Bożena Wojtasik, Wybór doradcy zawodu przez młodzież, rodziców i nauczycieli, Wrocławska Oficyna Nauczycielska, Wrocław 1993, s. 9 - 17.

s. 9

Rozdział I

Modele działalności doradcy zawodu

1. Wyróżnione modele działalności doradcy zawodu

Przyjęcie przez doradcę pewnych założeń teoretycznych będzie wyznaczało jego postępowanie. Od tego, jaką przyjmie orientacje psychologiczna, będą zależały wyobrażenia dotyczące skuteczności jego działania. Ludzkie zachowania bowiem można rozmaicie opisywać, w zależności od tego, jakiej teorii psychologicznej użyjemy do ich interpretacji. Nawet gdybyśmy rozważyli przyjęcie przez doradcę tylko jednego z dwóch stanowisk -humanistycznego lub technokratycznego, wtedy kształtowałyby się zu­pełnie różne modele działania doradcy.

W dalszym ciągu pracy chciałabym przedstawić, w jaki sposób konce­pcje psychologiczne człowieka, przyjęte w różnych typach poradnictwa, a także różne koncepcje wyboru zawodu, wpływają na rozumienie zadań doradcy zawodu.

W pracy wyodrębniłam pięć modeli działalności doradcy zawodu, są to: ekspert, informator, konsultant, spolegliwy opiekun, leseferysta. Umieściłam je na osi continuum, od skrajnie dyrektywnego do skrajnie liberal­nego i dlatego też najłatwiej jest mi opisać typy ekstremalne: dyrektywnego eksperta i liberalnego leseferystę, a także doradcę konsultanta, który mieści się w poradnictwie dialogowym. Sądzę, że najlepiej sytuację tę odda rysu­nek 1. Posługując się nim omówię wyróżnione modele w następującej kolejności: dyrektywni doradcy - ekspert, informator, dalej liberalni dorad­cy, leseferysta i spolegliwy opiekun, na końcu zaś zajmę się doradcą kon­sultantem.

s. 10

1.1. Dyrektywni doradcy zawodu

Podstawa poradnictwa dyrektywnego jest koncepcja behawioralna. Poradnictwo dyrektywne zakłada znaczną przewagę doradcy nad radzą­cym się. Doradca „wie”, co jest dobre, pożądane i steruje radzącym się, dając mu gotowe rozwiązania.

Doradcami mieszczącymi się w tym modelu jest głównie ekspert, ale także mniej ekstremalny - informator. Termin doradca ekspert używany jest zarówno w literaturze polskiej, jak i zagranicznej, niekiedy w różnych znaczeniach. Słownik języka polskiego określa eksperta jako „specjalistę od wydawania orzeczeń i opinii w sprawach spornych, wchodzących w zakres jego kompetencji: biegły, rzeczoznawca”. Natomiast ekspertyza oz­nacza „badanie przez ekspertów dowodów rzeczowych tub faktów w celu wydania orzeczenia, stosowane np. w sądownictwie, medycynie/ technice; opinia, orzeczenie”.

Z przedstawienia choćby tych krótkich definicji można wysnuć wnio­sek, że doradca ekspert to taki, który skupia się bardziej na przedmiotach, na problemie, wyniku działania, a nie na samej osobie radzącego się. Ekspert jest przekonany o swojej racji, „wie lepiej”, zakłada, że jeżeli radzą­cy się dostosuje się do porady (instrukcji, wskazówek), rezultaty będą zgodne z przewidywanymi. Rozwiązuje problem za radzącego się. W relacji z nim radzący się jest tylko wykonawcą poleceń i instrukcji.

Doradca ekspert obejmuje całość problemu, formułuje prognozę, zna sposoby rozwiązania problemu.

