okolica oddechowa.

Granica pomiędzy tymi obiema odmiennie zbudowanymi okolicami błony śluzowej wypada mniej więcej na wysokości małżowiny nosowej środkowej.

Receptory po dotarciu z komórek receptorowych - wychodzą włókna nerwowe /aksony/ sąsiednich komórek nosowych i łącząc się ze sobą tworząc pęczki. Te pęczki to tzw. nici węchowe. Nici węchowe przechodzą przez blaszkę sitową kości sitowej i wchodzą do mózgowia po wejściu wchodzą w puszce węchowej wyspecjalizowane komórki (komórki witralne).

Zbiór nici węchowych wychodzący z mózgu to I-szy nerw czaszkowy /n.olfactorius/.

Ze ścian bocznych jamy gębowej zwisają kosmki łamliwe - małżowiny nosowe.

U człowieka z reguły występują trzy:

• małżowina nosowa dolna /concha nasalis inferior/

• małżowina nosowa środkowa /concha nasalis media/

• małżowina nosowa górna /concha nasalis superior/

Zwisające z bocznej ściany nosowej pokryte błoną śluzową (nabłonek migawkowy) nie dochodzą do przegrody nosa. Dzięki ich obecności jama nosowa zostaje częściowo podzielona na trzy części

1. małżowina nosowa górna - przewód nosowy górny (przewód węchowy) /meatus nasi superior/

2. małżowina nosowa środkowa - przewód nosowy środkowy (przewód zapachowy) /meatus nasi medius/

3. małżowina nosowa dolna - przewód nosowy dolny (naczyń oddechowych) (najkrótsza droga do gardła) /meatus nasi inferior/

4. przewód wspólny nosowy /meatus nasi communis/

Powietrze może się ze sobą kontaktować.

Ad.3) larynx

Jest pierwszy odcinek dolnych dróg oddechowych. Ma około 4-6 cm To krótki odcinek przeprowadzający powietrze od gardła. Krtań zajmuje środkowo-przednią część szyi, leżąc poniżej nasady języka i kości gnykowej i sąsiadując od tyłu z częścią krtaniową gardła.

W pozycji pionowej ciała i w naturalnym położeniu głowy, krtań wypada mniej więcej na wysokości czterech dolnych kręgów szyjnych. Rusztowanie krtani stanowią trzy chrząstki nieparzyste (tarczowata, pierścieniowata, nagłośniowa), parzyste chrząstki nalewkowate oraz kilka chrząstek drobnych.

W krtani znajduje się narząd głosowy. Krtań jest narządem głosowym. Od krtani nie zależy forma głosu (on tu tylko powstaje). Ostateczna forma dźwięku zależy od wielu narządów (tuba rezonansowa) - jama nosowa, zęby, język.

Ma kształt półściennej piramidy (stożek - rozszerzona część skierowana jest ku górze; ścięty wierzchołek ku dołowi). W górze krtań umocowana jest silną ścięgnistą częścią włóknistą do kości gnykowej. W dole łączy się z pierwszą chrząstką tchawicy błoną pierścienno-tchawiczną.

Tchawica ma zręby chrząstkowe. Jej chrząstki to:

Chrząstki nieparzyste

• największa, tarczowata /cartilago thyroidea/, zbudowana z dwóch blaszek, prawej i lewej /lamina dextra et sinistra/, które łączą się ze sobą pod kątem rozwartym ku tyłowi, którego wielkość jest rozmaita u osób i zmienna, zależna od wieku i płci.

Nadaje kształt krtani.

Wyróżniamy: przednio boczną, tylną. Miejsce gdzie obie blaszki się zrastają - to kąt dwuścienny. U mężczyzn jest znacznie ostrzejszy; u kobiet - łagodniejszy,

• pierścienna (pierścieniowata - cartilago cricoidea) ma kształt sygnetu, którego przednia część niższa nosi nazwę łuku (arcus), część tylna zaś tworzy wysoką płytkę (lamina).

• chrząstka nagłośniowa /cortilago epiglottica/ przymocowana do górnej okolicy kąta dwuściennego. Ma kształt sercowatego liścia.

Chrząstki parzyste

• chrząstka nalewkowata /cartilago arytenoidea/, parzysta w kształcie trójsiecznych piramid są umocowane od wewnątrz do jamy krtani. Przedni kąt podstawy chrząstki nalewkowatej wystaje ku przodowi jako wyrostek głowowy /processus vocalis/. Boczny kąt podstawy wystaje w postaci większego i bardziej zaokrąglonego na końcu wyrostka mięśniowego /processus muscularis/.

Mięśnie:

Występuje szereg mięśni własnych (8), które zmieniają przestrzenne położenie pięciu chrząstek połączonych ze sobą stawowo. Fałdy mogą się oddalać i zamykać wpust do krtani.

Dwa różne mięśnie:

• mięsień głosowy /musculus vocalis/ - napina lub rozluźnia wargę głosową

• mięsień nalewkowato-nagłośniowy - przebiega w fałdzie nalewkowato-nagłośniowym; zamyka wpust do krtani.

W akcie połykania krtań podnosi się i wciska pod korzeń języka.

Od wewnątrz wysłana jest błoną śluzową, w której znajdują się liczne gruczoły; jest stale wilgotne wnętrze. W większej części krtań pokryta jest nabłonkiem wielorzędowym migawkowym. W wielu okolicach najbardziej pracujących ociera się - wielowarstwowy płaski (przy wpuście).

(na przyśrodkowej powierzchni warg głosowych)

(na przyśrodkowej powierzchni chrząstek nalewkowatych).

Jama krtani dzieli się na 3 odcinki (tzw. pietra):

• górne - przedsionek krtani /vestibulum laryngis/ lub jama nagłośniowa sięga od wpustu do fałdów głosowych

• piętro środkowe - głośnia /glattis/ - część jamy krtani, w której znajdują się wargi głosowe.

Budowa wargi głosowej:

Składa się z dwóch elementów: więzadeł głosowych, położonych przyśrodkowo (struny głosowe), drugi element to mięsień głosowy.

Warga głosowa ma również szersze pojęcie.

Otoczone jest błoną śluzową. Warga położona jest tak, że jej dolna część zrasta się ze ścianą krtani, a górna jest wolna, drgająca = to fałd głosowy.

Dzięki jego drganiom jest głos wydawany. Wargi głosowe mocują się do wyrostków chrząstek nalewkowych (w tyle), a w przodzie do wewnętrznych powierzchni kąta dwuściennego

Fałdy mogą zbliżać się lub oddalać.

Głośnie dzielimy na 2 części:

1. tylna - pomiędzy chrząstkami nalewkowatymi - głośnia oddechowa

2. przednia - głośnia głosowa - tam występują wargi głosowe i tam powstaje głos.

Krtań jest bardzo silnie unerwiona czuciowo; okruch pokarmowy powoduje odruchy odkrztuśne.

Głos wydajemy przy wydechu!

Ad.4) trachea

Cylindryczny przewód o otwartym świetle; zaczyna się na wysokości VI-VII kręgu szyjnego, a kończy na V-VI kręgu piersiowego. W górze połączona jest z krtanią. Na wysokości IV-V kręgu piersiowego dzieli się na dwa oskrzela główne /bronchi/ lub oskrzela zewnętrzne.

Zrąb tchawicy utworzony jest przez silną błonę włóknistą, w którą wmontowane są chrząstki tchawicy od 16-tu do 20-tu, które w przedzie są zamknięte, w tyle są od siebie oddalone - tworzy niepełne pierścienie. Część niepełna skierowana jest do tyłu. Tkwiące w tej błonie włóknistej chrząstki tchawicy /cartilogines tracheales/ połączone są ze sobą więzadłami tchawicy - obrączkowymi /ligamenta anularia/.

W tyle ściana jest mięśniowa, miękka. Tam znajdują się przebiegające poprzecznie. Od zewnątrz wyst. błona włóknista łącznotkankowa, od wewnątrz błona śluzowa z gruczołami. Ostatnia chrząstka tchawicy ma kształt dwóch półpierścieni i tworzy ostrogę tchawicy /carina tracheae/. Długość tchawicy wynosi około 12 cm Powietrze przechodzące przez tchawicę jest oczyszczone i nawilżone.

Na wysokości IV-V kręgu piersiowego następuje rozwidlenie (rozdwojenie) tchawicy /bifurcatio tracheae/.

Jej zadaniem jest:

Doprowadzenie powietrza do lewego i prawego płuca.

Błona śluzowa pokryta jest nabłonkiem wielorzędowym migawkowym. Tkanka podśluzowa, zawierająca liczne surowiczo-śluzowe gruczoły tchawiczne /glandulae tracheales/, łączy blaszkę właściwą błony śluzowej z warstwą zewnętrzną ściany tchawicy.

Ad.5) bronchi

Na wysokości IV kręgu piersiowego dzieli się tchawica na dwa oskrzela główne /bronchi principales/ - prawe i lewe, z których każde wchodzi do płuca przez jego wnękę.

Budowa podobna jest do tchawicy:

W miarę oddalania się od rozwidlenia tchawicy zaczyna zmieniać się kształt chrząstki - nigdy się nie zamykają. Brak tam regularnego układu - występują coraz drobniejsze elementy chrząstkowe. Nie jest to podział symetryczny.

Oskrzele prawe ma trzy płaty:

1. jest oskrzelem o większej średnicy (więcej powietrza)

2. przebiega bardziej pionowo

3. jest znacznie krótsze.

Oskrzele prawe:

Płatowe górne /bronchus lobaris superior dexter/ - dzieli się na 3 oskrzela

• szczytowe /branchi apicalis/

• tylne /posterior/

• przednie /anterior/

Płatowe środkowe /bronchus lobaris medius/ - dzieli się na 2

• boczne /bronchi lateralis/

• przyśrodkowe /medialis/

Płatowe dolne /bronchus lobaris inferior dexter/- rozgałęzia się w części górnej płata dolnego

• górne (superior)

• niżej - oskrzele podstawowe przyśrodkowe, czyli sercowe

• przednie

• tylne

• boczne

Oskrzele lewe ma dwa płaty:

1. mniejsza średnica

2. jest dłuższe

3. przebiega poziomo

Oskrzele lewe:

płatowe górne /bronchus lobaris superior sinister/ - dzieli się na 2 gałęzie

gałąź górna

• przednie /anterior/

• oskrzele segmentowe szczytowo-tylne /bronchus segmentalis apicoposterior/_

• od niego odchodzi oskrzele szczytowe /apicalis/

• tylne /posterior/

gałąź dolna

• oskrzele języczka górne /branchus lingularis superior/

• oskrzele języczka dolne /bronchus lingularis inferior/

płatowe dolne /bronchus lobaris inferior sinister/ - oskrzela segmentowe odchodzące od tego oskrzela zachowują się tak samo jak gałęzie segmentowe oskrzela płatowego dolnego płuca prawego.

Ważny aspekt taktyczny:

Jeżeli okruch dostanie się, przejdzie przez krtań 80% do lewego oskrzela. Stan zapalny - 70% przypadków w prawym oskrzelu (łatwiejszy dostęp).

Tyle rozgałęzień, ile w płucach płatów:

prawe → 3

lewe → 2

ad.6 ) pulmones

narząd, w którym odbywa się wymiana gazowa. W jamie piersiowej luźna są zawieszone na oskrzelach, krtani. Wypełniają całą jamę piersiową. Płuca człowieka mają kształt stożka, każde z płuc to jakby jego połowa.

W każdym płucu wyróżniamy:

• część górną, czyli wierzchołek lub szczyt płuca /apex/. Jest zaostrzony; przy bardzo silnym wdechu wychodzi ponad wpust górny do jamy piersiowej

• część dolną, skierowaną do przepony, tę rozszerzoną część nazywamy podstawą /basis/.

W każdym płucu wyróżniamy również trzy powierzchnie:

• żebrowa /facies costalis/ - największa; przednio-boczno-tylna. Od przodu i z boku przechodzi aż do kręgów piersiowych. Jest wypukła.

Oraz dwie powierzchnie wklęsłe:

• dolna, przylegająca do przepony to powierzchnia przeponowa /facies diaphragmatica/. Jest ona odpowiednio wklęsła do wypukłości przepony

• powierzchnia śródpiersiowa /facies medicalis/ to część przyśrodkowa płuc.

Na niej, skierowanej do drugiego płuca, znajduje się wnęka płuca /hilus pulmonis/, przez którą wchodzą do płuca oskrzele, tętnica płucna, tętnice oskrzelowe oraz nerwy, a wychodzą żyły płucne, żyły oskrzelowe i naczynia chłonne. Te elementy nie są pokryte opłucną.

Narząd wewnątrzotrzewnowy

Wnęka płuc jest miejscem, przez które wnikają tętnice oskrzelowe, odżywiające płuca, tętnice płuca dostarczające krwi czynnościowej; wnikają nerwy, naczynia limfatyczne, żyły płucne i oskrzelowe; tam następuje kontakt z resztą elementów.

Korzeń płuc - miejsce elastyczne płuc - tam występują elementy wchodzące lub wychodzące do płuc.

Budowa:

U człowieka mają budowę gąbczastą - poprzez stopniowy podział płuc na mniejsze elementy.

I podział - na płaty /lobi/ przez szczeliny. W prawym płucu występują trzy płaty, oddzielone szczelinami. Do nich wnika opłucna. W prawym płucu są dwie szczeliny (a 3 płaty)

Od góry:

• szczelina pozioma /fissura horizontalis/ - oddziela płat górny

• w dole szczelina skośna /fissura obliqua/ - bardziej pionowa. Bocznie od tej szczeliny to płat dolny /lobus inferior/. Między obiema szczelinami płat środkowy /lobus medius. U góry, zaś płat górny /lobus superior/.

Lewe płuco jest mniejsze. Obecne jest tam wyraźne wcięcie (wcięcie sercowe - impressio cardiaca) - lewe płuco wciska się w serce (znacznie wyraźniejsze na lewym płucu).

Występuje tylko jedna szczelina: - skośna /fissura obliqua/ - mniej więcej symetrycznie tylko w lustrzanym odbiciu płuca prawego. Dzieli lewe płuco na dwa płaty - płat górny /lobus superior/ i dolny /lobus inferior/

II podział: płaty dzielą się na segmenty oskrzelowo-płucne /segmenta bronchopulmonalia/, które mając własne oskrzela segmentowe oraz własne gałęzie tętnicy płucnej tworzą całości zupełnie prawie od siebie niezależne.

• w prawym płucu występuje 10 segmentów

• w lewym - 8 segmentów.

III podział: segmenty dzielą się na tzw. podsegmenty oskrzelowo-płucne.

IV podział: Podsegmenty dzielą się na zraziki /lobulus pulmonis/. Zraziki podzielone są od siebie wiotką tkanką łączną stanowiącą przegrody międzyzrazikowe /septa interlobularia/. Przegrodę tę oddziela od ściany pęcherzyka silna błonka graniczna /membrana limitans/

V podział: zraziki dzielą się na grona (acinus). To najmniejsza jednostka w budowie płuc; anatomiczna i czynnościowa jednostka płuca.

Budowa wewnętrzna płuc:

Występują tam dwa charakterystyczne składniki:

1. składnik oskrzelowy, który powstaje poprzez kolejne podziały oskrzeli dychotomiczną (na 2 i na 2 itp.)w zrazikach i gronach są już tzw. oskrzeliki /bronchioli/. Są to już przewody bardzo cienkie o średnicy 1-0,5 mm To małe średnice, które utrzymują swą ścianę bez wzmocnień chrząstkowych. Powstaje misterna konstrukcja - tzw. drzewo oskrzelowe /arbor brionchialis/

2. drugi składnik to składnik pęcherzykowy - pęcherzyki płucne /alveoli pulmonales/.

Do grona wnika oskrzelik gronowy (doprowadza powietrze do grona). Dzieli się on na oskrzeliki końcowe - na 2 odcinki, które dzielą się na oskrzeliki oddechowe, które z kolei dzielą się jeszcze dwukrotnie i przechodzą w tzw. przewodziki pęcherzykowe zakończone woreczkami pęcherzykowymi /sacculi alveolares/ na swoim końcu.

Ściany przewodzików pęcherzykowych i woreczków pokryte są pęcherzykami płucnymi.

Budowa pęcherzyka płucnego: jest to miseczkowate uwypuklenie ściany przewodzika pęcherzykowego lub woreczka pęcherzykowego. Średnica pęcherzyka wynosi od 150-250 (do 300) µm (0,3 mm) - zbudowany z jednej warstwy komórek (występują komórki czterech rodzajów)

Pneumocyty - komórki budujące ścianę pęcherzyka - 90%

I rzędu - b. Spłaszczone komórki, przez nie przechodzą gazy

Ok. 10%

II rzędu - mają właściwości wydzielnicze

III rzędu - chemoreceptory

Komórki pyłowe - fagocytujące, wychwytujące pył

Pęcherzyki płucne od zewnątrz otoczone są gęstą ścianą naczyń włosowatych - przyswajanie tlenu i wydalanie CO₂. Liczba: u człowieka występuje 300-400 mln pęcherzyków płucnych. To powoduje, że wymiana gazowa odbywa się na powierzchni od 30-tu m². Przy bardzo silnym wdechu do 100 m². Jeżeli przyjmiemy, że człowiek ma ok. 2 m² - wymiana gazów odbywa się na ok. 50-ciokrotnie większej powierzchni niż powierzchnia ciała.

Unaczynienie:

W płucach jest podwójne (odżywcze i czynnościowe). Krew odżywcza (z tlenem) dopływa do płuc tętnicami oskrzelowymi. Wnikają do płuc przez wnękę. Przez wnękę odpływa krew żyłami oskrzelowymi.

Krew czynnościowa to krwioobieg mały (czyli płucny). Pień płucny dzieli się na dwie tętnice płucne: lewą i prawą (krew odtleniona) - lewa i prawa doprowadzają krew czynnościową przez wnękę; potem do naczyń krwionośnych włosowatych oplatających pęcherzyki - końce tych tętnic.

Naczynia włosowate przechodzą w żyły. Z każdego płuca u człowieka krew czynnościowa wyprowadzają dwie żyły płucne (krew utleniona). One do lewego przedsionka - kończy się krwioobieg (który zaczyna się w PK).

Błona surowicza

Opłucna /pleura/, czyli bł. surowicza pokrywające płuco, składa się z opłucnej płucnej /pleura pulmonis/, która pokrywa bezpośrednio samo płuco, wnikając aż do dna jego szczelin, i z opłucnej ściennej /pleura parietalis/. Przestrzeń między tymi blaszkami nosi nazwę jamy opłucnej /cavum pleurae/.

Przy korzeniu opłucna płuca zawija się i przechodzi w opłucną ścienną. W ten sposób powstaje zamknięta jama. W jamie opłucnej znajduje się niewielka ilość płynu zmniejszająca tarcie. To płyn opłucnowy.

