problem -»poważne zagadnienie, zadanie wymagające rozwiązania, kwestia do rozstrzygnięcia«

problematyka - »całokształt zagadnień, ogól problemów dotyczący jakiejś dziedziny«

problematyzować - »ujmować zjawiska jako problemy, w kategoriach proble­mów, formułować problemy; doszukiwać się w czymś problemu, czynić z cze­goś problem«

problemowy - »dotyczący problemu, problemów; poruszający, omawiający, zawierający problem; traktowany jako problem«

pytanie - »zdanie (lub równoważnik zdania) mające intonację pytajną, wypo­wiedziane w zamiarze dowiedzenia się czegoś, uzyskania zezwolenia na coś«

J. Pieter stwierdza, że problemy badawcze są to pytania, na które szukamy odpowiedzi na drodze badań naukowych. Wysuwając je zadajemy pytanie „przyrodzie” i „otoczeniu”, a nie osobie drugiej. Staramy się znaleźć odpowiedzi na postawione przez nas pytanie poprzez własny wysiłek, nie zaś przez oczekiwanie gotowej odpowiedzi od innego człowieka" {Ogólna metodologia pracy naukowej, Wrocław - Warszawa 1967, s. 67).

J. Sztumski pisze: „Problemem badawczym nazywamy to, co jest przedmiotem wysiłków badawczych, czyli po prostu to, co orientuje nasze przedsięwzięcia poznawcze" (Wstęp do metod i technik badań społecznych, Warszawa 1984, PWN, s. 28).

S. Nowak: „Problem badawczy to tyle, co pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie" (S. Nowak, Meto­dologia badań socjologicznych, Warszawa 1970, s. 214).

M. Łobocki: „Problemy badawcze są to pytania, na które szukamy odpowiedzi na drodze badań naukowych" (Metody badań pedagogicz­nych, Warszawa 1978, s. 56). (Str 15)

Przedmiotem badań mogą być zewnętrzne warunki lub przyczyny zachowania się. Są nimi określone podniety, sytuacje lub czynniki śro­dowiskowe wpływające na zachowanie się. Przykładowe rodzaje tych problemów: »Zewnętrzne warunki agresywnego zachowania się chłop­ców w wieku dorastania«, »Wpływ praktyki zawodowej na kształtowanie się zainteresowań uczennic szkół medycznych«, »zależność zainte­resowań kulturalnych młodzieży od środowiska rodzinnego«, »Wpływ audycji umuzykalniających na zainteresowania muzyczne słuchaczy«, »Zewnętrzne warunki powstawania wypadków przy pracy«, »Wpływ hałasu na wydajność pracy«.

Celem badań bywa poznanie wewnętrznych warunków zachowania się: funkcję tę mogą spełniać procesy motywacji. Oto przykłady doty­czące ich problemów: »Motywy wyboru zawodu przez uczniów koń­czących szkołę podstawową«, »Motywacja uczenia się młodzieży w ok­resie dorastania«, »Motywujący wpływ emocji na wyniki egzaminu«, »Motywy zmiany miejsca pracy przez młodocianych pracowników«, »Motywacja ucieczek z domu chłopców w starszym wieku szkolnym«, »Motywacja kradzieży popełnianych przez nieletnich« (Z. Skórny, 1984, s. 68-70).

Warto zapoznać się z jednym z wielu stwierdzeń S. Nowaka. Brzmi ono następująco:

„Omawiając zagadnienia związane ze sformułowaniem problemu badawczego, stwierdziłem, iż dopóki wyraźnie nie uprzytomnimy sobie, jakie zjawiska nas interesują, tj. jakie własności, jakich przedmiotów lub też jakie zdarzenia czy procesy, którym te przedmioty podlegają, chcielibyśmy objąć naszym badaniem, tak długo sens naszych pytań, a w konsekwencji i problematyka naszych badań nie są dla nas jasne. To samo można by powiedzieć inaczej: dopóki nie uprzytomnimy sobie znaczenia terminów, dopóki nie uprzytomnimy sobie pojęć odpowia­dających terminom figurującym w pytaniach i hipotezach naszej proble­matyki, tak długo nie wiemy naprawdę, co chcemy badać" (1985, s. 62). Str 18

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

1.4. Hipoteza

hipoteza - »zdanie nie w pełni uzasadnione, rozważane jako racja pewnych uznanych już zdań, założenie oparte na prawdopodobieństwie, wymagające sprawdzenia, mające na celu odkrycie nieznanych zjawisk lub praw; jakiekol­wiek orzeczenie niezupełnie pewne, przypuszczenie«

Na temat hipotezy wypowiada się wielu uczonych, oto niektóre sądy: T. Kotarbiński: „Przez hipotezę rozumie się na ogół w metodologii takie przypuszczenie dotyczące zachodzenia pewnych zjawisk lub zależ­ności między nimi, które pozwala wyjaśnić jakiś niewytłumaczony dotąd zespół faktów będących dotąd problemem" {Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, Warszawa 1961, s. 34).

K. Ajdukiewicz: „Mając więc wyjaśnić jakiś fakt i nie znajdując dla zdania fakt ten stwierdzającego racji wśród twierdzeń już przez nas uznanych, bierzemy pod uwagę jakąś jego rację, co do której nie wiemy jeszcze, czy jest prawdziwa, fałszywa, i poddajemy ją procedurze spraw­dzenia. Taką nie przyjętą jeszcze rację, rozważaną w trakcie prób wyjaśniania jakiegoś faktu, którą poddajemy procedurze, sprawdzenia nazywa się zwykle hipotezą" {Zarys logiki, Warszawa 1953, s. 184).

J. G. Townsend: „Hipoteza to stwierdzenie, co do którego istnieje pewne prawdopodobieństwo, że stanowić będzie ono prawdziwe roz­wiązanie postawionego problemu" (cyt. za: J. Brzeziński, Elementy metodologii..., Warszawa 1984, s. 57).

J. Brzeziński: „Dane stwierdzenie może być uznane za hipotezę naukową, jeżeli jest sprawdzalne. Hipoteza, której nie można poddać procedurze sprawdzania empirycznego, nie może pretendować do miana hipotezy naukowej" {Elementy metodologii..., Warszawa 1984, s. 57).

H. Muszyński: „Przez hipotezę rozumiemy więc tutaj twierdzenie, co do którego istnieje pewne prawdopodobieństwo, iż stanowić ono będzie prawdziwe rozwiązanie postawionego problemu" {Wstęp do metodologii..., Warszawa 1971, s. 188).

M. Łobocki: „[...] hipotezy robocze są oczekiwanymi przez badacza wynikami planowanych badań" {Metody badań..., Warszawa 1978, s. 74).

T. Kotarbiński: „Hipotezą nazywa się wszelkie twierdzenia częściowo tylko uzasadnione, przeto wszelki domysł, za pomocą którego tłumaczymy.... (nic dalej??) str 19

-------------------------------------------------------------------------------------------

2.3. Ankieta.

2.4. Badanie dokumentów. Analiza treści. Techniki projekcyjne.

2.5. Techniki socjometryczne.

3. Narzędzia badawcze:

3.1. Kwestionariusz wywiadu.

3.2. Kwestionariusz ankiety.

3.3. Kwestionariusz ankiety rozsyłanej.

3.4. Test socjometryczny.

3.5. Dyspozycje i arkusz obserwacji.

3.6. Arkusz obserwacji.

3.7. Skala do badania przystosowania dziecka.

A oto najważniejsze według W. Zaczyńskiego (1968, s. 20) meto­dy, które mogą interesować nauczycieli-badaczy:

1. Metoda obserwacji.

2. Metoda eksperymentu pedagogicznego.

3. Metoda testów pedagogicznych.

4. Grupa metod terenowych obejmowanych wspólnym terminem metod socjograficznych, w tym głównie: wywiad i ankieta.

5. Metoda socjometrii.

6. Metoda znana pod nazwą analizy dokumentów i wytworów uczniów.

7. Grupa metod statystycznych.

1.8. Pojęcie metody badań

A. Kamiński: „Istnieje tendencja do pojmowania metody badań jako zespołu teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instru­mentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego" (1974, s. 65).

M. Łobocki: „Rozumiane w ten sposób metody są z reguły pewnym ogólnym systemem reguł, dotyczących organizowania określonej działal­ności badawczej, tj. szeregu operacji poznawczych i praktycznych, str 28

kolejności ich zastosowania, jak również specjalnych środków i działań skierowanych z góry na założony cel badawczy" (1978, s. 115).