Jeżeli odniesiemy te stwierdzenia do terenu poradnictwa zawodowego i przyjrzymy się doradcy zawodu, okaże się, że doradzający powinien znać doskonale wszystkie zawody. Poznanie osobowości ucznia nie jest tutaj tak istotne. Doradca powinien się raczej skupić na sytuacji zewnętrznej, która determinuje zachowanie się ucznia. Posługując się koncepcja diagnostycz­ną wyboru zawodu, doradca potrafi zdiagnozować" cechy i „dopasować" je do odpowiedniego zawodu. Ekspert posiada dużą wiedzę, doświadczenie, wie, co dla danego ucznia jest najlepsze (przynajmniej ma takie wewnętrzne przekonanie). Stosując odpowiednie kary i nagrody, w postaci pochwał lub wskazania na niedostatki czy braki, wpływa, nakłania osobę radzącą się, aby wybrała taki zawód, który doradca ekspert uważa za najbardziej odpowiedni dla niej.

s. 11

Rys. 1. Modele działalności doradcy zawodu. (źródła: opracowanie własne)

s. 12

Ekspert udziela instrukcji, wskazówek i poleceń. Odpowie­dzialność za udzieloną poradę zawodową leży po stronie doradcy, jako że radzący się jest bierny. Wyboru dokonuje doradca. Jest to skrajny typ doradcy zawodu w tym modelu doradzania.

Inny, mniej ekstremalny doradca, zajmuje sic głównie informacją o możliwości zatrudnienia, zawodach i proponowaniem (w łagodniejszej formie) jego zdaniem najlepszego zawodu dla radzącego się. Ten typ do­radcy zawodu nazywam informatorem. Żyjemy w erze informacji, jest ona zasadniczym elementem współczesnego świata. Zdaniem T. Gobana-Klasa w dobie rozwiniętej konkurencji jest ona także najsilniejszą bronią. Kto posiada informacje, ma też i władzę. Ale informacja wtedy jest ważna, gdy jest magazynowana, selekcjonowana, przekazywana, zrozumiała i dostę­pna, bowiem bez komunikacji staje się ona bezużyteczna.

Informację można określić jako: „powiadomienie o czymś, zakomuni­kowanie czegoś, wiadomość, wskazówkę, pouczenie”. W tym znaczeniu informacją jest każda wiadomość, znak, zezwolenie, nakaz lub zakaz. Takie rozumienie tego terminu, zdaniem K. Lelińskiej, jest najczęściej eks­ponowanie w literaturze, natomiast rzadziej traktuje się informację jako proces, który można określić jako „informowanie”.

Traktując relację człowiek - otoczenie jako układ komunikacyjny, moż­na w nim wyróżnić następujące elementy składowe: nadawca, przekaz, odbiór. Osobę, która udziela informacji, nazywa się informatorem (na­dawcą), osobę, która uzyskuje informacje - odbiorcą.

Myślę, że usytuowanie doradcy informatora na granicy poradnictwa dyrektywnego i dialogowego jest zasadne, ponieważ człowiek może być sterowany przez informacje, ale jest jednocześnie układem, który je prze­twarza, może zatem w zależności od swojej oceny przyswoić je lub odrzu­cić.

Posługując się podziałem cnót przedstawionych przez M. Ossowską przypisałam doradcy dyrektywnemu (głównie ekspertowi i częściowo in­formatorowi) cnoty osobiste, czyli zdobiące, oraz cnoty praktyczne.

Do cnót osobistych, które stanowią ozdobę tego, kto jest w nie wyposa­żony, autorka zalicza np. godność, odwagę, skromność. Inna grupa, którą wyróżnia M. Ossowska, to cnoty praktyczne, zwane niekiedy instrumentalnymi.

s. 13

Nie mają one społecznego charakteru, ponieważ, aby je posiadać, nie jest wymagana obecność drugiego człowieka. Cnoty praktyczne są takimi, na których samemu się dobrze wychodzi: pracowitość, dokładność, metodyczność, rzutkość, przezorność, umiarkowanie, zapobiegliwość, su­mienność, wstrzemięźliwość.

1.2. Liberalni doradcy zawodu

Koncepcja psychodynamiczna człowieka została przypisana przez A. Kargulową poradnictwu dyrektywnemu, ja natomiast byłabym skłonna umieścić ją w typie poradnictwa liberalnego. Zgodnie z tą koncepcją, siły napędowe ukierunkowujące działanie ludzkie tkwią wewnątrz człowieka i są przez niego najczęściej nieuświadomione. Zmiana zachowania czło­wieka jest możliwa przez psychoterapię, która ma na celu uświadomienie wewnętrznych konfliktów.