Opłucna ścienna dzieli się na: od wewnątrz jamy piersiowej:

• opłucna żebrowa /pleura costalis/

• opłucna ścienna przeponowa /pleura diaphragmatica/, która pokrywa przeponę

• opłucna ścienna śródpiersiowa /pleura mediastinalis/ - jak powierzchnia płuca; cienka blaszka, biegnąca od mostka do kręgosłupa.

Na piersiach jednej opłucnej w drugą tworzą się zachyłki.

Każde płuco ma całkowicie oddzieloną od siebie ścianą opłucną. Są od siebie całkowicie oddalone. Człowiekowi wystarcza oddychanie jednym płucem. Płuco się zapada

Śródpiersie (mediastinum)

Przestrzeń oddzielająca od siebie płuca, które ograniczają z boków przestrzeń. W tej przestrzeni leży olbrzymia większość narządów - w jamie piersiowej (bez płuc) przy kręgach główne naczynia krwionośne, żyły główne, przełyk, nerwy błędne.

Największym narządem w śródpiersiu jest serce. Śródpiersie dzielimy na 3 piętra:

• górne - śródpiersie nasercowe /epicardiacum/ - tchawica, oskrzela, końcowy odcinek tchawicy

• środkowe - śródpiersie sercowe - w nim położone jest serce w worku osierdziowym

• dolne - śródpiersie podsercowe /mediastinum postcordiacum/.

Układ moczowo - płciowy: (systema urogenitale)

Narządy płciowe i moczowe pochodzą z mezodermy. Dopiero u wyższych kręgowców są od siebie całkowicie oddzielone. Jednak nawet u nich końcowe odcinki dróg wyprowadzających są ze sobą zrośnięte.

Do układu należą trzy grupy narządów:

I. moczowe

II. płciowe męskie

III. płciowe żeńskie

1. narządy moczowe /organa uropoetica/ narządy parzyste

1. ren (nerka) renes - narządy parzyste (w nich powstaje mocz).

2. calyces renales (kielichy nerkowe) - mocz wychwytywany do 1-go odcinka dróg wyprowadzających

3. pelvis renalis (miedniczka nerkowa)

4. ureter (moczowód)

nieparzyste

5. vesica urinaria (pęcherz moczowy) moczowody do nieparzystego zbiornika

6. urethra (cewka moczowa) - bardzo różni się u kobiet i mężczyzn; wydalany do środowiska zewnętrznego przez cewkę moczową.

Ad.1) renes

Położone są w przestrzeni zaotrzewnowej; nie są pokryte otrzewną. W górnej okolicy. Otrzewną pokryte są tylko od przodu z jednej powierzchni. Tylne powierzchnie przylegają do brzusznej ściany. Nerki mają kształt zbliżony do ziarna fasoli; oś długa ustawiona pionowo. Leży obok kręgosłupa; zajmuje położenie od XI-go kręgu piersiowego do III kręgu lędźwiowego. Masa jej wynosi 125-170g u mężczyzn i 115-155g u kobiet. Wymiar podłużny nerki wynosi 10-12 cm, poprzeczny 5-7 cm; a grubość 3-4 cm Nerka lewa leży zwykle trochę wyżej (o pół kręgu do kręgu).lewy moczowód zwykle jest dłuższy.

W nerce odróżniamy:

2 powierzchnie:

• przednią /facies anterior/ bardziej wypukłą

• spłaszczoną powierzchnię tylną /facies posterior/

2 końce (bieguny):

• koniec górny /extremitas superior/

• koniec dolny /extremitas inferior/

oraz dwa brzegi:

• brzeg boczny /margo lateralis/ o wypukłej krawędzi

• brzeg przyśrodkowy /margo medialis/ o krawędzi wklęsłej.

Mniej więcej w połowie krawędzi przyśrodkowej znajduje się wnęka nerkowa /hilus renalis/ to tzw. zachyłek. Przedłuża się dążąc wzdłuż nerki w zatokę nerkową /silus renalis/.

Wnęka nerki ograniczona jest przez wargi. Od zewnątrz nerki pokryte są łącznotkankową torebką włóknistą /capsula fibrosa/, która poprzeplatana jest włóknami mięśniowymi gładkimi i silnie zrasta się z miąższem nerki od wewnątrz. Od zewnątrz otoczona jest warstwą tłuszczu tzw. torebką tłuszczową nerki /capsula adiposa/. Tłuszcz z nerki jest zużyty na końcu podczas głodowania. Dolny i górny koniec nerki wystają spod żeber.

Miąższ nerek dzieli się na 2 strefy:

• peryferycznie położona jest kora nerki /cortex renis/ - jaśniejsza (kora tworzy warstwę powierzchowną miąższu nerki i wnika w głąb rdzenia jako tzw. słupy nerkowe /columnae renales/. Kora zawiera ciałka nerkowe oraz kanaliki kręte I i II rzędu

• wewnętrznie - rdzeń nerki /medulla renis/ - jest częścią ciemniejszą. Istota rdzenna podzielona jest na piramidy nerkowe /pyramides renales/ od 10-20 piramid u człowieka. Ich podstawy skierowane są do kory nerkowej peryferyjnie, a wierzchołki tworzą tzw. brodawki nerkowe /papillae renales/, na których znajdują się ujścia przewodów brodawkowatych, uwypuklają się do zatoki nerkowej. Rdzeń nerki zawiera części główne nefronu, pętle i przewody brodawkowe.

Wielkość nerki:

Zmienia się w trakcie życia, apogeum osiąga ok. 35-go roku życia. Wtedy ten narząd jest najbardziej wydajny i najsprawniejszy. Wymiary nerki: od 120do 200 gramów. W miarę starzenia się zmniejsza. Zmienia się jej kształt na bardziej bryłowaty. Staje się lżejsza.

Pozaotrzewny narząd jamy brzusznej

Nerka jest gruczołem cewkowym złożonym. Nad nerkami występują gruczoły nadnerczowe u płodu i jeszcze noworodka na powierzchni nerki zaznacza się wyraźnie budowa płatowa. Każdy płat nerkowy /lobus renalis/ stanowi piramida wraz z odpowiadającej jej częścią kory.

Poszczególne piramidy oddzielone są od siebie słupami nerkowymi /columnae renalis/. To element wiążący istotę korową i istotę rdzenną. Wysyłają wypustki w stronę kory - promienie rdzeniowe - łączą korę z istotą rdzenną. Na szczytach piramid wyst. brodawki nerkowe /papillae renales/ (tworzą je te szczyty). Jest ich mniej niż piramid. Piramidy łączą się ze sobą. Na szczycie występuje szereg otworów, z których wypływa mocz na szczycie piramidy (i brodawki) występuje tzw. pole sitowe (od 10-25 otworów). Ich liczba zależy od liczby tworzących ją piramid, czy piramida jest samodzielna; czy tworzy ją jedna piramida, czy kilka

Mocz powstaje tylko w istocie korowej!

Budowa istoty korowej:

Podstawową cegiełką jest tzw. nefron. Liczba nefronów w jednej nerce wynosi 1-2 mln (1,5mln). Jest ich nadmiar. Wszystkie nefrony rzadko kiedy pracują równocześnie. Na ogół pracują na zmianę.

Budowa nefronu:

Zaczyna się tzw. ciałkiem nerkowym /corpusculum renis/. W jego skład wchodzi dwuścienny kielich z tkanki łącznej usłany nabłonkiem to torebka Bowmana - torebka kłębka /capsula glomeruli/. Do tego kielicha z wąskim wejściem wciska się kłębuszek naczyń krwionośnych (kłębek - glomerulus) - krew doprowadza tętnica krwionośna, która rozgałęzia się na mniejsze. Z kłębuszka naczyń krwionośnych powstaje tzw. przesącz pierwotny. Wychodzi z niego naczynie wyprowadzające - też tętnica. Sieć naczyń włosowatych kłębka tworzy sieć dziwną /rete mirabile/ - sieć dziwna - tętniczo-tętnicza, zarówno naczynie doprowadzające /vas efferens/, jak i doprowadzające /vas efferens/ krew z kłębka jest tętnicą. Przez sieć włosowatą kłębka przepływa krew tętnicza, która następnie naczyniem odprowadzającym dopływa do zwykłej sieci naczyń włosowatych i dopiero stąd gałązkami żylnymi uchodzi do żyły nerkowej.

Część cewkowata zaczyna się kanalikami I rzędu (krętymi). Następnie przechodzą w pętle Henlego, ona wchodzi w obrąb rdzenia i wraca do kory. Zaczyna mieć przebieg kręty; przechodzi w kanaliki II rzędu.

Pętla Henlego - ramienie zstępują - węższe; ustępujące - szersze. Przechodzą w wstawkę do cewki zbiorczej ona uchodzi. Łączą się ze sobą do 7 razy, zanim dojdą. Pierwszy przesącz powstaje w kłębuszku. Ma on jeszcze składniki, które można wykorzystać. W pętli Henlego następuje zagęszczenie - wychwycenie, wchłonięcie sub. We wstawce powstaje mocz ostateczny, wchodzi do cewek zbiorczych. Od 100-110 razy na dobę cała krew jest przefiltrowana. To daje 500-600 litrów na dobę (pracują nie wszystkie nefrony). Powstaje około 170 l moczu pierwotnego (175 l). Moczu ostatecznego na dobę przy nasyceniu płynami wodnymi powstaje 1-1,5 l. Wnęka nerkowa okrąży część nerki tworząc zatokę nerkową /sinus renalis/. Miedniczka nerkowa i piramidy są bardzo podobne.

Ad.2) calyces renales

Kielichy nerkowe mniejsze /calyces renales minores/ mają długość ok. 1 cm; o kształcie stożka, którego podstawa zwrócona jest do brodawki; obejmuje ją i silnie się z nią od szczytu zrasta. Jeden kielich może zbierać mocz z jednej brodawki, może z dwóch. Są przypadki, że zbiera z trzech. (do uwypuklają się wierzchołki piramid nerkowych). Przeciętna ich liczba u człowieka wynosi od 8-10. kielichy, które zbierają mocz z poszczególnych brodawek zrastają się ze sobą w kielichy nerkowe większe /calyces renales majores/. Jest ich 2-3 w każdej nerce. Kielichy te łączą się ze sobą w miedniczkę nerkową.

Ad.3) pelvis renalis

Miedniczka nerkowa ma kształt spłaszczonego grzbietowo-brzusznie lejka. Leży najbardziej w tyle w zatoce nerkowej. Zwężą się w kierunku wnęki, przez którą wychodzi wierzchołek miedniczki nerkowej, który zagina się ku dołowi i przechodzi w moczowód.

Budowa ściany:

• od zewnątrz występuje błona łącznotkankowa

• delikatna błona mięśniowa

• od wewnątrz błona śluzowa gładka, właściwie bez fałd

• błona wysłana jest od wewnątrz nabłonkiem charakterystycznym dla dróg moczowych (przejściowy, kostny, brukowy, sześcienny)- kielichy i miedniczka.

Ad.4) ureter

Jest spłaszczonym przewodem długości około 30 cm. To narząd parzysty (ok. 35 cm dł.)

Zadanie: przeprowadzenie moczu od miedniczki do pęcherza moczowego.

Moczowody przebiegają przez dwie jamy ciała:

• nerki - w jamie brzusznej - część brzuszna /pars abdominalis/

• pęcherz - w jamie miednicznej - część miedniczna /pars pelvina/.

Mocz stale ścieka - fale perystaltyczne - od 15 do 60 sekund przesuwa kropelki moczu w kierunku pęcherza. 2-3 cm/s - szybkość fali

Mają silną mięśniawkę, zawsze mogą wcisnąć kroplę moczu do napełnionego pęcherza. Lewy moczowód jest nieco dłuższy niż prawy. Po wyprostowaniu długość jest mniejsza.

Biegnie przez dwie jamy ciała:

• część brzuszna - przebiega mniej więcej linią prostą (na mięśniu lędźwiowym większym, krzyżują się od tyłu z naczyniami jądrowymi lub jajnikami /vesa testicularia resp. ovarica/

• część miedniczna - tworzy charakterystyczną pętlę. Najpierw wygina się w kierunku bocznym i ku tyłowi. Potem dojściem krzyżuje się z nasieniowodem u mężczyzny; z tętnicą maciczną u kobiet.

Ujście moczowodu do pęcherza jest szczelinowate; moczowodu nie przecinają prostopadle tylko biegną w ścianie - ok. 5-8 mm część śródścienna moczowodu przebiegająca w ścianie.

Skośne przejście działa jak zastawka. Zapobiega cofaniu się moczu do moczowodu - nawet, gdy jest bardzo silnie zapełniony.

Ściana moczowodu:

• od zewnątrz błona łącznotkankowa zewnętrzna

• silna mięśniówka: od zewnątrz podłużna, okrężna, podłużna (w 1/3 dolnej części moczowodu) /wciśnięcie kropelki moczu do pęcherza moczowego/

• błona śluzowa z charakterystycznym nabłonkiem przejściowym.

Ad.5) vesica urinaria

Pęcherz moczowy leży w jamie miednicznej. To najbardziej położony do przodu narząd. Jego część przylega do spojenia łonowego.

Tylna ściana pęcherza moczowego:

• u mężczyzn sąsiaduje z jelitem prostym (odbytnicą) i otrzewna schodząca z tylnej ściany pęcherza przesuwa się na prostnicę tworząc tzw. dół pęcherzowo-odbytniczy - wysłane otrzewną. /przed odbytnicą u mężczyzn/

• u kobiet jest inaczej: między pęcherzem a odbytnicą wciska się macica i pochwa. /przed dolną częścią macicy i górną częścią pochwy u kobiet/.

Co jakiś czas mocz wydalany jest do środowiska zewnętrznego. Jego kształt jest bardzo zmienny; zależy od stopnia wypełnienia moczem:

• całkiem wypróżniony - nieckowato zapadnięty (ściana górna i dolna 5-6 cm, szerokość 4-5 cm)

• silnie wypełniony - przybiera postać elipsy długości do 12 cm, szerokości 10 cm

Można zatrzymać ok. 1 l. moczu.

Pojemność pęcherza moczowego wynosi ok. 350-700 cm³.

To narząd niezwykle rozciągliwy (np. gdy nie można oddać moczu - nieczynność prostaty).

W pęcherzu moczowym wyróżniamy:

• do góry i do przodu wierzchołek /apex vesicae urinariae/

• trzon /corpus vesicae urinariae/

• dno /fundus vesicae urinariae/ tylko - dolne uwypuklenie pęcherza moczowego.

Dno pęcherza przechodzi ku dołowi w cewkę moczową. Ten odcinek nosi nazwę szyi pęcherza /cervix vesicae/. Szyjka łączy się z cewką moczową to tzw. ujście wewnętrzne cewki moczowej /ostium urethrae internum/.

To ujście otoczone jest dwoma zwieraczami:

• od góry i wewnątrz - zwieracz wewnętrzny

• od dołu i zewnątrz, znacznie silniejszy - zwieracz zewnętrzny - zbudowany z mięśni poprzecznie-prążkowanych.

Do pewnego momentu podlega naszej woli. Te zwieracze to są mięśnie działające antagonistycznie w stosunku do mięśni ścian pęcherza moczowego.

Ściana pęcherza moczowego:

• od zewnątrz pęcherz moczowy jest tylko częściowo okryty otrzewną (częściowo narząd pozaotrzewnowy). Ta część okryta otrzewną może się przesuwać. Przy napełnieniu pęcherza okrywa jego wierzchołek i ścianę tylną. Gdy jest pusty to pokrywa jego górną ścianę, a potem zsuwa się w miarę wypełnienia pęcherza moczem

• silna mięśniówka gładka zbudowana z trzech warstw - przedłużenie mięśniówki moczowodu: podłużna, okrężna, podłużna - działają antagonistycznie do zwieraczy (mięsień wypieracz moczu)

• od wewnątrz błona śluzowa mocno pofałdowana.Występuje tam zapas błony śluzowej (w miarę wypełnienia moczem, się wygładza)

• nabłonek przejściowy

Pole bez fałd, gdzie śluzówka fałd nie tworzy ma zarys trójkąta - to trójkąt pęcherza moczowego /trigonum vesicae/. Podstawę tego trójkąta, zwróconą ku tyłowi, tworzy czasem silnie wystający fałd błony śluzowej, zwany fałdem międzymoczowodowym /plica interureterica/. W obu tylnych kątach trójkąta pęcherza, leżą ujścia moczowodów /ostium ureteris/. Odległość między ujściami jest zmienna (mogą być oddalone nawet o 6 cm). Wypróżniony - ok. 3 cm Wierzchołek trójkąta przechodzi w ujście cewki moczowej wewnętrznej. Tuż przy tym ujściu błona śluzowa tworzy fałd, zwany językiem pęcherza /uvula vesicae/, który jest wyraźniej zaznaczony u mężczyzn i ciągnie się aż do cewki moczowej, tworząc grzebień cewki moczowej /crista urethralis/.

1. Narządy płciowe /organa genitalia/:

1. Gonady płciowe (ich głównym zadaniem jest produkcja komórek płciowych)

• u kobiet - jajniki - komórka jajowa (one tylko dojrzewają)

• u mężczyzn - jądra - plemniki (produkowane na bieżąco)

• Drogi wyprowadzające: (rozwijają się z innych zawiązków)

• u mężczyzn - rozwijają się z pranercza i przewodów pranercza (przewody Wolfla)

• u kobiet - rozwijają się z przewodów przypranerczowych, które nazywano przewodami Müllera.

3. Narządy płciowe zewnętrzne (rozwijają się ze wzgórków płciowych)

Narządy płciowe męskie:

Jądra produkują komórki płciowe. Plemniki w ramach nasienia z jądra przechodzą do pierwszego odcinka dróg wyprowadzających - do najądrza. W czasie aktu płciowego - w czasie wytrysku przechodzą do nasieniowodu - najdłuższego odcinka (parzystego). Nasieniowody uchodzą do początkowego odcinka cewki moczowej, której większa część otoczona jest przez męski narząd kopulacyjny. Właściwe miejsce ich ujścia do cewki moczowej to przewód moczowo-płciowy lub zatoka moczowo-płciowa.

1. testis (jądra)

2. epididymis (najądrze)

3. ductus deferens ( nasieniowód)

4. penis, phallus (męski narząd kopulacyjny)

5. urethra masculina (cewka moczowa płciowa)

ad.1) testis

to gruczoł płciowy męski, leży w mosznie /scrotum/. Długość jądra 4-5 cm, wymiar poprzeczny ok. 2,5 cm, przednio-tylny ok. 3 cm Jego masa wynosi 10,5-14 g. Do górnego odcinka jąder przylega najądrze.

