MATERIAŁOZNASTWO PIGMENTÓW I SPOIW MALARSKICH

Dr hab. Justyna Olszewska-Świetlik

TECHNOLOGIA I TECHNIKI SZTUK MALARSKICH

TECHNOLOGIA i TECHNIKA - istotna dziedzina wiedzy o twórczości plastycznej. Znajomość jej jest konieczna do poznania dzieła sztuki. Istnieją konkretne zasady wykonania zależne od techniki.

TECHNOLOGIA - zaznajamia twórcę z tworzywami jak i ze sposobami ich wykonania i przetwarzania na materiały, które są niezbędne do stworzenia dzieła sztuki. Dotyczy prawidłowego wykonania dzieła (prawidłowego zastosowania tych materiałów plastycznych).

TECHNIKA - dotyczy sposobu posługiwania się zdobyczami technologii w celu wykonania dzieła sztuki. To celowe, racjonalne, oparte na praktyce i teorii sposoby wykonania pracy w danej dziedzinie. Określa ją rodzaj materiału i sposób wykorzystania materiałów (narzędzia).

TECHNIKA = metoda + zamiary + sposób wykonania

Na przestrzeni wieków udoskonalała się metoda wyrobu materiału do wykonania dzieła. Niegdyś technologia miała wpływ na wykonanie - na technikę ( wobec dzisiejszych wyrobów „narzędzi”).

Artysta świadomie wybierał narzędzia i materiały do ukazania zamierzonego efektu + zasady obowiązujące w danym czasie.

Stratygrafia - budowa warstwowa - MALARSTWO SZTALUGOWE:

A1 - WERNIKS

B - WARSTWA MALARSKA

B2 - laserunek

B3 - warstwa malarska

B4 - podmalowanie

B5 - imprimatura

C - ZAPRAWA

C6 - izolacja

C7 - zaprawa

D - PODOBRAZIE

D8 - przeklejenie

D9 - podobrazie drewniane

Stratygrafia - budowa warstwowa - MALARSTWO ŚCIENNE:

1. mur

2. zaprawa - intonako

3. zaprawa grunty warstwy tynku

4. zaprawa podkłady

5. warstwa malarska

1 2 3 4 5

MALOWIDŁO SZTALUGOWE:	MALOWIDŁO ŚCIENNE:
PODOBRAZIE: - deski drewniane - płótno - płyty metalowe - płyty pilśniowe - sklejki - kamień - szkło - tektura - karton - pergamin	PODŁOŻE: - mur ceglany - mur kamienny - z materiałów współczesnych
ZAPRAWA: Podział ze względu na użyte: - spoiwo - wypełniacz - jasność barwe	ZAPRAWA Tynki o różnej strukturze i składzie - podział ze względu na wypełnienie: - wapienne - cementowe - gipsowe Mechanizm schnięcia: - powietrze - na powietrzu twardnieje - hydrauliczne - twardnieje poprzez działanie wody
WARSTWA MALARSKA: Spoiwo: - wodne - emulsyjne - tempera - olejne - olejno-żywiczne - żywice sztuczne	WARSTWA MALARSKA: Spoiwa nieorganiczne: - fresk mokry - al fresco - fresk suchy - al secco Spoiwa organiczne: - emulsyjne - tempera - klejowe - enkaustyka - olej
WERNIKS: - olejno-żywiczne - żywice sztuczne - żywice naturalne

Są techniki, gdzie w ogóle spoiwo nie występuje, przylegają na zasadzie ABCHEZJI - rysunek, sangwina, pastel.

Rodzaje technik:

- ze względu na użyty rodzaj : narzędzia, podobrazia, spoiwa

- czas powstania dzieła

- region, w którym powstało dzieło (np. dana szkoła)

- sposób opracowania dzieła np.w technice wielowarstwowej, ala prima (prima vista)-od razu.

W zaprawie nie używamy określenia pigmenty tylko wypełniacze!

Styl wykonania danego dzieła sztuki:

- artysta wybiera taką technikę jaka pozwoli mu wyrazić swe zamierzenia, bądź wykonuje je z materiałów narzuconymi z góry (cechy), jakie obowiązywały w danej epoce.

Ważne są: narzędzia, dukt pędzla, kierunek nakładania farby (krótkie lub długie pociągnięcia).

Sposób nakładania warstwy malarskiej:

- z widoczna fakturą - grubo, impastowo

- z widocznym duktem pędzla lub innego narzędzia np. szpachli

Farba może być nakładana:

- kryjąco

- półkryjąco

- laserunkowo

Metoda malarstwa włoskiego ok. XIII-XIV w. - nakładanie kolejnych warstw przez kreski.

Malarstwo ikonowe - nakładanie plamą

Malarstwo inaczej wyglądało na grubo tkanym płótnie (np. o skośnym splocie).

Wiedza o technologii materiałów pochodzi ze źródeł pisanych. Ten cenny dorobek był przekazywany z pokolenia na pokolenie. Ściśle strzeżona - przekazywana wybrańcom. Zachowała się fragmentarycznie do dziś ze źródeł pisanych.

Najistotniejsze źródła pisane (od starożytności do czasów współczesnych):

• „DE ARCHITEKTURE” dzieło WITRUWIUSZA

- I w.p.n.e. - rzymski architekt, inżynier wojenny, w służbie cesarza Oktawiana Augusta. Traktat zawarty w 10 księgach, które zawierają informacje związane z architekturą i technologią malarstwa i rzeźby polichromowanej. Kompendium wiedzy czasów starożytnych, miał wpływ na sztukę renesansu. Traktat Witruwiusza ukazał się w XV w. we Włoszech (1486r.)

• „HISTORIA NATURALIS” - PLINIUSZA STARSZEGO

- I w.n.e. - także wydanie w j.pol. o tytule: „Historia naturalna” - informacje o artystach i o przyrodzie (dziedziny tj. botanika, antropologia, zoologia, fizjologia, archeologia, geografia, filozofia, mineralologia - materiały później wykorzystywane do stworzenia np. pigmentów. Wywarła wpływ na późniejsze traktaty i na sztukę nowożytną

• Dzieło HERAKLIUSZA

- rękopis, 2 pierwsze księgi VIII - IX w. , 3 księga - XII w. Rękopis dot. III księgi - wielokrotnie kopiowany, a ta z której korzystamy teraz pochodzi z XIII w. , stąd te rozbieżności w datowaniu. Zawiera opis tradycji i sztuki bizantyjskiej (illuminatorstwo) dla kons. Malarstwa

• MANUSKRYPT z LUKKI

- VIII - IX w. , nazwa pochodzi od miasta, gdzie znajduje się rękopis. Opis tradycji bizantyjskich. Zawiera informacje dotyczące mozaiki. Szczegółowo opracowane elementy przygotowania, barwienia, łączenia, polerowania - wykonania mozaik. Także wiele informacji na temat barwienia skór i ich obróbki, materiałów używanych do illuminatorstwa, kamieniarstwa, materiałów służących do wykonania pergaminu, ksiąg.

• Traktat MNICHA TEOFILA

- XI - XII w. - przetłumaczony na j.pol., wydany w 1880r. w Krakowie, 2 tłumaczenia: Żebrowskiego pt.”Teofila kapłana i zakonnika o sztukach rozmaitych ksiąg”, i ks.Stanisława Kobielusa.

• RĘKOPIS BOLOŃSKI - malarstwo miniaturowe

• Traktat CENNINO CENNINI

- przełom XIV - XV w. - ukończony w 1437r., tłumaczony na j.pol. Pt.” Rzecz o malarstwie” Wrocław 1955r.

Zawiera wszystkie informacje dotyczące materiałów, technik złocenia, technik malarskich, produkcji pergaminu i skóry, sposoby określania pigmentów i pełny zakres NAZEWNICTWA.

• MANUSKRYPT BOTZ von RUFE - malarstwo illuminiatorskie

• Traktat HERMENEJA DIONIZOSA

- tłumaczony na j.pol. - dotyczy techniki malarstwa bizantyjskiego - IKONOWEGO. Księga z góry Atos - napisana po grecku, wielokrotnie kopiowana.

Do XVI w. źródeł pisanych jest mniej , później pojawiało się ich coraz więcej, nie tylko o technologii sztuki, ale też o teorii sztuki.

W czasach nowożytnych artyści pisali traktaty, np. Leonardo da Vinci, a także artyści holenderscy.

W epoce baroku nastąpił natłok źródeł - pisanych przez artystów i teoretyków sztuki, np. Georgio Bazanii (w j.pol.)

Ważna jest teraz dla nas perspektywa patrzenia artystów na SZTUKIE ;)

Traktaty te zawierały m.in.:

- sposób otrzymywania holenderskiej bieli ołowiowej

- sposób otrzymywania czerwonego laku - z insektów koszenili - Adrianusa

- opis destylacji cynobru w Antwerpii

- zasady malowania martwych natur - manuskrypt Wiltschut'a

- zestaw kolorów wg traktatu De Mayerze

- badanie poszczególnych materiałów, pigmentów, technik - to pozwoli nam rozpoznać dzieło, np. jakie materiały zostały

użyte, a także określić autora, szkołę, region, czas i epokę powstania dzieła.