Psychoanaliza zajmowała się przede wszystkim słabymi stronami czło­wieka, natomiast koncepcja humanistyczna, która również dawałaby pod­stawy poradnictwu liberalnemu, powstała stosunkowo niedawno, bo w latach sześćdziesiątych, kładzie nacisk przede wszystkim na mocne strony radzącego się, na ogromne możliwości człowieka. Przyjmuje jednak, że człowiek nie zawsze umie je wykorzystać i sam rozwiązywać konflikty oraz wyrównywać braki.

Doradcy liberalni, tzn. leseferysta i spolegliwy opiekun, pozostawiają bardzo dużą swobodę radzącemu się: przede wszystkim nie formułują dyrektyw, a także nie poddają go działaniom naprawczym. Doradcy ci postępują według trzech podstawowych zasad: są kongruentni, szanują radzącego się bezwarunkowo, akceptując go takim, jakim jest, „wczuwają się”, a nie oceniają czy krytykują.

Termin „leseferyzm” oznacza niewtrącanie się, nieprzeszkadzanie, po­zostawienie swobody działania. Wywodzi się z języka francuskiego (laisser faire) i znaczy: „dajcie [ludziom] czynić co im się podoba”. Na tej podstawie utworzyłam nowy termin - leseferysta. Oznacza on osobę, która nie przeszkadza, nie wtrąca się, pozostawia innym wolną rękę i swobodę działania.

Doradca leseferysta nie wysuwa propozycji czy też sugestii, ale stwarza możliwość, „oświetla pole problemowe”. Nie ocenia, nie krytykuje, nie poucza, nie udziela żadnych rad.

s. 14

Jest cierpliwym słuchaczem, zwiększa poczucie bezpieczeństwa i zaufanie do własnych sił osoby radzącej się. Mimo „empatycznego bycia razem” nie bierze odpowiedzialności za decy­zje ucznia - nie przez obawę, ale przez szacunek i respektowanie praw do samostanowienia drugiej strony. Doradca jawi się jako osoba towarzysząca. Radzący się sam zaczyna koncentrować się na własnym postępowaniu. Dąży do tego, by przez własny rozwój „przerosnąć problem”. Rola doradcy w tym modelu jest mało aktywna, pozostaje jakby na uboczu tego, co dzieje się w radzącym się.

Termin spolegliwy opiekun utworzony został przez T. Kotarbińskie­go, a oznacza kogoś, na kim można polegać. „Opiekun wtedy jest spolegli­wy, kiedy można słusznie zaufać jego opiece, że nie zawiedzie, że zrobi wszystko, co do niego należy, że dotrzyma placu w niebezpieczeństwie, w ogóle będzie pewnym oparciem w trudnych okolicznościach”. Najbar­dziej na spolegliwego opiekuna nadaje się ten, który jest życzliwie usposo­biony względem podopiecznych, ma dobre serce, jest wrażliwy na cudze potrzeby i skłonny do pomagania, powinien także umieć panować nad sobą dawać z siebie maksimum możliwego wysiłku. Doradca spolegliwy opiekun ofiaruje zatem oparcie w trudnych chwilach, wytwarza atmosferę bezpieczeństwa. Nie wchodzi w rolę rodzica, nie poucza, ale jest raczej starszym kolegą lub bratem. Umiarkowany, powściągliwy, prowadzi, wy­jaśnia, zachęca do działania. Nie narzuca swojego działania, ale sugeruje rozwiązania, podsuwa propozycje, stymuluje. Gdy jest proszony o poradę, nie odmawia udzielenia jej, ale zdaje sobie sprawę z tego, że nie jest nieomylny.

Jeżeli znowu spróbujemy odnieść wszystkie ustalenia dotyczące czyn­ności doradcy i radzącego się w poradnictwie liberalnym na grunt porad­nictwa zawodowego, to okaże się, że doradca zawodu, którego nazwałem leseferystą, w odróżnieniu od eksperta nie jest zorientowany na zawody, ale na ucznia. Nie ma gotowych odpowiedzi, jaki zawód uczeń powinien wybrać, bo wie, że każda jednostka jest inna i to, co jest dobre i wartościowe dla doradcy, nie musi być takim dla radzącego się. Wybór zawodu trakto­wany jest przez tego doradcę jako proces wychowawczy: leseferystą chce wspólnie z uczniem przebywać drogę rozwoju zawodowego, ale niekoniecznie zamykać ją wyborem konkretnego zawodu.

s. 15

Taki doradca poświęca uczniowi wybierającemu zawód wiele czasu, pobudza do poznania siebie, również pod kątem wyboru zawodu, stwarza możliwości samoanalizy, „oświetla pole problemowe'⁷, ale odmawia udzielania rad. Ostateczną decyzję co do wyboru dalszej drogi życiowej pozostawia samemu uczniowi. Odpowiedzialność za wybór leży zatem po stronie radzącego się.