Powstanie jądra:

Powstaje w jamie brzusznej na wysokości lędźwiowego odcinka kręgosłupa. Zaczynają się tam rozwijać i stopniowo ich położenie coraz bardziej obniża się (powodowana jest wzrostem tylnej ściany jamy brzusznej w stosunku do jądra, które w rzeczywistości położenia swego nie zmienia). Jednocześnie uwypukla się jama ciała; powiększa się uchyłek przygotowują na jądra. Do tego uchyłku jamy brzusznej schodzą jądra - to moszna /scrotum/. (Dopiero między siódmym a dziewiątym miesiącem życia płodowego następuje przesuwanie się jądra przez przednią ścianę jamy brzusznej w kierunku rozwijającej się moszny). Zstępując jądra, gdy powstawały otrzymywały naczynie krwionośne, nerwy - to ciągnęły za sobą do moszny. Przechodzi przez kanał pachwinowy do moszny. To odbywa się przed lub po urodzeniu chłopca. To tzw. zjawisko zstępowania jąder /descensus testis - descendus testicularum/.

W ścianie moszny znajduje się błona kurczliwa /tunica dartos/. Stanowi tkankę podskórną, w której występuje warstwa włókien mięśniowych gładkich. Ona powoduje marszczenie się skóry.(Żeby plemniki odpowiednio dojrzewały potrzebne jest odpowiednie chłodzenie).

Budowa jądra:

Jądra otoczone są otrzewną - narząd wewnątrzotrzewnowy. Otrzewna ma dwie blaszki tworząc tzw. osłonę pochwową - blaszkę trzewną i blaszkę ścienną. Ułożone są w mosznie skośnie ku tyłowi i dołowi.

Na każdym jądrze można odróżnić:

Dwie powierzchnie:

• powierzchnię przyśrodkową /facies medialis/ spłaszczoną (oddzielone są przeponą moszny)

• powierzchnię boczną /facies lateralis/ - powierzchnia bardziej wypukła

Dwa końce:

• koniec górny /extremitas superior/, zwrócony nieco ku przodowi

• koniec dolny /extremitas inferior/, zwrócony nieco ku tyłowi

oraz dwa brzegi:

• brzeg przedni /margo anterior/

• brzeg tylny /margo posterior/

Od zewnątrz jądra otoczone są grubą osłonką o zabarwieniu białawym to tzw. osłonka biaława /tunica albuginea/. Zgrubienie błony białawej przy tylnej krawędzi jądra (zagęszczenie) i tworzy wypuklenie - śródjądrze /mediastinum testis/. Od śródjądrza promieniście odchodzą beleczki peryferycznie dzieląc jądro na komory. Te cienkie przegrody łącznotkankowe zwane są przegrodami jądra /septula testis/. W jednym jądrze występuje od 200 do 250 komór. W komorach znajdują się zraziki /lobuli testis/, płaciki jądra. W każdym zraziku występuje od 3 do 4-rech bardzo silnie pokręconych, cienkich kanalików (osiągają od 300-1200m). suma kanalików daje w sumie do 1200 m. tam powstają komórki macierzyste plemników. Występuje tam nabłonek plemnikotwórczy.

Plemnik to piąte pokolenie!

Komórki macierzyste gamet męskich noszą nazwę spermatogonia 2n

Spermatogonia 2n liczne mitazy (wychodzenie ogromnej liczby plemników)

↓

spermatogonium 2n

przekształca się ↓

I podział równomierny spermatocyt I rzędu 2n

/ \

О spermatocyt II rzędu О n

/ \ / \

О О О О n

II podział równomierny spermatydy (nie mają możliwości zapłod.)

(spermatogonium → spermatocyt I rzędu → spermatocyt II rzędu →spermotyda →plemnik

Zachodzi spermiogeneza - formowanie plemników. Polega na przemieszczaniu się organelli w obrębie spermatyd, aby uformować zdolny do zapłodnienia, ruchliwy plemnik). Pomiędzy komórkami płciowymi występują komórki Sertolego (komórki podpórkowe - komórki Sertolegiego). Wydzielają one substancje odżywcze dla komórek macierzystych dla plemników - pierwszych stadiów spermatogenezy. Produkują substancje powodujące przesuwanie się tych komórek ku górze do kanalików do światła. Między tymi kanalikami nasieniotwórczymi znajduje się tkanka śródmiąższowa, która wypełnia przestrzeń między kanalikami. Występują tam komórki gruczołowe spełniające rolę gruczołu dokrewnego występującego w jądrze /glandula interstitialis testis/.

Najważniejszym hormonem jest:

Testosteron, który warunkuje pierwszorzędowe i drugorzędowe cechy płciowe męskie. Warunkuje prawidłowe dojrzewanie plemników, zarost, budowę ciała, jego proporcje i wszystkie elementy. Wydzielają też androsteron

Kanaliki kręte dążą w kierunku śródjądrza. Przed wejściem do najądrza gwałtownie wyprostowują się i przechodzą w kanaliki proste /tubuli recti/ - brak nabłonka plemnikotwórczego - elementy, gdzie następuje faza dojrzewania. Uchodzą do skomplikowanego układu znajdującego się w śródjądrze. Tam ten skomplikowany system przewodów ma postać sieci komunikującej się ze sobą - wymieszanie się plemników pochodzących z różnych płacików. Tak powstaje sieć jądrowa /rete testis/ - kiedyś rete testis Halleri.

Na tym kończy się droga plemników przez jądro.

Ad.2) epididymis

Najądrze ma postać przecinka nałożonego na górny biegun jądra i jego tylną krawędź.

To system przewodów, w których plemniki dojrzewają i są magazynowane.

Najądrze ma kształt przecinka o zgrubiałej części tylnej, schodząc po tylnej krawędzi jądra stopniowo się zwęża.

Na zewnątrz okryte jest błoną surowiczą, która nie wnika między najądrze a jądro.

W najądrzu wyróżniamy trzy części:

• rozszerzoną górę - to głowa najądrza /caput epididymis/

• zwęża się i przechodzi w trzon /corpus epididymis/

• i ogon najądrza /cauda epididymis/

z sieci jądrowej wychodzi kilkanaście przewodów wyprowadzających o bardzo krętym przebiegu. Jest ich kilkanaście, czasem dwadzieścia kilka. One tworzą głowę najądrza. Łączą się w jeden przewód najądrza /ductus epididymis/. Koniec głowy to przejście między głową a trzonem. Przewód tworzy trzon i ogon najądrza. Początkowo jest bardzo silnie poskręcany, potem staje się szerszy, sploty stają się węższe. Dochodzi do dolnego bieguna jądra; zagina się ku tyłowi i ku górze. Przechodzi następnie w nasieniowód.

Budowa ściany:

• od wewnątrz wysłana jest dwurzędowym cylindrycznym (lub więcej) nabłonkiem, wydzielającym specyficzne substancję, która zapewnia długotrwałą właściwość do zapłodnienia. Tam plemniki są przechowywane i konserwujące

• nad błoną śluzową znajduje się błona podstawna

• delikatne miocyty gładkie

• błona zewnętrzna

Plemniki nie są aktywne. Główka plemników jest pokryta specjalną substancją. Tam są nieaktywne; szykują się do roli zapłodnienia. (tu magazynowane są, konserwujące i dojrzewają plemniki)

Ad.3) ductus deferens

Nasieniowód jest przewodem o długości od 50-60 cm o twardej ścianie, elastycznej i silnie umięśnionej.

Zadanie:

Jak najszybsze przeprowadzenie nasienia od najądrza do początkowego odcinka cewki moczowej i wtryśnięcie go do cewki moczowej (potem do dróg rodnych kobiety).

Wyróżniamy:

1. część pierwsza, początkowa to tzw. jądrowa, wspina się przy tylnej krawędzi jądra ku górze

2. powrózkowa - dołączają się naczynia krwionośne, naczynia limfatyczne. (powrózek nasienny /funiculus spermaticus/ - nasieniowód wraz ze swoimi nerwami i naczyniami, a także nerwy oraz naczynia jądra i przyjądrza)

3. pachwinowa - nasieniowód dąży do jamy brzusznej

4. miedniczna - najdłuższa część. Początkowo biegnie przy jej bocznej ścianie. Potem zagina się do środka, biegnie w kierunku pęcherza moczowego i krzyżuje się z moczowodem.

Po skrzyżowaniu moczowodu nasieniowód grubieje wyraźnie. To zgrubienie jest spowodowane zgrubieniem ścian moczowodu. W tym miejscu w ścianach nasieniowodu następuje zgromadzenie komórek gruczołowych, wydzielniczych. Ten rozszerzony odcinek, gdzie występują komórki gruczołowe bańka nasieniowodu /ampulla ductus deferens/. Wydzielina, którą wytwarzają, zawiera składniki pobudzające ruch plemników. Końcowy odcinek nasieniowodu łączy się z przewodem pęcherzyka nasiennego. (pęcherzyk nasienny /vesicula seminalis/ jest długim, silnie pozaginanym i ślepo zakończonym przewodem mającym liczne boczne uchyłki i leżącym między dnem pęcherza moczowego a odbytnicą po bocznej stronie bańki nasieniowodu. Dolny jego koniec tworzy krótki przewód wydalający /ductus excretorius/, który ponad gruczołem krokowym łączy się pod ostrym kątem z nasieniowodem. Pęcherzyk nasienny jest gruczołem wydzielającym gęsty płyn, który zawiera składniki pobudzające ruchy plemników).

Komórki gruczołowe w pęcherzyku nasiennym wydzielają substancje, która rozszerza nasienie (obok prostaty wydzielają najobfitszą wydzielinę). Nasieniowód wchodzi do gruczołu krokowego, przebija go wchodząc do cewki moczowej. Gwałtownie zwęża się światło (średnica się zmniejsza) przez co następuje gwałtowne przyspieszenie przepływu nasienia. Następuje wtryśnięcie do cewki moczowej; przewód wytryskowy kończy odcinek nasieniowodu. Uchodzą do początkowego odcinka cewki moczowej tzw. wzgórka nasiennego /golliculus seminalis/.

(Przewód wytryskowy /ductus ejaculatorius/, powstały z połączenia końcowego odcinka nasieniowodu z przewodem pęcherzyka nasiennego, przebija tylko - górną część gruczołu krokowego i wpada do części sterczowej cewki moczowej. Ujście przewodu znajduje się na wzgórku nasiennym /colliculus seminalis/ bocznie od łagiewki sterczowej)

Budowa ściany nasieniowodu:

• do bańki pokryty jest błoną otrzewną, dalsza część leży pozaotrzewnowo i pokryta jest błoną łącznotkankową zewnętrzną

• silna mięśniówka - 3 warstwy miocytów gładkich: warstwę wewnętrzną tworzą włókna przebiegające podłużnie, warstwę środkową skośnie, warstwę zewnętrzną zaś - podłużnie

• błona śluzowa. Ściany nasieniowodu układają się w fałdy wpuklające się do światła narządu

• pokryta jest (błona śluzowa) charakterystycznym nabłonkiem dwurzędowym pokrytym licznymi włoskami; kępkami ostrych włosków.

Ad.4) penis, phallus

Prącie to końcowa część zatoki moczowej męskiej. Ma kształt walcowaty. Część tylna ukryta jest pod skórą moszny i kroczna to część wierzchowna.

Prącie składa się z trzech części:

• części tylnej, zwanej korzeniem prącia /radix penis/, która jest pokryta skórą krocza

• środkowe - trzonu prącia /corpus penis/

• część końcowa zakończona żołędziowatym kształtem to żołądź prącia /glans penis/.

Na szczycie znajduje się ujście zatoki moczowo-płciowej męskiej. Trzon i żołądź są częściami ruchomymi.

Prącie zbudowane jest z trzech ciał o utkaniu beleczkowatym, z których nieparzyste stanowi ciało gąbczaste prącia /corpus spongiosum penis/, parzyste zaś noszą nazwę ciał jamistych prącia /corpora cavernosa penis/.

Ciała jamiste prącia zaczynają się na przyśrodkowych brzegach dolnych gałęzi kości łonowych i kości kulszowych jako odnogi prącia /crura penis/. Istotą narządu płciowego są ciała jamiste. Są to duże twory leżące po grzbietowej stronie narządu kopulacyjnego męskiego. Utworzone są z beleczek zawierających liczne włókna mięśniowe, kontaktujące się ze sobą i tworzące jamy. Ciała te otoczone są od zewnątrz grubą warstwą osłonki białej - błoną białawą /tunica albuginea/, która zespala te dwa ciała. Jednocześnie osłonka ta wnika między nie rozdzielając je; je rozgradza. Są to tzw. beleczki /trabeculare corporum cavernosorum/ odgraniczające jamki /cavernae corporum cavernosorum/, które podczas wzwodu prącia wypełniają się krwią. Wzdłuż powierzchni, którą oba ciała jamiste prącia do siebie przylegają, błona biaława tworzy tzw. przegrodę prącia /septum penis/ z szeregiem szczelin łączących ze sobą jamki obu ciał jamistych. W tyle ciała jamiste są zaostrzone i tworzą odnogi.

Oprócz ciał jamistych, zrąb tworzy jeszcze jedno ciało o budowie jamistej, położone po brzusznej stronie ciała to ciało gąbczaste /corpus spongiosum/. W centrum tego ciała położona jest cewka moczowa otoczona od zewnątrz osłonką białawą.

Ciało gąbczaste tworzy dwa charakterystyczne nabrzmienia:

• w tyle ciało gąbczaste zaczyna się opuszką prącia /bulbus penis/

• w przodzie zakończenie ciała gąbczastego tworzy żołądź prącia /glans penis/.

(Brzeg żołędzi nosi nazwę korony żołędzi /corona glandis/, bruzdę zaś, która oddziela koronę żołędzi od trzonu prącia i biegnie skośnie od przodu i góry ku dołowi i tyłowi, nazywa się szyjką żołędzi /collum glandis/).

Budowa:

• Te trzy ciała (dwa jamiste i gąbczaste) otoczone są powięzią głęboką /fascia profunda/, która ma gęste utkanie i zespala te ciała.

• Dalej występuje powięź powierzchowna /fascia superficialis penis/

Cienka warstwa mięśni gładkich, która pozostaje w związku z błoną kurczliwą moszny

• Prącie pokrywa delikatna skóra (otacza ten walcowaty twór).

Skóra otaczająca męski narząd kopulacyjny, w przodzie zawraca ku tyłowi, zdwojenie skóry i mocuje się w tyle od żołędzi (w korze żołędzi) do żołędzi przechodzi i okrywa żołądź narządu męskiego. Powstaje fałd skóry podwójny łatwo przesuwalny, który wygładza się przy wzwodzie - to napletek /preputium/. Jest to miejsce narażone na stany zapalne (w zachyłkach umiejscawia się zanieczyszczenie). Przy obrzezaniu usuwa się zachyłek.

Na czym polega wzwód:

Jamy ciał jamistych podzielone są, wypełniają się krwią. Jednocześnie na wskutek podniecenia zahamowany zostaje odpływ krwi. Narząd twardnieje. Ciało gąbczaste również jest wypełnione krwią, powiększa się ale nie sztywnieje. Jest dalej wiotkie = nie może zacisną cewki moczowo-płuciowej.

Ad.5) urethra masculina

Cewka moczowa to stosunkowo długi przewód o długości od 15-20 cm Rozpoczyna się ujściem wewnętrznym /ostium urethrae internum/ przy szyjce pęcherza moczowego, a kończy się ujściem zewnętrznym /ostium urethrae externum/ na szczycie żołędzia.

W cewce moczowej męskiej wyróżniamy trzy odcinki:

1. przy wyjściu z pęcherza moczowego otoczona jest przez gruczoł krokowy (prostatę) - to część sterczowa /pars prostatica/. Jej długość wynosi 3-4 cm Kończy się przy końcu prostaty. W połowie tej części uchodzi do cewki moczowej.(Początkowy odcinek części sterczowej tworzy podłużny fałd, który ciągnie się na tylnej ścianie cewki. Jest to grzebień cewki moczowej /crista urethralis/, który jest przedłużeniem języczka pęcherza /uvula vesicae/ znajdującego się na szczycie trójkąta pęcherzowego i który w połowie długości części sterczowej cewki tworzy wzgórek nasienny /colliculus seminalis/. U szczytu tego wzgórka znajduje się szczelina wiodąca do ślepo kończącego się uchyłku, zwanego łagiewką sterczową /utriculus prostaticus/. Po bokach łagiewki leżą ujścia przewodów wytryskowych).

2. po wyjściu, przebiciu prostaty na długości 2-3 cm cewka moczowa nie jest niczym otoczona - jest to część błoniasta cewki moczowej /pars membranacea/. Przy końcu części błoniastej uchodzą przewodem ujściowym gruczoły opuszkowo-cewkowe /glandulae bulbouretharales/. Po połączeniu się z tym przewodem cewka moczowa wnika do ciała gąbczastego, którym zostaje otoczona.

3. część najdłuższa (od 10-15 cm) określona jest jako część gąbczasta /pars spongiosa/. Otwiera się na szczycie męskiego narządu kopulacyjnego.

W ścianie cewki moczowej znajduje się mięśniówka gładka:

• warstwa wewnętrzna zbudowana z włókien o przebiegu podłużnym

• warstwa zewnętrzna zbudowana z włókien okrężnych.

Mięśniówka od wewnątrz wysłana jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim tworzącym zachyłki, dzielone jako zatoki cewkowe /lacunae urethrales/. W błonie śluzowej występują liczne komórki gruczołowe, których wydzielina zabezpiecza wyściółkę przed moczem.

Występują również dwa gruczoły dodatkowe:

1. gruczoły opuszkowo-cewkowe /glandulae bulburethrales/. Są to gruczoły wielkości ziaren grochu, położone w tyle cewki moczowej. Są gruczołami cewko-pęcherzykowymi leżącym w przeponie moczowo-płciowej /diaphragma urogenitale/. Myślano, że ich wydzielina wchodzi w skład nasienia w czasie jego wytrysku. Jednak wyciśnięcie substancji następuje nieco wcześniej. Wydzielina okrywa je przed wytryskiem - łatwiej przechodzi nasienie mając wyściółkę. Wydzielina gruczołu jest cieczą śluzową o odczynie zasadowym.

2. największy gruczoł dodatkowy - prostata, gruczoł krokowy sterczowy (prostata). Leży poza spojeniem łonowym na przeponie moczowo-płciowej /diaphragma urogenitale/. Masa gruczołu wynosi średnio 15g, wymiar poprzeczny 4 cm, wymiar pionowy 3 cm, i przednio-tylny 2,5cm. Ma kształt piramidy, której podstawa skierowana jest do pęcherza moczowego obejmuje początkowy odcinek cewki moczowej. Od góry i od tyłu przechodzą przez prostatę nasieniowody. Dzięki temu prostata podzielona jest na mniejsze fragmenty. Płaty boczne /lobus dexter et sinister/ na zewnątrz nasieniowodu oraz cieśni /isthmus prostatae/ leżącą między nim a cewką moczową.

U mężczyzn w starszym wieku następuje przerost cieśni. Potem zaciskanie ujścia cewki (trudności z oddawaniem moczu). Stercz jest gruczołem cewkowo-pęcherzykowym, pokrytym z zewnątrz torebką łącznotkankową. Tkanka gruczołowa poprzeplatana jest licznymi włókienkami mięśniowymi gładkimi (zraziki). Ma wiele przewodów wyprowadzających uchodzących do cewki moczowej na wzgórku nasiennym /colliculus seminalis/ i jego okolicach. W czasie wytrysku włókna mięśniowe w prostacie kurczą się i z dużą siłą wyciskają wydzielinę prostaty do cewki. Wydzielina ta podwyższa ruchomość plemników i ją rozrzedza. Stanowi ona 15-30% nasienia i występuje w postaci cieczy białawej, mętnej, o charakterystycznym zapachu.