Rozpoznanie dzieła sztuki wymaga działań interdyscyplinarnych, czyli wiadomości dotyczące dzieła sztuki, techniki i technologii.

Tubki malarskie wynalezione pod koniec wieku XIX wcześniej były zastępowane np. woreczkiem skórzanym lub pęcherzem zwierzęcym. Nie były przetrzymywane długo, bo się szybciej psuła tracąc swe wartości.

Wielkość ziarna, siła krycia farb - jest zależna od metody produkcji farb.

Obecnie farby mają ten sam skład, ale dodawane są do nich specjalne modyfikatory mające na celu przedłużyć trwałość farb.

Dawniej tzw. terminator ucierał kamiennym kurantem farbę ze spoiwem (scena z obrazu „Pracownia malarza”).

PIGMENTY I BARWNIKI

Pigmenty i barwniki pochodzenia naturalnego, naturalne glinki, minerały - pozyskiwano z natury, a także barwniki pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego.

Później starano się pozyskać barwniki w sposób sztuczny - chemiczny.

Terminologia:

• PIGMENT - od łac. pigmentum - substancje barwne naturalne i sztuczne, nierozpuszczalne w spoiwach wodnych i olejnych

• BARWNIK - substancja pochodzenia naturalnego lub syntetycznego nadająca trwały kolor podłożu lub substancji, w większości rozpuszczalne w spoiwach wodnych i olejnych

• FARBA - mieszanina pigmentów lub barwników ze spoiwem służąca do malowania

< po wyschnięciu to już nie jest farba tylko warstwa malarska!!!>

Nie można zamiennie używać barwnik i pigment!!!

Różnią się tym, że pigmenty są nierozpuszczalne w wodzie i oleju, a barwniki są rozpuszczalne!!!!!

BARWY ŚWIATŁA:

Pierwotne barwy światła:

Podstawowe:

Czerwony - MAGNETA

Żółty

Błękit - NIEBIESKI CYJANOWY

Zmieszane ze sobą podstawowe kolory pigmentów tworzą kolory WTÓRNE

Czerwień + żółty = pomarańczowy

Błękitny + żółty = zielony

Błękitny + czerwony = fioletowy

Żółty jest kolorem dopełniającym

Charakterystyczne cechy pigmentów:

- trwałość

- zdolność krycia

- intensywność barwy

- ziarno pigmentu

- zużycie spoiwa

- właściwości trujące

..nie ciemniały, nie jaśniały, na barwniki działaja czynniki naturalne:

- światło ( zmiany barwne składowych barwników organicznych, a także na pigmenty nieorganiczne)…..?

- wilgoć (wpływa na jakość - niektóre glinki mają zdolność absorpcji wilgoci - używane jako podkłady do pozłotnictwa)

- gazy - tlenki z powietrza - część z tych gazów wchodzi w reakcje z pigmentem powodując ciemnienie pigmentów zawierających ołów; działanie siarkowodoru, także działanie substancji zawierających miedź)

Błękit pruski pod wpływem zasady zmienia barwę na czerwona!!!

Ultramaryna z środowisku kwaśnym

Wiele pigmentów nie można było ze sobą mieszać, bo wchodziły między sobą w reakcję chemiczne.

Zdolność krycia pigmentu - współczynnik załamania światła n jest wielkością wyznaczona stosunkiem kąta padania α , a kątem padania β - różnica między załamaniem światła

Schematy światła odbitego:

Farby ze spoiwem o niższym współczynniku załamania światła kryją silniej od farb ze spoiwem o wyższym współczynniku załamania

światła

- od warstw malowidła wykonanego w technice wielowarstwowej z laserunkami

- od powierzchni malowidła

* Spoiwa wodne - ok. 1,34 - większa siła krycia - niski współczynnik załamania światła

* Spoiwa olejne - 1,48 - 1,50 (zależne od oleju) - wszystkie farby utarte ze spoiwem olejnym mają mniejszą siłę krycia niż farby wodne

* Spoiwa żywiczne i balsamy - 1,52 - jeszcze bardziej przezroczyste

Do LASERUNKÓW - używano spoiw olejno-żywicznych

!!! Skażenie spoiw olejnych !!! - czas powoduję wzrost współczynnika załamania światła stają się bardziej przezroczyste

XIV - XV - XVI w. - na jasnych zaprawach - później używano zapraw barwnych, które z czasem ciemniały - prześwitywanie ciemnego podłoża

Ręczne ucieranie pigmentów ze spoiwem na kamiennej płycie przy użyciu tzw. kuranta.

- ucieranie pigmentu ze spoiwem za pomocą szpachli lub szklanego ucieraka

Zużycie spoiwa przez pigment top wielkość, którą potrzeba do wykonania farby

WŁAŚCIWOŚCI TRUJĄCE PIGMENTÓW

- związki ołowiu, miedzi i baru

- biel ołowiowa

- minia

- suchy pigment - nie dopuszczać do wdychania pyłów

- cynober - w postaci rozpuszczonej - jeszcze bardziej trujący - związki rtęci

- sole baru - bardzo trujące

PIGMENTY BIAŁE:

RODZAJE PIGMENTÓW BIAŁYCH

BIEL OŁOWIOWA - 2PbCO3 * Pb(OH)2

Znana od starożytności - źródła:

- Teofrast z Eresos - nazywa ją psimmythium - 370 - 287r.p.n.e. - Theophrastus - De lapidibus

- Witruwiusza I w.p.n.e. - M.Vitruvius Polio - De architektura Libri

- Pliniusz nazywa ją cerrusa I w.n.e. - C.Plinius - Secinuus Naturalia historia Libri XXXVII

- Manuskrypt z Lukki IX w.n.e. - Compositiones ad tingenda musiva sog.Lucca - MS

- Mnich Teofil 1 poł. XII w.

- Herakliusz XII - XIII w.

W średniowieczu produkowana w Wenecji. Od 1650r. produkcja przemysłowa w Rotterdamie, a w 1759r. w Klagenfurcie. Ok. poł. XIX w. wyparta przez inne biele

- na podstawie badań rudy bieli ołowiowej określamy jej pochodzenie

Inne nazwy:

- bianka

- cerussa

- bleiweiss

- biel kremska

- biel kryjąca

- biel wenecka

Gatunki bieli ołowiowej:

- biel hamburska - 40% b.oł. i 60% siarczanu baru

- biel wenecka - 50% b.oł. i 50% siarczanu baru

- biel hiszpańska - 50% b.oł. i 50% kredy

- biel holenderska - 25% b.oł. i 75% siarczanu baru

Sposoby otrzymywania bieli ołowiowej:

* Najstarszy i najprostszy sposób otrzymywania bieli ołowiowej zwany HOLENDERSKIM:

płytki ołowiu umieszczano w naczyniu glinianym zawierającym kwas octowy garnek wkładano w odbiornik w celu uzyskania

podwyższonej temperatury na płytkach wytwarzał się biały osad bieli ołowiowej - działanie na płytke ołowiową oparami kwasu

octowego w obecności dwutlenku węgla - utlenianie hydroliza dwutlenek węgla

* w skrzyniach, które na dnie miały wytłoczyny z winogron (z nich kwas) w pomieszczeniu z wysoką temperatyurrą

* sposób sztuczny - w podwyższonej temperaturze poprzez działanie kwasu octowego na metaliczny ołów

* sposób francuski - wytrącanie bieli z roztworu octanu ołowiu

Charakterystyka:

- siła krycia dobra

- szybkie schnięcie oleju

- silnie trująca (toksyczne)

- pod wpływem siarkowodoru brunatnieje, a następnie czernieje

- nieodporna na środowisko zasadowe

- z olejem lnianym w ciemności żółknie

- posiada właściwości sykatywujące - przyspiesza schnięcie pod wpływem oleju

- utrata siły krycia pigmentu

- ogrzewanie zmienia barwę pigmentu na żółtą - MASYKOT - PbO - poprzez prażenie bieli oł. w 300' C ;

w jeszcze wyższej temp. 430 - 450'C - zmienia się na barwę czerwoną - MINIĘ - Pb3O4

- poprzez działanie kwasów na biel ołowiową wydziela się CO2 - dwutlenek węgla , natomiast siarczki zmieniają barwę na czarną

GIPS - CaSO4 * 2H2O

Inne nazwy:

- alabaster

Znany od starożytności

Charakterystyka:

- odporny na działanie światła i powietrza

- źle kryje

- nierozpuszczalny w wodzie

Gatunki gipsu:

- kreda bolońska - gips wielokrotnie szlamowany

- gips alabastrowy - wypalany z alabastru - najczystszy gatunek gipsu

Poprzez wypalanie otrzymujemy następujące gatunki:

- gips PÓŁWODNY - temp. wypalania - 120'-170'C

- gips RZEŹBIARSKI - sztukatorski - 120'-170'C

- gips PRZEPALONY - powyżej 600'C

- gips BEZWODNY - ANNALINA - powyżej 1000'C

- z dodatkiem związków hydraulicznych otrzymujemy gips o właściwościach cementu

- gips tzw. GRUBY - GESSO GROSSO - gips palony z wodą klejową - charakterystyczny dla sztuki włoskiej - do zapraw gipsowych w

malarstwie włoskim - średniowiecze

- gips twz. CIENKI - GESSO SOTTILE - gips pławiony - w dużej ilości wody - miałki gips (inaczej nazywany - kreda bolońska) z wodą klejową

BIEL KOSTNA

Skład chemiczny - (związki wapna i magnezu):

- fosforan wapnia - 85-90% Ca3(PO4)2

- fosforan magnezu - ok. 2% Mg3(PO4)2

- węglan wapnia - 8-13% CaCO3

Sposób otrzymywania:

- spalanie kości z dostępem powietrza

Charakterystyka:

- odporna na środowisko zasadowe - dzięki czemu mogła być

- pod wpływem kwasów rozpuszcza się z wydzielaniem dwutlenku węgla - CO2

- siła krycia średnia

Istotna w technice malarstwa freskowego, ponieważ odporna na środowisko zasadowe. Oprócz wapna jedna z bieli stosowana w malarstwie ściennym

BIEL CYNKOWA - ZnO

Inne nazwy:

-biel chińska,

-śnieżna,

-cadmea

Data wynalezienia: 1779r

W starożytności znana pod nazwą cadmea. Tlenek cynku był w średniowieczu stosowany w lecznictwie i kosmetyce.