S. Nowak: „Przez metodę naukową rozumiemy tu określony, pow­tarzalny sposób rozwiązywania problemu. [...]

Metoda badań empirycznych to tyle, co określony, powtarzalny sposób uzyskiwania pewnego typu informacji o rzeczywistości, nie­zbędnych dla rozwiązania określonego typu problemu badawczego, szukanie odpowiedzi na pytanie określonego rodzaju przez szeroko pojmowaną obserwację rzeczywistości" (1970, s. 237).

„Tak więc metoda badawcza oznaczać będzie raz wężej, raz szerzej pojęte, raz koncentrujące się jedynie na najogólniejszych zarysach, a cza­sem określone co do drugorzędnych nawet szczegółów powtarzalne procedury i zespoły procedur służących do rozwiązywania problemów o różnym stopniu ogólności" (1970, s. 238).

W. Okoń: „systematycznie stosowany sposób postępowania pro­wadzący do założonego wyniku. Na dany sposób postępowania składają się czynności myślowe i praktyczne, odpowiednio dobrane i realizowane w ustalonej kolejności" (1975, s. 167).

T. Pilch: „Metoda jest zespołem czynności i zabiegów zmierzają­cych do poznania określonego przedmiotu. Jest to pewnego rodzaju charakter działania, jaki podejmujemy dla zdobycia interesujących nas danych" (1971, s. 79).

T. Pilch i T. Wujek: „W niniejszym podręczniku przez metodę badań będziemy rozumieć „zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza zmierzającego do rozwiązania określonego pro­blemu naukowego" (A. Kamiński, 1970, s. 37; T. Pilch, 1971; T. Pilch

i T. Wujek, 1974, s. 57).

T. Pilch: „W zgodzie zatem z tradycją oraz zasadami logiki przez metodę badań rozumieć będziemy »zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych, obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego«" (A. Kamiński 1970; T. Pilch 1971; T. Pilch, 1977, s. 116). Str 29

J. Sztumski: „Przez metodę bowiem rozumie się na ogół system założeń i reguł pozwalających na uporządkowanie praktycznej lub teoretycznej działalności, aby można było osiągnąć cel, do którego się świadomie zmierza" (1984, s. 46).

T. Tomaszewski: „Metoda jest to sposób osiągania jakiegoś celu. Metoda naukowa jest to sposób dochodzenia do twierdzeń uzasadnionych i sprawdzonych. Metodę naukowąmożna określić jako zespół czynności, które należy wykonać, i procesów, które muszą się odbyć, aby można było uzyskać uzasadnione i sprawdzone twierdzenie o badanych faktach" (1963, s. 26).

Z. Zaborowski: „Metoda badawcza - zespół środków i czynności umożliwiający zdobycie informacji prowadzących do wydania praw­dziwych sądów o określonym wycinku rzeczywistości" (1973, s. 358).

W. Zaczyński: „... przez metodę rozumiemy sposób systematycznie stosowany, to znaczy stosowany w danym przypadku z intencją zas­tosowania go także przy ewentualnym powtórzeniu się analogicznego zadania" (1968, s. 18).

Streszczając rozważania na temat pojęcia metody naukowego ba­dania możemy powiedzieć, że są to określone sposoby poznawania wybranego wycinka rzeczywistości, które cechują się tym, że są: celowe, planowe, obiektywne, dokładne, wyczerpujące" (1968, s. 19-20).

1.9. Techniki badawcze

A. Kamiński: „Techniki badawcze to przede wszystkim sposoby zbierania materiału oparte na starannie opracowanych dyrektywach (dokładnych, jasnych, ścisłych), weryfikowanych w badaniach różnych nauk społecznych i dzięki temu posiadających walor użyteczności mię­dzy dyscyplinarnej" (1974, s. 54).

M. Łobocki: „Techniki badawcze natomiast są bliżej skonkrety­zowanymi sposobami realizowania zamierzonych badań. Podporząd­kowane są one metodom badawczym, pełniąc wobec nich służebną rolę. Są jakby »ostatnim akordem« zastosowanej metody badań, która obej­muje z reguły kilka technik badawczych. Przeto właściwy ich wybór zależy od dobrej znajomości metody badań, do której one przynależą" (s. 115).

H. Muszyński: „W ślad za wyborem metody musi następować przygotowanie szczegółowych technik badawczych. Może ono polegać na opracowaniu dokładnego planu obserwacji dotyczącego tych zmien­nych, do których postanowiliśmy zastosować tę właśnie metodę, ob­myśleniu konkretnego kwestionariusza ankiety lub wywiadu, doborze odpowiednich sytuacji testowych w przypadku, kiedy metodą badawczą ma być poddanie badanego określonym próbom, a wskaźniki jego reakcji mają być wyrażane w zachowaniu. Czynności te kończy badacz pełnym zestawem technik, które zamierza zastosować dla skonstruowania i po­miaru zmiennych" (1971, s. 247-248).

T. Pilch: „Technika badawcza natomiast jest określoną czynnością służącą do uzyskania pożądanych danych. Jest pojedynczą procedurą, polegającą na wykonaniu określonej czynności badawczej" (1971, s. 79).

T. Pilch i T. Wujek: „Technikąbadań zaś będziemy nazywać czyn­ności praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii, faktów«" (1974, s. 57).

T. Pilch: „Techniką badań zaś nazywać będziemy »czynności prak­tyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwa­lającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii i faktów«"(1977, s. 116).

1.10. Narzędzie badawcze

T. Pilch i T. Wujek: „Aby zamknąć wstępną część ustaleń termi­nologicznych, wypada jeszcze określić pojęcie narzędzia badawczego, które podobnie jak metoda bywa mylone z techniką badawczą. Otóż narzędzie badawcze jest przedmiotem służącym do realizacji wybranej techniki badań. O ile technika badawcza oznacza czynność, np. obser­wowanie, prowadzenie wywiadu, o tyle narzędzie badawcze to instru­ment służący do technicznego gromadzenia danych z badań. W tym rozumieniu narzędziem badawczym będzie kwestionariusz wywiadu, magnetofon, arkusz obserwacyjny, a nawet ołówek [,..]" (1974, s. 57).

T. Pilch: „Otóż narzędzie badawcze jest przedmiotem służącym do realizacji wybranej techniki badań" (1977, s. 116).

„[...] metoda jest pojęciem najszerszym i nadrzędnym w stosunku do techniki i narzędzia badawczego. Technika z kolei jest pojęciem podrzędnym wobec metody i nadrzędnym w stosunku do narzędzia badawczego. To ostatnie zaś ma zakres najwęższy i jest pojęciem pod­rzędnym zarówno wobec pojęcia metody, jak i pojęcia techniki badaw­czej" (1977, s. 117).

1.11. Eksperyment pedagogiczny

M. Łobocki: „Eksperyment pedagogiczny stanowi jedną z odmian eksperymentu w ogóle. Najogólniej rzecz biorąc, jest on metodą badania zjawisk pedagogicznych, wywoływanych specjalnie przez osobę badającą w kontrolowanych przez nią warunkach, celem ich poznania" (1978, s. 148).

T. Pilch: „Eksperyment pedagogiczny to szczególny sposób gro­madzenia wiedzy o badanym osobniku lub zbiorowości, polegający na organizowaniu sytuacji nietypowej, która wyzwala postawy i reakcje badanych lub badanego" (1971, s. 100).

T. Tomaszewski: „Eksperyment jest to metoda polegająca na ba­daniu zjawisk wywołanych przez badającego w kontrolowanych przez niego warunkach, w celu ich poznania" (1963, s. 27).

W. Zaczyński: „Eksperyment jest metodą naukowego badania okreś­lonego wycinka rzeczywistości, polegającą na wywołaniu lub tylko zmienianiu przebiegu procesów przez wprowadzenie do nich jakiegoś nowego czynnika i obserwowaniu zmian powstałych pod jego wpływem" (1968, s. 83).

1.12. Monografia pedagogiczna

T. Pilch i T. Wujek: „Dotychczasowe ustalenia pozwalają nam nazwać monografią metodę badań, której przedmiotem są instytucie wychowawcze w rozumieniu placówki lub instytucjonalne formy dzia­łalności wychowawczej, prowadzącą do gruntownego rozpoznania ich struktury, zasad i efektywności działań wychowawczych oraz opra­cowania koncepcji ulepszeń i prognoz rozwojowych" (1974, s. 61).