Narządy płciowe żeńskie

Powstawanie komórek macierzystych jajowych kończy się około 6-go m-ca życia płodowego. Zostaje wtedy zahamowane I stadium oocytu - przerwany rozwój. Takie komórki występują licznie i jest ich od 700.000 0 2 mln w jajniku. W okresie dzieciństwa ilość tych komórek zmniejsza się do ok. 100.000.

W okresie ok. 40 lat aktywności życiowej występuje ok. 400 komórek. Gdy dojrzały pęcherzyk jajnikowy pęka przechodzi do jamy otrzewnej. Przez lejek jajowodu jest wychwytywany. Czasem nie wychwytuje - następuje wtedy rozwój pozamaciczny w jamie otrzewnowej. Jajowód transportuje kom. jajowe do macicy. Pochwa - w przedniej części macicy, uchodzi do przedsionka pochwy, który jest żeńską zatoką moczowo-płciową (uchodzi tam też cewka moczowa). Ostatni element to srom.

Może być wykorzystane około 40 komórek.

1. ovarium (parzyste jajniki)

2. oviductus, tuba uterina (jajowód, trąbka maciczna, Falloba)

3. uterus, metra - (jednostki chorobowe), hystera - (macica)

4. vagina (pochwa)

5. vestibulum vaginae (przedsionek pochwy)

6. vulva (srom)

ad.1) ovarium

Jajniki mają kształt podobny do migdała o barwie szaro-czerwonej. Leżą w miednicy dwa cm do przodu od stawu krzyżowo-biodrowego. Długość jest zmienną osobniczą od 2,5 - 6 cm; szerokość 1,5 - 3 cm; grubość 0,5 - 1,5 cm

Masa jajnika wynosi 6-8g.

Ułożony jest tak, że z dwóch jego powierzchni

• jama jest powierzchnią przyśrodkową /facies medialis/

• druga, zaś boczna /facies lateralis/.

Odróżnia się również:

Dwa brzegi:

• brzeg tylny wolny /margo liber/

• brzeg przedni-krezkowy /margo mesovaricus/

dwa końce:

• koniec górny, czyli jajowodowy /extremitas tubaria/ zwrócony do lejka jajowody

• koniec dolny, czyli maciczny /extremitas uterina/

Narząd wewnątrzotrzewnowy, pokryty otrzewną, a z przodu schodzi z niego otrzewna w postaci krezki, (brzeg przedni-krezkowy).

Budowa jajnika:

Wyróżniamy w niej dwie strefy:

1. zagęszczoną zewnętrzną korę jajnika /cortex ovarii/

2. rozluźnioną wewnętrzną silnie unaczynioną istotę rdzenną /medulla ovarii/.

W korze jajnika znajdują się zawiązki komórek jajowych w różnych stadiach rozwojowych. Najwięcej jest pęcherzyków jajnikowych pierwotnych.

Ootyp I rzędu otoczony komórkami osłonowymi - tych jest najwięcej z 400 tys.

Występują dwa główne stadia rozwojowe:

Pęcherzyki jajnikowe wzrastające - są większe, występuje tam już jama pęcherzykowa wypełniona płynem pęcherzykowym. Na obwodzie widoczne są już komórki ziarniste.

Trzecim stadium są pęcherzyki jajnikowe dojrzewające tzw. pęcherzyki Graffa.

Największy znajduje się przy powierzchni jajnika, wypuklają powierzchnię jajnika (nawet 20 mm)- sygnał do jajowodu - tu będzie pękał pęcherzyk jajowy.

Budowa pęcherzyka Graffa:

Otoczony jest od zewnątrz dwoma osłonkami:

• zewnętrzną o gęstym utkaniu

• zewnętrzna

Poza tymi osłonkami leży warstwa ziarnista. Nie jest rozmieszczona równomiernie. W jednym miejscu tworzy zgrubienie - tworzy wysklepienie warstwy ziarnistej → to wzgórek jajowodu. We wnętrzu tego wzgórka tkwi komórka jajowa. Wnętrze wypełnione jest dużą ilością płynu pęcherzykowatego. Komórki jajowe nie otaczają bezpośrednio komórki ziarnistej - jest tam delikatniejsza otoczka.

Występuje tam warstwa promienista - komórki wytwarzające bezpostaciową osłonkę - warstwę przejrzystą, przylegającą do jajnika dojrzewającego.

W I-ej połowie cyklu pęcherzyk pęka - komórka wypada, wychwytywana jest przez jajowód; następuje wędrówka przez jajowód. W miejscu, gdzie pękł pęcherzyk jajnikowy i wypadła komórka zaczyna rozwijać się gruczoł dokrewny. Pod wpływem hormonu LH -lutenizujący zaczyna rozwijać się ciałko żółte. Ciałko żółte wydziela progesteron. Zadaniem hormonu (LH) jest przygotowanie błony śluzowej macicy na przyjęcie komórki jajowej - zwiększone ukrwienie, napęcznienie - potrzebne do zagnieżdżenia. I część cyklu kończy się pęknięciem pęcherzyka jajnikowego - faza pęcherzykowa (estrogen).

II część cyklu jajnikowego zaczyna się, gdy działa ciałko żółte - faza lutealna lub progesteronowa.

Losy ciałka żółtego:

• niezapłodnione, nie zagnieździ się w macicy - działa ok. 14 dni, bardzo krótko takie ciałko żółte nazywamy ciałkiem żółtym menstruacyjnym

• zapłodnione - działalność ciałka żółtego wydłuża się - działa ok. 6 m-cy, błona macicy „odpowiedniej jakości”.

Gdy ciałko żółte nie zostaje zapłodnione zmienia się stopniowo, przekształcając się ostatecznie w tzw. ciałko białawe menstruacyjne /corpus albicans menstruationis/.

Na jajnik działają dwa hormony:

• LH - sterują powstaniem i funkcjonowaniem ciałka żółtego (2 połowa cyklu)

• PSH - hormon, który steruje dojrzewaniem pęcherzyków jajnikowych.

Więzadło jajnika własne /ligamentum ovarii proprium/ mocuje koniec maciczny jajnika do ściany macicy poniżej ujścia jajowodu. Jajowód kończy się rozszerzonym lejkiem; ma strzępki. Na krawędziach lejka również są strzępki. Ich strzępki są wolne. Długie mocują się na stałe do jajnika - to strzępki nitkowate.

Cykl menstruacyjny:

Co 28 dni błona śluzowa macicy ulega złuszczeniu i wraz ze śluzem i krwią zostaje wydalona na zewnątrz. Cykl menstruacyjny powtarza się u kobiety dojrzałej bez przerwy, jeśli kobieta nie zajdzie w ciążę. Złuszczenie i odnowa błony śluzowej macicy związane są z działalnością hormonalną jajników. W pierwszym okresie menstruacji następuje faza wzrostu, w której błona śluzowa odradza się pod wpływem hormonu pęcherzykowego /estronu/. W drugim okresie, trwającym od 16 do 27 dnia cyklu, pod wpływem progesteronu (hormonu ciałka żółtego) błona śluzowa ulega rozpulchnieniu i staje się gotowa na przyjęcie zapłodnionego jaja. Jeśli do zapłodnienia komórki nie dochodzi, ciałko żółte zanika, przestaje wydzielać progesteron, co w konsekwencji doprowadza do niedokrwienia błony śluzowej, złuszczenia i wydalenia na zewnątrz.

Ad.2) tuba uterina, oviductus

To wydłużony przewód biegnący od okolicy końca jajowodowego jajnika do jamy macicy. Jego długość jest zmienna, u kobiet dojrzałych wynosi od 14 do 20 cm. Zaczyna się przy jajniku otworem o średnicy 2 mm (na zwłokach) zwanym ujściem brzusznym jajowodu /ostium abdominale tubae uterinae/. Jest ono otoczone około 15 strzępiastymi fałdami, czyli strzępkami jajowodu /fimbriae tubae/. Jeden ze strzępków jajowodu, bardzo długi, przylega do bocznego brzegu krezki jajowodu i nosi nazwę strzępka jajnikowego /fimbria ovarica/.

Jajowód składa się:

1. początkowa część jajowodu tuż za ujściem brzusznym (lejek) jest rozszerzona nieraz silnie powyginana stanowi bańkę jajowodu /ampulla tubae uterinae/ /2/3 długości jajowodu/

2. trzecia część zbliżająca się do macicy to cieśń jajowodu /isthmus tubae uterinae/. Ma zwężone światło i grube ściany

3. czwarta część to końcowa część maciczna lub śródścienna /pars uterina/, jest najkrótsza. Przebiega przez ścianę macicy ujście maciczne jajowodu /ostium uterinum tubae/.

W cieśni jest zwolniona wędrówka komórki jajowej.

Narząd wewnątrzotrzewnowy

Błonę zewnętrzną stanowi otrzewna, schodzi z jajowodu w postaci krezki /mesosalpinx/ i łączy go z więzadłem szerokim macicy.

W ścianie występuje silnie rozwinięta mięśniówka

• zewnątrz występują mięśnie przebiegające podłużnie

• wewnątrz, mięśniówka okrężna.

Są to mięśnie gładkie. Na mięśniówce spoczywa główny ciężar przesuwania komórki jajowej w kierunku macicy (ruchy perystatyczne). Wysłany jest błoną śluzową, która układa się w fałdy. W bańce jajowodu fałdy są stosunkowo wszędzie, tworzą wąskie korytarza, określane jako labirynt. Od wewnątrz wysłany jest błoną śluzową, a ta pokryta jest nabłonkiem jednowarstwowym cylindrycznym walcowatym (migawkowym). Ma on komórki orzęsione. Rzęski poruszają się w kierunku macicy. Powodują prąd płynu, po którym przemieszczają się plemniki. Występują tam również komórki gruczołowe (to komórki goździkowe). Nie przebiegają linią prostą, ale tworzą pętle otaczającą jajnik. Część jajowodu układa się poziomo.

Funkcje jajowodu:

W jajowodzie następuje zapłodnienie - w odcinku zwanym bańką. Labirynt jest po to, by stworzyć wąskie korytarze dla przeciśnięcia się plemnika. Taka wędrówka trwa trzy doby. Tu rozpoczynają się pierwsze podziały. Na czwarty dzień komórka wstępuje do macicy jeśli następuje zapłodnienie. Oba jajowody uchodzą do macicy.

Ad.3) uterus

Jest narządem spłaszczonym, wydrążonym mięśniowym. Sąsiaduje od przodu z pęcherzem moczowym od tyłu z odbytnicą.

Wyróżniamy dwie powierzchnie:

• przednią, zwaną pęcherzową /facies vesicalis/

• tylną zaś jelitową /facies intestinalis/

Kształt zbliżony jest do gruszki; skierowana do góry. A zwężona wciska się w pochwę. Macica w stanie spoczynku wynosi 7-9 cm. W czasie ciąży powiększa się. Miocyty, które znajdują się w ścianie macicy mają zdolność powiększania, wydłużania się.

W macicy wyróżniamy części:

1. część górna między ścianami jajowodu, uchodzą na granicy między ścianką górną a boczną to dno macicy /fundus uteri/.

2. poniżej ujścia jajowodu to trzon macicy /corpus uteri/ największa część macicy

3. trzon zwęża się w krótką przestrzeń to cieśń /isthmus uteri/. Cieśń przechodzi w kształt szyjki macicy /cervix uteri/. Szyjka objęta jest od dołu częściowo przez pochwę. Szyjka macicy dzieli ją na część nadpochwową, górną /portio supravaginalis cervicis/ oraz dolną, zwaną częścią pochwową szyjki /portio vaginalis cervicis/.

Jama macicy ma kształt trójkątny, trójkąt zwęża się ku dołowi. . macica pojedyncze - ten typ występuje u człowieka. Szyjka wciska się do pochwy otworem macicznym /ostium uteri/. Trzon pochwy jest skierowany do przodu w stosunku do szyjki.

Przodowgięcie to układ prawidłowy.

Narząd wewnątrzotrzewnowy

Otrzewna pokrywa obie powierzchnie, schodzi na boki i mocuje do ścian jamy macicznej /mesometrium/.

Trzy krezki tworzą więzadło szerokie macicy /ligomentum latum uteri/. Pomiędzy obiema bloczkami występuje tkanka łączna; miejsce, w którym przebiegają naczynia krwionośne i nerwy. Tworzą przymacicze (parametrium).najgrubsza ściana macicy to mięśniówka. Ma 1,5 cm grubości dzieli się na trzy niewyraźnie wyodrębnione warstwy:

• warstwa zewnętrzna - włókna przebiegające podłużnie (nadnaczyniowa)

• najgrubsza to warstwa środkowa (naczyniowa) /stratum vasculare/ włókna o przebiegu okrężnym

• warstwa wewnętrzna - włókna o przebiegu podłużnym (podnaczyniowa).

Układ mięśniówki:

W trzonie przeważają włókna dwóch skośnych spirali krzyżujących się ze sobą. W czasie ciąży spirale przemieszczają się ku górze. W czasie porodu spirale się zwijają. Bóle porodowe to próba zwinięcia się tych spirali. Od wewnątrz błona śluzowa macicy ma 2 wyraźne, różne warstwy.

• Warstwa (przy mięśniówce) podstawna, która cały czas zachowuje podobną strukturę

• Wnętrze macicy to błona śluzowa - warstwa czynnościowa, która ulega okresowym zmianom (nabłonek jednowarstwowy cylindryczny - menstruacyjnym i w czasie ciąży)

W błonie śluzowej w trzonie występują gruczoły maciczne, które wydzielają śluz. Ponadto ich wydzielina zmienia się w trakcie cyklu. W szyjce macicznej występują gruczoły określane gruczołami szyjki macicznej. Ich wydzielina w błonie śluzowej, trzonie zmienia się w trakcie cyklu miesięcznego. W trzonie i cieśni błona śluzowa nie tworzy fałdów, a w szyjce tworzy fałdy, które zachodzą na siebie to fałdy pierzaste /plicae palmatae/.

Gruczoły szyjki macicznej wydzielają gęsty śluz, który zatrzymuje się w szyjce - ochrona śluzowa.

Ligamentum latum uteri (więzadło szerokie macicy) najsilniejszy element mocujący macicę.

Krezka jajnika mesovarium

Krezka jajowodu mesosalpinx

Krezka macicy mesometrium

Zmiany odbywają się w czynności błony śluzowej macicy co 28 dni (25 - 32 dni). Ciąża trwa 280 dni (10 miesięcy księżycowych)

Zmiany menstruacyjne:

Błona przechodzi fazy, które są zsynchronizowane z tym, co zachodzi w jajniku.

I faza złuszczania:

Krwawienie: błona śluzowa macicy złuszcza się. Komórka jajowa nie zostaje zapłodniona - odrzucenie warstwy czynnościowej błony śluzowej macicy (3-5 dni).

II faza - odnowy

Błona śluzowa macicy bardzo ciemnieje. Nabłonek musi zostać odnowiony. Błona śluzowa ma 0,5mm grubości.

III faza - wzrostu

(trwa do 16 dnia) grubość wzrasta do 2-3 mm. W 16 dniu w jajniku pojawia się ciałko żółte, które wydziela progesteron.

IV faza - wydzielnicza

Wzrasta grubość błony śluzowej macicy do 5-7mm. Jeżeli komórka jajowa nie zostanie zapłodniona to błona śluzowa przestaje być odżywiana przez naczynia krwionośne. Jest to ok. 26 dnia. Nabłonek obumiera i zostaje usunięty. Następuje faza krwawienia. W jajniku ciałko żółte przestaje działać (menstruacja).

Umocowanie:

• więzadło szerokie maciczne /ligamentum latum uteri/

• więzadło maciczno-pęcherzowe (do pęcherza)

• więzadło odbytniczo-maciczne /ligamentum rectouterinum/

• więzadło obłe maciczne /ligamentum teres uteri/ do warg sromowych większych

• więzadło podstawowe macicy /ligamentum cardinale uteri/ - do ściany bocznej miednicy mniejszej

Z obu stron macicy otrzewna tworzy doły:

• dół pęcherzowo-maciczny - przód

• dół maciczno-odbytniczy - tył

Funkcje:

• miejsce zagnieżdżenia się komórki jajowej

• miejsce rozwoju płodu

• narząd, który wraz z komórką wytwarza łożysko (okrywają płód).

Mięśniówka wraz z błoną brzuszną (m.brzucha) wyciska płód z org. Matki. Naczynia płodu „kąpią się” w krwi matki. Nigdy nie następuje zmieszanie się krwi. Mięśniówka wraz z tłocznią brzuszną wyciska płód z organizmu matki.

Ad.4) vagina

Wydłużony, cewkowaty narząd spłaszczony grzbieto-brzusznie; przewód mięśniowo-błoniasty. Jest dostatecznie rozciągliwa.

Posiada dwie ściany:

• przednią /paries anterior/

• tylną /paries posterior/

W górze wciska się szyjka macicy - wyjście pochwowe - zewnętrzne macicy. W dole uchodzi do przedsionka pochwy /vestibulum vaginae/ (żeńska zatoka moczowo-płciowa). Pochwa ma zmienną długość 7-8 cm.

Ściana:

• od zewnątrz dwie błony zewnętrzne

• występują dwie warstwy mięśniówki (nie grubsza) - od zewnątrz podłużna, od wewnątrz okrężna

• od wewnątrz występuje błona śluzowa, która układa się w fałdy - zmarszczki pochwowe /rugae vaginales/ - grzebienie. Mają przebieg poprzeczny. Są ukośnie ułożone. Odchodzą od dwóch podłużnych wysklepień - słupów pochwowych /columna rugarum anterior et posterior/ przedni i tylny. Przedni słup kończy się w przedsionku pochwy wzniesieniem, zwanym wałkiem cewkowym pochwy /carina urethralis vaginae/. Górna, najwyższa część pochwy otoczona dookoła część pochwową szyjki macicy pierścieniowate zagłębienie. Jest ono głębsze po stronie tylnej. Z przodu jest płytsze. To tzw. sklepienie pochwy /fornix vaginae/. Tutaj gromadzą się plemniki. Tylne rozszerzenie działa jak zbiornik nasienia /receptaculum seminis/.

• nabłonek wielowarstwowy płaski.

W błonie śluzowej nie ma gruczołów. Jest ona zawsze wilgotna. Jej prawidłowe ph jest kwaśne. W niej znajdują się bakterie, które rozkładają glikogen do kwasu mlekowego. Działa to dezynfekująco. Ujście pochwy /ostium vaginae/, otwierające się do przedsionka pochwy, zamknięte jest u dziewic częściowo fałdem błony śluzowej zwanym błoną dziewiczą (hymen). Błona dziewicza, najczęściej kształtu półksiężycowatego, może być również pierścieniowata, piłowata, strzępiasta, sitowata. Pozostałości błony dziewiczej, jakie utrzymują się po jej przedarciu, mają postać drobnych wyniosłości - strzępków błony dziewiczej /carunculae hymenales/ otaczających ujście pochwy.

