Rozdział I Rynek pracy i polityka rynku pracy
1. Pojęcie i istota rynku pracy
Pojęcie i funkcja rynku pracy
Rynek pracy jest jednym z czterech rynków analizowanych w ekonomii. Obok niego funkcjonuje rynek dóbr i usług, rynek kapitału i rynek pieniądza. Szczególną uwagę skupiają ekonomiści na związki łączące rynek pracy z rynkiem dóbr i usług (rynkiem towarowym). Cechą wspólną tych rynków jest występowanie na każdym z nich przedmiotu wymiany (towaru), popytu i podaży oraz ceny.
Na rynku dóbr i usług popyt na dobra i usługi jest kreowany w ostatecznym rachunku przez gospodarstwa domowe, jako nabywców (konsumentów), ich podaż tworzona jest przez zakłady pracy (producentów). W wyniku dopasowania się popytu i podaży towarów kształtuje się ich cena (rys. 1).
Rys.1. Miejsce rynku pracy w systemie wymiany.
Źródło: J. Unolt, „Ekonomiczne problemy rynku pracy”, Interart, W-wa 1996, s.22
Na rynku pracy przedmiotem wymiany jako towar występuje praca. Praca ta może być rozumiana dwojako, po pierwsze jako samo jej świadczenie (usługa pracy); po drugie jako potencjał pracy (siła robocza, kapitał ludzki). W tym drugim przypadku należy zaznaczyć, że jest to towar szczególny, różniący się od towarów materialnych tym, iż w wyniku użycia („nabycia”) go przez pracodawcę nie zmienia właściciela, lecz nadal pozostaje własnością świadczącego pracę. Popyt na rynku pracy zgłaszają zakłady pracy (pracodawcy), zaś podaż stwarzają gospodarstwa domowe, z których wywodzą się pracownicy (pracobiorcy). Ceną pracy jest wynagrodzenie za pracę (płaca), której wysokość ustala się w wyniku konfrontacji popytu na pracę z podażą pracy.
Między rynkiem towarowym a rynkiem pracy występuje sprężenie zwrotne. Można to wytłumaczyć następująco: wzrost popytu na towary powoduje zwiększenie popytu na pracę, a związany z tym wzrost wynagrodzeń pracowników, będących jednocześnie konsumentami, jest przyczyną większego popytu na towary.
Według „Leksykonu rynku pracy” rynek pracy obejmuje całokształt zagadnień związanych z kształtowaniem podaży pracy i popytu na pracę. Na rynku tym mają miejsce transakcje kupna pracy, jako angażowanie pracowników oraz transakcje sprzedaży pracy. Na rynku pracy w warunkach gospodarki rynkowej istnieje konkurencja. Bezrobocie wpływa na to, że poszukujący pracy muszą systematycznie podnosić swoje kwalifikacje w celu bycia bardziej konkurencyjnymi w stosunku do innych poszukujących pracy.
Rynek pracy można rozpatrywać w skali całego kraju (rynek krajowy). Podlega on ogólnej polityce państwa i jest regulowany przez decyzje centralne. W skali województwa lub makroregionu występuje rynek regionalny; zaś rynek pracy w skali gminy, lub kilku powiązanych ze sobą miast i gmin określa się jako rynek lokalny.
Podstawową funkcją rynku pracy jest alokacja i realokacja występujących zasobów ludzkich (pracy) oraz utrzymanie w dłuższym czasie równowagi między podażą a popytem na pracę. Odbywa się to przez stworzenie pracodawcom możliwości pozyskania pracowników z odpowiednim potencjałem roboczym. Natomiast pracownikom umożliwia uzyskanie pracy odpowiadającej ich potrzebom ekonomicznym i społecznym. Funkcja ta jest realizowana w procesie negocjacji między pracownikami a pracodawcami, wynikiem których są umowy o pracę określające prawa i obowiązki obu stron.
Głównymi uczestnikami rynku pracy są wyżej wymienione przedstawicielstwa, gdyż pomiędzy nimi zawierane są umowy regulujące stosunki pracy. Obok głównych podmiotów występuje szereg podmiotów pomocniczych, wśród których pierwszoplanową rolę pełni państwo, określając podstawy prawne stosunków pracy, wywierając wpływ na działalność pozostałych podmiotów. Należą do nich sądy pracy rozstrzygające kwestie sporne powstałe na tle stosunków między pracodawcami a pracobiorcami, urzędy pracy świadczące usługi w zakresie pośrednictwa pracy, poradnictwa zawodowego, obsługi bezrobotnych oraz różnego rodzaju organizacje samorządowe lub samopomocowe świadczące podobne usługi.
Regulacje prawne, określające prawa i obowiązki poszczególnych uczestników rynku pracy w Polsce powinny uwzględniać normy prawne ONZ, MOP oraz europejskie. Przystąpienie Polski do Rady Europy, stowarzyszenie z EWG oraz dążenie do uzyskania pełnego członkostwa we Wspólnotach Europejskich wymaga dostosowania wewnętrznego systemu prawnego Polski.
Model struktury podmiotów rynku pracy oraz ich wzajemnych powiązań, odpowiadający standardom krajów wysoko rozwiniętych, przedstawia rysunek 2.
Rys.2. Model podmiotów rynku pracy.
|
|
|
|
|
|
|
Negocjacje, Strajk, Lokaut |
Związki pracodawców |
|
|
|
|
Państwo |
|
|
Urzędy pracy |
|
|
Sądy pracy |
|
|
|
|
|
Organizacje samorządowe i samopomocowe |
|
|
|
|
|
Przedsiębiorstwa |
|
|
|
|
Źródło: J.Unolt, „Ekonomiczne problemy rynku pracy”, Interart, W-wa 1996, s.24
Segmentacja rynku pracy.
Rozważając podział rynku pracy należy oprzeć się na założeniu jego wewnętrznego zróżnicowania, niejednorodności - heterogeniczności. Różnorodność podaży i popytu na pracę oraz wszystkich odpowiadających im procesów i zjawisk tworzy części rynku pracy, obejmujące zbliżone miejsca pracy i pracobiorców charakteryzujących się stosunkowo podobnymi cechami. Części te są względnie hermetycznie zamknięte dla przepływu siły roboczej, reprezentującej odmienne cechy.
W celu opisu procesu wywołanego tą niejednorodnością, teoria rynku pracy posługuje się pojęciem „podział” lub „segmentacja”. W wyniku tego powstają części lub segmenty rynku pracy, które charakteryzują się względną homogenicznością podaży i popytu na siłę roboczą. Rynek pracy składa się z wielu rynków cząstkowych, zwanych segmentami, które tworzą jego strukturę. Segmenty te mogą być wyodrębnione na podstawie różnych kryteriów, jak: płeć, wiek, kwalifikacje, zawód, gałąź lub dział gospodarki, określony region lub miejscowość. Możemy więc mówić o odrębnych rynkach pracy kobiet i mężczyzn, młodocianych i osób starszych, pracowników niewykwalifikowanych lub z wyższym wykształceniem, rynkach pracy ekonomistów, prawników itp.
Można wyodrębnić dwa zasadnicze punkty widzenia segmentacji rynku pracy. Pierwszy z nich obejmuje tradycyjne (statystyczne) podziały rynku pracy odnoszące się jedynie do kwestii kwalifikacji. Drugi, podejmuje wszystkie kluczowe problemy teorii rynku pracy. Przede wszystkim są to mechanizmy alokacji siły roboczej, niezrównoważenie i proces przywracania równowagi, kształtowanie siły roboczej oraz podział dochodów z pracy w warunkach rozbicia rynku pracy, które tworzą teorie segmentacji.