T. Pilch: „Dotychczasowe ustalenia pozwalają nam nazwać mono­grafią metodę badań, której przedmiotem są instytucje wychowawcze, w rozumieniu placówki, lub instytucjonalne formy działalności wycho­wawczej, prowadzącą do gruntownego rozpoznania struktury instytucji, zasad i efektywności działań wychowawczych oraz opracowania kon­cepcji ulepszeń i prognoz rozwojowych" (1977, s. 121).

„Metoda monograficzna realizowana być może przez wiele różno­rodnych technik, prawie zawsze posługuje się badaniem dokumentacji, bardzo często wprowadza elementy obserwacji uczestniczącej, ankiety lub wywiady" (1977, s. 122).

1.13. Metoda indywidualnych przypadków

T. Pilch i T. Wujek: „Przyjmując przeto przedmiot badań i funkcję metody indywidualnych przypadków za elementy konstytutywne, mo­żemy jej definicję sformułować następująco: metoda indywidualnych przypadków jest sposobem badań, polegających na analizie jednost­kowych losów ludzkich uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej widzianych przez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych" (1974, s. 62).

„W badaniach metodą indywidualnych przypadków posługujemy się dość nielicznym zestawem technik badawczych [...]. Najbardziej uży­teczną techniką w wypadku omawianej metody jest wywiad. Znakomicie uzupełnia go obserwacja i analiza dokumentów osobistych. Niekiedy pomocne mogą być techniki projekcyjne i testy" (1974, s. 63).

T. Pilch: „Przyjmując przeto przedmiot badań i funkcję metody indywidualnych przypadków za elementy konstytutywne, definicję jej można by sformułować następująco: metoda indywidualnych przy­padków jest sposobem badań, polegającym na analizie jednostkowych losów ludzkich, uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze, lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie dia­gnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych (1977, s. 123).

„Najbardziej użyteczną techniką w przypadku omawianej metody jest wywiad. Znakomicie uzupełnia go obserwacja i analiza dokumentów osobistych. Niekiedy pomocne być mogą techniki projekcyjne, testy" (1977, s. 124).

1.14. Metoda sondażu diagnostycznego

diagnoza społeczna - »określenie cech współcześnie zachodzących zjawisk społecznych na podstawie przeprowadzonych badań empirycznych i ich anali­zy; stanowi m.in. materiał dla prognoz społecznych« sondaż -»badanie opinii publicznej, np. za pomocą rozsyłanej ankiety«

T. Pilch i T. Wujek: „Na podstawie powyższych uwag można sformułować następującą definicję omawianej metody w badaniach peda­gogicznych: metoda sondażu diagnostycznego jest sposobem gromadze­nia wiedzy o cechach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk społecznych, instytucjonalnie nie zlokalizowanych, a posia­dających znaczenie wychowawcze, o opiniach i poglądach wybranych zbiorowości, nasilaniu się i kierunkach rozwoju tych zjawisk na pod­stawie badania dobranej grupy reprezentującej populację generalną, w której badane zjawisko występuje. [...]

Najczęściej stosowane w badaniach sondażowych to wywiady, an­kieta, analiza treści dokumentów osobistych, techniki statystyczne i inne" (1974, s. 64).

T. Pilch: „Kierując się powyższymi uwagami definicja omawianej metody może mieć postać następującą: metoda sondażu diagnostycznego jest sposobem gromadzenia wiedzy o przedmiotach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglą­dach wybranych zbiorowości, nasilaniu się i kierunkach rozwoju okreś­lonych zjawisk, o wszelkich innych zjawiskach instytucjonalnie nie zlokalizowanych, posiadających znaczenie wychowawcze, w oparciu o specjalnie dobraną grupę reprezentującą populację generalną, w której badane zjawisko występuje.

W badaniach sondażowych najczęściej występujące techniki to wywiad, ankieta, analiza dokumentów osobistych, techniki statystycznei inne" (1977, s. 126).

1.15. Co nazywamy obserwacją?

A. Kamiński: „Jest czynnością jednostronną, angażuje tylko bada­jącego, którym powoduje dążenie do celowego, planowego, systema­tycznego i krytycznego spostrzegania określonych zachowań, przed­miotów itp." (1974, s. 56).

M. Kreutz: „obserwowanie jest czynnością dowolną, złożoną z sze­regu spostrzeżeń oraz z procesów rozwiązywania zadania, jakim jest uzyskanie pewnych określonych wiadomości" (1962, s. 144).

W. Okoń: „W pedagogice: planowe i systematyczne gromadzenie danych poprzez spostrzeganie przez jakiegoś badacza czynności dydak­tyczno-wychowawczych nauczycieli i uczniów oraz skutków tych czyn­ności" (1975, s. 198).

T. Pilch: „Obserwacja jest czynnością badawczą, polegającą na gromadzeniu danych drogą postrzeźeń" (1971, s. 82).

T. Pilch i T. Wujek: „Obserwacja jest czynnością badawczą pole­gającą na gromadzeniu danych drogą postrzeżeń" (1974, s. 65).

T. Pilch: „Obserwacja jest czynnością badawczą polegającą na gromadzeniu danych drogą postrzeźeń" (1977, s. 128).

T. Tomaszewski: „Obserwacja zaś jest to metoda polegająca na badaniu zjawisk powstałych niezależnie od badającego" (1963, s. 27).

(Str 30 - 35) (to wszystko Węglińska 2002).

----------------------------------------------------------------------

2 Problemy a hipotezy

2.2.1. Formułowanie problemów badawczych.

Jest to z pozoru prosty zabieg werbalny, polegający na precyzyjnym rozbiciu tematu na pytania, problemy. Zabieg ten musi jednak spełniać kilka warunków, jeśli chcemy aby był prawidłowy.

1) Otóż sformułowane problemy muszą wyczerpywać zakres naszej niewiedzy, zawarty w temacie badań. Tak więc problemy w sposób znacznie bardziej precyzyjny określają zakres naszych wątpliwości, tym samym określają teren badawczych poszukiwań.

2) Drugim warunkiem poprawności sformułowanych przez nas pro­blemów, jest konieczność zawarcia w nich wszystkich generalnych zależności między zmiennymi. Dzięki temu dość ściśle będziemy mieć wyznaczony zakres badanych zjawisk. Na marginesie tego postulatu należy przypomnieć trafne propozy­cje H. Muszyńskiego wedle którego problemy dotyczą dwu kate­gorii faktów: a) własności „przedmiotów", oraz b) relacji łączących zmienne. Pierwsze wywodzą się z pytań rozstrzygnięć i odpowie­dzią na nie jest definitywne i jednoznaczne „tak", „nie", „jest tak i tak" itp. Drugie wywodzą się z pytań dopełnień i odpowiedzi na nie są złożone, wielowarstwowe, uwarunkowane. Np. ad 1) „Jakie są rozmiary dojeżdżania młodzieży do szkół ponadpodstawowych", ad 2) „Jaki jest wpływ dezorganizacji rodziny na aspiracje oświa­towe młodzieży".

3) Trzecim warunkiem poprawności problemu badawczego jest jego rozstrzygalność empiryczna oraz wartość praktyczna. W fazie koncepcji nie można niestety zdobyć całkowitej pewności, czy problem posiada te dwa istotne walory. Musimy zaufać naszej wiedzy i intuicji badawczej. Problem badawczy, czy raczej zespół problemów badawczych wyzna­cza dalszy proces myślowy w fazie koncepcji. Stanowią podstawę tworze­nia hipotez, bo często zabieg budowania hipotez polega na zmianie gramatycznej formy problemu, ze zdania pytającego na twierdzące lub przeczące.

Problemy badawcze pośrednio stanowią podstawę do typologii zmien­nych zależnych i niezależnych a także wskaźników do zmiennych. Od problemów także zależy, jakie techniki i narzędzia dobieramy aby je rozwiązać.

Formułowanie problemów badawczych jest więc ze wszech miar ważnym zabiegiem, wymagającym poważnego namysłu i pewnego zasobu wiedzy. Bo choć problemy badawcze określają zakres naszej niewiedzy, to aby zrobić to trafnie trzeba sporo wiedzieć o przedmiocie naszych badań. Najlepszym źródłem takiej wiedzy jest literatura przedmiotu.