W latach 1779-1788 była produkowana przez Courtois w Dijon

W 1834 r. Firma Winsor i Newton wprowadziła ją do handlu pod nazwą bieli chińskiej.

Produkcja fabryczna przez LACLAIRE'A w Paryżu od 1835r.

1840r wprowadzenia na stałe bieli cynkowej.

Do datowania obiektów jest pomocna znajomość, od kiedy wprowadzono do malarstwa jakiś pigment.

W przyrodzie wys. W postaci minerału- CYNKITU.

Charakterystykie:

- odporna na działanie światła,

- ogrzewano cynk metaliczny w kadziach, zatem otrzymywano ją w procesie utleniania.

- nieodporna na działanie czynników atmosferycznych.

- pod wpływem siarkowodoru nie czernieje gdyż tworzy się biały siarczek.

- długo schnie z olejem- mniej odpowiednia, olejochłonna, może powodować spękanie warstw malarskich.

- średnia siła krycia,

- stosowana z organicznymi barwnikami jaśnieje,

- lepsza w akwarelu, temperze, gwasz, pastel

W handlu biele te były oznaczone pieczęciami od złotej do szarej:

Złota i biała- najlepsza;

Zielona i szara- najgorsza.

Im większy % tlenku cynku tym biel cynowa stawała się lepsza.

BIEL BARYTOWA BaSO₄

Inne nazwy:

- szpat ciężki,

- biel kryjąca,

- biel malarska,

- biel trwała,

- biel permanentna

Naturalny szpat ciężki znany jest od dawna. W 1830 roku Kühlman z Lille(Francja) produkuje biel barytową. W 1850r. Znajduje szerokie zastosowanie do celów artystycznych. W przyrodzie występuje minerał: szpat ciężki

Charakterystyka:

- odporna na działanie powietrza, światła, zasad, kwasów

- słaba siła krycia, w spoiwie olejnym,

- zastosowanie w pastelu, akwarelu, gwaszu, w technikach wodnych zatem.

Często dodawana do innych pigmentów, np. biel cynkowa, ołowiowa, oraz jako nośnik/ substrat do barwników organicznych (np. z żółtym, czerwonym)

BIEL TYTANOWA TiO_{2 (dwutlenek tytanu)}

Inne nazwy:

-biel błyszcząca

- rutyl

Data wynalezienia: 1821r. Przez H. Rose,

Produkcja w 1870r przez J. Overtona w Louisville(USA). W 1919 roku produkcja fabryczna na szeroką skalę.

Charakterystyka:

- odporna na działanie światła, powietrza, kwasów, zasad

- bardzo dobra siła krycia,

- w spoiwie olejnym schnie powoli i żółknie,

- nie jest trująca,

- w malarstwie olejnym elastyczne powłoki/ miękkie- poprzez dodanie siarczanu baru

- w handlu można spotkać się z jej mieszaninami

Gatunki bieli tytanowej:

- Rodzaj I- 25% b. Tytanowej i 75% siarczanu baru

- Rodzaj II- 30% b. tytanowej i 70% siarczanu baru

- Rodzaj III- 85% b. tytanowej i 15% litoponu

Nie należy stosować z ultramaryną, aurypigmentem i zielenią szmaragdową (wpływa na ich rozjaśnienie).

LITOPON ZnS+BaSO₄

Inne nazwy: biel metalowa, biel kryjąca

Data wynalezienia: 1847 rok przez de Doubet'a.

W 1850 r opatentowany pod nazwą METALLWEISS

1847r- J.B.Orr z Glasgow otrzymał patent na produkt.

Charakterystyka:

- nieodporna na działanie światła- szarzenie

- dobra zdolność krycia

- w spoiwie olejnym czernieje

- nie nadaje się do spoiw zawierających żywicę

- siła krycia jest uzależniona od ilości siarczku cynku.

Mógłby używany jako substrat do barwników organicznych. W malarstwie częściej używany do zapraw niż do celów artystycznych.

Gatunki litoponu:

- pieczęć żółta- 15% siarczku cynku i 85% siarczku baru.

- pieczęć zielona- 40% siarczku cynku i 60% siarczku baru

- obecnie lipoton zawiera 25-28% siarczku cynku i 20% siarczanu baru i 50% węglanu baru, 0,1% tlenku cynku.

Dla wyeliminowania czernienia dodaje się sole kobaltu, związki berylu i fosforan sodu.

Od XIX w -28% wprowadzono produkcje fabryczną.

BIEL ANTYMONOWA Sb₂O₃

Data wynalezienia: 1844r przez Rouliz'a

W 1884r. J. Oehme ulepszył produkcje,

Charakterystyka:

- duża siła krycia,

- źle wysycha z olejem,

- nie daje twardych błon

- wykorzystywana w celach artystycznych marginalnie.

DO POLICHROMII BIEL OŁOWIOWA/ CYNKOWA!!!

BIEL BIZMUTOWA Br(OH)₂NO (zasadowy azotan bizmutowy)

Znana od wieku XVII

Substrat do wyrobu pasteli/ stosowana w malarstwie iluminatorskim

Charakterystyka:

- wrażliwa na siarkowodór

- żółknie na powietrzu,

- rozpuszczalna w kwasach

• w malarstwie artystycznym znaczenie marginalne

BIEL STRONTOWA- SrSO₄ (siarczan strontu)

Charakterystyka:

- odporna na działanie kwasów i zasad,

- stosowana jako substrat do osadzania barwników organicznych

- w malarstwie artystycznym- marginalne znaczenie

- stosowana do zapraw

KREDA- CaCO₃

Inne nazwy:

- biel wapienna,

- biel perłowa

Znana od starożytności

Charakterystyka:

- odporna na działanie światła i powietrza

- odporna na działanie zasad

- pod wpływem kwasów rozpuszcza się wydzielając, CO₂

- mała zdolność krycia

- ze spoiwem olejnym daje plastyczną masę- kit szklarski.

- Do wykonywania zapraw ze spoiwami wodnymi, bo z olejem tworzy kit szklarski-, bo twardo wysycha

- Dziś nie mamy doczynienia z kitem.

- Najczęściej do zapraw klejowo- kredowych- Pochodził ze skał osadowych

Gatunki kredy:

- Kreda mielona: uzyskana przez mielenie skał kredy< mogła zawierać mikrofaune morską>

- Kreda palona: uzyskana przez mielenie i pławienie skał kredowych

- Kreda szampańska (the best)- najlepszy gatunek kredy uzyskiwanej poprzez szlamowanie.

- pławiona- mniejsza cząsteczka, bez piasku

- szlamowanie- lepsza, dłuższe uzyskiwanie kredy

(pod mikroskopem kokolity, astuolity mówią o tym czy mamy doczynienia z kredą naturalną, która służy do celów artystycznych.)

BOLUS BIAŁY: Al₂O_3* 2SiO_2* 2H₂O

Inne nazwy: glinka chińska

Znany od starożytności

Charakterystyka:

- odporny na działanie światła i powietrza

- odporny na środowisko alkaiczne i kwaśne

- główny składnik kory nitu

- duża higroskopijność ze względu na zawartość krzemianu

- jako podkład/ zapraw pod złocenia

- słabo kryje z olejem

- stosowana w gwaszu i pasteli oraz jako podkład pod folie metalowe.

- składnik pulmentu (pulment+dodatki,m.in. bolus)

GLINO-KRZEMIAN

- Do wykonywania białych pigmentów w pozłotnictwie przy folii srebrnej, białej, cynowej. A do złotej- czerwone pigmenty

- Największe zastosowanie w pozłotnictwie, ale też w technice gwaszu i pasteli.

PIGMENTY ŻÓŁTE

UGRY ( z niem.)- pigmenty pochodzenia naturalnego, inne nazwy: ochry (ochros, z greckiego- bladożółty)

• ugier- staroniemiecka nazwa

• Pigmenty żelazowe pochodzenia naturalnego są mieszaniną wodorotlenku żelazowego Fe(OH)₃ z kadinem, krzemionką, gipsem, i innymi dodatkami.