1.2.1.Tradycyjny podział rynku pracy
Tradycyjny podział rynku pracy jest jedną z najczęściej stosowanych technik opisu i analizy rynków pracy. W jego ramach jego wyodrębnia się najczęściej rynki poszczególnych zawodów, gałęziowo-branżowe i regionalne. Uzasadnieniem ich istnienia jest fakt, iż w praktyce nie istnieje swobodny przepływ siły roboczej pomiędzy zawodami (wykonywanie zróżnicowanych zajęć wymaga odmiennych kwalifikacji), dziedzinami gospodarki (praca w różnych gałęziach gospodarki wymaga różnorodnych predyspozycji i przygotowania zawodowego) oraz obszarów (mobilność przestrzenna bywa mocno ograniczana). Wystąpienie ograniczeń siły roboczej jest przyczyną braku możliwości dopasowania podaży i popytu siły roboczej, a w konsekwencji nierównowagi na rynku pracy.
W literaturze przedmiotu wymienia się różne klasyfikacje rynków pracy z punktu widzenia zawodów reprezentowanych przez pracobiorców. Zawodowe rynki pracy (np. rynki dla sekretarek, pielęgniarek) to takie, na których dochodzi do transferów między zakładami pracy osób posiadających określony rodzaj kwalifikacji zawodowych.
Wyodrębnienie części gałęziowo-branżowych rynku pracy nie jest powszechne wśród badaczy. Istnieje merytoryczne uzasadnienie wydzielania segmentów branżowych, którym jest organizacja instytucjonalna rynku pracy: warunki pracy negocjowane są przez związki zawodowe i związki pracodawców (najczęściej zorganizowane według struktur branżowych). Stąd bierze się branżowa orientacja w tworzeniu warunków pracy (wynagrodzenia pracowników, ochrony pracy, zdrowia czy innych minimalnych standardów opieki socjalnej).
Kategorią istotnie różniącą rynek pracy jest przestrzeń geograficzna, która jest podstawą wyodrębnienia regionalnych i lokalnych rynków pracy. Mobilność siły roboczej pomiędzy ich obszarami jest nieduża. Wynika to głównie z wysokich kosztów przemieszczeń, trudności w zamianie mieszkania i/lub istniejącej tradycji, obyczaju. Obszary regionalnych i lokalnych rynków pracy, czyli liczba części wyodrębnionych z rynku globalnego, są zdeterminowane następującymi czynnikami: rozwój publicznej sieci komunikacyjnej, wysokość kosztów paliw płynnych, koszty utrzymania indywidualnych środków transportu w całości kosztów utrzymania pracobiorców.
Odnosząc się do współczesności można zauważyć tendencję rozszerzania się obszarów rzeczywistego oddziaływania podaży i popytu na siłę roboczą, jako skutku zanikania ekonomicznych, administracyjnych i społecznych barier przepływu siły roboczej między regionami, a nawet krajowymi rynkami pracy.
Rynek pracy obejmuje znaczną część obszaru kontynentu europejskiego. Pewne oznaki takich przemian widać w krajach tworzących Unię Europejską, gdzie swoboda przepływu siły roboczej jest jedną z podstaw funkcjonowania organizacji.
Klasyfikacja łącząca kryteria zawodowe, gałęziowe i regionalne zdefiniowała mikrorynki, których stopniowa agregacja doprowadziła do określenia makroregionów. Proces ten pozwolił na wyodrębnienie następujących rynków pracy:
pracobiorców reprezentujących określony zawód w danej części zakładu pracy,
wszystkich zatrudnionych i miejsc pracy w danej części zakładu,
zakładu pracy (w całości),
jednej gałęzi gospodarki w określonym regionie,
jednej gałęzi gospodarki lub
wszystkich zatrudnionych i miejsc pracy w danym regionie
całej gospodarki narodowej danego kraju
przestrzeni ponadnarodowej (międzynarodowy rynek pracy).
1.2.2. Koncepcje podziału rynku pracy.
Badania nad procesami segmentacji rynku pracy, rozwijane od kilkudziesięciu lat w wielu krajach, doprowadziły do powstania różnych koncepcji teoretycznych dotyczących tego zagadnienia. Do najbardziej popularnych należą koncepcje trójsegmentowego oraz dwusegmentowego rynku pracy.
Koncepcja trójsegmentowego podziału rynku pracy, zakłada jego podział na rynek pracy zewnętrzny, zawodowy i wewnątrzzakładowy:
- Rynek pracy zewnętrzny określa się jako rynek wolny, na którym nie występują bariery mobilności pracowników ani ograniczenia płacowe, stosunki między pracodawcami a pracobiorcami reguluje jedynie mechanizm płacowy, oparty na swobodnie kształtujących się relacjach między popytem a podażą pracy.
- Rynek pracy zawodowy jest rynkiem wewnętrznym. Obejmuje on pracowników, którzy są członkami określonego związku zawodowego. Relacje na tym rynku są regulowane przez dwustronne porozumienia, przeważnie o charakterze lokalnym, zawierane między związkami zawodowymi a pracodawcami.
- Wewnątrzzakładowy rynek pracy obejmuje stosunki między popytem na pracę a jej podażą w ramach samodzielnych jednostek organizacyjnych (przedsiębiorstw, instytucji). Decyzje pracodawców, podejmowane arbitralnie lub w porozumieniu z zakładową reprezentacją pracowników, konkretyzują warunki i zasady ruchu (przyjmowania, zwalniania, awansowania) oraz wynagradzania pracowników.
Koncepcja dwuczęściowego (dualnego) podziału rynku pracy jest najbardziej reprezentatywną dla prowadzonych współcześnie badań empirycznych. Według niej rynek pracy dzieli się na sektor pierwszoplanowy inaczej pierwotny i drugoplanowy (wtórny).
- Sektor pierwszoplanowy obejmuje miejsca pracy bardziej stabilne i lepiej płatne. Dostęp do niego uzasadniony jest posiadaniem wysokich kwalifikacji, a zatrudnieni w jego obszarze pracownicy w miarę wzrostu stażu pracy mogą rokować nadzieje na rozwój i awans. Dalszą cechą tego sektora jest znacząca pozycja związków zawodowych.
- Kontrast w stosunku do poprzedniego stanowi drugoplanowy sektor rynku pracy. Odznacza się on małą stabilnością zatrudnionych, ponieważ przeważają w nim prace krótkotrwałe i doraźne, a pracownicy (głównie kobiety, młodociani, imigranci) mają niskie kwalifikacje, są słabo wynagradzani i nie mają szans na dalszy rozwój lub awans. Związków zawodowych w tym sektorze przeważnie brak albo pozycja ich jest bardzo słaba.
Przedstawione segmenty rynku pracy mogą nakładać się na siebie oraz ulegać dalszym podziałom na subsegmenty, które tworzą strukturę rynku pracy.
Popyt na pracę.
Popyt na pracę oznacza zapotrzebowanie gospodarki w skali makroekonomicznej (konkretnego zakładu pracy) na potencjał roboczy w wymiarze ilościowym i jakościowym. Może on być rozpatrywany dwojako: jako popyt całkowity (globalny) oraz jako popyt aktualny. Pierwszy z nich uwzględnia wolne oraz obsadzone stanowiska pracy, drugi odnosi się do przyszłości i obejmuje tylko nie obsadzone stanowiska pracy. W wymiarze ilościowym aktualny popyt na pracę określa liczbę wolnych stanowisk pracy i wielkość zasobów czasu pracy, które odpowiadają zapotrzebowaniu pracodawców. W wymiarze jakościowym popyt na pracę określają wymagane cechy osobowe (np. wiek, płeć, stan zdrowia, itp.) oraz kwalifikacje poszukiwanych pracowników z uwzględnieniem ich uzdolnień i dyspozycyjności wobec pracodawcy. Popyt na pracę w konkretnym zakładzie pracy może wynikać z dwóch źródeł. Źródłem pierwszym jest zapotrzebowanie rekompensacyjne, przez które należy rozumieć, że na miejsce pracowników, z którymi rozwiązano stosunek pracy, przyjmuje się nowych. Na to zapotrzebowanie wpływa m.in.:
ubytek naturalny części pracowników na skutek śmierci, inwalidztwa, przejścia na emeryturę,
ubytek pracowników uzasadniony społecznie (powołanie do służby wojskowej, urlop wychowawczy),
zwolnienie pracownika przez pracodawcę, jak również rozwiązanie stosunku pracy z własnej inicjatywy pracownika,
zmniejszenie wymiaru normalnego czasu pracy (np. skrócenie czasu dnia roboczego z 8 do 6 godzin), przy utrzymaniu dotychczasowej wielkości produkcji dóbr i usług.