Rozstrzygnięcie problemu badawczego może mieć dwojakie konse­kwencje. Po pierwsze może przynieść określone korzyści praktyczne, po wtóre może doprowadzić do ważnych ustaleń naukowo-poznawczych. Oczywiście skutki te nie wykluczają się wzajemnie.

Problem w stosunku do sformułowanego wcześniej przedmiotu badań stanowi radykalne uściślenie i ukierunkowanie naszych zainteresowań.

Np. przedmiotem badań może być rodzina wiejska, ale dopiero z treści problemów dowiadujemy się, że badać będziemy wpływ rodziny na aspiracje jej młodzieży. Formułowanie problemów stanowi więc ogromnie ważny etap w koncepcyjnej fazie badan. Tak ważny, że francuski uczony G. Bcchelarde powiada iż „nie ma nauki, bez wyraźnie postawionego pytania",

2.2.2. Formułowanie hipotez

Dochodzimy w tym miejscu do momentu, w którym konieczna jest pewna suma wiedzy teoretycznej o badanych zjawiskach. Możemy zdawać sobie sprawę z istnienia zależności między dwoma zjawiskami, możemy domyślać się nawet kierunków tych zależności, jednak aby można było kierować ich przebiegiem, potrzebna jest wiedza bardziej szczegółowa o przedmiocie naszych zainteresowań. Jakość wiedzy potrzebnej dla sfor­mułowania hipotez roboczych można podzielić na 2 grupy .(po pierwszej należą wiadomości o przedmiocie badań i to wiadomości typu demogra­ficznego, ekonomicznego, kulturalnego itp., oraz znajomość badań i wy­ników badań podobnych lub zbliżonych zagadnień na innym terenie! Do drugiej grupy wiadomości zaliczyłbym wiadomości ogólne z zakresu wychowania, praw społecznych, elementów socjologii. W przypadku zupełnego braku wiadomości pierwszej grupy lub gdy czas nie pozwala na ich szybkie poznanie, a poznanie takie, zaznaczyć trzeba, to kwestia nawet paru lat, uciec się można do badań wstępnych. Przeprowadzamy wówczas rodzaj sondażu dla zdobycia podstawowych wiadomości o inte­resującej nas społeczności, obiekcie lub zjawisku. W naszym przypadku mogłoby to być: zapoznanie się z danymi urzędowymi, będącymi w dys­pozycji instytucji, rozmowy z opiekunem społecznym, ankieta wśród dzieci na temat wielkości rodzin itp.

Po uzyskaniu odpowiedniej wiedzy z obydwu wymienionych zakre­sów można dopiero przystąpić do formułowania hipotez, Niektórzy socjo­logowie dzielą hipotezy na teoretyczne i robocze. Podział ten ma swoje uzasadnienie w przypadku prowadzenia badań wyspecjalizowanych, ze­społowych i robionych na wielkich populacjach. W przypadku badań indywidualnych nie jest konieczna taka precyzja pojęciowa. Będziemy zatem używać określenia hipotez bez tych przymiotników. „Hipotezą nazywa się wszelkie twierdzenia częściowo tylko uzasa­dnione, przeto także wszelki domysł, za pomocą którego tłumaczymy dane faktyczne, a więc też i domysł w postaci uogólnienia, osiągniętego (...) na podstawie danych wyjścio­wych" <T. Kotarbiński 1960). Hipoteza w badaniach pedagogicznych przybiera najczęściej kształt zależności prawdopodobnej dwu zjawisk, np.: „niski poziom kulturalny środowiska rodzinnego wpływa ujemnie na ambicje naukowe dzieci", lub „powstanie wielkiego zakładu przemysło­wego wpływa na zwiększenie zainteresowań młodzieży wykształceniem technicznym Hipoteza w dalszym toku postępowania badawczego może być udo­wodniona przez zebranie danych popierających wysuwaną zależność lub obalona przez brak takich danych czy uzyskanie danych świadczących o fałszywości założenia. Zadaniem badacza jest wszelako sformułowanie możliwie wielu hipotez obejmujących wszelkie znaczące zależności i ce­chy badanego środowiska. A zatem etapem wstępnym będzie próba wytypowania wszystkich zależności interesujących badacza oraz cech środowiska, obiektu lub zjawiska, stanowiących przedmiot badań i mają­cych znaczenie dla badań. Typowanie cech znaczących może się dokonać w oparciu o znajomość wskaźników tych cech. O określonym poziomie kulturalnym czy materialnym możemy mówić, znając szereg wskaźników określających poziom danej cechy. Brak wszelkich placówek oświato­wych, brak inteligencji, brak zainteresowania prasą, książką, brak konta­któw ze środowiskiem kulturalnym będą uważane za wskaźniki niskiego poziomu kulturalnego środowiska - cechy tego środowiska. Natomiast jego poziom w zestawieniu z wymienionymi okolicznościami tworzy zależność, która w pewnego typu badaniach, może stanowić hipotezę wyjściową do badań sprawdzających jej prawdziwość. Pragnę uczynić zastrzeżenie, że podawane przykłady nie roszczą sobie prawa do prawdzi­wości. Są tylko przykładami o tyle doskonałymi, że - podobnie jak bywa w autentycznych badaniach - mogą być prawdziwe lub fałszywe.

Hipoteza musi określać zależności między zmiennymi. Powinna być na tyle precyzyjna, aby ściśle ograniczyć zasięg swego znaczenia. Hipo­teza wreszcie powinna być zbudowana na podstawie uznanej wiedzy naukowej.

To ostatnie twierdzenie nie powinno jednak paraliżować naszej inwe­ncji badawczej, śmiałości w formułowaniu hipotez. Jest pożądane wycho­dzenie poza utarte, poznane szlaki. Wprawdzie nie na teren irracjonalnych dywagacji, lecz w dziedziny niepoznane, z pozoru niesposobne do pozna­nia. Kartezjusz apeluje do nas, aby: „nie przyjmować żadnych sądów prócz... (koniec, tyle). Str 24 - 27

Wedle sugestii A. Kamińskiego za monografię na gruncie pedagogiki przyjąć należy taką metodę postępowania, która prowadzi do opisu insty­tucji wychowawczych, rozumiejąc pod pojęciem instytucji wychowawczej „struktury sformalizowane" takie jak; Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, Uniwersytet dla Rodziców, szkoła, spółdzielnia mieszkaniowa.

Dwa czynniki decydują o tym, że określony sposób postępowania badawczego możemy uznać za metodę monograficzną, Pierwszym z nich jest przedmiot badań. Swoistym przedmiotem badan dla monografii jest instytucja wychowawcza lub inna instytucja dla celów wychowawczych badana, Chodzi tu w zasadzie o instytucje w rozumieniu placówki (dom kultury, pogotowie opiekuńcze) i niekiedy instytucjonalne formy działalności wychowawczej (spółdzielnia uczniowska, drużyna harcerska).

Drugi czynnik.to sposób badania. W badaniach monograficznych dąży się do „sięgnięcia w głąb" danej instytucji i gruntownego, wielostronnego wejrzenia w jej funkcjonowania zarówno jako systemu społecznego, jak i jako związanego ze sobą zbioru osób (Kamiński A. 1974). Dla przykła­du; „przyczyny sieroctwa społecznego” nie jest problemem nadającym się do badań metodą monograficzną, ale problem: „kompensacyjna rola (wybranego) domu dziecka” w pełni nadaje się do zastosowania omawia­nej metody. Podobnie przedstawia się sprawa z inną parą problemów: przyczyny niepowodzeń w nauce dzieci wybranej szkoły i kurs przygoto­wawczy na studia jako forma uzupełniania wiadomości.

Najbardziej wyróżniającą cechą badań monograficznych w sensie formalnym jest ich ścisła lokalizacja instytucjonalna. Pod względem merytorycznym metoda monograficzna prowadzi do rozpoznania struktury i efektywności działań wychowawczych, do postawienia diagnozy okre­ślonych niedomogów i opracowania koncepcji ewentualnych ulepszeń. Wszystko w odniesieniu do badanej instytucji.

Dotychczasowe ustalenia pozwalają nam nazwać: monografią me­todę badań której przedmiotem są instytucje wychowaw­cze w rozumieniu placówki lub instytucjonalne formy działalności wychowawczej, prowadzącą do gruntownego rozpoznania struktury instytucji, zasad i efektywności działań wychowawczych oraz opracowania koncepcji ule­pszeń i prognoz rozwojowych".