Funkcje:

• droga dla krwi menstruacyjnej, produktów płciowych dla płodu

• umożliwia odbycie aktu płciowego i wprowadzenie plemników.

Ad.5) vulva (srom)

Części płciowe kobiece zewnętrzne /partes genitales externae/ określa się wspólną nazwą sromu niewieściego /pudendum femininum/.

Zalicza się do niego wargi sromowe większe /labia pudendi majora/, które ku przodowi przechodzą we wzgórek łonowy /mons pubis/ i zamykają z obu stron szparę sromu /rima pudendi/, przedsionek pochwy /vestibulum vaginae/, który zamknięty z obu stron wargami sromowymi mniejszymi /labia pudendi minora/, stanowi zatokę moczowo-płciową (uchodzi do niej cewka moczowa i pochwa), łechtaczka (clitoris) - odpowiednik prącia, gruczoły przedsionkowe większe /glandulae vestibulares majores/ oraz opuszki przedsionka /bulbi vestibuli/.

Vestibulum vaginae = przedsionek pochwy

Krótka eliptyczna przestrzeń ograniczona z boków wargami sromowymi mniejszymi (fałdy ostro zakończone, których miąższ stanowi tkanka łączna właściwa. Kolor

Pokryte nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. W tyle łączą się wędzidełkiem /frenulum labiorum pudendi/ warg sromowych. W przedzie występują dwa fałdy. W tyle występuje wędzidełko łechtaczki. Drugi fałd - za łechtaczkę tworzy napletek łechtaczki wynosi ok. 2cm. Jej zrąb stanowią dwa ciała jamiste /corpora cavernosa clitoridis/, zbudowane podobnie jak ciała jamiste prącia. Dwie odnogi łechtaczki /crus clitoridis/ zbiegają się ku górze i przodowi, łączą się w trzon łechtaczki /corpus clitoridis/. Trzon łechtaczki zwisa pionowo w dół, a na jego końcu znajduje się żołądź łechtaczki /glans clitoridis/. Pokrywa ją nabłonek wielowarstwowy płaski. Bardzo silnie unerwiona czuciowo - narząd bardzo wrażliwy na podrażnienia - twardnieje. Wargi otaczają przedsionek pochwy, do którego uchodzi od góry pochwa, a w przodzie - cewka moczowa. Błona otrzewna znajduje się w przodzie przedsionka pochwy.

Vulva:

• wzgórek łonowy, płciowy /mons pubis/ - wyniosłość spowodowana nagromadzeniem tkanki tłuszczowej. Pokryty włosami u dojrzałych kobiet. Układają się w linii poziomej w

• ku tyłowi występują dwa fałdy skórne - wargi sromowe większe /labia pudendi majora/. Skóra pokrywająca wargi większe jest ciemno zabarwiona i owłosiona. Pod skórą znajduje się warstwa mięśni gładkich, a pod nią obfita podściółka tłuszczowa, tworząca w środku każdej wargi ciało tłuszczowe. Przyśrodkowa powierzchnia wargi sromowej większej, pokryta czerwieńszą skórą i delikatniejszymi włosami, przechodzi w bruździe międzywargowej w skórę bocznej powierzchni wargi sromowej mniejszej

• wargi sromowe większe ograniczają obustronnie szparę sromu /rima pudendi/

• wargi sromowe większe połączone są ze sobą dwoma spoidłami: przednim (większym) i tylnym.

W błonie śluzowej wyścielającej przedsionek pochwy występują gruczoły: mniejsze - rozproszone w ścianie przedsionka, większe - 2 skupienia. 1 cm leżą po bokach w tylnej części. Mają przewody wyprowadzające, które uchodzą w tylnym odcinku przedsionka pochwy. Funkcja wydzielnicza zwiększa się w czasie podniecenia płciowego- pokrywają substancją śliską ścianę wewnętrzną i ułatwiają wprowadzenie narządu kopulacyjnego męskiego do pochwy.

Urethra feminina

(cewka moczowa żeńska)

zaczyna się w pęcherzu moczowym ujściem cewki moczowej wewnętrzny /ostium urethrae internum/, biegnie od tyłu i góry ku przodowi i dołowi (jak pochwa). Długość cewki 3-5 cm, średnica 5-7 mm. Jest bardzo rozciągliwa. Narząd pozaotrzewnowy. Ujście cewki moczowej zewnętrzne /ostium urethrae externum/ znajduje się w obrębie przedsionka pochwy.

Budowa:

• cewka moczowa pokryta jest błoną łącznotkankową

• we wnętrzu występuje błona śluzowa i zmieniający się nabłonek: u góry - nabłonek przejściowy; na dole - nabłonek wielowarstwowy płaski układający się w fałdy. Błona śluzowa zawiera drobne śluzowe gruczoły cewki moczowej /glandulae urethrales/. Po tylnej ścianie przebiega grzebień cewki moczowej /crista urethralis/, który jest przedłużeniem języczka pęcherza /uvula vesicae/. Jego zadaniem jest przeprowadzenie moczu z pęcherza na zewnątrz.

• Błona mięśniowa, zbudowana z mięśni gładkich: - warstwa wewnętrzna - podłużna; - warstwa zewnętrzna - okrężna.

Przebija przeponę moczowo-płciową /diaphragma urogenitale/.

Układ naczyniowy: (systema vasorum)

1. cor (serce)

2. naczynia krwionośne:

krwioobieg duży

krwioobieg mały = płucny

3. naczynia limfatyczne

4. narządy limfatyczne = przychłonne

ad.1) cor

Serce to narząd, który ma kształt tępego stożka. Położone jest w śródpiersiu piersiowym. Wyróżnia się różnicę w wadze serca - u mężczyzn większa niż u kobiet: średnia postura

U mężczyzn 300g

U kobiet 220-230g

Wielkość serca powiększa się w trakcie życia. Powiększa się serce przy intensywnym wysiłku fizycznym.

Długość serca:

oś długa serca ma od 14-15cm,

największa szerokość 10-11cm ma u swojej podstawy.

Oś długa serca - to linia łącząca środek podstawy serca z jego szczytem /apex cordis/.

Jest ułożona przyżyciowo skośnie w trzech płaszczyznach:

• podstawa skierowana jest na prawo ku górze i ku tyłowi

• wierzchołek - ku przodom, przy czym oś długa serca jest skręcona, tak że do żeber i mostka przylega prawa strona serca (PK i PP).

W sercu wyróżniamy powierzchnię:

• mostkowo-żebrowa /facies diaphragmatica/

• płucną /facies pulmonalis/

• przeponową /facies sternocostalis/

Położone jest w śródpiersiu piersiowym.1/3 serca położona jest na prawo od płaszczyzny pośrodkowej. 2/3, zaś na lewo w płaszczyźnie pośrodkowej ciała.

Serce otoczone jest osierdziem /pericardium/. Budowa osierdzia przypomina budowę błon surowiczych. Osierdzie jest wzmocnione silną błoną włóknistą.

W osierdziu wyróżniamy dwa elementy (blaszki):

▲blaszka trzewna osierdzia surowiczego, czyli nasierdzie /lamina visceralis i

epicardium/, pokrywa bezpośrednio powierzchnię serca oraz początki

wychodzących i końce wchodzących do niego naczyń

▲blaszka ścienna /lamina parietalis/ - wytwarza worek surowiczy, nie zrasta

się z powierzchnią osierdzia.

Blaszka trzewna osierdzia surowiczego jest elementem uważanym jako zewnętrzna warstwa serca. Między listkiem trzewnym osierdzia surowiczego a listkiem ściennym powstaje zamknięta jama tzw. jama osierdzia /cavum pericardii/. Tutaj znajduje się niewielka ilość płynu surowiczego, który oddziela dwie blaszki. Osierdzie surowicze - worek błony surowiczej.

Do listka ściennego osierdziowego surowiczego jest grubą osłonką włóknistą nieprzezroczystą to osierdzie surowicze. Ten listek włóknisty ściśle zrasta się z blaszką ścienną i tworzy jednolitą powłokę, przedzierając dwie zrośnięte elementy możemy wyłuskać serce pokryte osierdziem. Przez nasierdzie prześlizgują naczynia krwionośne. Te dwie warstwy (osierdzie włókniste i listek ścienny) to worek osierdziowy w pojęciu klinicznym.

Serce podzielone jest na dwie połowy:

• lewą

• prawą

Ten podział następuje przez to, że istnieje w sercu przegroda międzykomorowa /sulcus interventricularis/ i międzyprzedsionkowa /septum interatriale/.

W sercu lewym płynie krew stale utleniona

W sercu prawym płynie stale krew odtleniona

W każdej połowie serca wyróżniamy dwie jamy. Jedna z tych jam znajduje się od strony podstawy serca - to przedsionek serca /atrium cordis/. Od strony wierzchołka serca jest KL.

Układ przegrodowo-międzykomorowy jest taki, że wierzchołek serca należy do KL. Serce prawe podzielone jest na dwie jamy: ma przedsionek i komorę prawą. Ten podział możemy odczytać na podstawie bruzd, które znajdują się na powierzchni zewnętrznej serca i naczyń unaczyniających serca, które w bruzdach przebiegają. Na powierzchni serca znajdują się zatoki międzykomorowe i zatoki wieńcowe przebiegają na granicy komór i przedsionków.

Ściana serca:

Ściana serca zbudowana jest z trzech warstw:

1. od zewnątrz to nasierdzie /epicardium/ - blaszka trzewna, listek tworzy osierdzie surowiczego. Pod nasierdziem leży najgłębsza warstwa - śródsierdzie.

2. śródsierdzie /myocardium/ składa się z tzw. szkieletu serca, śródsierdzia właściwego, czyli mięśnia sercowego i układu przewodzącego serca.

Najbardziej wydatnym elementem jest mięsień sercowy. To mięsień specyficzny, mięśniówka poprzecznie-prążkowana własna, połączone ze sobą. Skurcze nie podlegają naszej woli.

• Mięsień sercowy jest cieńszy w ścianach przedsionków niż w ścianach komór. Mięśniówka przedsionków stanowi 1/6 masy.

• LP i PP (nie różnią się grubością), a włókna tworzące ściany przedsionków mają dwa rodzaje przebiegów. Ta mięśniówka nie dzieli się na warstwy. Między przedsionkami przebiega cienka przegroda międzyprzedsionkowa /septum interatriale/ ma wyraźne zagłębienia zwany dołem owalnym /fossa ovalis/, to pozostałość otworu owalnego /foramen ovale/, który zostaje w życiu płodowym człowieka.

• Mięśniówka komór składa się z 3 warstw: mięśniówka okrężna, wewnątrz znajdują się mięśnie podłużne, przebiegające w każdej komorze oddzielnie. Między dwoma komorami jest gruba przegroda międzykomorowa, której grubość wzrasta do wierzchołka serca. Wcięcie szczytowe serca - po prawej stronie wnętrze komór przedsionków nie jest gładkie: spowodowane jest to przez wypukłości mięśnia sercowego. W przedsionkach - w uszkach /atrium cordis/ mięśniówka tworzy charakterystyczne wpuklenie tzw. mięśnie grzebieniaste /muscullus pectinati/. Ich przebieg różni się u poszczególnych gatunków ssaków. U człowieka jest równoległy do długiej osi serca. W mięśniówce komór wystają ze ścian przykryte wsierdziem beleczki mięśniowe /trabeculae carneac/, tworzą twory tzw. mięśnie brodawkowe /musculus papillares/, który jest: LK = 2, PK = 3.

W skład śródsierdzia wchodzą 2 elementy:

• szkielet serca składa się z 4 pierścieni włóknistych i 2 trójkątów włóknistych. Pierścienie są na granicy komór, przedsionków oddzielając całkowicie mięśniówkę przedsionków od mięśniówki komór. Pierścienie włókniste są miejscem, do których mocują się zastawki. Trójkąty włókniste są między pierścieniami włóknistymi otaczającymi ujście aorty, a pierścieniami włóknistymi otaczającymi ujście przedsionkowo-komorowe. Pierścienie włókniste o ujściu przedsionkowo-komorowym. Pierścienie włókniste o ujściu przedsionkowo-komorowym, pierścienie włókniste przy ujściu aorty, pierścienie włókniste przy pniu płucnym.

• układ przewodzący: są to specyficzne, zmodyfikowane włókna mięśniowe mięśnia sercowego. Jest to jedyny element łączący przedsionki i komory. Są to elementy, które będą łącznikami między mięśniówką przedsionków i komór. Ich zadaniem jest utrzymać wytrwałość pracy serca w określonych fazach. Zbudowany jest z dwóch węzłów i ze szlaków.

Cała sprawa rozpoczyna się z węzła zatokowo-przedsionkowego /nodus sinuatrialis/. Tu powstaje jeden wywoławczy bodziec. Od niego biegną tzw. szlak Torella do II węzła przedsionkowo-komorowego /nodus atrioventricularis/ leży na dnie PP. Od II węzła odchodzi pęczek Hissa - pęczek międzykomorowy. W swoim początkowym odcinku jest jednolity; ma pień, a następnie dzieli się na dwie odnogi, które schodzą po przegrodzie międzykomorowej, z obu jej stron. Te odnogi - lewa i prawa, zaginają się ku górze tworząc łuczek. Na końcu odnogi te dzielą się na włókna Purfciniego. Te włókna końcowe kończą się w okolicach mięśni brodawkowych i beleczek brodawkowych.

3. Wsierdzie /endocardium/ składa się ze śródbłonka odpowiadającego pod względem budowy śródbłonkowi naczyń, łącznotkankowej blaszki właściwej i tkanki podsierdziowej. Wyściela jamę serca i pokrywa znajdujące się w niej twory.

W sercu występują 4 zastawki: są umocowane do pierścieni włóknistych. Są one po to, by zapewnić jednokierunkowy przebieg krwi przez serce.

Zastawki: 2 w ujściu przedsionkowo-komorowym lewym i prawym. Są to zastawki typu żaglowego. Zbudowane są z płatków przypominających żagielki. Zastawka lewa i prawa różni się ilością płatków. Każda z zastawek, każdy z żagielków ma brzeg umocowany do pierścienia włóknistego i posiada brzegi wolne. W każdym płatku wyróżniamy powierzchnię przedsionkową skierowaną do przedsionka pokrytą wsierdziem. Między dwoma warstwami wsierdzia jest blaszka. Od strony komory do wolnych krawędzi płatków i do ich powierzchni komorowych i mocują się struny ścięgniste. Struny ścięgniste z drugiej strony mocują się do mięśni brodawkowatych, które znajdują się w komorach. Wychodzą ze ściany komór. W LK są 2 mięśnie brodawkowe. Są tak ustawione między dwoma płatkami strony ścięgniste, które łączą się z nimi. Biegną do dwóch płatków. W PK są 3 mięśnie brodawkowe i 3 płatki.

Zadanie zastawek dwu- i trójdzielnych:

Zapobieganie cofaniu się krwi z komór do przedsionków w czasie skurczu komór.

Zastawki przy ujściu aorty i przy ujściu pnia płucnego:

↓ ↓

2 LK 2 PK

zastawki półksiężycowate

Mają one postać kieszonek umocowanych do pierścieni włóknistych. Znajdują się przy ujściu aorty i przy ujściu pnia płucnego. Przy ujściach są 3 zastawki = 3 kieszonki. Mamy brzeg umocowany do ścian naczynia i brzeg wolny. W środku brzegu wolnego jest zgrubienie. Jest to grudka zastawki półksiężycowatej. Od tych grudek odchodzi cienka krawędź.

Dwie teorie powstania grudek:

Kiedy wypełnia się krwią to 3 grudki spotykają się ze sobą w środku naczynia. Gdy jest naczynie aorta, gdy krew płynie z LK do aorty mogłoby się zdarzyć, że bardzo przyciśnie zastawkę do ścian naczynia.

Zadanie zastawek półksiężycowatych:

Po zakończeniu skurczu komór krew nie może cofnąć się do komór tylko aby popłynęła dalej naczyniami krwiobiegu małego lub dużego.

W LP są otwory - 4 otwory żył płucnych, którymi krew utleniona wraca z

serca do płuc; otwór przedsionkowo-komorowy lewy

W LK: - otwór przedsionkowo-komorowy lewy; ujście aorty

W PP: - ujścia dolnej i górnej żyły głównej, prowadzą krew z krwiobiegu

ogólnego; ujście zatoki wieńcowej, do której uchodzą naczynia żylne,

które odprowadzają krew z mięśnia sercowego.

W PK: ujście pnia płucnego; otwór przedsionkowo-komorowy prawy.

Serce jest unerwione 3 rodzajem włókien:

• czuciowe

• ruchowe

• własne

Przy podstawie serca trzon, gdzie wielkie naczynia krwionośne tworzą komorę serca, znajduje się splot sercowy. Tam mamy trzy rodzaje włókien. Są tam elementy pochodzące z układu nerwowego

• włókna synaptyczne - pochodzą ze zwojów odcinka synaptycznego i z I zwojów odcinka piersiowego

• włókna przedsynaptyczne - dostarcza nerw błędny X nerwu czaszkowego.

Zadanie włókien nerwowych:

Po wyjściu z LK odchodzą od aorty dwie tętnice wieńcowe, prawa i lewa. Każda z tych tętnic ma wspólny pień, a potem gałąź, która schodzi po zatoce międzykomorowej w kierunku wierzchołka serca, ale nie dochodzi do wierzchołka serca, lecz dochodzi do wcięcia (po prawej stronie). Od lewej komory odchodzi gałąź międzykomorowa - gałąź międzykomorowa przednia i tylna. Te gałęzie mają szereg odgałęzień.

Żyła serca: wielka, średnia, mała, skośna LP

Te wszystkie żyły wchodzą do zatoki wieńcowej. A zatoka wieńcowa otwiera się do PP. W PP są małe naczynia żylne tzw. żyły najmniejsze serca.

Zmiany w sercu - fazy:

Cykl składa się z 4 faz. Bardzo spokojny trwa 0,8s.

1° - przedsionki są wypełnione krwią; zamknięte są wszystkie zastawki

(przedsionkowo-komorowa i trójdzielna).

2° - otwierają się zastawki przedsionkowo-komorowe, kurczą się przedsionki,

wypełniają się komory. Zamknięte są zastawki półksiężycowate.

3° - kurczą się komory serca wyciskając krew do głównych naczyń:

• przedsionki są opróżniane z krwi

• zamknięte są zastawki przedsionkowo-komorowe

• otwarte są zastawki półksiężycowate.

4° - rozprężenie serca.