Drugim źródłem popytu jest zapotrzebowanie rozszerzające w celu zwiększenia ogólnej liczby pracowników. Zapotrzebowanie rozszerzające kształtuje się pod wpływem:
oddania do użytku nowych stanowisk pracy w wyniku zakończenia procesów inwestycyjnych,
zwiększenia dotychczasowej obsady stanowisk pracy,
zwiększenia zmianowości eksploatacji posiadanych maszyn i urządzeń.
Opisane źródła popytu na pracę należy traktować jako jego czynniki bezpośrednie popytu. Istnieją także pierwotne czynniki tego popytu na pracę, do których należą przede wszystkim:
popyt na wytwarzane dobra i usługi,
wydajność (produktywność) oraz czas pracy zatrudnionych pracowników,
poziom ich płac realnych.
Rozpatrując gospodarkę rynkową przy założeniu, że pozostałe czynniki nie ulegają zmianie, popyt na pracę zależy przede wszystkim od popytu na wytwarzane produkty i wykonywane usługi, czyli od możliwości ich sprzedania na konkurencyjnym rynku towarowym. W miarę wzrostu możliwości, większe są dochody producentów i tym większe jest z ich strony zapotrzebowanie na pracę. Istotne znaczenie w kształtowaniu równowagi na rynku pracy odgrywają płace realne. Są one jednym z instrumentów organizacyjnych motywujących pracowników do pracy w celu podnoszenia wydajności pracy.
Popyt na pracę (jeżeli pozostałe czynniki nie ulegną zmianie) kształtuje się odwrotnie proporcjonalnie do płacy realnej jako ceny pracy. Oznacza to, że gdy wzrasta płaca realna, stanowiąca dla pracodawców zwiększenie kosztów pracy, to następuje spadek popytu na pracę i odwrotnie - spadek płacy realnej powoduje wzrost tego popytu. Przedstawia to rysunek 3.
Rys. 3. Wpływ pracy realnej na wielkość popytu na pracę
Źródło: J.Unolt „Ekonomiczne problemy rynku pracy” Interart, Warszawa 1996 s. 36.
Podaż pracy.
W ogólnym znaczeniu podaż pracy oznacza ilość pracy zaoferowanej na rynku pracy do sprzedaży. W sposób szczegółowy można mówić o podaży pracy całkowitej oraz aktualnej, i to zarówno w wymiarze ilościowym, jak i jakościowym. Podaż pracy całkowita (globalna) obejmuje społeczne zasoby pracy, a więc ludność aktywną zawodowo (osoby już pracujące i poszukujące pracy). Aktualną podaż pracy stanowią tylko osoby obecnie nie pracujące, lecz pragnące podjąć pracę (poszukujące pracy za pośrednictwem powołanych do tego instytucji lub poza nimi). W wymiarze ilościowym podaż ta obejmuje liczbę osób poszukujących pracy oraz oferujących czas przeznaczony na wykonywanie pracy. W wymiarze jakościowym aktualna podaż pracy składa się z wszystkich cech osobowych kandydatów do pracy, ich kwalifikacji oraz oferowanej (potencjalnej) wydajności pracy. Można wymienić trzy źródła podaży pracy:
przyrost społeczny zasobów pracy, wynikający z procesów demograficznych (przyrost naturalny), tworzący podaż pracy z opóźnieniem około 20-letnim,
migracja ludności poszukującej pracy; w skali kraju - zewnętrzna (obejmująca przyjazdy z zagranicy); w skali regionów lub lokalnych rynków pracy - wewnętrzna (obejmuje przyjazdy spoza ich terenu);
aktywizacja zawodowa ludności dotychczas biernej zawodowo (np. kobiet prowadzących gospodarstwo domowe, mężczyzn po odbyciu zasadniczej służby wojskowej, innych osób zdolnych do pracy, a będących dotychczas na utrzymaniu rodziny).
Wielkość podaży pracy uzależniona jest od wielu czynników związanych z rozwojem gospodarczym kraju i prowadzoną polityką społeczno-ekonomiczną. Wysokie tempo rozwoju gospodarczego wpływa na zwiększenie zapotrzebowania na pracę i wyższe wynagrodzenie za jej wykonanie, co sprzyja wzrostowi podaży pracy. Wzrost ten może być stymulowany dodatkowo poprzez stosowanie w polityce społeczno-ekonomicznej korzystnych dla podejmowania pracy rozwiązań. Chodzi głównie o politykę płac, system ubezpieczeń społecznych, politykę socjalną i rodzinną, politykę oświatową i system kształcenia zawodowego, prawo pracy.
Jeżeli te rozwiązania będą sprzyjać aktywności zawodowej, to w większym stopniu będą pobudzać osoby bierne zawodowo do podejmowania pracy w pełnym lub częściowym wymiarze czasu, co spowoduje wzrost podaży pracy. Podaż pracy, szczególnie wyrażona wymiarem oferowanego czasu pracy, jest uwarunkowana w znacznym stopniu ogólnym poziomem życia ludności oraz panującą tradycją i obyczajami. Niski poziom życia szerokich warstw społecznych wpływa na wysoką podaż pracy. Dotyczy to także kobiet prowadzących gospodarstwo domowe i wychowujących dzieci, osób pobierających emeryturę lub rentę.
Ważną rolę w kształtowaniu dochodów ludności, a tym samym podaży pracy, odgrywa płaca realna. Wzrost jej sprzyja zwiększeniu podaży pracy, a spadek negatywnie wpływa na motywację do podejmowania pracy ( rysunek 4)
Rysunek 4. Wpływ płac realnych na wielkość podaży pracy
Źródło: J.Unolt „Ekonomiczne problemy rynku pracy” Interart, Warszawa 1996 s. 36.
Z chwilą przekroczenia pewnej granicy wzrostu płac realnych ich wprost proporcjonalny związek z podażą pracy ulega załamaniu, gdyż uzyskując wysokie zarobki ludzie przedkładają czas wolny nad możliwość uzyskania dodatkowego dochodu z pracy. Czynnikiem ograniczającym wpływ płac na wielkość podaży pracy jest relacja między płacą a wysokością zasiłku, który otrzymuje osoba bezrobotna. Jeżeli wynagrodzenie za pracę nieznacznie przekracza zasiłek dla bezrobotnych, to nie istnieją silne bodźce płacowe do poszukiwania pracy, głównie w okresie, w którym zasiłek ten przysługuje.
Równowaga i stany nierównowagi na rynku pracy.
W wyniku wzajemnego oddziaływania popytu na pracę i podaży pracy, na rynku pracy może wystąpić jedna z niżej przedstawionych sytuacji:
równowaga popytu z podażą pracy (liczba wolnych miejsc równa się liczbie osób poszukujących pracy),
niedobór potencjału pracy (liczba wolnych miejsc pracy jest większa niż liczba osób poszukujących pracy),
nadwyżka potencjału pracy (liczba wolnych miejsc pracy jest mniejsza niż liczba osób poszukujących pracy).
Stan idealny wystąpiłby przy pełnej równowadze na rynku pracy, w którym potrzeby pracodawców i pracobiorców byłyby całkowicie zaspokojone. Występowałoby pełne wykorzystanie stanowisk pracy na miarę potrzeb kreowanych przez popyt na wytwarzane dobra i usługi, przy jednoczesnym zatrudnieniu osób poszukujących pracy. Stan taki oznaczałby zatrudnienie racjonalne, wówczas gdy wszyscy czynni zawodów byliby wykorzystani na miarę swoich możliwości, zarówno pod względem natężenia wysiłku (intensywności pracy), jak i kwalifikacji.