Definicja pojęcia przez typologię zakresu i funkcji może budzie zastrzeżenia odnośnie jej poprawności. Wydaje się jednak, że każda inna próba definicji (np> przez denotację czy definicja analityczna) byłaby znacznie trudniejsza. Zaproponowana definicja częściowo projektująca, częściowo intencjonalna (przez konotację) ma tę zaletę, że w miarę jasno wyróżnia monografię od innych metod badawczych.

Metoda monograficzna w badaniach pedagogicznych oddaję nieoce­nione usługi , Będąc dość łatwa w realizacji nadaje się do systematycznej Weryfikacji funkcji założonych danej instytucji, planowania ulepszeń i kontroli ich funkcjonowania. Przy badaniu podobnych instytucji pozwala na ostrożne porównywanie struktur, zasad funkcjonowania i ocenę przy­jętych w tych instytucjach rozwiązań problemów wychowawczych.

Sprawa porównywalności wiąże się z prawem budowania uogólnień w oparciu o badania monograficzne, Ponieważ są to badania na organi­zmach jednostkowych, na „przypadkach" w pedagogicznym rozumieniu tego słowa, sądy uogólniające winny być ostrożne. Wszelako jak pisze A, Kamiński „słuszna obawa przed uogólnieniami zbyt szerokimi nie powinna ciążyć przesadnie nad badaczem.., Wyobraźnia badacza jest cecha podobnie cenną jak i sceptyczny krytycyzm" (tamże s. 45).

Metoda monograficzna realizowana być może przez wiele różnorod­nych technik. Prawie zawsze posługuje się badaniem dokumentacji, bardzo często wprowadza elementy obserwacji uczestniczącej, ankiety lub wy­wiady. Niekiedy mogą być wy ko rzy stanę elementy eksperymentu wycho­wawczego. Jak każda inna metoda, zgodnie ż zasadami poprawności metodologicznej, nic poprzestaje na jednej technice badań. Łączy ich kilkat traktując je jako formę uzupełniania wiedzy i wzajemnej kontroli.

3.4. Metoda indywidualnych przypadków

Metoda indywidualnych przypadków zwana inaczej studium indywidualnych przypadkówi wywodzi się z metod pracy socjalnej rozwijanych w pedagogice opiekuńczej na przełomie i rozpowszechnionych w latach dwudziestych naszego wieku.

Działalność opiekuńcza wyrastając z ram filantropii szukała naukowych podstaw swej pracy i bardziej skutecznych form oddziaływania. Ewolucja szła od filantropii do pracy socjalnej na naukoowych podstawach opartej, od zwykłego ratownictwa do naukowej profilaktyki. Istota metody indywidualnych przypadków polegała na prze­konaniu, że upadek i nędza mają przyczynę w słabości jednostki oraz, że warunkiem wydźwignięcia człowieka w sytuacji kryzysowej jest wszech­stronne rozpoznanie przyczyn konkretnego przypadku i zindywidualizowana pomoc przewidująca obok materialnych bodźców także wyzwalanie praktycznej aktywności człowieka i psychicznej zaradności oraz wiary we własne siły. Metoda indywidualnych przypadków wzbogacona potem o założenia metody grupowej i środowiskowej stanowiła metodologiczna podstawę, na której wyrosła jedna z ważniejszych metod badań pedagogi­cznych zwana dziś metodą indywidualnych przypadków.

Z metody pracy opiekuńczej zostały na grunt metody badawczej przeniesione ogólne założenia poznawcze i generalna koncepcja wyrażająca się w skutecznej pomocy dla konkretnego przypadku.

Metoda indywidualnych przypadków w pedagogice sprowadza się do biografii ludzkich. Odrzuca się więc takie rozumienie tej metody wedle której odnosi się ona do badania układów społecznych, instytucji łub do badania dynamiki wewnętrznej i przeobrażeń zbiorowości społecznej. Ograniczenie zaś metody indywidualnych przypadków do analizy konkret­nych, jednostkowych przypadków wychowawczych ma uzasadnienie w historycznym rodowodzie tej metody oraz utylitarnym sensie dla pra­ktyki wychowawczej, której ta metoda służy.

Podnoszenie już po raz drugi służebnego znaczenia metod badawczych wobec praktyki wychowawczej jest podkreśleniem zasadniczej i swoistej cechy badań pedagogicznych, których cel poznawczy jest tylko środkiem dla celu głównego tych badan który polega na melioracji badanego fragmentu rzeczywistości wychowawczej. Badania w pedagogice sprowa­dzają się najczęściej do diagnozy, która stanowi punkt wyjścia dla badań naprawczych, swoistej terapii. Bez uwieńczenia badań pedagogicznych rezultatami praktycznymi, działalnością terapeutyczną odbiera im w zasa­dzie społeczny sens.

Przyjmując przeto przedmiot badań i funkcję metody indywidualnych przypadków za elementy konstytutywne definicję jej można sformułować następująco: metoda indywidualnych przypadków jest sposo­bem badań polegającym na analizie jednostkowych losów ludzkich uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze, lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowaw­czej poprzez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych.

O ile pierwszy człon definicji wyróżnia metodę indywidualnych przy­padków od innych metod to następny jest swoisty dla każdej metody badań pedagogicznych a nawet dla badań pedagogicznych w ogóle. W tym jednak przypadku można rzec, że cel stworzył metodę i jej funkcje. Z potrzeby rozpoznania skomplikowanych sytuacji, ich istoty i przyczyn zrodziła się metoda, która wkomponowana została w praktyczne cele osuwania nieprawidłowości lub sytuacji zagrożenia w indywidualnych losach ludzkich. Jej szczególny rodowód i ścisłe pokrewieństwo z metodą pracy socjalnej uzasadniają podkreślenie w definicji funkcji poznawczych i terapeutycznych.

Przykładami problemów, które stanowią znakomity przedmiot zaintere­sowania dla omawianej metody będą: „trudności dydaktyczne i wychowaw­cze a sytuacja rodzinna dziecka", adaptacja społeczna wychowanków domu dziecka", „funkcjonowanie rodzin zastępczych i opiekuńczych".

Badania metodą indywidualnych przypadków posługują się dość nie­licznym zestawem technik badawczych. Wynikało głównie ze ścisłego określenia zakresu przedmiotowego metody. Najbardziej użyteczną techniką w przypadku omawianej metody jest wywiad. Znakomicie użupełnia go obserwacja i analiza dokumentów osobistych. Niektedy pomocne być mogą techniki projekcyjne i testy. Zależy to od charakteru i złożoności poszczególnego przypadku. Metoda indywidualnych przypadków nastręcza pewne trudności w przedmiocie budowania uogólnień. Wszelka pochopna generalizacja oparta na badaniach małych grup jest niebezpieczna. Rozciąganie prawid­łowości poznanych przy badaniu wybranej populacji na populację general­ną lub inne zbiorowości wymaga dużej ostrożności, Prawo do generalizacji rośnie w miarę kompetencji badającego oraz uzyskiwania podobnych wyników w innych badaniach na innych grupach lub przypadkach. Zakres ważności uogólnień teoretycznych z badań empirycznych stanowi odrębny problem metodologiczny, którego przedstawienie wykracza poza przedmiot i ramy niniejszego opracowania. (Tyle, koniec. )

Strony 46 - 49 ( Pilch Tadeusz. Zasady badań pedagogicznych wyd.II „Żak” Wa-wa 1998).

Problemy naukowe

Twórcza praca polega na rozwiązywaniu problemów na­ukowych. Ustalenie problemu jest więc podstawowym i logicz­nie pierwszym zadaniem w obrębie zadań należących do sze­roko pojętej metody naukowej. Jest zarazem jej częścią, której opanowanie sprawia najwięcej kłopotu autorom prac dyplomo­wych, a nawet początkującym pracownikom naukowym. Kłopot­liwy bywa przede wszystkim wybór odpowiedniego problemu jako przedmiotu badań. Jednym z warunków po temu jest umie­jętność trafnej oceny względnej ważności różnych problemów z tej samej dziedziny. Gra ona znaczną rolę w twórczej działal­ności naukowej i w dużej mierze decyduje o trafności przedsię­wzięć badawczych

5.1. Budowanie problemów naukowych

Słowo „problem" pochodzi z języka greckiego (problema) i znaczy min, przeszkoda lub trudność. W rzeczy samej, każ­dy problem naukowy jest swoistą - poznawczą przeszkodą lub trudnością do pokonania. Subiektywnie rzecz biorąc, trudność ta powstaje przez uprzytomnienie sobie jakiegoś braku w sta­nie bieżącym danej wiedzy naukowej, a więc stanu określonej niewiedzy” (dotąd strona 83).