• wszystkie jamy serca są puste, brak krwi

• wszystkie zastawki są zamknięte

• zaczynają tętnić tętnice

ad.2) Naczynia krwionośne

Ze względu na budowę, kierunek przeprowadzanej krwi, różne funkcje, można je podzielić na dwa rodzaje. Tworzą dwa całkowicie zamknięte układy:

• krwiobieg mały (płucny): rozpoczyna się tętnicą płucną w PK /truncus pulmonalis/, kończy się 4-ma żyłami płucnymi w LP (2 żyły płucne górne i dolne po 2 z każdego płuca).

• krwiobieg ogólny (wielki): rozpoczyna się w LK ujściem aorty, a kończy żyłami głównymi i zastawką wieńcową, które uchodzą do PP.

Oba krwiobiegi utworzone są z tego samego typu naczyń. W krwiobiegu małym w tętnicach płynie krew pozbawiona tlenu, a w żyłach z tlenem. W krwiobiegu ogólnym w tętnicach krew utleniona, a w żyłach płynie krew po oddaniu tlenu i składników odżywczych.

Żyłami - nazywamy naczynia, którymi krew jest doprowadzana do serca (nie zależnie od właściwości fizykochemicznych krwi).

Tętnice - naczynia, które wychodzą z serca i którymi krew płynie w kierunku narządów obwodowych (nie zależnie od właściwości fizykochemicznych krwi).

W skład układu krwionośnego wchodzą: (od serca)

• tętnice

• tętniczki

• naczynia przedwłosowate

• naczynia włosowate /vasa capilaria/

• naczynia zawłosowate

• żyły

• żyłki

Tętniczki stają się coraz mniejsze, a żyłki coraz większe. Wszystkie naczynia (z wyjątkiem włosowatych) mają za zadanie przeprowadzanie krwi.

Naczynia włosowate - naczynia, których średnica wynosi 8-10µm, średnica minimalna 4-5µm do około 15µm. ściany tych naczyń (dł. ok. 0,5mm) są przepuszczalne w obie strony. W tym miejscu przechodzi tlen z krwi do odrywanych tkanek, wchodzi CO₂, wychodzą składniki odżywcze, wchodzą składniki trujące, substancje po metabolizmie. Tutaj odbywa się oddychanie wewnętrzne.

Tętnice i żyły mają ściany złożone z trzech błon:

• błony zewnętrzne

• środkowej

• wewnętrznej

Różnice największe są w błonie środkowej (elementy sprężyste i mięśniowe).

Tętnice ściana grubsza (błona środkowa) występują dwa rodzaje tętnic: sprężyste (pień płucny, aorta) / w miarę oddalania się od serca ilość elementów sprężystych zmniejsza się, więcej mięśniówki/ bardzo wyraźne tętnią ich średnice, pulsuje krew. Musi być równomierne ukrwienie; tkanki muszą dostać stały strumień odżywiający. tętnice mięśniowe

Żyły ściana cieńsza (błona środkowa cieńsza). Krew płynie pod dużo mniejszym ciśnieniem. Posiadają zastawki; jest ich dużo, gdzie krew się wznosi - płynie wbrew grawitacji (zapobiegają cofaniu się krwi)

Krwiobieg mały (przy płucach) = unaczynienie płuc

Główne naczynia krwiobiegu ogólnego:

Krwiobieg duży:

Rozpoczyna się w LK serca ujściem aorty, który zabezpieczany jest trzema zastawkami półksiężycowymi.

Aorta (podział, więzy, przebieg, główne gałęzie, odchodzące, pnie naczyniowe).

Ar - powietrze

Terei - przeprowadzać

/w czasie zejścia z tego świata przy ostatnim uderzeniu serca krew wypychana jest z tętnic = tam jest powietrze/.

Po wyjściu z KL wznosi się aorta ku górze - to aorta wstępująca /aorta ascendens/. Od niej odchodzą dwie tętnice wieńcowe /arteriae coronae/ dexha et sinistra - lewa i prawa (unaczyniają mięsień sercowy). Aorta zatacza łuk w kierunku lewym to tzw. lewy łuk aorty (u ptaków → prawy łuk się zachował, u ssaków → lewy). Od łuku odchodzą zwykle trzy tętnice:

• pień ramienno-głowowy /truncus brachiocephalicus/, który wkrótce dzieli się na: tętnicę podobojczykową prawą, tętnicę szyjną wspólną prawą.

• tętnica środkowa: tętnica wspólna lewa - szyjna

• na krawędzi łuku tętnica podobojczykowa lewa

Taki układ tych naczyń występuje u 83% ludzi.

U około 10% od łuku aorty odchodzą 2 tętnice:

• pień ramienno-głowowy prawy

• pień ramienno-głowowy lewy

po stronie lewej: tętnica szyjna wspólna lewa, tętnica podobojczykowa.

Jest 9 rodzajów odejścia tętnic od łuku aorty → 7% ludzi. Najrzadsze jest takie odejście, gdzie jedna tętnica dzieli się jak choinka.

Aorta zagina silnie ku dołowi za łukiem aorty w pobliże trzonów kręgowych i schodzi w dół. Jest to najdłuższy odcinek aorty tzw. aorta zstępująca /aorta descendens/. Aorta zstępująca przechodzi przez jamę piersiową, następnie przez tzw. rozwód aortowy przechodzi do jamy brzusznej. Ciągnie się dochodząc mniej więcej do IV kręgu lędźwiowego.

Daje odgałęzienia w jamie brzusznej i piersiowej.

Aorta zstępująca dzieli się na:

• aortę zstępującą piersiową, znajdującą się w jamie piersiowej

• aortę zstępującą brzuszną, znajdującą się w jamie brzusznej

W obu jamach aorta daje szereg odgałęzień. Jej najważniejsze odgałęzienia:

• aorta piersiowa: tętnice oskrzelowe, tętnice przełykowe (unaczyniają przełyk), segmentalnie odchodzące tętnice międzyżebrowe (metameryczność)

• aorta brzuszna: - pod przeponą odchodzi od aorty brzusznej potężny pień naczyniowy - pień trzewny /truncus celiacus/. Ten pień dzieli się na trzy tętnice: żołądkową lewą (unaczynienie żołądka); śledzionowa (unaczynienie śledziony); wątrobowa wspólna /arteria hepatica communis/ (doprowadza krew odżywczą do wątroby). Poniżej pnia trzewnego odchodzi tętnica krezkowa górna (unaczynienie jelita cienkiego); poniżej odchodzą parzyste tętnice nerkowe (doprowadzające krew do nerek); poniżej tętnic nerkowych: u mężczyzn - tętnice jądrowe, u kobiet - tętnice jajnikowe. Poniżej tętnic unaczyniających gonady odchodzi tętnica krezkowa dolna /arteria mesenterica inferior/ - unaczynia wspólnie z tętnicą krezkową górną jelita.

Aorta dochodzi w pełnym kształcie do IV kręgu lędźwiowego. Na tej wysokości aorta dzieli się na dwie grube tętnice: tętnice biodrowe wspólne lewą i prawą (unaczyniają kończyny). W przedłużeniu aorty, które jest zakończeniem tego pnia, u człowieka występuje cienka tętnica o dosyć krętym przebiegu - tętnica krzyżowa pośrodkowa /arteria sacralis mediana/ bardzo cienka u człowieka. U ogonowych ssaków występują silniejsze naczynia (dłuższe); tętnica ogonowa.

Rozgałęzienia tętnicy na dwie powstaje w taki sposób, że światło dwóch potomnych tętnic powstałych z rozgałęzienia jednej tętnicy, jest większe niż tych macierzystych. Jest to czynnik wyrównujący ciśnienie strumienia krwi. W żyłach jest odwrotnie. Krew jest zbierana przez żyły do serca.

Główne naczynia żylne:

Do serca doprowadzają krew dwiema żyłami głównymi:

• górną /vena cava superior/ /20-22 mm średnicy/

• dolną /vena cava inferior/

Dolna jest znacznie dłuższa od górnej.

Vena cava - żyła próżna, czcza = po śmierci nie ma w niej krwi; ściany są zapadnięte.

Żyła główna dolna powstaje z dwóch żył biodrowych wspólnych wyprowadzających krew z kończyn dolnych, które łączą się na wysokości IV kręgu lędźwiowego - tam powstaje żyła główna dolna. Żyła główna górna powstaje z dwóch żył ramienno-głowowych; uchodzi do PP.

Zatoka wieńcowa /sinus coronarius/ otwiera się w PP. Do niej uchodzą żyły zbierające krew z mięśnia sercowego.

Ogólny przekrój wszystkich naczyń włosowatych:

Pole przekroju wynosi mniej więcej 6.300 cm³ (wymiana w naczyniach włosowatych).

Ad.3) Naczynia limfatyczne:

Ich sieć przeprowadza limfę; płyn ustrojowy.

Limfa - to przesącz krwi, która składem zbliżona jest do osocza krwi, ma substancje białkowe, węglowodany, bogata jest w tłuszcze. Zawiera liczne limfocyty, pochodzące z tzw. narządów limfatycznych tj. węzły chłonne, śledziona. Nie zawiera erytrocytów.

Limfocyty - bezziarniste ciałka; występują również w krwi. Naczynia limfatyczne uchodzą do naczyń limfatycznych.

Naczynia limfatyczne rozpoczynają się siecią naczyń włosowatych limfatycznych, które wysysają limfę z tzw. przestrzeni chłonnych, w których limfa się gromadzi. Wszystkie tkanki są nią przesiąknięte.

Przestrzenie limfatyczne:

• przestrzenie około naczyniowe

• przestrzenie około nerwowe

• zatoki chłonne kosmków jelitowych

• jamy surowicze: j. opłucną, j. otrzewną

Z tych przestrzeni do naczyń włosowatych limfatycznych przechodzi limfa. Budowa ścian naczyń limfatycznych jest zbliżona do budowy ścian naczyń krwionośnych włosowatych.

Różnice:

• naczynia są kolbkowato zakończone (nie są drożne na końcu)

• łączą się tworząc sieci

• są nierówne (w niektórych miejscach są rozszerzone, w niektórych zwężone; brak gładkiego przebiegu).

Z tych sieci limfa wyprowadzana jest przez pnie limfatyczne. Budowa tych pni zbliżona jest do budowy żył:

• występuje dużo więcej zastawek niż w żyłach

• płynie pod mniejszym ciśnieniem niż w żyłach

• więcej zastawek w pniu prowadzącym z dołu do góry

• pnie limfatyczne w zasadzie nie łączą się ze sobą (mają anastorony). Różnie łączą się w jeden.

W kończynie dolnej jest 50-70 zastawek (co 1 cm występuje zastawka).

Na drodze pni połączone są węzły chłonne. Zgrubienie pni limfatycznych powstaje za węzłem chłonnym. Do węzła chłonnego limfę doprowadza wiele naczyń limfatycznych (w węźle chłonnym następuje wzbogacenie w limfocyty). Wychodzi mniej tych naczyń ale grubszych. Następuje zgrubienie pni limfatycznych. Limfa na drodze do naczyń żylnych przepływa zwykle przez kilka węzłów chłonnych (bardzo rzadko, np. u wątroby bezpośrednio do naczynia). Pnie limfatyczne są dużo cieńsze niż naczynia krwionośne. Przewody zbiorcze limfatyczne - średnica od 2 do 4 mm.

Pnie limfatyczne zbierają się w dwa tzw. przewody zbiorcze:

* przewód piersiowy /ductus thoracicus/

** prawy /ductus lymphaticus dexter/

* Limfa, która płynie pniami z obu kończyn dolnych z jamy miednicznej, brzusznej, zbiera się w przewodzie piersiowym limfatycznym. Powstaje on mniej więcej na wysokości nerek przy trzonach kręgowych. W tym miejscu tworzy się rozszerzony zbiornik - zbiornik chłonny (cysterna chyli). Następnie przewód piersiowy wspina się ku górze w okolicy wpustu zatacza łuk i uchodzi do żył w tzw. kącie żylnym (jeżeli do tego miejsca składniki szkodliwe nie zostaną wychwycone przez limfę, będą one tu rozprowadzone z tego miejsca do krwi → i po całym organizmie). Kąt żylny to miejsce połączenia dwóch żył. W przypadku kąta lewego, gdzie uchodzi przewód piersiowy - następuje zejście żyły podobojczykowej lewej i żyły szyjnej wewnętrznej lewej. Mm limfy tu uchodzi (m-ce), które obejmuje obie kończyny dolne, jama miedniczna, jama brzuszna, lewa część jamy piersiowej, lewa kończyna górna, lewa część głowy i szyi → to upływa przewodem piersiowym.

** Drugi przewód - prawy → obszar, do którego uchodzi ponad połowa głowy, prawa połowa szyi, prawa kończyna górna, prawa część jamy i klatki piersiowej. Limfa spływa do przewodu prawego. On otwiera się i uchodzi do prawego kąta żylnego. To kąt żyły podobojczykowej prawej i żyły szyjnej wewnętrznej prawej.

Limfy jest dużo mniej niż krwi i limfa dużo wolniej krąży. Na dobę do krwi przekazywane jest 1-2 l limfy w kątach żylnych do układu krwionośnego ogólnego. Limfa w większości naczyń jest bezbarwna. W pewnych odcinkach ma zabarwienie mleczne (gdzie spływa limfa z kosmków jelitowych) → występuje w cysternie chyli (zbiornik mleczu).

Ad.4) Narządy limfatyczne

Ich rolą jest ochrona dla organizmów.

Są to narządy utworzone z tkanki limforetikulawnej (tkanka łączna siateczkowata o charakterystycznych gwiazdkowatych komórkach). W oczkach tej siateczki znajdują się limfocyty, których zadaniem jest oczyszczanie naszego ustroju z czynników szkodliwych: organicznych (bakterie); nieorganiczne (pył węglowy). Skupienia tkanki mają bardzo różnorodną formę (różnią się stopniem organizacji) - od form skomplikowanych do prostych)

• najprostszą formą organizacyjną są tzw. plamki chłonne - skupienia limfocytów nie wykazujące żadnej struktury. Nie mają stałych „miejsc pobytu”. Są właściwie we wszystkich narządach. Pojawiają się i znikają, gdy tego wymaga stan organizmu. Nie dostrzegalne gołym okiem.

Bardziej skomplikowane

• grudki chłonne - są dostrzegalne gołym okiem; bardziej trójwymiarowa budowa. Zawierają w sobie ośrodki rozmnażania limfocytów w formie węzełków. Leżą podnabłonkowo w błonach śluzowych.

• Bardziej skomplikowane są grudki chłonne skupione - grudki z połączonymi ośrodkami rozmnażania limfocytów. W różnych okolicach mają inne nazwy. Występują np. w jelicie cienkim, w płytce Peyera. Pewną odmianą grudek chłonnych skupionych są migdałki. Jest ich dużo w wyrostku robaczkowym

• Pojawiające się okresowo i bardzo rzucające się w oczy plamy mleczne - rozlewiska pomiędzy dwoma błonami surowiczymi (jakby ktoś rozlał mleko pomiędzy dwoma blaszkami otrzewnej lub opłucnej).

Te wszystkie struktury łączy ze sobą tkanka limforetikilowna. One również nie posiadają naczyń chłonnych doprowadzających (limfa do nich nie dopływa) mogą jedynie mieć wyprowadzające (jak np. migdałki).

Narządy skomplikowane:

W pełni zasługują na nazwę narządów. Ich ilość jest osobnicza, zmienna. Ich ilość przy starzeniu się zmniejsza.

Węzły chłonne /limphnobus/ - narządy mające określone położenie. Koło siebie może leżeć od 2-15-tu grup. Te zespoły są położone regionalnie. Do nich spływa limfa z określonych okolic ciała. Stąd badając węzły chłonne można określić okolicę dotkniętą chorobą (węzły twardnieją powiększają się przez napływ elementów obcych, które muszą być zwalczone.

Nazwy pochodzą od okolicy ciała:

• węzły chłonne zagardłowe

• węzły chłonne podwinowe

• węzły chłonne pachwowe

• przy krzywiźnie mniejszej żołądka

• w okolicy korzenia płuc

• przy oskrzelach

przez nie - te węzły - przesącza się limfa. Mają naczynia doprowadzające i wyprowadzające do przewodów zbiorczych.

Budowa węzła chłonnego:

Otoczony jest torebką łącznotkankową, od której odchodzą beleczki dzielące ten węzeł (niektóre z nich się łączą, a niektóre nie). W ten sposób powstaje zrąb węzła. Są to elementy włókniste posiadające nieliczne włókna mięśniowe gładkie. W węźle jest zagłębienie to wnęka /hilus lymphoideus/. Przez wnękę uchodzą do węzła naczynia krwionośne odżywiające węzeł; wnikają nerwy. Wychodzi 1,2 max 3 naczynia limfatyczne wyprowadzające limfę. Wyprowadzające naczynia są znacznie grubsze. Między beleczkami pochodzącymi od torebki znajdującej się miąższ węzła limfatycznego. Wyróżniamy w nim:

• istotę korową - peryferycznie położona, składa się z grudek chłonnych (mają kształt zbliżony do kuli) są ciemniejsze na obwodzie. Są tutaj dojrzałe limfocyty. W środku mają jaśniejsze ośrodki namnażania

• istota rdzenna - jest w centrum i pobliżu wnęki węzła, utworzona z pasm.

W węźle wyróżniamy zatoki, przez które limfa przesącza się. Po wpłynięciu do węzła limfa opłukuje zatokę brzeżną, która znajduje się między korą a torebką łącznotkankową. Daje ona odnogi do pasm rdzeniowych - zatoki pośrednie. Przy wnęce powstaje tzw. zatoka końcowa. Z tych wszystkich limfa zbiera się przy wnęce węzła. Z niej wyprowadzana jest limfa przez naczynia limfatyczne wyprowadzające.

Limfa opłukując skupienia tkanki retikularnej rdzeniowej i korowej wzbogaca limfocytami. Od 5-10 razy więcej w wyprowadzających przewodach niż doprowadzających. Tu następuje oczyszczanie (filtrowanie limfy)

Wielkość węzłów limfotycznych:

Od dostrzegalnych wymiarów do mniej więcej 3 cm. Mają różny kształt: są owalne, zawsze występują spłaszczenia („przydeptana ślinka”).

Lien, splen (śledziona)

Jest narządem, który zawiera skupienia tkanki limfatycznej i wytwarza limfocyty. Waga: 150-180 gr (na zwłokach). Zawiera 50 ml krwi (magazyn). Długość 12 cm, szerokość 6-7 cm.

Leży w górnym odcinku jamy brzusznej w podżebrzu lewym. W postawie leżącej jest tak, że śledziona układa się wzdłuż X żebra. Nie wystaje ponad łuk żebrowy, gdy wystaje - stan patologiczny.

Śledziona ma dwie powierzchnie:

• przeponową /facies diaphragmatica/ gładka, wysklepiona

• trzewna /facies visceralis/ zwrócona do jamy brzusznej. Na niej widoczne są wyciski sąsiednich narządów: wycisk żołądkowy - powierzchnia żołądkowa /facies renalis/, wycisk lewej nerki - powierzchnia nerkowa /facies renalis/, wycisk okrężniczy - powierzchnia okrężnicza /facies colica/, wycisk ogona trzustki.