Niedobór potencjału pracy oznacza pełne zatrudnienie, które w praktyce przekształca się w zatrudnienie nadmierne, będące w istocie rzeczy bezrobociem ukrytym wśród zatrudnionych z towarzyszącym mu niewykorzystaniem czasu pracy i kwalifikacji, oraz niepełne wykorzystanie zainwestowanego kapitału rzeczowego (maszyn) z powodu braku rąk do pracy.
Dodatnią konsekwencją tej sytuacji jest zaspokojenie podstawowej potrzeby człowieka, którą jest potrzeba bezpieczeństwa osiągana w przypadku pewności zatrudnienia i braku obaw o utratę źródła środków utrzymania. Nadwyżka potencjału pracy może występować w mniejszym lub większym stopniu. Jest cechą charakterystyczną rynku pracy w gospodarce rynkowej. Dominuje w niej nadmiar wolnej siły roboczej, która w danych warunkach nie może uzyskać pracy bądź też przy danym wynagrodzeniu nie decyduje się na jej podjęcie. Oznacza to powstanie bezrobocia frykcyjnego, w pierwszym przypadku o charakterze przymusowym, w drugim o charakterze dobrowolnym.
Poprzez nadwyżkę potencjału pracy pracodawcy mogą dobierać kandydatów do pracy stosownie do potrzeb, co pozwala im na wykorzystanie zainwestowanego kapitału rzeczowego do granic wyznaczonych przez popyt towarowy i opłacalność produkcji. Przy tym następuje dobre wykorzystanie czasu pracy i kwalifikacji zatrudnionej siły roboczej. Skutkiem tej sytuacji jest naruszenie odczuwalnej przez pracowników potrzeby bezpieczeństwa zatrudnienia, a w konsekwencji obawa przed utratą źródła utrzymania.
Sytuacje opisane jakie mogą wystąpić na rynku pracy mają charakter statyczny. W rzeczywistości rynek pracy jest rynkiem dynamicznym, układem stosunków między popytem na pracę a podażą pracy, które nieustannie ulegają zmianom.
2. Miary sytuacji na rynku pracy
W celu wyrażenia rozmiarów, struktury i dynamiki zjawisk kształtujących sytuację na rynku pracy, posługiwać się można miernikami, które w zależności od przedmiotu pomiaru, można podzielić na dwie grupy:
- mierniki dotyczące ogólnej sytuacji na rynku pracy,
- mierniki dotyczące bezrobocia.
Każde z nich mogą występować w postaci liczb bezwzględnych oraz w formie relacji wyrażających udział danego zjawiska w innym, którego to pierwsze jest składnikiem, bądź też stosunek do innego zjawiska, przyjętego dla tego pierwszego jako podstawa odniesienia. Zależnie od potrzeb prowadzonej analizy stosuje się mniejszy bądź większy zestaw mierników rynku pracy. Przedmiotem pomiaru może być rynek pracy regionalny, lokalny lub krajowy. Wśród podstawowych mierników wyrażających ogólną sytuację na rynku pracy znajdują się:
- ogólna liczba pracujących, (Lp) według stanu w określonym dniu lub stanu przeciętnego w badanym okresie;
- stosunek liczby pracujących (Lp) do liczby ludności w wieku produkcyjnym (Lwp), czyli tzw. współczynnik zatrudnienia (Wp):
Wp = Lp / Lwp
ogólna liczba pracobiorców, tzn. osób zatrudnionych na zasadzie stosunku pracy (Lz)
udział pracobiorców (Lz) w ogólnej liczbie pracujących (Lp):
Wz = Lz / Lp
- ogólna liczba osób aktywnych zawodowo (La), stanowiąca sumę liczby pracujących(Lp) oraz bezrobotnych aktywnie poszukujących pracy (Lb):
La = Lp + Lb
- stosunek liczby aktywnych zawodowo Wa) do liczby ludności w wieku produkcyjnym (Lwp) lub ludności ogółem w wieku15 lat i więcej (L>14), czyli tzw. współczynnik aktywności zawodowej (Wa):
Wa= La / Lw lub Wa = La / L>14
- ogólna liczba ludności biernej zawodowo (Lbz), stanowiąca różnicę między liczbą ludności w wieku produkcyjnym (Lwp) a liczbą pracujących (Lp):
Lbz = Lwp - Lp
W bardziej szczegółowych analizach liczbę ludności w wieku produkcyjnym, wyrażającą zasoby pracy ,należy powiększyć o ludność pracującą w wieku przedprodukcyjnym (Lpawp) i poprodukcyjnym (Lppwp) i o tę samą wielkość powiększyć liczbę ludności biernej zawodowo:
Lbz = (Lwp + Lpawp + Lppwp) - Lp
- współczynnik obciążenia pracujących (Lp) ludnością bierną zawodowo (Lbz):
Wobc = Lbz / Lp
- aktualny popyt na pracę (Pp) w badanym okresie, stanowiący sumę skierowań do pracy w tym okresie (S) oraz wolnych miejsc pracy na koniec okresu (O):
Pp = S + O
- aktualna podaż pracy (Pd) w badanym okresie, stanowiąca sumę skierowań do pracy w tym okresie (S) oraz bezrobotnych poszukujących pracy na koniec okresu (Lb):
Pd = S + Lb
- współczynnik dysproporcji (Wd) między popytem (Pp) i podażą (Pd) pracy, stanowiący stosunek różnicy tych dwóch wielkości do przeciętnego stanu zatrudnienia:
Wd = (Pp -Pd) / Lz; współczynnik dysproporcji przyjmuje wartość równą zeru, gdy na rynku pracy występuje równowaga między popytem na pracę a jej podażą; gdy na rynku pracy występuje niedobór pracowników, wartość współczynnika dysproporcji jest dodatnia, natomiast w przypadku nadmiaru kandydatów do pracy tzn. bezrobocia - ujemna;
- współczynnik ruchu, tzn. przyjęć (Wprz) i zwolnień (Wzw) pracowników zatrudnionych na zasadzie umowy o pracę, wyrażające stosunek liczby pracowników przyjętych (Lprz) oraz pracowników zwolnionych (Lzw) do przeciętnej liczby pracowników w badanym okresie lub liczby pracowników w ostatnim dniu poprzedniego okresu (Lz):
Wprz = Lprz / Lz oraz Wzw = Lzw / Lz
- wskaźniki struktury ludności pracującej (Lp), w wieku produkcyjnym (Lwp), aktywnej zawodowo (La), pracowników zatrudnionych na zasadzie umowy o pracę (Lz), popytu na pracę (Pp) i podaży pracy (Pd) w określonym dniu badanego okresu, według wybranych cech (demograficznych, kwalifikacyjno-zawodowych i społecznych); wskaźniki te stanowią stosunek liczby osób danej kategorii posiadających daną cechę (Lij) do ogólnej liczby osób tej kategorii (Li):
Wik = Lij / Li gdzie: i- badana kategoria osób,
j - badana cecha.
Wyniki obliczeń wskaźników i niektórych współczynników można wykazywać w liczbach dziesiętnych lub w procentach.