--------------------------------------------------

Problem badawczy można sklasyfikować jako pytanie, na które nie ma jeszcze w nauce odpowiedzi. Z problemem nauko­wym mamy do czynienia dopiero wtedy, gdy określona niewie­dza ma charakter obiektywny. Jeśli bowiem wiedza już istnie­je, a tylko dana osoba jej nie zna i spostrzega brak, do czynienia mamy nie z problemem naukowym, lecz dydaktycznym lub autodydaktycznym. W takim wypadku trudność dotyczy zapozna­nia się ze stanem określonych osiągnięć naukowych. Problem naukowy jest wobec tego subiektywnym odzwierciedleniem obiektywnych niedostatków w danej nauce. Bywają one i mo­gą być dwojakie: 1) braki odpowiedzi naukowych na pytania wynikające logicznie z aktualnego stanu wiedzy (pozostające w związku z potrzebami społecznymi lub niezależnie od nich) i już nurtujące specjalistów danej dziedziny wiedzy; 2) błędy w odpowiedziach (tj. w pojęciach, w opisach, wyjaśnieniach teo­riach naukowych),

Często oba rodzaje niedostatków występują razem, wzbu­dzając niepokój u pracownika naukowego, z kolei pobudzając do twórczego wysiłku nad sprecyzowaniem problemu obiektywnie już istniejącego. Dany niedostatek jest tym bardziej obiektyw­ny, im częściej i jaśniej oraz z im lepszym uzasadnieniem wy­stępuje (wyraźny bywa) w publicznych kontaktach specjalistów danej dziedziny i w publikacjach naukowych. A zatem czynność naukowa ustalania problemu polega na określaniu i objaśnianiu pewnego, obiektywnego stanu niewiedzy na gruncie wiedzy do­tychczasowej - poprzez jej krytykę. Twierdzeniom tym trzeba się przyjrzeć dokładnie.

Problem naukowy jest pytaniem, a jako taki zakłada pew­ną wiedzę, że coś się wie, formułując problem, a czegoś się nie wie i właśnie chodzi o to, aby się dowiedzieć, czyli aby poznać prawdę w obrębie tego, czego się nie wie, a niewiedzą na przy­kładzie innych problemów naukowych. Każdy z nich jest swo­istym pytaniem i może być sformułowany w zdaniu pytającym. Na temat każdego coś się wie i czegoś się nie wie, ale chce się dowiedzieć.

Praca naukowa bez problemu naukowego byłaby chodze­niem „po omacku" i w kierunku niewiadomym. Krótko mówiąc, nie ma prawdziwie naukowej pracy bez problemu naukowego. Problem jest wprawdzie swoistym pytaniem, ale tylko w wyjąt­kowych wypadkach może być po prostu utożsamiany ze zwię­złą, gramatyczną formułą pytania. Praktycznie prawie zawsze wymaga wielu objaśnień, czasem nader szczegółowych i do­kładnych, zwanych pospolicie ustawieniem problemu. Otóż gdy mowa o problemie danej pracy naukowej, chodzi z reguły o py­tanie wskazujące na fragmenty niewiedzy, w połączeniu z cało­ścią niezbędnych objaśnień stanowiących niejako wprowadze­nie i przewodnik do danej pracy naukowej. Jedynie w badaniach nad bardzo wąskimi tematami może się zdarzyć, że autor po pro­stu wskazuje na cel pracy bez dalszej analizy, czyli bez ustawie­nia problemu, że ten ceł właśnie jest problemem, że od sformu­łowania go bez dalszych wątpliwości rozpoczyna w pracy badawczej. Może to wystarczyć w tych wyjątkowych przypadkach, gdy praca nie zainicjowana przez swego autora sta­nowi drobną cząstkę złożonych badań, opartych na gruntownej analizie problemu opracowanego przez ich organizatora. Są to w takim razie raczej czynności wykonawcze do czyjejś pracy na­ukowej, niż praca naukowa w sensie właściwym.

Problem spełnia też rolę - mniej istotną niż przewodnictwo w całej pracy badawczej - wyznacznika roboczej metody ba­dań, tj. drugiego z kolei etapu pracy badawczej. Z tego powo­du mówi się, że „metoda jest funkcją problemu", o czym będzie mowa niżej.

Z pojęcia problemu naukowego wyłania się szereg pytań pochodnych, wymagających tutaj rozpatrzenia: Z jakimi ro­dzajami problemów miewamy do czynienia w nauce? Skąd pochodzą problemy naukowe? Jaki jest związek między rozwo­jem problemów a rozwojem nauki? Na czym polega ważność - większa lub mniejsza - problemów naukowych? Jaka jest ich budowa logiczna? W końcu zaś, na czym polega uzasadnienie czyli tzw. ustawienie problemów naukowych oraz z jakimi błę­dami lub brakami w uzasadnieniach miewamy do czynienia. Problemy dzieli się często na teoretyczne i praktyczne. Najko­rzystniejsze jest jednak dzielenie na dwa podstawowe źródła problemów jakimi są; 1) rozwój nauki i pojawiające się w nauce luki i niejasności (są to tzw. problemy teoretyczne) oraz 2) ob­serwacja rzeczywistości i praktyka (przekształcanie). Charakte­rem i zakresem problematyki badawczej są: a) obiektywna rze­czywistość; b) dotychczasowa wiedza o tej rzeczywistości oraz c) metody badań rzeczywistości, inaczej metody naukowe. Problem badawczy otwiera drogę do procesu badawczego. Proces badawczy należy rozumieć jako system powsta­wania wiedzy, który można przedstawić operacyjnie w postaci czterech etapów cyklu. 1.Etap projektowania problemu badawczego dotyczy określe­nia: tematu i celów pracy; typu badań; modeli rozwiązań problemów badawczych, metod zbierania i analizy danych; sposobu doboru obiektów do badań i wyznaczania niezbęd­nej ich liczby.

2. Etap rozwiązania problemu badawczego dotyczy: zaprojek­towania planów badawczych, określenia struktury i charak­teru zmiennych ich wskaźników, podania algorytmów po­miarowych i analitycznych, wykonania pomiarów.

3. Etap generalizacji (uogólnianie, wnioskowanie): opracowanie analityczne wyników pomiaru, analiza statystyczna i weryfi­kacja wyników badań, analiza merytoryczna i logiczna wy­ników badań, formułowanie wniosków, aplikacje.

4. Etap weryfikacji wiedzy (teorii) i wejście w kolejny cykl badań. Zazwyczaj rozpoczyna się od postawienia proble­mu, a kończy pewnymi uogólnieniami. Wnioski sformuło­wane w ramach jednego cyklu są początkiem cyklu następnego. Ten cykliczny proces badawczy trwa nieskończenie, odzwierciedlając w ten sposób zaawansowanie w rozwo­ju danej dyscypliny naukowej. Proces badawczy jest zja­wiskiem samokorygującym. Wnioski czy hipotezy danego problemu badawczego są poddawane wielokrotnej analizie. Określenie przedmiotu i zakresu badań pojawia się przed nami w momencie uświadomienia sobie konieczności przeprowadzenia badań empirycznych. Możemy stać przed podjęciem pracy dyplomowej, która ma być pracą badawczą lub, pracując w określonym miejscu systemu edukacji, od­czuwać potrzebę lepszego poznania otaczającej nas rzeczy­wistości, poznania efektów naszej pracy dla ich doskonale­nia - zwiększenia efektywności. Wszystkie tę okoliczności w różnym stopniu narzucają nam z góry przedmiot, proble­my i cele badań. A zatem w tym pierwszym etapie nosimy ustalić przedmiot badań, którym jest pewne zjawisko miesz­czące się w problematyce teorii i praktyki danej subdyscypliny pedagogicznej wyodrębnione w celach badawczych. Podstawą precyzyjnego określenia przedmiotu badań jest nasze oczytanie. Im więcej przestudiujemy literatury zarów­no naukowej, jak i fachowej, tym łatwiej będziemy w stanie określić po pierwsze: to co chcemy zbadać; po drugie: stan ba­dań w wybranym przez siebie przedmiocie badań; po trzecie: ogólną naszą orientację w znaczeniu podejmowanej problema­tyki dla teorii oraz po czwarte: typ badań (opisowe, wyjaśnia­jące, optymalizacyjne, ewaluacyjne itp.). Aktywne studiowa­nie literatury umożliwia nam ponadto głębsze uświadomienie sobie celów własnej pracy, dokładne ustalenie problemu, po­prawne formułowanie hipotez, precyzyjne ustalenia zmiennych i ich wskaźników, jak również metod, technik i narzędzi badaw­czych, stanowi także doskonałe źródło terminologii, definicji i pojęć stosowanych w danej specjalności i dyscyplinie nauko­wej. Wynika z tego, że studiowanie literatury stanowi niezbęd­ny, konieczny pierwszy krok na drodze zarówno ustalania tema­tu, jak również konstruowania jakichkolwiek badań.