Odróżnia się również dwa bieguny (końce):

• tylny

• biegun przedni

jak również dwa brzegi: dolny /margo superior/ - gładki, górny /margo inferior/ brzeg górny jest brzegiem korbowatym, posiadającym charakterystyczne zagłębienia.

Narząd wewnątrzotrzewnowy

Od wewnątrz śledziona otoczona jest otrzewną. Pokrywa ona powierzchnię przeponową i większość powierzchni trzewnej. Schodzi ze śledziony w okolicach jej wnęki. Wnęka ma wydłużony kształt, ciągnie się przez całą powierzchnię trzewną. Wnęka - wrota śledziony. Występuje tu żyła i tętnica śledzionowa. Od wewnątrz otoczona jest torebką włóknistą /tunica fibrosa/, która wysyła do wnętrza śledziony beleczki dzielące je na części. Torebki i beleczki tworzą jednolicie działający zrąb śledzionowy. Znajdują się tu również pasma włókien mięśniowych (może się kurczyć, w razie potrzeby powiększać się i zmniejszać objętość śledziony). Może również dzięki mięśniom wyprowadzić zmagazynowaną krew do żyły śledzionowej.

U ssaków wyróżniamy dwa typy śledziony:

• magazynująca - zawiera dużo elementów mięśniowych. Magazynuje krew. Może wyciskać ją szybko.

U człowieka jest tych włókien niewiele: metaboliczna - mało ma tkanki mięśniowej. Nie ma zdolności szybkiego rozkurczania się.

Między tymi beleczkami znajduje się tzw. miazga śledziony /pulpa lienis/ utworzona z dwóch różnorodnych elementów. Część ma postać grudek chłonnych o białym zabarwieniu. Jest to miazga biała śledziony. W miazdze leżą grudki chłonne śledzionowe /folliculi lymphatici lienales/, ich skupienia to miazga biała. W centrum jest ośrodek namnażania limfocytów. Te grudki chłonne otoczone są miazgą czerwoną. Jest ich więcej, są nią podzielone. Miazga czerwona utworzona jest przez tkankę siateczkowatą. Jest w niej dużo erytrocytów (liczne naczynia krwionośne) i dlatego ma zabarwienie czerwone.

Unaczynienie:

Tętnica śledzionowa, która wnika do śledziony przez wnękę; dzieli ją się na szereg gałęzi, które następnie wchodzą do beleczek jako tzw. tętnice beleczkowe - wychodzą z beleczek (dzielą się tam) i każde z tych drobnych odgałęzień wnika do miazgi białej. Taka tętniczka = tętniczka środkowa daje bardzo cienkie odgałęzienia aż do naczyń włosowatych odżywiając miazgę białą. Przedłużenie tętniczek środkowych opuszcza miazgę białą wnikając do miazgi czerwonej. Tętniczka środkowa ulega tu podziałowi na szereg tętniczek (przypomina to pędzelek) = tętniczki pędzelkowate. Są w miazdze czerwonej. Dzielą się na naczynia przedwłosowate, włosowate a te przechodzą w zatoki śledziony = rozszerzane naczynia o nieszczelnych ścianach. Są tam bardzo charakterystyczne komórki palisadowe, między którymi mogą przeciskać się krwinki czerwone i białe ziarniste → kontakt z miazgą czerwoną. W miazdze czerwonej znajdują się włókna kratkowe i istota siateczkowa miazgi czerwonej = aparat żerny śledziony → w niej następuje rozkład krwinek czerwonych, hemoglobina zostaje uwolniona i po dalszej obróbce chemicznej transportowana jest drogą żyły wrotnej do wątroby jako birubina. Część włośniczek w miazdze czerwonej otwiera się do miazgi czerwonej: powstaje układ krwionośny otwarty. Z zatoki śledziony krew przechodzi w naczynia zawłosowate, żyły wnikają do beleczek, łączą się ze sobą. Wychodzą przez wnękę śledziony w postaci żyły śledziowej (1-2).

Funkcje śledziony:

Śledziona nie jest narządem niezbędnym do życia. To narząd wieloczynnościowy.

1. narząd limfocytotwórczy (miazga biała)

2. cmentarzysko erytrocytów (rozkładane są krwinki, odzyskiwane są substancje potrzebne organizmowi)

3. szerokie koryto krwi (krew jest magazynowana, chowana)

4. wytwarza substancje odpornościowe przeciwko zakażeniom (konieczne w stanach niedotlenienia)

5. przy niektórych chorobach walczy limfocytami; gruczoł chłonny powiększa się (np. przy malarii, zimnicy)

Układ nerwowy (systema nervosum)

Obok układu krwionośnego jest najbardziej rozprzestrzenionym układem.

Zadanie:

• sterowanie wraz z układem dokrewnym wszystkimi czynnościami organizmu

• reagowanie na bodźce płynące ze środowiska zewnętrznego.

Zbudowany jest ze specyficznych komórek. Myślano, że układ nerwowy stanowi ciągłość. Na przełomie XXw. Stwierdzono dzięki badaniom Anglika - Scherrigton (neurofizjolog) i Hiszpana - Calne (neuroanatoma), że układ nerwowy zbudowany jest z komórek nerwowych, które nie tworzą ciągłości. Powstaje w ten sposób neuronowa teoria budowy układu nerwowego. Zbudowany jest z cegiełek oddzielonych od siebie, ale potrafią przekazywać impulsy z jednego neuronu na drugi. W ten sposób powstają tzw. łuki odruchowe.

Taką komórkę nerwową możemy określić jako:

• anatomiczną

• fizjologiczną

• patologiczną - schorzenie może zostać zatrzymane w obrębie jednego neuronu, bez przeniesienia na inny

• neurologiczną.

Zadaniem jest zbieranie bodźców przebiegających w różnych częściach organizmu lub z narządów wewnętrznych, o których my nie mamy pojęcia. Bodźce te płyną w kierunku ośrodkowego układu nerwowego - jest to droga aferentna. Tutaj są one przetwarzane, analizowane i wysyłana jest odpowiedź na te bodźce, idzie ona na zewnątrz to droga eferentna, która zmierza do efektorów. W ten sposób powstają łuki odruchowe, które składają się minimum z dwóch neuronów.

Bodziec ma postać prądu. Znając szybkość przepłynięcia impulsu nerwowego Schrenington zauważył, że występują opóźnienia. Tam musi być przerwa - występują między sąsiadującymi ze sobą neuronami. Ten rodzaj prądu wywoływany jest przez różne podmioty. Podstawowym elementem tego układu jest komórka nerwowa (neuron).

W neuronie wyróżniamy:

• perikarion (ciało komórki nerwowej) - część około nerwowa komórki nerwowej. Występuje tu jądro z jąderkiem, Ap. Golgiego mitochondrium. Ziarnistości Nissla = istota tigroidowa. Gdy komórka jest uszkodzona warstwa tigroiny rozpuszczają się te ziarnistości.

• Wypustki - liczne wypustki protoplazmatyczne = dendryty, których zadaniem jest doprowadzenie bodźców do ciała komórki nerwowej. Jest to droga aferentna neuronu.

Jedna wypustka jest innego rodzaju tzw. akson - wypustka eferentna - to bodziec nerwowy po przeanalizowaniu wychodzi i jest przekazywany do innego neuronu lub mięśnia.

Typy komórek nerwowych:

• wielobiegunowe

• pseudojednobiegunowe

• wrzecionowate.

Przekazywanie impulsu nerwowego:

Akson w swoim przebiegu oddaje poboczne odgałęzienia, na końcu rozgałęzienia się tworząc tzw. drzewko końcowe. Każde z rozgałęzień kończy się guziczkiem, końcowym rozszerzeniem, które przylega do jakiegoś elementu drugiego neuronu. Guziczek to kolbka synaptyczna, a miejsce, gdzie przylega do drugiego neuronu to synapsa - złącze.

Typy synaps:

1. złącze między aksonem 1 neuronu a dendrytem drugiego neuronu = synapsy akso-dendrytyczne. Jest ich najwięcej.

2. synapsy akso-synatyczne - gdy guziczek końcowy przylega do perikarionu. Większość dendrytów ma kolce dla powiększenia powierzchni. Jeden neuron może mieć do 14 tys. synaps. 8-12 milionów komórek nerwowych w korze.

3. Synapsy akso-aksonalne - akson jednego neuronu łączy się z aksonem drugiego neuronu.

2 typy przekaźnicze imp. nerwowych z neuronu na neuron:

1. u człowieka i kręgowców wyraźnie dominującą formą przekazywania impulsów z neuronu stanowią synapsy chemiczne. Na rozszerzeniu kolbki synaptycznej znajdują się pęcherzyki synaptyczne, a w nich występują czynne substancje - neurotransmitory (substancje służące do przekazywania impulsów nerwowych do kolejnego neuronu). Kolbka synaptyczna ma charakterystyczne zagęszczenia tzw. zagęszczenia presynaptyczne pęcherzyki mają 50-70 µm. impuls dochodzi do kolbki presynaptycznej - następuje wyrzut neurotransmitka do szczeliny międzysynaptycznej 10-50 µm, przeciętnie 18-20 µm. Jest to ta przerwa - musi być pewien czas na reakcje chemiczne aby pobudzić lub opóźnić impuls nerwowy. Część postsynaptyczna - charakterystyczne zagęszczenie, brak pęcherzyków synaptycznych; występują mitochondria, siatka sródplazmatyczna. Transmiter powoduje depolaryzację błony postsynaptycznej i wtedy impuls przechodzi dalej - przekazywane przez kolejny neuron lub niepolaryzację - zahamowanie impulsu µm→ synapsy hamujące. Transmiter jest rozkładany lub na drodze pinocytoza wprowadzany do kolbki postsynaptycznej.

Substancje charakterystyczne dla transmiterów:

1. neurotransmitery pobudzające (przekazują bodźce):

• acetylocholina - pobudza włókna mięśniowe

• kalecholamin

• noradrenalina

• adrenalina

• serotonina

• neuropeptyd jelitowy

• NPY jelitowy Y/

2. nueotranmitery hamujące:

• kwas gammaaminomasłowy = GABA

• glicyna.

W tej synapsie występuje wyraźna asymetria. Sugeruje to, że synapsy chemiczne, które dominują są synapsami jednokierunkowymi = od części presynaptycznej do części postsynaptycznej.

2. Synapsy elektrotoniczne. Występują u bezkręgowców i niższych kręgowców (ryby, płazy, gady). Różnica w porównaniu z synapsami chemicznymi: budowa symetryczna, szczelina synaptyczna ma ok. 2 µm, brak neurotransmiterów.

Bodziec przechodzi z jednego neuronu na drugi bez udziału substancji chemicznych tylko przy udziale zjawiska biotermicznego, poprzez prąd. Synapsy te są synapsami dwukierunkowymi (budowa symetryczna). U człowieka one nie występują.

Jamy wapniowe odgrywają dużą rolę przy wyrzucaniu neurotransmitera. Otwierają się one na chwilę.

Istota szara - zbiór ciał komórek nerwowych. W korze mózgowej i móżdżku układa się na zewnątrz, w innych miejscach - wewnątrz, tworząc tam skupienia zwane jądrami.

Jądro nerwowe (nucleus) - skupienie ciał komórek nerwowych znajdujących się na terenie ośrodkowego układu nerwowego. Są takie przypadki, że skupienia ciał komórek jądrowych występują na obwodzie - jest to zwój (gambium).

Istota biała - w ośrodkowym układzie nerwowym i w obwodowych nerwach wypustki komórek nerwowych pokryte są dwiema osłonkami: zewnętrzna (rdzenna, mielinowa) ma zabarwienie białe.

W układzie nerwowym autonomicznym jest wiele włókien nie posiadających osłonek; są szare. Są to włókna nerwowe szare.

Splot nerwowy - miejsce wymiany włókien między nerwami. Po takiej wymianie za splotem znajdują się inne nerwy niosące inne nerwy niż przed splotem.

Splot barkowy = szyjno-piersiowy, składa się z pięciu nerwów: C₆,C₇,C₈, Th₁,Th₂.

Podział układu nerwowego:

1. Układ nerwowy ośrodkowy /systema nervosum centrala/: mózgowie, rdzeń kręgowy.

2. Układ nerwowy obwodowy /systema nervosum periferium/: nerwy czaszkowe (nervus craniales - 12 par), wychodzą z mózgowia + nerw 13 - nerw krańcowy u człowieka jest słabo wykształcony, związany z narządem lemieszowo-rdzeniowym. Każdy z nich ma inną budowę. Nerwy rdzeniowe, zbudowane według tego samego schematu. Dzielimy je na odcinki rdzenia kręgowego, z którego wychodzą: szyjne (8 par) - o 1-en więcej niż kręgów. Dlatego, że 1-en nerw szyjny wychodzi między a 1 nerwem szyjnym. Ostatni między 7 kręgiem szyjnym a pierwszym piersiowym; piersiowe (12 par); lędźwiowe (5 par); krzyżowe (5 par); guzikowe (1 lub 2 nerwy)

3. Układ nerwowy autonomiczny /systema nervosum autonomicum//wegetatywny/. W dużym stopniu działa bez naszej wiedzy. Składa się z dwóch części: parasympatyczna, sympatyczna. Związana jest z: emocjami; pracą narządów wewnętrznych

Mózgowie:

Występuje 5 pęcherzyków mózgowych:

Rozwijające się z przodomózgowia /prosencephalon/

• kresomózgowie /telencephalon/

• międzymózgowie /diencephalon/

Odpowiada drugiemu pęcherzykowi pierwotnemu

• śródmózgowie /mesencephalon/

Powstające przez podział trzeciego pęcherzyka pierwotnego - tyłomózgowie (rhombencephalon)

• móżdżek (tyłomózgowie wtóre)/retencephalon/

• rdzeń przedłużony /medulla oblongata/

Komory mózgowe w śródmózgowiu są bardzo zawężone aż do kanału zwanego wodociągiem, który łączy korę trzecią z czwartą. Tyłomózgowie: część górna - móżdżek (półkule i robak); część dolna - most Varola.

Rdzeń przedłużony - na wysokości otworu potylicznego wielkiego, przechodzi w rdzeń kręgowy.

Nerw jest to zbiór włókien nerwowych, skupienie włókien nerwowych znajduje się na obwodzie poza ośrodkowym układem nerwowym. Na terenie ośrodkowego układu nerwowego występują skupienia włókien nerwowych, które nazywamy szlakami, powrózkami.

Rdzeń kręgowy nie wypełnia całego kanału kręgowego. Kończy się na wysokości pierwszych kręgów krzyżowych. Występuje tzw. zjawisko wstępowania rdzenia kręgowego - tkanka rdzeniowa rozwija się wolniej niż tkanka kostna, dlatego następuje pozorne wrażenie wstępowania rdzenia krzyżowego. Dlatego pierwsze nerwy rdzeniowe wychodzą bezpośrednio z kręgów. W miarę zstępowania miejsce wychodzenia nerwów oddala się od miejsca „powstawanie”. Występuje tzw. ogon koński /cauda eufina/.

Badania:

Istota szara znajduje się wewnątrz, ma postać na przekroju poprzecznym rozproszonych skrzydeł motyla. Otacza przewód ośrodkowy /canalis centralis/ będący światłem rdzenia kręgowego, będący przedłużeniem 4 komory mózgowia.

Wyróżniamy:

• rogi grzbietowe, do których dochodzi korzonek grzbietowy

• rogi brzuszne - tu położone są komory ruchowe.

Słupy grzbietowe są tworzone przez rogi grzbietowe na przek. Podłużnym

Słupy brzuszne są tworzone przez rogi brzuszne też na przek. Podłużnym

Istota biała podzielona jest na 3 powrózki nerwowe:

• grzbietowe

• boczne

• brzuszne

W odcinku piersiowym i lędźwiowym występuje róg pośrednio-boczny. W tym rogu znajdują się komórki macierzyste dla układu sympatycznego. Jest to odcinek lędźwiowo-piersiowy.

Układ obwodowy:

Nerwy czaszkowe:

Nerwy oznaczamy cyframi rzymskimi, a ich gałęzie cyframi arabskimi.

V/3 = mięsień unerwiony jest przez V nerw czaszkowy i przez trzecią jego gałąź.

I nerw czaszkowy /nn. olfactorii/ - węchowy

II nerw wzrokowy /n. opticus/ - wychodzą z niego włókna warstwy zwojowej siatkówki, zbierają się w jeden nerw.

III nerw okoruchowy /n. oculomotorius/. Prowadzi 2 rodzaje włókien.

• ruchowe ( unerwia większość mięśni gałki ocznej z wyjątkiem m. bocznego prostego i skośnego górnego

• parasympatyczne (unerwiają mięsień rzęskowy i zwieracz źrenic)

IV nerw bloczkowy /n. trochlearis/ - nerw ruchowy. Wychodzi z mózgowia po jego stronie grzbietowej (jako jedyny). Unerwia tylko m. skośny górny poszerzający gałkę oczną

V nerw trójdzielny /n. trigeminus/ - wychodzi z mostu Warda. Duży nerw. Ma 3 duże gałęzie: nerw oczny, szczękowy, żuchwowy

Nerw mieszany (czuciowo - ruchowy)

↓ ↓

unerwia duże pole skórne na terenie głowy

mięśnie czuciowe poruszające żuchwą, niezbędne przy żuciu, połykaniu. Twarz m. skrzydłowe

VI nerw odwodzący /n. abducens/ ruchowy. Wychodzi z rdzenia przedłużonego (jak VII-XII). Unerwia m.prosty boczny przedłużający gałkę oczną.

VII n. posrednio-twarzowy /n. intermediofacjalis/ - dwa rodzaje włókien: czuciowe - unerwiają m. mimiczne twarzy (m. drugiego łuku skrzelowego twarzowego); parasympatyczne - unerwiają wydzielniczą 2 ślinianki: podżuchwową i podjęzykową.

VIII n. statyczno-słuchowy /n. stato-acusticus/ n. przedsionkowo-ślimakowy. Unerwia ucho wewnętrzne (błędnik błoniasty)

• gałąź ślimaka - narząd Cortiniego

• gałąź przedsionków - zmysł równowagi, bodźce nerwowe z baniek przewodów półkolistych, plamek woreczka i łągienki. Te gałęzie łączą się ze sobą.

IX n. językowo-gardłowy /n. glossopharyngesus/ n. mieszany - unerwia gardło (elementy czuciowe tej okolicy) śliniankę przyuszną

X n. błędny /n. vagus/

• włókna parasympatyczne (większość)

• włókna ruchowe

Wychodzi z rdzenia przedłużonego i biegnie ku dołowi ciała odcinek przed szyjny, piersiowy, wchodzi wraz z przełykiem do jamy brzusznej i unerwia narządy dostarczając włóknom parasympatycznym do wysokości gonad (u kobiet i mężczyzn). Po drodze oddają włókna parasympatyczne do splotów i narządów, które znajdują się po drodze. Np. do serca - zwalniane, oszczędniacze serca do płuc. Na wysokości szyi oddziela się jego część ruchowa, która zawraca ku górze. Jest to tzw. nerw powrotny / n. reculens/ . Wspinając się z powrotem ku górze dochodzi do krtani, unerwiając ruchowo mięśnie własne krtani.