Druga grupa mierników dotyczy bezpośrednio bezrobocia. W badaniach rynku pracy poświęca się mu szczególną uwagę. Mierniki te mają charakter bardziej szczegółowy w stosunku do poprzednich. Do najistotniejszych mierników bezrobocia należą:
- ogólna liczba bezrobotnych (Lb) według stanu w określonym dniu lub stanu przeciętnego w dłuższym okresie, obliczonego jako przeciętna stanów na koniec poszczególnych miesięcy;
współczynnik bezrobocia (Wb), zwany stopą bezrobocia, wyrażający stosunek liczby bezrobotnych (Lb) do
*ogólnej liczby pracujących (Lp):
Wb = Lb / Lp
* ogólnej liczby aktywnych zawodowo (La):
Wb = Lb / La; oba współczynniki mogą być liczone również w stosunku do liczby osób cywilnych pracujących i aktywnych zawodowo;
- napływ bezrobocia, wyrażony przez liczbę bezrobotnych nowo zarejestrowanych w badanym okresie w urzędach pracy (Lbn);
- współczynnik napływu bezrobocia (Wbn), stanowiący stosunek liczby bezrobotnych nowo zarejestrowanych w badanym okresie w urzędach pracy (Lbn) do liczby bezrobotnych według stanu w ostatnim dniu poprzedniego okresu (Lb):
Wbn = Lbn / Lb
- odpływ bezrobocia, wyrażony przez liczbę bezrobotnych wyłączonych w badanym okresie z rejestracji w urzędach pracy (Lbw); ze względu na to, że wielkość ta może się zmieniać nie tylko na skutek uzyskania pracy przez bezrobotnych, lecz również w wyniku wprowadzanych zmian ustawowej definicji osoby bezrobotnej, odpływ bezrobocia oblicza się również w drugim wariancie jako tzw. odpływ netto, obejmujący tylko bezrobotnych, którzy zostali wyłączeni z rejestracji na skutek podjęcia pracy (Lbwp);
- współczynnik odpływu bezrobocia (Wbw), stanowiący stosunek ogólnej liczby bezrobotnych, wyłączonych z rejestracji na skutek podjęcia pracy (Lbwp), do liczby bezrobotnych zarejestrowanych w ostatnim dniu poprzedniego okresu (Lb):
Wb = Lbw / Lb lub Wbw = Lbwp / Lb
- współczynnik płynności rynku pracy (Wpł),wyrażający stosunek liczby bezrobotnych, którzy w badanym okresie podjęli pracę do liczby nowo zarejestrowanych bezrobotnych:
Wpł = Lbwp / Lbn
wzrost tego współczynnika mówi o poprawie sytuacji na rynku pracy w badanym okresie;
- liczba ofert pracy
- współczynnik pokrycia ofert pracy przez bezrobotnych (Wbo), wyrażający stosunek liczby bezrobotnych poszukujących pracy (Lb) do liczby wolnych miejsc pracy zgłoszonych przez pracodawców (O) według stanu w wybranym dniu badanego okresu:
Wbo = Lb / O
- wskaźnik struktury bezrobocia (Wbk) w określonym dniu badanego okresu, według wybranych cech demograficznych (płci i wieku), kwalifikacyjno-zawodowych (poziomu wykształcenia, zawodu) i społecznych (np. miejsca zamieszkania); wskaźniki te wyrażają udział bezrobotnych posiadających określoną cechę (Lbk) w ogólnej liczbie bezrobotnych (Lb):
Wbk = Lbk / Lb
Istotną rolę w tym układzie spełnia struktura bezrobotnych według czasu poszukiwania pracy, gdyż pozwala ona określić rozmiary bezrobocia frykcyjnego i długookresowego;
- rozmiary działań zmierzających do ograniczenia bezrobocia
* ilość wydanych w badanym okresie skierowań na przyuczenie i przekwalifikowanie zawodowe bezrobotnych, zatrudnienie przy pracach interwencyjnych lub robotach publicznych,
* liczba bezrobotnych, którym udzielono preferencyjnych kredytów na uruchomienie własnej działalności gospodarczej;
- wskaźniki struktury wydatków z funduszu pracy (Wfk), wyrażające udział w całości funduszu pracy poszczególnych rodzajów wypłat dokonywanych w danym okresie, przeznaczonych na aktywne przeciwdziałanie bezrobociu oraz łagodzenie skutków bezrobocia.
Wskaźniki i niektóre współczynniki bezrobocia mogą być wyrażone w liczbach dziesiętnych lub w procentach. Dobór odpowiedniego zestawu mierników zależy od potrzeb prowadzonej analizy.
3. Bezrobocie jako podstawowa nierównowaga na rynku pracy
Lata osiemdziesiąte i początek lat dziewięćdziesiątych byłego stulecia są okresem, w którym w większości rozwiniętych krajów nastąpił wyrazisty wzrost bezrobocia w porównaniu ze stanem lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych.
W roku 1994 przeciętny wskaźnik stopy bezrobocia (tj. procentowego udziału bezrobotnych w zasobach siły roboczej) w 12 krajach Unii Europejskiej przekroczył 10%, a w pewnych krajach osiągnął wysoki poziom (11,8% we Włoszech, 23,0% w Hiszpanii). Lata dziewięćdziesiąte cechują się szybkim wzrostem bezrobocia w krajach Europy Środkowo Wschodniej, dokonujących transformacji w kierunku gospodarki rynkowej. W 1999 r. wskaźniki stopy bezrobocia przedstawiały się następująco: 8,7% w Czechach, 16,2% w Słowacji, 12,0% w Polsce, i tylko 7,0% na Węgrzech.
Bezrobocie wywołuje negatywne skutki społeczne i ekonomiczne, które mają wpływ na osoby bezrobotne oraz na całą gospodarkę. Nie tylko powoduje pogorszenie poziomu życia osób bezrobotnych, frustrację, wzrost niezadowolenia i rozwój szeregu niekorzystnych zjawisk społecznych, lecz również - w płaszczyźnie makroekonomicznej - niepełne wykorzystanie zasobów siły roboczej, co powoduje produkcję faktyczną niższą od potencjalnej. Skala i skutki istnienia bezrobocia są na tyle istotne, iż dosyć często powszechne jest przekonanie o konieczności interwencji państwa w celu ograniczenia tego zjawiska.
W literaturze można spotkać różne definicje bezrobocia. W stosunkowo najpowszechniej przyjmowanych definicjach dla określenia bezrobocia wyszczególnia się trzy charakterystyczne cechy osób w wieku produkcyjnym (jako granice wieku produkcyjnego przyjmuje się w Polsce 18-59 lat dla kobiet i 18-64 lata dla mężczyzn):
bezrobocie dotyczy osób pozostających bez pracy, tzn. nie wykonujących pracy najemnej i nie pracujących na własny rachunek;
dotyczy ono osób zdolnych i gotowych do podjęcia pracy na typowych warunkach występujących w gospodarce;
bezrobocie dotyczy osób, które poszukują pracy.
Biorąc pod uwagę wyżej wymienione kryteria, można zdefiniować bezrobocie jako zjawisko polegające na tym, iż część ludności w wieku produkcyjnym, zdolnej do pracy i gotowej do podjęcia pracy odpowiadającej typowym warunkom występującym w gospodarce, pozostaje bez pracy pomimo podjętych poszukiwań. Według Ustawy z dnia 4 grudnia 1994 roku za bezrobotnego uważa się „Osobę niezatrudnioną i nie wykonującą innej pracy zarobkowej , zdolną i gotową do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy, obowiązującego w danym zawodzie lub służbie, nie uczącą się w szkole w systemie dziennym, zarejestrowanym we właściwym dla miejsca zameldowania powiatowym urzędzie pracy.” Powyższa definicja dotyczy bezrobocia jawnego.
Bezrobocie we współczesnych warunkach społeczno-gospodarczych nie jest zjawiskiem jednowymiarowym. Występuje ono w wielu formach. Do dwóch podstawowych form bezrobocia można zaliczyć:
bezrobocie jawne, rejestrowane w urzędach pracy lub mierzone za pomocą badania aktywności ekonomicznej ludności,
bezrobocie utajone, występujące coraz częściej, które oznacza niepełne zatrudnienie zasobów pracy, czyli ludzi chętnych do pracy, lecz jej pozbawionych.
Analizując bezrobocie utajone można wskazać, iż występuje ono:
w dużych zakładach pracy lub w gospodarstwach rolnych; skala tego zjawiska oceniona jest w Polsce w całej gospodarce na 800-1200 tys. osób;
w postaci wcześniejszych emerytur (rent) spowodowanych brakiem możliwości zatrudnienia ludzi w wieku przedemerytalnym w warunkach masowego bezrobocia; rozmiary tego zjawiska w Polsce szacowane są na około 1,2-1,3 mln osób;
w formie pracy w niepełnym wymiarze czasu pracy ze względu na brak zatrudnienia na pełnym etacie;
wśród bezrobotnych zniechęconych w wyniku bezowocnych poszukiwań pracy; GUS szacuje liczbę tych osób na 249 tys.; poza tym blisko 500 tys. osób w wieku produkcyjnym (45-59/64) chcących pracować jest zdania, że nie może uzyskać zatrudnienia ze względu na wiek.