Jak powinniśmy studiować literaturę, w jakiej kolejności i jaką Literaturę - na razie nazwijmy ją ogólnie przedmioto­wą - należy studiować w sposób aktywny, to znaczy czytając wszelkie opracowania powinniśmy sporządzać odpowiednie notatki, zapisywać uwagi i spostrzeżenia oraz nasuwające się nam myśli i skojarzenia wiążące się z rozwiązywanym pro­blemem. Należy pamiętać, że nasza myśl jest ulotna, a pa­mięć może być zawodna, stąd lepiej zapisać wszystkie nasze uwagi i spostrzeżenia - przydadzą się nam w najmniej ocze­kiwanych momentach. Przy rozwiniętej dzisiaj technice dru­kowania dobrze jest także mieć „do ciągłej dyspozycji" frag­menty podstawowych opracowań, na które również nanosimy własne uwagi i spostrzeżenia, a nie ograniczamy się tylko do ich mechanicznego powielenia. Dość istotną sprawą jest rów­nież kolejność studiowania literatury. Powinniśmy rozpocząć studiowanie od literatury najnowszej, według zasady hie­rarchicznej, to znaczy zaczynając od opracowań ogólnych, monograficznych, a kończąc na szczegółowych artykułach z różnych czasopism. Kolejność powinna być mniej więcej następująca:

- opracowania metodyczne;

- encyklopedie, słowniki, leksykony;

- monografie, podręczniki, skrypty;

- artykuły z różnych czasopism;

- oryginalne dokumenty i sprawozdania z badań;

- prace badawcze - opracowania naukowe.

Studiując literaturę przedmiotu powinniśmy, w miarę na­szych umiejętności, ustosunkowywać się do niej krytycznie. Studiowanie jest najwyższym stopniem dokładności poznawa­nia literatury, zaś krytyczna jej ocena świadczy o dużej kulturze intelektualnej czytelnika. Wprawy w tym względzie możemy nabyć, czytając recenzje zamieszczane w czasopismach nauko­wych. Starajmy się również przez cały czas, aż do egzaminu dy­plomowego, studiować równocześnie literaturę przedmiotu oraz literaturę metodologiczną, nauka nie stoi w miejscu, okres pisania pracy dyplomowej to około dwa lata, w tym czasie może się wiele wydarzyć

Jaką literaturę należy studiować?

Sądzić należy, że podstawą studiowania są tzw. opracowa­nia metodyczne z zakresu technologii pracy umysłowej, któ­re wskazują nam, jak gromadzić materiał piśmienniczy, jak pracować możliwie skutecznie z tekstem w jego trzech podsta­wowych fazach: kartkowania, czytania tekstu w obszernych ca­łościach strukturalnych oraz czytania analityczno-krytycznego, polegającego na studiowaniu wskazanych fragmentów tekstu i sporządzaniu notatek. Opracowania te mieszczą się w dwóch podstawowych działach: ogólnometodycznym z zakresu tech­nologii prący umysłowej oraz poradników do samokształcenia indywidualnego, w których podaje się tzw. wskazówki meto­dyczne, np. pracy z książką, uczenia się pamięciowego, zapa­miętywania niedosłownego.

Drugim rodzajem, dość specyficznym, są tzw. opracowa­nia metodologiczne, w których zwraca się uwagę na rodzaj pi­śmiennictwa naukowego, na zakres informacji, jakie powinny być zawarte w różnego typu pracach „awansowych", na funkcje studiowania literatury w rozwoju intelektualnym autora badań oraz częściowo na technikę sporządzania opracowań z literatury, jak również na znaczenie posiadanych umiejętności jej krytycz­nej analizy. Podkreśla się tu nie tylko umiejętność przekazywa­nia określonych treści, ale również poprawność ich eksponowa­nia z punktu widzenia metodologii.

Prace naukowe i popularnonaukowe stanowią trzeci rodzaj opracowań. Ze względu na formę publikacji wyróżnia się: en­cyklopedie, słowniki, podręczniki, monografie, rozprawy, ar­tykuły, recenzje naukowe, natomiast ze względu na sposób ujęcia: informacyjne, analityczne, syntetyczne, sprawozdaw­cze. Ale najważniejszą rolą studiowania literatury jest ogólna orientacja w tych zjawiskach rzeczywistości społecznej, które ze względu na swoją specyfikę winny podlegać szczególnej pe­netracji badawczej.

5.8. Sformułowanie problemu badawczego

Z problemem badawczym mamy do czynienia wtedy, gdy

przeprowadzając analizę aktualnego stanu wiedzy, w odniesie­niu do określonej dyscypliny naukowej czy też danego wycin­ka rzeczywistości, stwierdzamy, że nasza wiedza jest niepełna, mało precyzyjna, a nawet fałsze Problemy badawcze muszą zatem wyczerpywać zakres naszej niewiedzy zawarty w tema­cie badań. Głowiąc w sposób bardziej precyzyjny określają za­kres naszych wątpliwości, tym samym określają teren badaw­czych poszukiwań. Problem badawczy wyznacza dalszy proces myślowy w fazie koncepcji. Jest bezpośrednim twórcą hipotez. Rozpatrując związek problemów badawczych ze stopniem roz­woju wiedzy naukowej w ogóle, a w danej dyscyplinie w szcze­gólności, rozeznanie co do aktualnego dorobku naukowego da­nej dyscypliny naukowej jest elementem, który w sposób istotny wpływa na poprawny dobór problemów badawczych. Brak ta­kiego rozeznania, wynikającego najczęściej ze słabego „oczy­tania", może powodować podejmowanie problemów naukowo jałowych, czy też będących już przedmiotem analizy i posia­dających wystarczające rozwiązanie, lub tzw. pseudoproblemów. Formułowanie problemów badawczych jest więc ze wszech miar ważnym zabiegiem wymagającym poważnego namysłu i znacznego zasobu wiedzy. Oczywiście najlepszym źródłem ta­kiej wiedzy jest literatura przedmiotu. Jej znajomość umożliwia nam poszerzenie do najdrobniejszych szczegółów stanu wiedzy w odniesieniu do opracowywanego problemu oraz krytycyzm wobec zdobywanej wiedzy, zajmowanie stanowiska wobec po­jęć, poglądów, hipotez, propozycji metodologicznych, a także sformułowanie problemów i hipotez, czy dobór adekwatnych metod dla ich sprawdzenia. Analizując zatem dany problem badawczy, z punktu widze­nia jego związku z dotychczas posiadaną wiedzą naukową, po­winniśmy na wstępie uzyskać jasność co do odpowiedzi na na­stępujące pytania:

Uzyskanie możliwie wyczerpujących odpowiedzi na te wstępne pytania pozwoli nam ustrzec się od podejmowania pro­blemów powielanych, banalnych lub takich, których na aktu­alnym etapie rozwoju nauki nie da się rozwiązać. Pomóc nam w tym może hipoteza badawcza. Rozpatrując powiązanie pro­blemów badawczych z osobistymi preferencjami badacza, mo­żemy stwierdzić, iż związek ten ma dla procesu badawczego charakter pozytywny, chociaż w niektórych przypadkach może mieć również charakter negatywny. Osobiste zainteresowania i preferencje badacza mogą pozytywnie wpływać na fachowość i zakres refleksji w odniesieniu do podejmowanej problematy­ki. Niekiedy jednak zbyt specjalistyczne podejście do rozwią­zywanego problemu badawczego może osłabić twórczą reflek­sję, ujemnie oddziałując na jej oryginalność, bądź prowadzić do zatraty krytycyzmu i obiektywności co do oceny uzyskiwanego materiału badawczego.