• W zależności od ilości żelaza, ugry posiadają różna barwę- od odcieni jasnych do ciemnych.

• Glinokrzemiany wpływają na higroskopijność ugrów.

• Otrzymywane sa ze skał limonitowych do najcenniejszych złóż należy: Francja, Toskania, Sycylia(sjeny)

UGRY TŁUSTE- większą olejochłonność- długo schły z mniejszą ilością krzemianu natomiast nadawały się do malarstwa olejnego.

OTRZYMYWANIE: przez rozdrabnianie minerału.

Mogą być stosowane we wszystkich technikach. Ugry, ochry, sieny do malarstwa freskowego bo szybko schły. Są trwałe, odporne na środowisko zasadowe, dobrze schną w spoiwach olejnych, dobrze kryją z wyjątkiem Sjeny.

SJENA NATURALNA- odmiana ugru, wydobywana w okolicach Sjeny. Zawierała ok. 50% wodorotlenku żelaza od czasów starożytnych po współczesność (tempera, malarstwo ścienne). Charakteryzuje się słaba siła krycia, większą od pozostałych ugrów- olejochłonnością.

Przez wypalenie otrzymywano SJENE PALONĄ.

• MARSY

• sztucznie otrzymywane przez wytrącanie wapnem z soli żelazowych. Zaczynają się pod koniec XIX wieku.

• Pigmenty odporne na środowisko zasadowe, wpływy atmosferyczne i światło.

• Stosowano we wszystkich technikach

• Bardziej czyste, mało zanieczyszczeń, mocno intensywna barwa

• Średnia olejochłonność.

• Poddane wysokiej temperaturze przechodzą w barwę czerwona.

• UMBRA:

• mieszanina tlenków żelaza z wodorotlenkiem manganu, kadinem, krzemianami.

• Przez wypalanie/ wyprażenie otrzymuje się umbrę paloną (czerwonawy kolor uzyskuje się po tej czynności)

• Odporna nas środowisko zasadowe, przydatna we wszystkich technikach (chłodny, zielonkawy odcień normalnie)

• Związki manganu maja właściwości sykatywujące. Warstwy wykonywane z tym pigmentem schną szybciej.

• Mogły być stosowane jako podkład do złocenia, do srebrzenia bo zawiera glinokrzemian w swym składzie. (ugry, ochry, sjeny). Jako składnik pulmentu.

• MASYKOT- PbO: (tlenek ołowiu)

• otrzymywany przez prażenie bieli ołowiowej w temperaturze ok. 300st C.- zmiana barwy (+PbO)

• Znana w starozytności, np. w Egipcie, sposób otrzymywania opisał Pliniusz, stosowano w okresie gotyku, renesansu, baroku, w XIX wieku zaprzestano jego produkcji. Przy jednoczesnym wyparciu bieli ołowiowej tak i ten pigment znikał zastępowany sztucznymi barwnikami.

• właściwości:

• silnie kryjący,

• odporny na działanie światła

• nieodporny na siarkowodór, środowisko zasadowe

• (mangan ołów) przyspiesza wysychanie spoiw olejnych- stosowana jako sykatywa.

• Olejochłonność ok. 12%

• Do XIX w pojawia się na palecie

• GLEJTA- gładź srebra, otrzymywana poprzez powolne utlenianie, otrzymywano tlenek ołowiu o budowie krystalicznej. W średniowieczu otrzymywano w metalurgii ogniowej jako produkt uboczny przy odsrebrzaniu rud ołowiu. Stosowano jako środek sykatywujący spoiwo olejne, do wykonywania pokostów. Znaczenie glejty jako pigmentu malarskiego było niewielkie.

• ŻÓŁCIEŃ OŁOWIOWO- CYNOWA:

- pigment otrzymywany sztucznie

• występują dwie odmiany:

- żółcień ołowiowa I- cynian ołowiu Pb₂SnO₄

- żółcień ołowiowa II- PbSnO₃

• pigment stosowany od XII do XVII wieku

• wspomina o nim Rękopis Boloński

• inne nazwy: giallorino, giallolino

• ma duże znaczenie w malarstwie.

• Otrzymywanie: ogrzewanie w temperaturze 650-800st.C mieszaniny minii lub tlenku ołowiu z tlenkiem cyny.

• Właściwości:

• może być stosowana we wszystkich technikach (oprócz fresku)

• przyspiesza wysychanie oleju

• odporna na działanie światła

• pod wpływem siarkowodoru może czernieć

• olejochłonność 15-25%

• ŻÓŁCIEŃ NEAPOLITAŃSKA:

• antymonian ołowiu Pb(SbO₄)₂- żółcień antymonowa

• pigment otrzymywany sztucznie

• znany od starożytności

• Babilonia, Asyria- ok. 2500p.n.e Egipt- składnik barwiący szkło

• Nazwę luteolina neapolitana- żółcień neapolitańską wprowadził Andrea Pazzo w 1702 r.

• Najstarsze źródła otrzymywania- Passeri 1758r.

• Stosowano głównie w XVIII i XIX wieku

• Obecnie fałszowany- mieszanina żółcieni kadmowej i bieli cynkowej lub tytanowej.

• ZŁOTO MOZAIKOWE: SnS₂ (siarczek cyny)

• pigment otrzymywany sztucznie poprzez stapianie opiłek cyny z siarka i chlorkiem amonu do temperatury czerwonego żaru i wydziela CO₂ siarki. Zamiast opiłek cyny można stosować amalgamat cyny z chlorkiem amonu.

• Znany w Europie od XIII wieku

• Kodeks Neapolitański- pupuereo, aurum

• Rękopis Strasburski- aurum musicum

• C. Cennini- purpurino

• Używane głównie do iluminowanych rękopisów, ale też do imitowania złota na przedmiotach z drewna, gipsu, papieru, itd., do farb akwarelowych, do lakierów.

• właściwości:

• odporne na działanie światła,

• odporna na czynniki atmosferyczne

• odporne na środowisko kwaśne

Stosowany głównie w celach pozłotniczych! Technikach wodnych tyż.

• AURYPIGMENT As₂S₃ (trójsiarczek arsenu)

• inna nazwa: żółcień królewska

• Minerał- pochodzenia naturalnego

• Znany już od starożytności:

- Teofast- IV-Vw.p.n.e ARRENIKON

- Witruwiusz- auripigmentum po gr. Arsenikon

- Pliniusz -arrhenicum, arrseniuum

• jasnożółta barwa, ale z dodatkiem arsenu środek bardzo silnie trujący.

• Wymieniany w wielu źródłach: Papirusy Tebańskie, Moppae Claricula, Mnich Teofil, Rękopis Sztrasburski, C. Cennini, De Mayerne

• Nietrwały w połączeniu z innymi pigmentami

• AUREOLINA - K₃[CO(NO₂)]₅

• inna nazwa: żółcień kadmowa

• odkryta w 1848roku

• właściwości:

• niewrażliwa na siarkowodór,

• wrażliwa na środowisko kwaśne i zasadowe

• dobra siła krycia

• odporna na UV

Niesłusznie jest nazywana żółcienią indyjską.

• ŻÓŁCIENIE CHROMIANOWE: początek XIX wieku

• Chromian ołowiu- PbCrO₄- 1809- powszechnie od 1830

• Chromian cynku- ZnCrO₄- 1809 - „ -

• Żółcień barowa- BaCrO₂- 1809 - „ -

• Chromian strontu- SrCrO₄- 1873

• Żółcień chromowo-żelazowa- Fe(OH)₂xCrO₄- 1837r

• ŻÓŁTE KADMY- Siarczki kadmu CdS o dłużej rozpiętości barwnej wynalezione w 1817roku.

BARWNIKI ORGANICZNE

BARWNIKI- to związki organiczne pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego a tyż sztuczne zdolne do barwienia różnego rodzaju materiałów (ok. xix wiek): włókien naturalnych, sztucznych, skóry papieru i innych wiążąc się z nimi.

LAKI BARWNE- substancje nie rozpuszczalne w wodzie i w większości rozpuszczalników organicznych. Otrzymywanie z rozpuszczalnych barwników organicznych w wyniku lakowania- wytrącania barwników z roztworu w postaci rozpuszczonej soli, najczęściej wapnia lub baru lub trwałego osadzania barwników na podłożu zw. Substratem.

Lak barwny- przetworzony chemicznie otrzymywany z barwnika staje się rozpuszczalny.

FARBY TAMPONIKOWE- w barwnym soku roślinnym zanurzono sznurki, później je suszono i przechowywano; w razie potrzeby rozpuszczano w wodzie lub spoiwie wodnym i stosowano do malowania.

Barwnik organiczny pozyskiwano również z barwionych nitek tkanin, uzyskiwanych przy ich produkcji podczas strzyżenia.

Sposoby otrzymywania laków barwnych:

Osadzanie na różnych podłożach przy zastosowaniu różnych metod; najczęściej stosowane substraty to:

Siarczan ołowiany- osadzanie na bieli ołowiowej przy pomocy ałunu.