Reasumując można stwierdzić, iż w celu uzyskania całościowego obrazu sytuacji na rynku pracy, trzeba analizować oprócz bezrobocia jawnego także formy i rozmiary bezrobocia utajonego. Stopa jawnego bezrobocia rejestrowanego nie jest wystarczającą i pełną miarą stopnia niepełnego zatrudnienia zasobów pracy.
Omawiając problem bezrobocia należy określić rodzaje bezrobocia zarówno ze względu na przyczyny, jak i na formy, w których zjawisko to występuje.
Ze względu na przyczyny wyróżnia się przede wszystkim:
- Bezrobocie strukturalne, o istnieniu którego możemy mówić w przypadku, gdy istnieje niedopasowanie podaży pracowników (szczególnie pod względem kwalifikacyjnym i zawodowym) i popyt na nich. Niedopasowanie takie może wystąpić, gdy popyt na pracę jednego typu rośnie, a równocześnie spada popyt na pracę innego typu, podaż natomiast nie dopasowuje się dość szybko. Odnosząc się do współczesności można dostrzec wyraźnie niedopasowanie pod względem kwalifikacyjnym i zawodowym. Dotyczy to głównie specjalistów z zakresu informatyki i telekomunikacji. W Europie zapotrzebowanie na informatyków zapoczątkował kanclerz Gerhard Schrőder, który w marcu 2000 r. Zaproponował pracę w Niemczech 30 tys. cudzoziemców z branży nowych technologii. Na jego wezwanie odpowiedziało jedynie 5 tys. informatyków, w tym niespełna 100 specjalistów z Polski. Przyczyną tego jest fakt, iż fachowców z zakresu informatyki i telekomunikacji brakuje wszędzie.
- Bezrobocie technologiczne, które wynika z wprowadzenia substytucyjnego postępu technicznego i technologicznego, wywołującego ogólny spadek zapotrzebowania na pracę żywą lub wpływającego na zmniejszenie zapotrzebowania w przekroju określonych zawodów, zastępując pracę człowieka poprzez zastosowanie maszyn i automatów; bezrobocie to może być bardziej trwałe lub tylko przejściowe, zależnie od możliwości przekwalifikowania się wolnej siły roboczej;
- Bezrobocie koniunkturalne związane z cyklem gospodarczym; przy fazach ożywienia i rozkwitu koniunktury gospodarczej występuje mniejsze bezrobocie, zaś fazą recesji i depresji-większe. W przeciwieństwie do bezrobocia strukturalnego dotyka ono wszystkich dziedzin gospodarki. Wynika z ogólnego spadku popytu na towary i usługi, co z kolei wpływa na zmniejszanie przez przedsiębiorstwo kosztów poprzez zwalnianie pracowników. Jeżeli spadek popytu wydaje się przejściowy, przedsiębiorstwa nie pragną zwalniać pracowników, lecz poczekać na ożywienie koniunktury. Niektóre państwa oferują pomoc przedsiębiorcom i pracownikom w tym trudnym okresie przejściowym w postaci odszkodowań za tzw. bezrobocie przejściowe. Przedsiębiorstwa korzystają z tego środka zaradczego poprzez skracanie dnia roboczego pracowników. Realizując to przedsiębiorstwa zmniejszają koszty, unikają zwolnień oraz ograniczają spadek dochodów swych pracowników.
- Bezrobocie sezonowe. Wahania produkcji w procesach gospodarowania występują nie tylko z przyczyn społeczno-ekonomicznych, lecz również z powodów naturalnych, np. w rolnictwie, budownictwie, transporcie. Bezrobocie to uzależnione jest od pory roku (w lecie zazwyczaj mniejsze, w zimie większe). W okresie natężenia prac pojawia się dodatkowy popyt na siłę roboczą, a w okresach ich zmniejszania występuje redukcja tego popytu i pojawia się bezrobocie sezonowe.
- Bezrobocie frykcyjne wynika z opóźnień w przystosowaniu struktury podaży i struktury popytu na pracę związanych z niedoskonałym funkcjonowaniem rynku pracy. Skutkami tych niedopasowań są ciągłe zmiany w strukturze popytu na pracę (związanych głównie ze zmianami struktury produkcji) i strukturze podaży pracy (związanych z odejściami z rynku pracy, napływem siły roboczej na rynek, zmianą preferencji w zakresie miejsca pracy). Wpływa to na równoczesne powstawanie bezrobocia i wolnych miejsc pracy (wakansów) w różnych segmentach rynku. Konieczne stają się procesy przystosowawcze (zmiany miejsca pracy, aby dopasować strukturę podaży i popytu na pracę). Biorąc pod uwagę niekompletną informacje o wakansach i niedoskonałą mobilność siły roboczej, upływa pewien okres zanim bezrobotni znajdą swoje miejsca pracy.
Rozpatrując bezrobocie ze względu na formy jego występowania można wyróżnić:
- Bezrobocie krótko-, średnio- i długookresowe. Umownie przyjmuje się, iż okres pozostawania bez pracy, nie dłuższy niż 3 miesiące oznacza bezrobocie krótkookresowe, okres od 3 do 12 miesięcy określa się mianem bezrobocia średniookresowego, a bezrobocie przekraczające 12 miesięcy określa się jako długookresowe,
- Bezrobocie chroniczne dotyczy osób, które z różnych powodów (np. podeszły wiek, gorszy stan zdrowia , przeszłość polityczna) nie mają szans w warunkach konkurencji na otrzymanie pracy, gdy ją utracą z przyczyn niezależnych od siebie; bezrobocie to traktowane jest jako zjawisko trwałe,
- Bezrobocie globalne, w zależności od obszaru, na którym w danym czasie występuje (powszechne, międzynarodowe, krajowe, regionalne, lokalne),
- Bezrobocie całkowite (pełne) obejmuje cały czas pracy (dzień, tydzień, miesiąc),
- Bezrobocie częściowe obejmuje tylko część bezrobocia całkowitego, przy tym bezrobociu poszukujący pracy mogą ją otrzymać w niepełnym wymiarze czasu roboczego,
- Bezrobocie jawne, objęte oficjalną statystyką,
- Bezrobocie ukryte (utajone), znajduje się poza statystyką; bezrobocie to może być całkowite lub częściowe; częściowe polega na niepełnym wykorzystaniu czasu pracy i stanowi przeważnie konsekwencję nadmiernego zatrudnienia. Bezrobocie w Polsce charakteryzują trzy następujące cechy:
niezwykle duże przestrzenne zróżnicowanie,
duży udział młodzieży wśród bezrobotnych,
wysoka stopa bezrobocia długookresowego.
4. Pojęcie i rodzaje polityki rynku pracy.
4.1. Polityka zatrudnienia i jej funkcje.
Polityka zatrudnienia traktowana jest jako czynne oddziaływanie władz państwowych władz państwowych na rynek pracy pod kątem potrzeb gospodarki kraju oraz godzenia interesów pracodawców i robotników. Rozwinęła się w czasie wielkiego kryzysu gospodarczego na początku lat trzydziestych naszego stulecia. Po wielkim kryzysie lat 1929-1933 w centrum uwagi Międzynarodowej Organizacji Pracy znalazły się problemy zatrudnienia i bezrobocia, a w szczególności zajęto się wprowadzaniem systemu ubezpieczeń bezrobotnych i przeciwdziałaniem bezrobociu młodzieży. Od lat międzywojennych trwa dynamiczny rozwój badań i oceny rynku pracy.