Omawiając istotę problemów badawczych stwierdziliśmy, że przyjmują one formę zdań pytających i dopiero wtedy moż­liwe jest zastosowanie do nich świadomej i naukowej refleksji.

Ze względu na wartość poznawczą możemy podzielić zdania py­tające na informacyjne i badawcze.

Pytaniami informacyjnymi są te, których celem jest uzyska­nie gotowej wiedzy o interesujących nas zagadnieniach bądź to od danej osoby bezpośrednio, bądź też za pośrednictwem do­stępnej literatury.

Pytania badawcze dotyczą zjawisk bądź w wysokim stopniu nieznanych, bądź poznanych niezupełnie, czy ocenianych jako poznane z niewłaściwego punktu widzenia.

Najbardziej przydatne może okazać się jednak wyrażenie problemów badawczych w postaci pytań rozstrzygnięcia, zaczy­nających się od partykuły: „Czy?" oraz pytań dopełniających, zawierających pytajnik: „Jaki..,", „Kiedy...", „W jakich warun­kach,./, „W jakim stopniu..." itd.

W tym miejscu należy jednoznacznie podkreślić, że w za­leżności od tego jak dany problem badawczy sformułujemy, bę­dzie można określić nasz stopień dojrzałości do podejmowania przedsięwzięć badawczych. Określmy to bardziej precyzyjnie. Otóż, formułując problem badawczy wyznaczamy jednocześnie pewne ramy jego rozwiązania. Dość często, już w momencie jego formułowania, jesteśmy w stanie podać mniej lub bardziej ogólną postać hipotez stanowiących przypuszczalne rozwiąza­nie problemu. Jest to oczywiste, ponieważ już w momencie kie­dy formułujemy problem, posiadamy pewną niezbędną wiedzę na temat badanej dziedziny naukowej. Stąd najczęściej znamy już, w mniejszym lub większym przybliżeniu, odpowiedź na py­tania logicznie wcześniejsze od pytania stanowiącego problem badawczy. Stopień, w którym sformułowanie problemu mie­ści w sobie wskazówki, co do jego rozwiązania, należy uznać za jedno z kryterium dojrzałości problemu oraz jeden z warun­ków {kryteriów) sensowności poznawczej problemu. W związ­ku z tym położenie nacisku na takie stawianie problemów, by zawierały one jak najwięcej wskazówek co do ich rozstrzygnięć, jest zaleceniem ze wszech miar użytecznym i heurystycznie za­sadnym.

Formułując problemy badawcze, powinniśmy mieć także świadomość tego, że z metodologicznego punktu widzenia obo­wiązują określone kryteria, według których jeden problem oce­niamy jako poprawnie sformułowany, inny natomiast jest sfor­mułowany niepoprawnie. Zasadniczo możemy wyróżnić dwa rodzaje kryteriów: formalne i pozaformalne. Kryteria formalne odnoszą się do logicznej analizy zdań pytających, zawierających się w problemach badawczych, zaś kryteria pozaformalne doty­czą merytorycznej (treściowej) oceny formułowanych proble­mów badawczych. W zakresie formalnych kryteriów popraw­ności problemów wyróżnia się zazwyczaj takie kryteria, jak: logicznej rozstrzygalności problemów badawczych, syntaktycznej oraz semantycznej ich poprawności. Natomiast w pozaformalnych kryteriach poprawności problemów badawczych wy­różniamy takie ich rodzaje, jak: kryterium poprawności doboru rodzaju pytania problemowego, kryterium poprawności usy­tuowania problemu badawczego, kryterium jego empirycznej sprawdzalności.

Najogólniej można zatem stwierdzić, iż przeprowadza­jąc analizę problemu badawczego, z punktu widzenia kryte­riów poprawności formułowanych problemów badawczych, powinniśmy uzyskać zadowalającą i względnie wyczerpującą odpowiedź przynajmniej na następujące pytania: Czy dany pro­blem został poprawnie sformułowany z logicznego punktu wi­dzenia? Czy właśnie takie sformułowanie problemu jest uzasad­nione z punktu widzenia posiadanej wiedzy? Czy jest możliwe - i w jakim zakresie- rozwiązanie tego problemu na drodze ba­dań empirycznych? Jakich praktycznych efektów należy oczeki­wać po rozwiązaniu tego problemu?

Reasumując rozważania na temat formułowania problemu, można stwierdzić w sposób jednoznaczny, że problem jest pew­ną formą organizacji badań naukowych. Jego zadanie jest reali­zowane przez to, że wskazuje nieznane, pobudza do jego pozna­nia oraz wyznacza kierunki i metody poszukiwań. Aby jednak problem mógł spełniać swoje funkcje, musi być prawidłowo po­stawiony, co powinno ułatwić wykonanie następujących zadań:

1. Sformułowanie problemu - polega na analizie genezy pro­blemu, tzn. na ustaleniu potrzeb, które są podstawą proble­mu oraz na określeniu spodziewanych rezultatów; na tej podstawie można wyprowadzić centralne dla problemu za­gadnienie i ustalić trudności związane z jego realizacją.

2. Budowanie problemu - realizowane za pomocą następują­cych operacji: stratyfikacji (rozbicie problemu na zagadnienia składowe, pytania pochodne formułowane w przypadku, gdy nie można bezpośrednio uzyskać odpowiedzi na pytanie cen­tralne); kompozycji (uszeregowanie zagadnień składających się na problem); lokalizacji (ograniczenie zasięgu badań do zagadnień istotnych dla całości problemu); odgraniczenia zagadnień znanych od nieznanych.

3. Ocena problemu dokonywana jest za pomocą nastę­pujących operacji: inwentaryzacji (wyjaśnienie poziomu problemowości, tj. wzajemnego stosunku zagadnień wiadomych do nieznanych w informacji niezbędnej do rozwią­zania problemu); kwalifikacji (przypisanie problemu do określonej klasy problemów, np, poznawczy, metodycz­ny itp.); kodyfikacji (ujawnienie wszystkich warunków nie­zbędnych dla rozwiązania, w tym metod, środków, zasobów itd.); wariantowania (wypracowanie przesłanek do podję­cia decyzji o zastąpieniu dowolnego zagadnienia przez inne oraz znalezienie alternatywy dla wszystkich zagadnień pro­blemu, ujawnienie zagadnień nie mających alternatywy, de­cydujących o możliwości rozwiązania problemu). 4 Uzasadnienie stanowiące realizację procedur: eksploata­cji (ustalenie wartości, łączności treściowej i genetycznej danego problemu z innymi problemami) oraz aktualizacji (przedstawienie dowodów na korzyść realności problemu, jego ujęcia i rozwiązania razem z analizą kontrargumentów przemawiających na niekorzyść problemu). Temat pracy nie powinien być również ani zbyt szczegóło­wy, ani przesadnie ogólny, powinien być konkretny oraz tak dobrany, abyśmy nie napotkali na zbyt duże utrudnienia typu: braku fachowej literatury, odpowiedniej reprezentatywnej po­pulacji, czy też konieczności przeprowadzenia zbyt pracochłon­nych i czasochłonnych badań empirycznych. Prawidłowe sformu­łowanie tematu pracy wskazywać powinno na problem, którego rozwiązaniu praca ma służyć. Tymi problemami może być:

- wykrycie nieznanego (lub nie) w pełni znanego zjawiska;

- potwierdzenie występowania znanych zjawisk na nowym terenie;

- wykrycie lub ustalenie zależności, prawidłowości między różnymi faktami, zjawiskami;

- jak również kompletowanie i porządkowanie wiedzy nagroma­dzonej przez innych i zawartej w różnych pracach źródłowych. Dobór tematu pracy to stwarzanie ram dla właściwej aktyw­ności badawczej. Aktywność ta, jako wynik procesu twórczego, ukierunkowana jest na efekt końcowy, jakim jest rozwiązanie problemu badawczego.

(Metodologia badań socjologicznych. Ryszard Adam Podgórski. Branta. Bydgoszcz - Olsztyn 2007).

---