Gips- osadzanie na kredzie przy użyciu ałunu.

Wodorotlenek glinu- osadzanie na ałunie przy użyciu potażu.

<<Łuk drzewny, potaż- węglan potażu, ałun glinowo-potasowy KAL(SO₄)₂*12H₂O>>

ŻÓŁTE BARWNIKI ORGANICZNE:

1. Żółcienie pochodzenia roślinnego:

• żółcień indyjska

Żółcienie pochodzenia roślinnego:

• żółcień z kory kruszyny- łatwo otrzymywane, dostępne

• żólcienie szafranowe -II-

• żółcień z rezedy (arzika) -II-

• żółcień z berberysu -II-

• żółcień z kurkumy -II-

• żółcień z szakłaki (stil de grain)

• żółty lak

ŻÓŁCIEŃ INDYJSKA:

• Patologiczny materiał pochodzący z przemiany materii krów, które karmione liśćmi mangowymi gdy zdychały pobierano go z moczu krów. Materiał odparowywano i otrzymywano silnie brązowo- żółty odcień. Produkowano go w Indiach Później oczyszczano go.

• Charakteryzuje się:

• barwą żółto złocistą,

• dość dużą olejochłonnością

• odporny na działanie światła,

• miesza się z innymi barwnikami

• używano go do podbarwiania laków i do laserunków

Na początku XIX wieku zniknął z rynku ze względów humanitarnych. Dziś pod jego nazwą znajdziemy imitację opartą na materiale syntetycznym

Używano go do laserunków na foliach białych i w malarstwie olejnym.

ŻÓŁCIEŃ Z KORY KRUSZNY:

• Plantacje: Węgry, Francja, Włochy, Anglia

• Charakteryzuje się:

• dobra światłoczułość

• ładny kolor<?> cokolwiek...:P

• do żółtych laserunków

• do lakierów złocistych imitujących

ŻÓŁCIEŃ Z KORY KRUSZYNY:

• Jest to dość drogi barwnik

• MNICH TEOFIL

• Wytwarzana z kwiatu szafranu (Włochy, Sycylia, Hiszpania)

• Z pręcików kwiatowych pozyskiwano jasno-złocisty kolor barwnika.

• DROGI- trzeba było bardzo dużą ilość pręcików do wykonania.

• Stosuje się go również w przyprawach (szafran)

• Do imitacji folii złotych- piękny złocisty kolor

• Do laserunków

ŻÓŁCIEŃ Z REZEDY (ARZIKA):

• stosowana od czasów starożytnych

• barwnik dość drogi

• odporny na działanie światła

• wykonany z materiału naturalnego

• nie należy łączyć z pigmentami ołowiowymi bo nie toleruje ołowiu i uległo zniszczeniu.

ŻÓŁCIEŃ Z BERBERYSU:

• z kory i korzeni tej rośliny

• starożytność, średniowiecze.

ŻÓŁCIEŃ Z KURKUMY:

• przyprawa( dalekowschodnia)

• z korzeni rośliny kurkumy- Longa- Indie, Chiny

• dość dobry barwnik używany do barwienia

• średnio-odporny na działanie światła

• używany tez w malarstwie

• ŻÓŁCIENIE OTRZYMYWANE Z ŻYWIC:

- GUMIGUTA-częściej spotykana niż żywica akaroidowa/ ważniejsza. Gumo(30%)-żywica(70%)

otrzymywana z pnia drzew (Rosja-Indo-Chiny), przy przecięciu drzew otrzymuje się gumigute surową. Później jest ona przetwarzana chemicznie.

Stosuje się ją w farbach akwarelowych, do złota i iluminowania ksiąg i rękopisów, lakierów spirytusowych.

- żywica akaroidowa

CZERWIENIE

CZERWIENIE ŻELAZOWE:

czerwienie żelazowe Fe₂O₃, tlenek żelaza z domieszkami glinokrzemianów, kwarcu, węglanu wapnia i dolomitów, pochodzenia naturalnego- naturalne czerwone glinki lub rudy żelaza:

• czerwień angielska

• czerwień żelazowa naturalna

• bolus czerwony

• hematyt

Czerwienie te są otrzymywane poprzez prażenie naturalnej żółcieni żelaza

1. Czerwienie sztuczne

• odmiany w zależności od źródła pozyskiwania ich składu i zwartości tlenku żelazoweg mają inne odcienie.

• Dobra odporność na światło i czynniki atmosferyczne

• Odporna na środowisko zasadowe i kwaśne

• Można je stosować we wszystkich technikach

• Odmiany sztuczne mają jednorodne i mniejsze ziarno niż te pochodzenia naturalnego.

2.Czerwnie naturalne:

PUCOLA (TERRA DI PUZZUOLI):

• Jest to glinka pochodzenia wulkanicznego.

• Jedna z piękniejszych czerwieni ziemi

• Stosowana we wszystkich technikach- w freskowej (z wapnem, wiązania tzw hydrauliczne)

• Pochodzenia naturalnego zatem jej wiązania są trwałe

• Odporna na środowisko zasadowe.

CZERWONA GLINKA BOLUS:

• naturalna ziemia,

• tlenek żelaza z glinka i wapniem.

• Najbardziej znany bolus to : armeński od miejsca wydobywania- w Armenii

• Najlepsza pod złocenia

RÓŻ WENECKI/ CZERWIEŃ ANGIELSKA:

• pigmenty o podobnym odcieniu zawierają obok tlenku żelaza kredę bądź gips.

Odmiany czerwieni żelazowej:

Czerwienie sztuczne:

• KAPUT MORTUMM- o odcieniu fioletowym

• CZERWIENIE MARSOWE- otrzymywane z pigmentów sztucznych, żółtych marsów poprzez prażenie. Odporna na światło i środowisko zasadowe.

Otrzymywano je z soli (żelazowej?) z tlenkiem żelaza

CYNOBER:

• siarczek rtęci HgS

• Może być naturalny i sztuczny.

• Mówił o nim już Witruwiusz/ Pliniusz- zatem znany od starożytności

• NATURALNY- pochodzi z naturalnych złóż. Może zawierać piryt, kwarc, gips, kalcyt. Otrzymywany przez rozdrobnienie minerału, (Hiszpania, Niemcy, Czech, Włochy, Węgry)

• SZTUCZNY- produkcja wywodzi się z Chin.: Istnieją dwie metody jego produkcji:

• METODA SUCHA: na metaliczną rtęć działano zastąpioną siarką. Czarny siarczek rtęciowy ogrzewano w naczyniach ceramicznych w temperaturze ok. 560 st/C. Par siarczku przechodziły czerwoną odmianę.

• METODA MOKRA: przejście czarnego siarczku następowało poprzez ogrzanie w roztworze<?>

Właściwości:

• odporny na działanie czynników atmosferycznych

• pod wpływem światła czernieje

Pochodzenie: Indie, Grecja, Chiny, Egipt, Rzym, znany od starożytności.

W skryptach:

• Teofrast- kinobar

• Witruwiusz- minium

• Pliniusz- minium primium

• Cenninio Cenini- rozdz. X

MINIA Pb₃O₄

• otrzymywany sztucznie

• znana od starożytności w Grecji, Rzymie i w Chinach, Azji Środkowej-V-VII w.p.n.e

• stosowany w malarstwie klejowy, temperowym, olejnym

• Pliniusz nazywa ją MINIUM SECUNDARIUM- stosowany do iluminowania rękopisów, stąd też wywodzi się nazwa miniatura, bo stos ja do zdobień inicjałów.

Właściwości/ sposób otrzymywania:

• Prażenie bieli ołowiowej lub glejty w temperaturze 425-450st C.

• Właściwości kryjące

• Przyspiesza wysychanie olejów

• Wrażliwa na siarkowodór- czernieje

Odcienie bardziej współczesne malarsko:

CZERWIEŃ KADMOWA:

• siarczek kadmu, siarczek selenu CdS + CdSe

• odcienie od jasnych do ciemnych

• odkryty w 1910r.- jasne, 1920- ciemne

• kolorystycznie jest podobny do cynobru <silnie trujący>

• można mieszać z innymi pigmentami oprócz ołowiowych i miedziowych

• dobrze kryje

• nieodporny na kwasy

REALGAR:

• dwusiarczek arsenu AS₂S₂ (trujący ze względu na arsen)

• czerwień arsenowa

• minerał występujący w Anglii, Szwecji i Rosji

• znany od dawna

• otrzymywany sztucznie poprzez sublimacje arseno-pirytu z pirytem - siarczek żelazowy

• stosowany w iluminiatorstwie

• znane są jego właściwości antyseptyczne

• dziś jest już mało używany

CZERWIEŃ VAN DYCKA:

• Cu₂[Fe(CN)₆]- 1803 wynaleziony

• Wrażliwy na światło i zasady

• Używany w malarstwie współczesnym

CZERWIEŃ CHROMOWA:

• PbCrO₄*PbO

• Sztucznie otrzymywana

• Odkryta w 1808 roku

• Szeroko stosowany w malarstwie sztalugowym

• Na ścianie czernieje

CYNOBER ANTYMONOWY:

• Sb₂S₃

• Otrzymywany sztucznie

• Siarczek antymonowy

• Wynalezienie w 1842 roku

• Nieodporny na zasady

• Odporny na kwasy

• Trujący pigment

• Barwa- czerwona-ceglasta

• Znany był już w XVIII wieku bo stosowany był do malowania ikon znany jest melastilit (którego głównym składnikiem jest Sb₂S₃) używany na terenach wschodnich.