Polityka zatrudnienia stanowi istotny element, łączący system ekonomiczny ze społecznym. Wynika to z faktu, że przedmiotem jej działania jest człowiek ze wszystkimi predyspozycjami fizycznymi i psychicznymi oraz zainteresowaniami i umiejętnościami - dominujący czynnik wzrostu i rozwoju gospodarczego. W granicach zainteresowań polityki zatrudnienia leży regulacja procesów gospodarowania czynnikiem ludzkim, w którym można wyróżnić cztery elementy. Są to: przygotowanie do pracy, aktywizacja siły roboczej, proces pracy, efekt pracy i wynagrodzenie za pracę. Na każdym z tych etapów polityka zatrudnienia stosuje środki uzależnione od systemu funkcjonowania gospodarki.
W literaturze występują różne definicje polityki zatrudnienia. Według aspektu praktycznego uważa się, że polityka zatrudnienia to działalność władz państwowych i społecznych, która zmierza do równoważenia podaży i popytu na pracę, ułatwia gospodarowanie zasobami pracy w organizacjach, podejmowanie jednostkowych decyzji zatrudnionych oraz ochronę tych, którzy nie mogą być uczestnikami gry rynkowej.
W gospodarkach rynkowych oznacza ona całokształt środków i działań państwa, ukierunkowanych na maksymalizację poziomu zatrudnienia i uniknięcie bezrobocia lub przeciwstawiania się jemu. W niektórych krajach synonimem polityki zatrudnienia stał się termin „polityka przeciwdziałania bezrobociu”, traktowana jako czynne oddziaływanie władz państwowych na rynek pracy pod kątem potrzeb gospodarki kraju oraz godzenia interesów pracowników i pracodawców. Coraz częściej polityka zatrudnienia określana jest jako „polityka rynku pracy”. Obecna polityka zatrudnienia skupia szczególną uwagę na problemach przygotowania zawodowego młodzieży, podnoszenia kwalifikacji i przekwalifikowania pracujących, zwiększania mobilności czynnika pracy, harmonizowania dynamiki wzrostu liczby stanowisk pracy z przygotowaniem zasobów siły roboczej, regulacji stosunków pracy. Dlatego też polityka zatrudnienia jest ściśle związana z szeregiem dyscyplin szczegółowych, które wchodzą w skład polityki społeczno-gospodarczej.
Najważniejsze funkcje zatrudnienia to:
funkcja ekonomiczna (wzrostowa), według niej zatrudnienie stanowi istotny czynnik wzrostu gospodarczego - przyspieszając wzrost zatrudnienia lub zwiększając jego efektywność można przyspieszyć postęp ekonomiczny,
funkcja dochodowa, związana z uczestniczeniem ludzi w tworzeniu i podziale dochodu narodowego,
funkcja społeczna, wyznaczana przez aktualne i przyszłe warunki rozwoju społecznego.
Niekiedy wymienia się też funkcję poznawczo-normatywną, która dotyczy systemu kształcenia. W rzeczywistości wszystkie funkcje są jednocześnie ekonomiczne i społeczne.
Polityka zatrudnienia podejmuje następujące zadania szczegółowe:
redukcję bezrobocia,
likwidację ubóstwa,
wypełnianie luki zatrudnieniowej,
oddziaływanie na decyzje w sprawie wyboru między bezrobociem, a inflacją,
reorientowanie instytucji rynku pracy.
Środki polityki rynku pracy (zgodnie z obowiązującą klasyfikacją Międzynarodowej Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju - OECD) dzielą się na dwie grupy: aktywne i pasywne. Stosownie do ich podziału politykę państwa na rynku pracy dzieli się na pasywną, mającą na celu łagodzenie ekonomicznych skutków bezrobocia i aktywną, której zadaniem jest zmniejszanie rozmiarów bezrobocia. Pasywna polityka państwa przejawia się w łagodzeniu skutków bezrobocia osób nim dotkniętych. Stosowane są głównie finansowe formy łagodzenia tych skutków, do których należy zaliczyć zasiłki dla bezrobotnych, zapomogi z pomocy społecznej, odszkodowania dla osób zwalnianych z pracy. Wśród innych form łagodzenia skutków bezrobocia wymienia się:
ograniczenie podaży siły roboczej przez tworzenie warunków do przechodzenia na wcześniejsze emerytury i wypłata świadczeń przedemerytalnych,
zatrudnienie pracowników na część etatu lub kilku pracowników na jeden etat w niepełnym wymiarze czasu pracy,
zmniejszenie tygodniowego czasu pracy
Efektywność środków pasywnych zależy w głównej mierze od ich wysokości i okresu pobierania. Należy przez to rozumieć, że z jednej strony powinny one zapewnić osobom uprawnionym egzystencję, a z drugiej zaś nie powinny zniechęcać do poszukiwania możliwości zatrudnienia i osiągania dochodów z pracy. Badania empiryczne poświęcone zasiłkom dla bezrobotnych potwierdzają ich negatywne skutki dla bezrobotnych, ponieważ powodują one wydłużenie czasu trwania bezrobocia. Ich istnienie jest motywowane racjami efektywnościowymi, gdyż pozwalają na sfinansowanie bezrobocia frykcyjnego. Zmiana zasiłków nie daje oczekiwanych efektów. Przykładem może być Chile w latach 1972-1987, gdzie mimo braku zasiłków stopa bezrobocia nie spadła poniżej 10%, a w 1982 r. wzrosła do 25%. Dotychczasowe badania nad wpływem zasiłków na rynek pracy w Polsce pozwalają na sformułowanie następujących wniosków. Po pierwsze znaczna część (ok. 20%) zasiłkobiorców pracuje (w tym 14% w „szarej gospodarce”); po drugie, część z nich znajduje się faktycznie w stanie bierności zawodowej. Po trzecie, na część bezrobotnych zasiłki negatywnie wpływały na intensywne poszukiwania pracy.
4.2. Aktywna polityka państwa na rynku pracy.
Państwo wykorzystuje instrumenty ekonomiczne, które mają na celu zmniejszenie rozmiarów bezrobocia. Stara się wpływać na wzrost popytu na siłę roboczą, obniżenie rozmiarów podaży siły roboczej oraz poprawę funkcjonowania rynku pracy. W aktywnej polityce państwa stosowane są instrumenty polityki makroekonomicznej oraz instrumenty polityki zatrudnienia. Wśród instrumentów polityki zatrudnienia wymienić należy:
preferencje dla tworzenia nowych miejsc pracy i współfinansowanie przez rząd ich tworzenia,
roboty publiczne,
subsydiowanie zatrudnienia w sektorze prywatnym rozwiązywane pod względem technicznym dwojako:
dając firmom zwiększającym zatrudnienie lub zatrudniającym bezrobotnych tzw. vauchery pozwalające regulować nim zobowiązania podatkowe i świadczenia na rzecz ubezpieczenia społecznego,
poprzez udzielanie kredytów w wysokości 20% wypłaconych wynagrodzeń.
przyspieszona amortyzacja w regionach silnie zagrożonych bezrobociem
ulgi inwestycyjne dla inwestycji dających nowe miejsca pracy
programy przekwalifikowania,
liberalizacja rynku pracy,
systemy zwane life-long employability, czyli nakładanie na pracowników obowiązku przeszkolenia w drugim zawodzie lub ponoszenie opłat na ten cel, wówczas gdy przekształcanie to realizowane jest poza zakładem pracy (system francuski).
Celem głównym aktywnej polityki jest tworzenie nowych miejsc pracy. Aktywna polityka na rynku pracy tradycyjnie dzieli się na trzy grupy: działalność biur pośrednictwa pracy (ma na celu poprawę informacji i zwiększenie dopasowań bezrobotnych i wakatów, szkolenia) oraz bezpośrednie tworzenie miejsc pracy w sektorze publicznym (roboty publiczne) lub prywatnym (subsydiowanie prac, prace interwencyjne, wspomaganie finansowe zakładania nowych firm przez bezrobotnych - pożyczki, ulgi).