Mniej ekstremalnym doradcą zawodu, funkcjonującym również w ty­pie poradnictwa liberalnego, jest spolegliwy opiekun, który także ciepły, otwarty i akceptujący stymuluje ucznia do aktywności, podsuwa nowe propozycje, nie narzuca zdania, ale w sytuacji, gdy jest proszony, nie rezygnuje z udzielania porady. Uczeń sam podejmuje decyzję zawodową przy akceptacji doradcy spolegliwego opiekuna, zatem i odpowiedzialność za decyzje jest tu rozłożona, większa jednak po stronie radzącego się.

Posługując się podziałem cnót według M. Ossowskiej, przypisałam doradcy liberalnemu (głównie leseferyście i częściowo spolegliwemu opie­kunowi) cnoty miękkie, zwane też dobroczynnymi, oraz cnoty służące organizowaniu życia społecznego. Kierowanie się tymi cnotami łączy się z korzyścią dla bliźnich. Łagodzą one współżycie, nie dopuszczają do konfliktów.

Do cnót miękkich zalicza autorka miłość bliźniego, życzliwość, toleran­cję, braterstwo, humanizm, opiekuńczość, a także altruizm, bezinteresow­ność, delikatność, uprzejmość, ufność, współczucie, wyrozumiałość.

Cnoty służące organizowaniu życia zbiorowego to: wzajemna pomoc, solidarność, morale, współdziałanie, uspołecznienie.

1.3. Doradca zawodu konsultant

Koncepcja psychologiczna człowieka, zwana poznawczą, jest najbar­dziej popularna w Polsce, choć na świecie na zrobiła aż tak dużej kariery. Ta koncepcja odrzuca obraz człowieka reaktywnego, który jest sterowany wyłącznie przez środowisko, ale również nie zgadza się z poglądem, że człowiek jest jednostką słabą, która kierują nieświadomie popędy. „Jed­nostka jest samodzielnym podmiotem, przyjmującym postawę badawczą wobec rzeczywistości”, Zachowanie człowieka zależy od informacji pły­nących z zewnątrz ze środowiska oraz wewnątrz (z tzw. struktur poznaw­czych).

s. 16

Jednostka jednak wychodzi poza dane informacyjne, ponieważ rów­nież sama organizuje posiadaną wiedze. Podstawą modyfikacji zachowa­nia ludzkiego jest w tej koncepcji celowe i systematyczne wychowanie. Stosunek między nauczycielem a uczniem czy doradcą a radzącym się powinien być taki, jak między bardziej i mniej doświadczonym badaczem.

Doradca konsultant zatem w tej koncepcji będzie partnerem radzącego się, obydwaj są badaczami, ale doradca ma większe kompetencje i doświad­czenie Ten typ poradnictwa określa A. Kargulowa mianem dialogowe­go. Termin „konsultant” występuje w literaturze przedmiotu w różnym kontekście i ma różne znaczenia. Słownik języka polskiego określa konsultan­ta jako „specjalistę, fachowca, udzielającego rad, wskazówek, wyjaśnień, orzeczeń w zakresie swojej specjalności”. „Konsultować” to „udzielać porady”, natomiast „konsultować się”, to „radzić się/ zasięgać rady w jakiejś sprawie u specjalisty”.

Typ poradnictwa dialogowego nie jest zdecydowanie kierujący ani otwierający, ale godzi oba podejścia. Zatem konsultant jako wykonawca poradnictwa dialogowego, stosuje zarówno „instruowanie” (poradnictwo dyrektywne), jak i „uczenie się siebie” (poradnictwo liberalne). W modelu działalności doradcy konsultanta są dwa podmioty działające: doradca i radzący się. Bowiem nie tylko doradca, ale i radzący się, charakteryzują się aktywnością, są badaczami, przy czym jednego z nich (doradcę) cechuje i większe doświadczenie i większe kompetencje.