XI n. dodatkowy /n. accessorius/ - n. ruchowy. Wychodzi wieloma gałęziami. Dołączają się do niego gałęzie z odcinka szyjnego. Unerwiają m. układu czworobocznego - głowę i szyję.

XII n. podjęzykowy /n. hypoglossus/ - wychodzi w momencie granicy przejścia rdzenia przedłużonego w kręgowy. N. ruchowy. Unerwia ruchowo wszystkie mięśnie języka (mięśnie własne, jak i m. szkieletowe). Trzy pary:

• brodawkowo-językowy

• językowy

• rylcowo-językowy

XIII n. krańcowe /n. terminalis/ przeznaczony dla narządów lemieszowo-nosowego.

Nerwy rdzeniowe:

Z każdego segmentu n. rdzeniowego wychodzi para nerwów rdzeniowych. Każdy nerw rdzeniowy składa się z dwóch kanalików:

• grzbietowego - charakter czuciowy, wchodzi do rdzenia kręgowego. Jest to droga afferentna. Przed dojściem do rdzenia kręgowego wchodzi do zwojów rdzenia kręgowego, gdzie znajdują się skupienia rdzeniowe komórek nerwowych.

• brzusznego - wychodzi z rogu brzusznego. Bodziec biegnie na zewnątrz. Jest to droga efferentna.

Układ nerwowy autonomiczny

Część parasympatyczna = część czaszkowo-krzyżowa.

Komórki macierzyste znajdują się w mózgu i w odcinku krzyżowym rdzenia kręgowego. W mózgowiu są jądra parasympatyczne dla każdego z nerwów przy których biegną włókna parasympatyczne i zwoje. Narządy głowy są zaopatrywane przez włókna zazwojowe, wychodzące z tych zwojów. Odcinek szyjny, piersiowy, lędźwiowy są zaopatrywane przez włókna nerwu błędnego. Nerwy parasympatyczne wychodzące z odcinka krzyżowego dołączają się do nerwów rdzeniowych, a następnie oddzielają się od nich wchodząc w skład splotów parasympatycznych, od których odchodzą nerwy unerwiają miednicę (nerwy miedniczne) + narządy znajdujące się w

Część sympatyczna = układ piersiowo-lędźwiowy:

Elementy macierzyste znajdują się w odcinku piersiowym i lędźwiowym. Włókna sympatyczne wychodzące z odcinka piersiowego i lędźwiowego biegną początkowo z nerwami rdzennymi, wytwarzają po oderwaniu się od tych nerwów dwa pnie sympatyczne leżące przy trzonach nerwowych za lllllllllll. Mają one układ drobinki. W odcinku szyjnym w pniu sympatycznym są trzy duże zwoje: zwój szyjny przedni (odchodzą n. wnikające w głąb głowy. Unerwiają narządy głowy); zwój szyjny środkowy; zwój szyjno-piersiowy (gwiaździsty).

Dwa te układy działają tak, by wybrać najlepszą możliwość wyjścia z danej sytuacji, tak by było to najbardziej korzystne dla organizmu. Można by powiedzieć, że działają antagonistycznie.

Układ dokrewny: /systema endocrinum/

Endokrynologia - nauka o hormonach dokrewnych.

Występują dwa rodzaje gruczołów

• Gruczoły posiadające drogi wyprowadzające, ich wydzieliny przekazywane są do wnętrzna innych organizmów - gruczoły wydzielania zewnętrznego;

• Gruczoły dokrewne - gruczoły bez dróg wyprowadzających; wydzielina doprowadzona jest do krwi.

Dwa gruczoły dokrewne znajdują się w narządach, które spełniają inne funkcje. Są to gruczoły mieszane. Gruczoły dokrewne czyste - ich jedynym zadaniem jest wydzielanie hormonów.

1. glandula thyroidea (tarczyca)

2. glandulae parathyroideae (przytarczyce)

3. glandulae suprarenales (nadnercza)

4. corpus pineale (szyszynka)

5. hypophysis (przysadka)

6. thymus (grasica)

ad.1) glandula thyroidea

Tarczyca leży w dolno-przedniej okolicy szyi, obejmując dolną część krtani i górną część tchawicy, jak podkowa.

Składa się z dwóch płatów bocznych - lewego i prawego /lobus dexter et sinister/, które przylegają z boku. Często są asymetryczne - prawy jest zwykle nieco większy. Sięga zazwyczaj nieco niżej ku dołowi. Te dwa płaty połączone są w przodzie przed tchawicą tzw. węziną lub cieśnią tarczycy /isthmus/, która zespala w całość gruczoł. Gdy jest prawidłowy - ilość bieguna górnego dochodzą do chrząstki tarczowatej krtani - 1/3 część tej krtani, a dolne pł. sięgają do 5,6 chrząstki tchawicy.

Węzina przebiega od 2-giej do 4-tej chrząstki tchawicy. Każdy z płatów bocznych otoczony jest dwoma torebkami łącznotkankowymi:

• zewnętrzna - pomarszczona, przezroczysta, daje się łatwo oddzielić, robi wrażenie jakby było jej za dużo - to tzw. powięź tarczycy

• pod nią leży druga o gęstym utkaniu - włóknista torebka przylegająca do miąższu tarczycy.

Do niej dochodzą beleczki dzieląc tarczycę na zraziki (płaciki). Wraz z torebką, od której odchodzą nazywane są zrębem tarczycy. W beleczkach przebiegają liczne naczynia krwionośne. Końcowe odgałęzienia naczyń do miąższu oplatają elementy wydzielnicze tzw. pęcherzyki tarczycy (tworzą miąższ gruczołu). Ściana każdego z pęcherzyków utworzona jest z 1-ej warstwy nabłonka sześciennego (wydzielniczy kostkowy pokrywa komórki gruczołowe tarczycy - w stanie prawidłowym).

Wielkość pęcherzyków: od 40-500µm (w literaturze zaledwie 20 minimalne, a maksymalnie - 900).

Wydzielają do wnętrza pęcherzyków szereg hormonów. Pęcherzyki oplecione są naczyniami krwionośnymi, do nich wydzielane są hormony (pierwszy gruczoł, który potrafi magazynować hormony)

Hormony tarczycy:

• tyroksyna (tetrajodotyronina)

• trójjodotyronina

• kalcytonina (ma inny charakter funkcjonalny niż poprzednie)

Żeby mogła wytwarzać odpowiedni poziom hormonów musi otrzymywać organizm w pokarmach, płynach odpowiednią ilość jodu.

Ściana tarczycy wykazuje duże powinowactwo do jodu. Po czarnobylu podawano płyn Lugola, by zapewnić pęcherzykom tarczycy odpowiednią ilość jodu. Jeśli nie jest ona dostarczona występuje przerost, wole.

Tetrajodotyronina (tyroksyna) i trójjodotyronina wzmagają spoczynkową przemianę materii - procesy spalania. Przyspieszają przemianę materii. Jeżeli jest niedobór hormonów tarczycy w organizmie → otłuszczenie organizmu, niedorozwój narządów płciowych, upośledzenie w rozwoju układu nerwowego.

Nadczynność - zbyt dużo hormonów przedostaje się do krwi - następują bardzo szybkie procesy spalania; szybki metabolizm i wychudzenie organizmu, szybka przemiana materii; charakterystyczny objaw: wytrzeszcz gałek ocznych i nadpobudliwość nerwowa - choroba Basedowa.

Kalcytonina:

Współdziała z innymi hormonami w gospodarce wapniowej; reguluje ją oraz uczynnia osteoklasty - komórki kościogubne.

Ad.2) glandulae parathyroideae

Gruczoły przytarczyczne są gruczołami dużo mniejszymi. Ich wielkość przyrównywana jest do wielkości ziarna pszenicy.

U człowieka występują dwie pary przytarczyc: górne i dolne - są odchylenia najczęściej w kierunku powiększania się ich ilości.

Przytarczyce leżą przy tylnych krawędziach płatów tarczycy, z bolców przy tylnych ich krawędziach. Jedna para umiejscowiona jest w górze, druga w dole. Dolne są nieco większe niż górne. Leżą w ramach zewnętrznej torebki zwanej powięzią; rzadziej leżą w pewnej odległości od płatów bocznych; jeszcze rzadziej wciśnięte w miąższ tarczycy. Każdy z tych gruczołów otoczony jest torebką łącznotkankową, otaczającą gruczoł. Ona wnika w postaci delikatnych pasm, które niecałkowicie dzielą gruczoły. Powstaje struktura pasmowa. W niej parowato ułożone są komórki nabłonkowe. Komórki nabłonkowe tworzące miąższ przytarczyc dzielą się na: główne i kwasochłonne. Wydzielają parathormon: reguluje on ilość jonów wapniowych i fosforowych we krwi (Ca i P) - doprowadza do równowagi.

Objawy - brak parathormonu: nadmiar jonów fosforu (skurcze tężcowe mięśni szkieletowych, czasem oddechowe, przepony, mięśnie międzyżebrowe - mogą doprowadzić nawet do uduszenia - choroba tężyczka; nadczynność: nadmiar jonów wapnia (odwapnienie tkanki kostnej [kalcytonina] - kruchość kości)

Ad.3) glandulae suprarenales

Nadnercza są gruczołami większymi niż przytarczyce. Mają około 5cm, długość 1cm, wysokość 3cm. Masa 10-18g. Jest to parzysty gruczoł. Leży przy górnych biegunach nerek. Od powierzchni nerki oddzielone są warstwą tłuszczu; nigdy nie przylegają do torebki włóknistej nerek.

Nadnercza różnią się kształtem: lewe - półksiężycowate, prawe - trójkątne

Z wiekiem położenie przeważnie zmienia się, nadnercza zsuwają się w kierunku wnęki nerki: położenie górne, środkowe, dolne. Są to gruczoły skomplikowane, niejednorodne. W miąższu wyróżniamy: na zewnątrz występującą istotę korową; w środku, wąskie pasmo istoty rdzennej.

W korze: kora rozwija się z mezodermalnego nabłonka jamy ciała. Zbudowana jest z komórek zawierających liczne kropelki. Ma zabarwienie żółte. Wydziela ok. 30-tu hormonów, które nazywamy sterydoidami lub stearynowymi. Kora ma również budowę niejednorodną. Składa się z trzech różnych warstw wydzielających różne hormony

Zewnętrzna - cienka warstwa kłębuszkowa wydziela mineralodoksytykoidy (mineralokortykosteroidy) - wpływają na przemianę mineralną w organizmie (regulują gospodarkę mineralną i wodną) np. allosteron.

Warstwa pasmowata - jej głównym zadaniem jest wydzielanie glikokortykoidów (glikokortykosteroidy), które współdziałają w gospodarce węglowodanowej hormonów (np. kortyzon, kortykosteron) /regulują gospodarką i przemianami węglowodanów i białek/

Najgłębsza, przylega do istoty rdzennej - siatkowata - brunatnawa - wytwarza tzw. sterydy płciowe (androgeny), których działanie podobne jest do testosteronu, ale 5-krotnie słabsze. /u kobiet w mniejszej ilości - hybrydyzacja, np. twarzy).

Niedoczynność kory, zwyrodnienie - kiedyś powodowało to śmierć, teraz podaje się syntetyczne hormony. Choroba cisawica, addisona.

Rdzeń:

Rdzeń ma zabarwienie

Jest to wąskie pasmo otoczone korą. Rozwija się z ektodermy, z tych samych zawiązków, co część współczulna (sympatyczna) układu nerwowego; z grzebienia nerwowego. Zbudowany jest z komórek chromochłonnych i mają duże powinowactwo do soli chromu. Te same hormony wydzielane są na zakończeniach układu nerwowego. Wydzielają: adrenalinę i noradrenalinę do krwi. Wspomagają, wzmacniają układ współczulny.

Adrenalina → zwęża tętnice duże i małe, powoduje wzrost ciśnienia krwi, przyspiesza syntezę cukru we krwi.

Noradrenalina → rozszerza tętnice sercowe i nerkowe, zwęża żyły.

W stanach emocjonalnych wzrasta poziom tych hormonów. Zespół ucieczki czy agresji.

Ad.4) corpus pineale

Szyszynka zwana jest również gruczołem cnoty, czy niewinności. Związany jest z międzymózgowiem. Związana z pokrywą, górną ścianą, uwypuklenie ściany międzymózgowia w tylnej części.. ma kształt stożka odchylonego ku tyłowi. Na szpulce, która łączy ją z dachem międzymózgowia, składa się z 2-ch płytek. Jako gruczoł ma ok. 12mm długości, u podstawy jest najszerszy ma ok. 8mm. Otoczony jest torebką łącznotkankową, która wnika dzieląc gruczoł na mniejsze elementy.

Miąższ gruczołu: podstawową, największą część tworzą komórki szyszynki tzw. pinealocyty. W miąższu występują również włókna glejowe, włókna i komórki nerwowe. U człowieka, z wiekiem zmienia się działanie szyszynki. Po okresie dojrzewania komórki miąższowe są wypierane przez złogi węglanu wapnia. Tworzą kuliste ziarenka o średnicy do 1mm. W wieku starczym skupienie tych ziareczek tworzy tzw. piasek mózgu. Ilość komórek tworzących miąższ zmniejsza się, choć one nie zanikają.

Wydziela hormony:

Melatonina - hamuje wydzielanie hormonów gonadopodobnych (hamuje czynność gruczołów płciowych); reguluje zegar biologiczny, około dobowy; połączenie z siatkówką oka (ilość wzrasta w nocy)

Wazotocyna, jak antygonadotropina - reguluje moment pojawienia się w organizmie hormonów płciowych. Reguluje moment dojrzewania płciowego.

Ad.5) hypophysis

Przysadka mózgowa jest związana z tym samym pęcherzykiem mózgowym, co szyszynka, ale z dolną ścianą. Ta dolna ściana nosi nazwę podwzgórza. Związana jest z podwzgórzem za pomocą lejka - jest jakby zawieszona, sama opiera się na występie kości - nnnnn tureckim. Przysadka to gruczoł wyciągnięty w płaszczyźnie poprzecznej: ma do 15mm; długości 8-10mm. W niej, która otoczona jest zachyłkiem opony twardej, wyróżnia się 2 części:

• przednia - tzw. przysadka gruczołowa, rozwijająca się z ektodermalnej wypustki pierwotnej jamy ustnej = kieszonka Rathkego

• tylna - część nerwowa - rozwija się z podwzgórza; tworzy lejek. To część mniejsza, płat tylny przysadki otoczona przez część gruczołową.

Część gruczołowa:

Dzieli się na trzy elementy:

• największy - płat przedni przysadki

• pośredni - pars intermedia

• guzowa - przylegająca do lejka.

U człowieka część pośrednia jest bardzo słabo rozwinięta; zredukowana (silnie wykształcona jest u niższych kręgowców: ryb i płazów).

Płat przedni to część gruczołowa: podstawowa część zbudowana jest z dwóch rodzajów komórek:

1. komórki barwnikooporne - nie chcą się barwić substancjami zasadochłonnymi i kwasochłonnymi

2. komórki barwnikochłonne. Wyróżniamy: kwasochłonne - mają powinowactwo do substancji kwaśnych; zasadochłonne - do zasadowych.

Funkcja:

Komórki wydzielnicze wydzielają cały zespół hormonów

• hormony tropowe - zespół hormonów, które sterują funkcją innych gruczołów dokrewnych np. adenokortikotropowy - steruje funkcją tarczycy

• gruczoły gonadotropowe: RH lutenizujący - steruje powstawaniem ciałka żółtego, FSH - steruje dojrzewaniem pęcherzyków jajnikowych i ich pękaniem. Prolaktyna - gr. mlekowy przygotowuje do działania w czasie ciąży, hormon somatotropowy - hormon wzrostu - wydłużanie kości, wzrost organizmu, intensywność odkładania się kości w chrząstkach nasadowych. Gigantyzm; akromegalia - przerost końcowych odcinków kończyn, twarzy, stóp, ręki.

Płat tylny nie produkuje hormonów.

Te jądra wydzielają hormony i komórkami neurosekrecyjnymi. Nimi spływają hormony do tylnego płatu przysadki - ok. 30% pinocyty, ok. 2 tys. włókien nerwowych spływających z tych jąder.

Układ podwzgórzowo-przysadkowy /negaryn homonu/

Hormony

Oksytocyna - hormon powodujący skurcze mięśniówki macicy (najważniejszy w czasie porodu, aktu płciowego)

Adiuretyczny (wazopresyna) - hormon wydzielania moczu w nerkach. Objaw: rozrzedzony mocz MOCZÓWKA PROSTA

Ad.6) thymus

Grasica jest omawiana przy układzie naczyniowym. Jest typowym gruczołem wieku młodzieńczego. Położony jest tuż poza mostkiem, w górnej części jamy piersiowej; w przodzie przed tchawicą; w dolnej części szyi.

Składa się z: części szyjnej; części piersiowej (przylega od tyłu do mostka) od wewnątrz. Przy urodzeniu ma około 15g. Potem w ciągu pierwszego roku, 2-3 lat życia szybko wzrasta, osiągając apogeum w trzecim roku życia, ok. 35-38g. Pozostaje do okresu dojrzewania płciowego (tkanka grasiczna reaguje na pojawienie się hormonów płciowych) - zaczynają skupiać się komórki tłuszczowe. W wieku mocno dojrzałym gruczoł przerośnięty jest w tkankę tłuszczową. Powstaje ciało tłuszczowe grasicy. Jej funkcja ustaje.

Budowa grasicy:

Składa się z dwóch płatów - są zwykle asymetryczne, bardzo rzadko symetryczne. Płat prawy jest zwykle mniejszy niż lewy. Czasem leżą oddzielnie, czasem zrastają się na dłuższej lub krótszej przestrzeni. Otoczona jest torebką łącznotkankową, która dzieli go na zraziki i łączy je. W miąższu wyróżniamy dwie strefy morfologiczne:

• szersza, zewnętrzna powłoka tworzy korę grasicy (podzieloną na zraziki) - jaśniejsza.

• Wewnątrz wąskie pasmo istoty rdzeniowej wzmacnia zraziki korowe bardziej niż tkanka łączna między zrazikami - ciemniejsza.

W miąższu grasicy podstawowym elementem są gwiazdkowate komórki tkanki siateczkowej. W oczkach znajdują się limfocyty, które powstają w grasicy T /thymus/. W korze jest ich bardzo dużo, przysłaniają siateczkę w rdzeniu jest ich mniej, ciałka Massala- złogi komórek wyrodniających

Wydzielają tyrozynę: reguluje dojrzewanie limfocytów, wydziela ciała odpornościowe, ważne w początkowym okresie życia, uodparniają ustrój na zakażenie (ważny w młodości).

11

---