• Podchodzenia naturalnego- z tym można spotkać się w XVII wieku- dopiero później zaczęto otrzymywać go sztucznie

• nie odegrał żadnej znacznej roli w malarstwie

• pigment trujący

CZERWONE BARWNIKI ORGANICZNE

BARWNIKI POCHODZENIA NATURALNEGO ŁATWO PODDAJĄ SIĘ RÓŻNYM ZMIANOM, NP. ATMOSFERYCZNYM

• Czerwienie pochodzenia zwierzęcego:

Karmin otrzymywana z koszenili

Kermes otrzymywany z czerwca

Czerwona żywica barwna

Purpura antyczna

• Czerwienie pochodzenia roślinnego:

Kraplak z marzanny farbiarskiej

Czerwień brazylijska

Smocza krew

KARMIN:

• naturalny barwnik otrzymywany z mszyc koszenili coccus catui- żerujących na kaktusach w Meksyku i płd. Ameryce

• W Europie pojawił się po 1523 roku ( w związku z wyprawami)

• Nie odporny na światło

• W handlu istnieją jego różne gatunki

• przygotowanie: zbiór mszyc, traktowane wrzącą wodą, potem suszone barwny ciepły kolor, proszkowany, kwas karminowy.

KERMES:

• owad czerwiec- cocus ilicis, żyje na dębie w Hiszpanii, Afryce, Sycylii, Azji Mniejszej

• znany jest od starożytności

• Pliniusz wspomina o nim jako barwniku do tkanin

• Zbierany na wiosnę, sposób otrzymywania: należało ich baaardzo dużo Zebrać by uzyskać barwnik

Karmin- tzw karmin polski- owad żerujący na korzeniach roślin

• znany w Europie wschodniej, hodowany w Polsce w epoce średniowiecza

• od 2 połowy XVI wieku wprowadzono koszalinę amerykańską, a ten barwnik był właśnie najczęściej stosowany

. Polska była jednym z głównych producentów średniowiecza(produkcja, hodowla, ośrodek)

PURPURA ANTYCZNA:

• inaczej purpura tyreńska, bizantyjska

• znany w starożytności w Grecji i w Rzymie

• otrzymywany z wydzieliny ślimaków z M. Śródziemnego

• 1 gram= 10 tys ślimaków= bardzo droooogi barwnik!

• Zastosowanie w malarstwie iluminatorskim (pergamin) bo zamalowywano małe powierzchnie, w antyku stosowane do dekoracji w bogatych domach, małych elementów.

CZERWONA ŻYWICA BARWNA:

• COCCUS LACCA- poprzez ukucie owada z drzewa wycieka żywica

• Podobny w kolorze do karminu

KRAPLAK:

• otrzymywany z materiału roślinnego

• marzanna farbiarska- Rubia tinctorium

• znana od starożytności

• Grecja, Azja, Włochy

SMOCZA KREW:

• CALAMUS PRACO

• Żywica wyciekająca z owoców palmy na Sumatrze- Indie

• Znana od starożytności

• Barwa: ciemno- czerwona

• Cynober indyjski

• W średniowieczu stosowana do laserunków na złocie. W baroku również go stosowano, np. Rubens. Werniks skrzypcowy do impregnowania instrumentów

CZERWIEŃ BRAZYLIJSKA:

• otrzymywana z kory drewna z Brazylii od drugiej ćwierci XVI wieku

• W Europie znana od Średniowiecza i sprowadzana z Cejlonu i Indii

• Tzw. Żar ognia

PIGMENTY I BARWNIKI NIEBIESKIE

ULTRAMARYNA:

• Ultramaryna naturalna- lapis lazuli, lazuryt

• Związek glinokrzemianu sodowego i siarki

• Otrzymywany z minerału lapis lazuli- wydowbywany głównie w Afganistanie- Badakhaszan,(co?)

• Pigment bardzo drogi ze względu na źródło otrzymywania

• Znany w malarstwie od bardzo dawna, stosowany powszechnie od XIII wieku.

• Ultramaryna sztuczna 1826/1829 rok J.B>Gaimet-Tuluza, Gmelin- Tubinegen - F.A Kotting

ULTRAMARYNA NATURALNA:

• Teofrast- kyanos scytyjski

• Pliniusz- caeruleum scythicum

[C. Cennini- & 62 rozdzial.Sposoby otrzymywania!<?>:

• <<Błękit zamorski- szlachetny, piękny, doskonały

• Stosowany wraz ze zlotem n amurze i na obrazie- rozlśniewa

• Kamień lapis lazuli wybierz najbardziej błękitny-, który zawiera najmniej opielanego koloru- by jednak nie był podobny do błękitu niemieckiego(jak emalia)

• Należy: utrzeć go w przykrytym moździerzu spiżowym- > rozcierać bez wody potem-> im drobniej tym delikatniejszy błękit->(nie pięknie siny i bez bogatego tonu wtedy wychodzi) nadaje się wtedy dla iluminatorów do robienia szat rozbielanych.Po roztarciu dodać: żywicy sosnowej, mastyks, młody wosk potem przetopić razem w New garnuszku. Potem przecedzić przez biała lnianą szmatkę, dodać proszku z lapis lazuli i urobić jakby „ciasto”- do wydobycia go z garnka natłuśc ręce olejem z siemienia lnianego.

• Czekać trzy dni, codziennie trochę wyrabiając, długoterminowy produkt.

• Do wydobycia z „ciasta” błękitu: dolać do ciasta gorącego ługu i przy użyciu dwóch kijów zaokrąglonych u dołu ucierać mieszać w all strony - należy tą czynność powtórzyć aż błękitnieje a później powtórzyć przenosząc do nowych miseczek nalezy tak robic kilka dni, czekać aż ciasto przestanie barwić ługu cd w boook:P>>]

• Utarty materiał ugniatano w paście wosku, żywicy i oleju, zanieczyszczenia przyklejały się do pasty a gładkie cząsteczki błękity odklejały się i opadały na dno naczynia. Otrzymywano różne rodz pigmentu, od bardziej czystego do bardziej zanieczyszczonego o mniej intensywnej barwie.

Właściwości:

• Niski współczynnik załamania światła,

• Nieodporna na środowisko kwaśne,

• Stosowana do technik wodnych

• Stosować ze spoiwami wodnymi, klejowymi, nie do technik olejnych

• Nie stosować w malarstwie ściennym- gdyż jest nieodporna na środowisko zasadowe.

W XIX wieku pojawia się sztucznie!

AZURYT:

• 2CuCO₃ x Cu(OH)₂

• Pigment pochodzenia naturalnego, otrzymywany poprzez rozdrobnienie minerału azurytu, występuje razem z pigmentem zielonym- malachitem.

• Błękit górski, błękit niebieski, błękit miedziowy

• Azuryt sztuczny znany w XVII wieku

• Błękit bremeński- wodorotlenek miedzi

• Znany i stosowany w starożytności

• Teofrast z Etessos IV-IIIw.p.n.e Kyanos

• Witruwiusz- I w. P.n.e. Armenium (błękit bremeński)

• Plinius I w.n.e- Coerdum cypriuum

Właściwości:

• Odporny na światło, gruboziarnisty

• Wrażliwy na siarkowodór

• W oleju może zielenieć

• Stosowany do technik temperowych

Jeśli ziarno jest mniejsze tym gorsze SA właściwości barwnika.

BŁĘKIT EGIPSKI- ALEKSANDRYJSKI:

• CuO x nSiO₂ (krzemian miedziowy z dodatkiem kalcytu i kwarcu)

• Pigment otrzymywany sztucznie w malarstwie ściennym w Egipcie, Mezopotamii, Grecji, Rzymu

• Pliniusz- Caeruleum

• Witruwiusz podaje jego sposób otrzymywania: mieszaninę krzemianki i związki miedzi węglan wapnia i natronu- węglan sodowy ogrzewano w temperaturze 800-900stC.

• Teofrast- KYANOS EGIPSKI.

Właściwości:

• Mała siła krycia, stąd często na czarnym podmalowaniu.

• Odporny na działanie światła i wysokiej temperatury

• Pigment gruboziarnisty- barwa jego uzależniona od wielkości ziarna

• Stosowany w starożytności

SMALTA:

• OTRZYMYWANA SZTUCZNIE

• Rozdrobnione szkło kobaltowe, barwa uzależniona od tlenku kobaltu

• Wprowadzenie smalty na paletę malarską nie jest ściśle określone

• Odkrycie jest przypisywane Christophowi Shurerovi- Czech- 1540-60 rok.