Układ doradca - radzący się dąży do równowagi, można tę sytuację poradniczą określić jako „wyważoną symetrię”, ponieważ doradca i radzą­cy się są partnerami, którzy nawiązują dialog. Radzący się jest jednostką twórczą i samodzielną, kieruje sam swoim losem, jednak w pewnych sytu­acjach może potrzebować pomocy. Wtedy doradca dostarcza mu nowych informacji, doświadczeń, inaczej organizuje informacje, które radzący się już posiada, rozwiązują problemy wspólnie z radzącym się.

Jeżeli odniesiemy te opisy na obszar poradnictwa zawodowego, to okaże się, że doradca zawodu konsultant połączy funkcje orientacji zawo­dowej i poradnictwa zawodowego, ponieważ zajmuje się uczniem i zawo­dami. Doradca zawodu, który preferuje typ poradnictwa dialogowego, zwraca uwagę na motywację ucznia do podjęcia zawodu i na to, jakie

s. 17

wartości radzący się chce uzyskać wybierając zawód, ponieważ informacje płynące z wewnątrz, ze struktur poznawczych, a także ze środowiska zewnętrznego, ukierunkowują działalność zarówno ucznia, jak i doradcy. Uczeń konsultuje swoje wybory, więc i odpowiedzialność za wybór zawo­du podzielona jest między obie strony. Doradca i uczeń wspólnie rozwią­zują problemy.

T. Tomaszewski, Wstęp do psychologii, PWN, Warszawa 1971.

Szerzej modele działalności doradcy zawodu opisuję w: Doradca zawodu. Studium teoretyczne z zakresu poradoznawstwa, Wyd. UWr, Wrocław 1993.

Porównaj: A. Kargulowa, Poradnictwo jako wiedza i system działań. Wstęp do poradoznawstwa, Wyd. UWr., Wrocław, 1986. s. 13-18.

Terminem tym posługują się: A. Kargulowa, T. Hejnicka-Bezwińska, M. Kulczycki, J. Koščo, L.M. Brammer, Międzynarodowe Biuro Pracy w Genewie i inni.

Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, PWN, Warszawa 1978, s. 525.

Tamże.

T. Goban-Klas, informacja: towar, którego brak najbardziej, „Polityka" nr 7 z 17.02.1990 r.

Słownik języka polskiego, s. 788.

Słownik pedagogiki pracy, Ossolineum, Wrocław 1986, s. 94.

K. Lelińska, Przygotowanie uczniów do wyboru zawodu metoda zajęć praktycznych, WSiP, Warszawa 1985, s. 34-35.

M. Ossowska, Normy moralne. Próba systematyzacji, PWN, Warszawa 1985, s. 175-229.

Cnoty te nie mają społecznego charakteru w tym sensie, że można je uprawiać na bezludnej wyspie. M. Ossowska, s. 224-229.

Mimo iż psychoanaliza skupia się głównie na słabych stronach człowieka, może zawrzeć się (podobnie jak podaje T. Tomaszewski) w koncepcji humanistycznej, a ta z kolei należy do poradnictwa liberalnego.

J. Kozielecki, Koncepcje psychologiczne człowieka, PIW, Warszawa 1977.

Tamże, s. 103.

Słownik języka polskiego, T. II, s. 26.

Tamże.

Termin „leseferysta” może budzić pewne negatywne skojarzenia. Osoba taka może być postrzegana jako ta, której na niczym nie zależy, której nie obchodziłoś dziecka. Natomiast doradca leseferysta opisany przeze mnie daje „wolną rękę” dziecku, ale jest przy nim, czuwa, wzmacnia siły dziecka, daje oparcie.

E. Sujak, Poradnictwo małżeńskie i rodzinne, Księgarnia św. Jacka 1988,5.38.

Tamże, s. 76.

T. Kotarbiński, Medytacje o tyciu rodzinnym, WP, Warszawa 1966, s. 68-72: „spolegliwy” jest treściowo podobny do niemieckiego „zuverlässig” i oznacza godny zaufania, niezawodny, wypróbowany.

Tamże.

M. Ossowska, op.cit., s. 174-229.

Tamże, s. 175-195.

J. Kozielecki, op.cit., s. 190.

Tamże, s. 190.

A. Kargulowa, op.cit., s. 78.

Słownik języka polskiego, s. 996, T. 1

Tamże.

A. Kargulowa, op.cit., s. 24.

Tamże, s. 113.

Tamże.

7

---