Otrzymywanie i właściwości:

• stapianie kwarcu z węglanem potasu i tlenkiem kobaltu (minerały: smaltyn-arsenek kobaltu, erytryt- arsenian kobaltu)

• Lepsze efekty w spoiwie wodnym

• Przyspiesza wysychanie oleju

• Do podmalowań temperowych, pod indygo

• Do”malowania nieba”

• Stosowana w technikach ściennych XVII-XVIIIwieku

• odporna na światło

• Smalta z czasem traci barwę

• Zmiany w spoiwach olejnych

• Pigment gruboziarnisty.

WIWIANT:

• niebieska ochra, Fe(PO₂)₂ x 8H₂O (uwodniony fosforan felazowy)

• pigment pochodzenia naturalnego, otrzymywany z minerału wiwianit

• stosowany w malarstwie rosyjskim, niemieckim, polskim od XII wieku

• minerał występuje na terenach podmokłych, o barwie białej, po wydobyciu zmienia barwę na niebieską.

BŁĘKIT PRUSKI:

• BERLIŃSKI, BŁĘKIT PARYSKI- Fe₂[Fe(CN)₆]₃

• I 1704 Disbech w Berlinie- otrzymany + opis produkcji woodward, philosophical transactions

• II 1724- wrażliwy na <?cus?> pod wpływem prażenia przechodzi w tlenek żelazowy o barwie czerwonobrunatnej Fe₂O₃- brunat pruski

Pod wpływem <nie wiem czego> zmienia barwę na żółtawy wodorotlenek w odcieniu brunatnym

1802 r błękit kobaltowy

1814 r zieleń SZWAJNFURCKA

1820r żółcień chromowa

1824r biel cynowa

(produkcja przemysłowa w II połowie XIX wieku)

1826r wprowadzenie ultramaryny sztucznej

1835r zieleń kobaltowa

1859r fiolet kobaltowy

1861r aureolina

1862r chromosyd

1870r błękit nieba i sztuczne czerwienie (cd?)

1919r czerwienie kadmowe

1920r biel tytanowa

BŁĘKIT KOBALTOWY:

• BLEU DE THENARD

• CoO x Al₂O₃

• Józef Leithner, Wiedeń - 1795 r

• Louis Thendar, Paryż, opis sposobów otrzymywania

• 1807r produkcja, Francja

• I metoda prażenie wodorotlenku glinu z fosforanem kobaltu

• II metoda prażenie ałunu glinowo-Po

Właściwości:

• dość odporny na czynniki chemiczne i UV

• mógł być stosowany we wszystkich technikach malarskich

• odporny na czynniki atmosferyczne

• niski współczynniki załamania światła

• stosowany do malarstwa porcelany- w starożytnym Egipcie używano go tyż.

CERULEUM:

• Co x nSnO₂ pigment syntetyczny

• Błękit nieba

• Błękit syntetyczny- 1805r - Hopfner

• Produkowany przez Angielską firmę RONWAY &Co 1860r.

• Odporny na UV

• Na środowisko kwasowe- odporny

• Odporny na czynniki atmosferyczne

• Przyspiesza wysychanie oleju (ze względu na związki kobaltu)

BŁĘKIT MANGANOWY:

• BaMnO₄ x BaSO₄

• 1865 r- odkrycie Schad

• 1907 r Bong

• w praktyce stosowany od lat 30 XIX wieku

• odporny na UV

• odporny na środowisko zasadowe

• można mieszać z innymi pigmentami

INDYGO:

• barwnik organiczny otrzymywany z rośliny indigofera tinctoria(Indie, Japonia, Chiny) Europa- odmiana(orzeł farbiarski?)

• znana od starożytności w Indiach, Europie

• używana do barwienia tkanin

• 1880r - BAYER- indygo sztuczne

Właściwości:

• nieodporny na środowisko zasadowe

• w oleju schnie wolno- pigment stosowany do laserunku

• podmalowywany czernią, brązem bądź azurytem

Opis:

• Pliniusz: INDICUM

• Mnich Teofil: INDIGO BAGADEL

• C. Cennini: INDIGO

PIGMENTY I BARWNIKI ZIELONE

ZIEMIA ZIELONA:

• K₂O x FeP₃ x H₂O- produkt utleniania minerału glauuowity(?), seladonitu, które są uwodnionymi glinokrzemianami żelaza i potasu.

• TERRA DE VERONA

• Pigment naturalny

• Pigment ziemny, złoża Włochy, Cypr, Werona, Francja, Niemcy i Czechy( w zależności od miejsca wydobycia, zieleń miała różne odcienie- od żółtawych po bardzo zimne)

• Pliniusz- CRETA VIRDIS

• Mnich Teofil- PRASINUS

CHAR:

• Znany od starożytności

• Stosowany we wszystkich technikach

• Dość odporny na UV

• Odporny na wpływy atmosferyczne

• Ze spoiwem olejnym- niewielka siła krycia

• Duża olejochłonność

• Po wyprażeniu otrzymano brązy

• Głównie używana w temperze ( w innych tez ale rzadziej)

ZIELEŃ MALACHITOWA:

• CuCO₃ x Cu(OH)₂- zasadowy węglan miedzi

• Pigment pochodzenia naturalnego, otrzymywany z minerału malachitu

• Złoża na Węgrzech, Tyrol

• Znana od starożytności (mal. Pompejskie)

• Odporny na UV i zasady

• Malarstwo iluminatorskie i temperowe i czasem do malarstwa olejnego.

• Nieodporny na kwasy, rozkłada się z wydalaniem CO₂

• Nieodporny na siarkowodór

• Nieodporny na środki alkaiczne???

• Jeden z pigmentów miedzi

• Do końca XVIII wieku był jednym z głównych pigmentów zielonych.

ZIELEŃ HISZPAŃSKA:

• Miedzianka, grynszpan, śniedź

• Zasadowy octan miedzi Cu(CH3COO)2 x 2Cu(OH)2

• Teofrast z Erressosios

• Witruwiusza aeruca

• Mnich Teofil vide hispanicum, vide salsum

• Herakliusz virde salsum, virde aeris

• Pigmenty otrzymywane sztucznie

Właściwości:

• Jeden z najstarszych pigmentów otrzymywanych sztucznie

• Ze spoiwem tworzy połączenie metaloorganiczne

• Z kwasami żywicznymi - żywiczany miedzi, z białkami - białczany, z olejami - mydła miedziowe

• Wpływa na czas schnięcia oleju

ŻYWICZAN MIEDZI:

• Sole miedziowe kwasów żywicznych

• Pigment otrzymywany sztucznie

• Traktat Mayern'a

• Otrzymywany przez stapianie terpentyny weneckiej z olejkiem temperowym i zielenią hiszpańską

ZIELEŃ SZWAJNFURCKA:

• Cu(CH3COO)2 x 3Cu(AsO2)2 arsenian i octan miedzi

• Zieleń Verones'a, zieleń paryska

• Pigment syntetyczny odkryty przez Evon Mittisa w 1800r.

• Produkcja Russ i Sattler w Szwajnfurcie w 1814r.

• Pigment trujący

• Odporny na światło i wpływy atmosferyczne

• Dobre właściwości kryjące

• Otrzymywany przez dodawanie do arszeniku w roztworze sody stężonego roztworu siarczanu

ZIELEŃ KOBALTOWA:

• CoO x ZnO - tlenek kobaltu i cynku

• Zieleń Rinmanna

• Odkryta przez Szweda Svena Rinmanna w 1780r.

• Pojawia się na palecie w połowie Xix.

• Stosowana we wszystkich technikach

• Średnio kryjąca

ZIELEŃ CHROMOWA:

• Cr2O3 tlenek chromu

• Pigment syntetyczny odkryty przez Vauguelina w 1809r.

• Na palecie malarskiej ok.1840r.

• Pigment odporny na światło

• Odporny na czynniki atmosferyczne

• Stosowany we wszystkich technikach

• W oleju dobrze kryje

• Odporny na wysoką temperaturę

ZIELEŃ SZMARAGDOWA

• Cr2O3 x nH2O - uwodniony tlenek chromu

• Viridian chromoksyd

• Pigment syntetyczny odkryty przez Francuza Pannetier'a w 1838r.

• Paryż vert emeraude

• 1859r. Guigenet opatentował metodę produkcji

• Agielska firma Winsor i Neuto viridian 1862r.

• Pigment trwały

• Odporny na kwasy i zasady

• Stosowany we wszystkich technikach

ZIELEŃ CHROMIANOWA:

• Mieszanina błękitu pruskiego i żółcieni chromowej niekiedy z dodatkiem wypełniaczy kaolinu, bieli barytowej

• 1 ćwierć XIX w.

BRĄZY

ASFALT:

• smoła bitumiczna, smoła ziemna ciemnobrązowa do czarnych zaliczana

• składa się z węglowodoru o duzym cięrzarze cząsteczkowym, organicznych związków siarki oraz węgla

• pochodzenie- Morze Martwe- sfalt syryjski

• Ameryka Północna- okolice Utah-gilsomi, wyspa Trinidad- asfalt trynidacki

• Powstają spękania wczesne o charakterystycznym kształtach. Asfalt popularny był w XVIII wieku.

Spekania tzw „krokodyla skóra” (gruba siatka spękań)

Pochodzenie asfaltu:

• asfalt i zywiaca stosowane były w procesie mumifikacji w Egipcie.

• Brązowy pigment pozyskiwany z mumi nosi nazwę MUMIA sporządzana była na szeroka skalę w XIX wieku

• Stopniow asfalt z żywica ucierano i dodawana do spoiwa olejnego

• Afalt sztuczny—połowa XIX wieku, pochodna smoły pogazowej.

Właściwośći:

• brąz laserunkowy

• bardzo słabo schnie w spoiwie olejnym

• Powoduje spękania warstwy malarskiej tworzące charakterystyczną siatkę spekań zwanych asfaltowymi lub krokodyla skórą na obrazach XVII i XIX wieku.

• Stosowac do warstw laserunkowych z środkami sykatywującymi.

BISTR:

• smoła otrzymywana poprzez spalanie żywicznego drewna

• stosowany w średniowieczu na południu Wlochy i pólnocy- Niderlandy

• w przyrodzie wystepuje minerał manganit- wodorotlenek manganowy

SEPIA:

• ciemnobrązowy barwnik pochodzenia zwierzęcego otrzymywany z gruczołu czerniałowego mątwy występujacej miedzyinnymi w Morzu Adriatyckim

• jeden z trwalszych barwników organicznych

• pod wpływem światła jaśnieje

• stosowany jako atrament

• w poł XVIII wieku do farb akwarelowych

• z olejem źle schnie

BRUNAT KASSELSKI:

• ziemia kasselska, ziemia kolońska, brunat van dycka

• składa się ze składników organicznych- węglowodory, tlenki żelaza, glinu i krzemu.

• Otrzymywany z mielonego węgla brunatnego którego złoża znajdują się w Kassel, Kolonii, Saksonii

• Stosowany do olejnych lub olejno-zywicznych laserunków.

• Stosowany prawdopodobnie od XVII wieku.

BRUNAT VAN DYCKA i inne:

• synonim brunatu kaselskiego lub mieszanina kilku pigmentów: czerni, czerwieni, czerni

• Cu2Fe(ON)8- odkrył: Hatschet w 1803 roku- brunat florencki, róż van Dycka, czerwień van Dycka,

• Pigment trujący!

• Brunat paryski: tlenek żelaza, sporządzony z błękitu żelazowo-cyjanowego.

UMBRA NATURALNA I PALONA:

• znany od starożytności

• duża odporonośc na czynniki atmosferyczne

• miesza się ze wszystkimi spoiwami

• wszytskie techniki malarskie

• właściwosci sykatywujące(zawiera mangan)

• wypełniacz do barwnych zapraw

• mieszanina tlenku żelaza z dodatkiem tlenkumanganu z dodatkiem krzemianu i glinokrzemianu

• umbra naturalna poddawana wysokiej temperaturze umbra palona.

CZERNIE

1. Czernie pochodzenia organicznego:

• czerń roślinna

• czerń kostna

• sadza

2. Czernie pochodzenia mineralnego:

• czerń manganowa MnO2- piroluzyt

• czerń kobaltowa CaO

• czerń żelazowa- Fe2O2 x FeO- magnetyt.

CZERŃ ROŚLINNA:

• otrzymywana przez zwęglanie drewna lubz resztek roślin bez dostępu powietrza, a także pestek migdałów, czerń migdałowa, pestek brzoskwini- czerń brzoskwiniowa

• zawiera około 45% węgla domieszki związków nieorganicznych wapniowych Ca, potasowych.

• Węgiel drzewny, czerń drewna, czerń z winorośli, czerń z pestek

• Znana od starozytności

• W spoiwach olejnych schną powoli

CZERŃ KOSTNA:

• czerń z kości, czerń słoniowa

• zawierający ok. 10% węgla, ok. 84% Ca2PO4- fosforan wapnia i ok. 6% węglanu wapnia- CaCO3

• znana od starożytności

• otrzymywanie: przez zwęglenie bez dostępu powietrza, części rogów, zębów, kłów, np. morsa

• odporne na światło źle schną ze spoiwem olejnym

• stosowane we wszystkich technikach.

SADZA:

• czerń Capona

• zawiera ok. 99% bezpostaciowego węgl

• pigment otrzymywany przez spękanie związków organicznych, np. oleje mineralne, nafta, itp.

• Nie posiada prawie ziarna, z olejem źle schnie (ciężko połączyć ze spoiwem)

• Stosowany do wyrobu tuszu.

• Stosowany zatem często w poligrafii

• Trwały pigment

CZERŃ MANGANOWA:

• dwutlenek manganu MnO2

• pigment trwały

• dobrze schnie z olejem

CZERŃ KOBALTOWA:

• CoO, tlenek kobaltu

• Trwały intensywny kolor

• Może być stosowany we wszystkich technikach

• Przyspiesza wysychanie oleju

CZERN ZELAZOWA:

• Fe3O4, tlenek zelazowo-zelazowy, otrzymywany sztucznie

• Stosowany XIX-XX wieku

• W przyrodzie minerał

• Dobrze schnie w spoiwach olejnych.

TECHNIKI POZŁOTNICZE:

1. ZŁOCENIE

2. SREBRZENIE

ZŁOTO:

• Złoto - metal znany od najdawniejszych czasów

• Ok. 2700 r. p.n.e. złoto stało się środkiem płatniczym

• Ok. 700 r. p.n.e. bito monety ze złota

• Złoża w Hiszpanii, Portugalii, Wybrzeże Morza Śródziemnego

• Średniowiecze - rozkwit górnictwa złota: Czechy, Alpy, Saksonia, Turyngia

• Odkrycie Ameryki przez K. Kolumba w 1492r. - napływ złota do Europy

• W średniowieczu nastąpił największy rozwój metod związanych ze zdobieniem - złotnictwem

• Folie złote znane od starożytności

• Pliniusz w Historia Naturalia podaje, że z 1 części złota wyklepywano 750 płatków

• wg C. Cenniniego z 1 dukata wyklepywano od 100-145 płatków złota

• Vasari twierdził, że z 1 dukata wyklepywano od 120-145 płatków złota

• Wiek XVII - pojawiając się znormalizowane formaty foli złotych

• Między pergaminami lub pęcherzami zwierzęcymi wyklepywano płatki (folie) złota

• Dawniej były grubsze płatki złota, teraz mamy 10krotnie cieńsze płatki złota

• Złoto jest metalem ciężkim, ale bardzo miękkim - po stopieniu z platyną, miedzią, srebrem (które tez wpływają na kolor złota) złoto nabiera twardości

• Zawartość czystego złota w takim stopie wyrażona jest KARATEM

• 18 karatowe złoto - tzn. 18 części złota i reszta to dodany kruszec

• Rozporządzenie augsburskie podaje następujące formaty: 65x65 mm 300 płatków, 60x60 200 płatków

• Formaty współczesne: 8 x 8 cm - 25 płatków (0,3 - 0,11 mikrona = 0,0003mm-0,00011mm)

• Folie z podściółką z srebra tzw. dwójniki - stosowane w XIII w. i w szczególności w ikonach

• Nie ulegało procesowi korozji

• Wymagało zabezpieczeń i jakichkolwiek zabiegów

• Było dość trwałe

• Stosowane były również imitacje złota

FOLIE ŻÓŁTE:

• Folie ze stopów mosiądzu - stop miedzi i cynku - goldmetal, szlakmetal

• Stop

• Stosowany od XIX w. , ale mosiądz znany był też dawniej i możliwe, że był używany

SREBRO:

• Znane od starożytności, złoża w Azji Mniejszej, Fenicjanie dostarczali srebro do Egiptu i Hiszpanii

• Folie srebrne wymieni np. Manuskrypt z Lukki

• Pod wpływem siarkowodoru czerniał? I trzeba było zabezpieczać folię srebrną lakierami (chudymi, żywicznymi - nie olejne)

• Folie srebrne malowane również złocistymi lakierami, który imitował złoto i trudno go odróżnić od prawdziwego złota

Podkłady - pulmenty:

- dla złota z czerwieni, umbry, ugry;

- dla srebra z bieli ołowiowej, tytanowej

INNE FOLIE BIAŁE:

FOLIA CYNOWA:

• Znana od starożytności

• Stosowana w malarstwie, rzeźbie od XIII w., powszechne w XV w.

• Stosowana do gładzenia srebra ( na poler lub na mat)

• Była imitowana przez stosowanie lakierów złocistych - jeszcze tańsza technika

FOLIA GLINOWA:

• W czasach dawnych nie stosowana

ZŁOTO I SREBRO W PROSZKU:

• Otrzymywanie poprzez piłowanie ostrzem narzędziem sztabek

• Ucieranie płatków złota, srebra w moździerzach

• Sproszkowanie złoto i srebro ze spoiwem (wodnym, jaja, kleje, gumy roślinne) można było pisać i ozdabiać np. bordiury, później polerowane lub pozostawione faktury matowe - zależnie od chcianego efektu.

• Proszek złoty i srebrny był stosowany również do farb (najczęściej stosowany w baroku XVII w.) artyści często dodawali proszku srebrnego lub złotego

• Srebro oraz inne metale mogły być stosowane do tzw. metalowych stylusów (rysików) do pisania, wykonywania rysunków, sztyfty, rysiki ze srebra, ale też miedziane i ołowiane.

---