5. Modele polityki rynku pracy
Koncepcja i funkcje polityki rynku pracy zależą od przyjętego modelu przeciwdziałania bezrobociu. Występuje wiele modeli przeciwdziałania bezrobociu: amerykański, europejski, japoński. Można je podzielić na dwa podstawowe modele, w zależności od oceny źródeł bezrobocia, przyjętych celów, metod i stosowanych strategii przeciwdziałania bezrobociu. Pierwszy model ogranicza walkę z bezrobociem do aktywnej polityki rynku pracy; drugi- akcentuje zintegrowaną prozatrudnieniową politykę społeczno-gospodarczą, której elementem jest aktywna polityka rynku pracy.
W krajach OECD współistnieją dwie szkoły myślenia. Opierają one modele przeciwdziałania bezrobociu na różnych przesłankach. Według szkoły rynku pracy, mała aktywność bezrobotnych i niesprawne funkcjonowanie urzędów pracy są podstawowym źródłem bezrobocia. Szkoła integralnego podejścia - kładzie nacisk na deficyt miejsc pracy jako główne źródło bezrobocia.
Druga płaszczyzna rozróżnienia modeli przeciwdziałania bezrobociu skupia się na strukturze celów takich jak:
- cele osłonowe- łagodzenie skutków bezrobocia (zasiłki, wcześniejsze emerytury, zasiłki przedemerytalne, pomoc społeczna);
- łagodzenie skutków bezrobocia- czasowa aktywizacja bezrobotnych poprzez aktywne programy rynku pracy (roboty publiczne prace interwencyjne, szkolenia);
- usuwanie czynników ekonomicznych generujących bezrobocie, które prowadzą do destrukcji miejsc pracy;
- strategia promowania zatrudnienia produktywnego poprzez wzrost efektywnego popytu (wzrost eksportu, lepsze wykorzystanie zdolności wytwórczych).
Konkretny model przeciwdziałania bezrobociu zdeterminowany jest przez przyjętą strukturę i hierarchię ważności celów oraz środków wyżej wymienionych.
5.1. Substytucyjny model polityki rynku pracy
W modelu tym na politykę rynku pracy składają się dwa podstawowe elementy:
1) Programy pasywne, pełniące funkcje osłonowe (zasiłki, wcześniejsze emerytury, zasiłki przedemerytalne);
2) Programy aktywne, których celem jest łagodzenie skutków bezrobocia poprzez czasową aktywizację bezrobotnych i zwiększanie szans uzyskania pracy.
W przypadku, gdy gospodarka nie stwarza miejsc pracy lub je likwiduje to polityka rynku pracy ma zadanie zrekompensować skutki tych działań (funkcja substytucyjna lub rekompensacyjna). Z tego względu politykę tę określa się jako substytucyjny model polityki rynku.
Substytucyjny model polityki rynku pracy można przedstawić następująco:
1) Model ten zakłada, że głównym instrumentem walki z bezrobociem są publiczne fundusze na programy rynku pracy. Głównymi wykonawcami tej polityki są ministrowie pracy oraz podległe im publiczne służby zatrudnienia. Zatrudnienie traktowane jest jako problem resztowy procesów gospodarczych. Decyzje gospodarcze podejmowane są w sposób autonomiczny, nie uwzględniający ich wpływu na rynek pracy. Skutki destrukcji miejsc pracy są przejmowane przez resorty pracy i ich służby zatrudnienia.
2) Model ten opiera się na koncepcji aktywnej polityki rynku pracy. Jej głównym celem jest zmniejszenie bezrobocia frykcyjnego poprzez rozwój szkolenia, aktywne pośrednictwo pracy, subsydiowanie zatrudnienia grup bezrobotnych specjalnej troski. Aktywna polityka rynku pracy jest skuteczna w tym zakresie i w warunkach, gdy stopa bezrobocia wynosi 2-3%. Nie była ona stworzona w celu zmniejszenia bezrobocia masowego, strukturalnego, znacznie przekraczającego bezrobocie frykcyjne, gdy stopa bezrobocia przekracza 6%.
3) Na podstawie doświadczeń krajów Unii Europejskiej można stwierdzić, iż aktywna polityka rynku pracy, niezbędna dla ludzi specjalnej troski (np. niepełnosprawnych), powoduje „reprodukcję” zasiłkobiorców, a nie trwałe zmniejszenie bezrobocia.
4) Na efektywność takiej polityki rynku pracy wpływają następujące czynniki:
- wysokość stopy bezrobocia,
- środki finansowe przeznaczone na programy rynku pracy,
- efektywność wykorzystania środków publicznych przeznaczonych na programy rynku pracy,
- aktywność służb zatrudnienia i motywacja bezrobotnych do poszukiwania i podejmowania pracy.
Współcześnie w krajach Europy polityka rynku pracy, traktowana jako substytut prozatrudnieniowej makroekonomicznej polityki przeciwdziałania bezrobociu , odrzuca się problem bezrobocia jako „reszty” procesów gospodarczych.
5.2. Komplementarny (zintegrowany) model polityki rynku pracy
Programy rynku pracy w tym modelu pełnią funkcję komplementarną (uzupełniając prozatrudnieniową politykę społeczno-gospodarczą). Model ten można określić jako zintegrowany system przeciwdziałania bezrobociu, w którym nadaje się dużą rangę prozatrudnieniowej polityce makroekonomicznej i efektywności programów polityki rynku pracy. Konstruując ten model przydatna jest stwierdzenie, iż wzrost gospodarczy nie zawsze prowadzi do tworzenia nowych miejsc pracy i do wzrostu zatrudnienia. W celu skutecznego przeciwdziałania bezrobociu , polityka gospodarcza powinna zmierzać w kierunku prozatrudnieniowej strategi gospodarczej, czyli do pełniejszego wykorzystania czynników wytwórczych oraz do ich optymalnej kombinacji z punktu widzenia ich obfitości lub rzadkości.
Prozatrudnieniowa polityka gospodarcza uznaje wzrost zatrudnienia (tworzenie miejsc pracy) za integralny element priorytetowych celów gospodarczych. Należy przez to rozumieć, że decyzje gospodarcze skierowane do polityki inwestycyjnej, podatkowej, stopy procentowej, kursu walutowego muszą uwzględniać ich wpływ na poziom zatrudnienia i bezrobocia. Natomiast cele zatrudnienia wywierają wpływ na kształtowanie ogólnej polityki gospodarczej.
Polityka rynku pracy pełni w omawianym modelu funkcje komplementarne, które uzupełniają prozatrudnieniową politykę społeczno-gospodarczą.
W Polsce od początku okresu transformacji istnieje spór dotyczący wyboru modelu przeciwdziałania bezrobociu. W roku 1990 rozwinęły się dwie szkoły myślenia. Jedna z nich była szkołą zwolenników modelu walki z bezrobociem wyłącznie za pomocą programów rynku pracy. Druga preferowała model prozatrudnieniowy lub zintegrowany z polityką społeczno-gospodarczą.
Rozdział II. Sytuacja na rynku pracy w Polsce w latach 1990 - 1999
1.Nierównowaga na rynku pracy
Stany nierównowagi na rynku pracy występują w dwóch kategoriach. Pierwsza charakteryzuje niedobór potencjału pracy , który ma miejsce wówczas, gdy liczba wolnych miejsc pracy jest większa niż liczba osób poszukujących pracy. Druga, która prześladuje polskie społeczeństwo to nadwyżka potencjału pracy, występująca gdy liczba wolnych miejsc pracy jest mniejsza niż liczba osób poszukujących pracy.
Rynek pracy jest dynamicznym układem stosunków między popytem na pracę, a podażą pracy, na skutek czego stosunki te stale się zmieniają i mogą jedynie oscylować wokół punktu równowagi.
Nadwyżka potencjału pracy, występująca w mniejszym lub w większym stopniu, jest cechą charakterystyczną rynku pracy w gospodarcze rynkowej. W tej sytuacji istnieje nadmiar wolnej siły roboczej, która w danych warunkach nie może uzyskać pracy bądź też przy danym wynagrodzeniu nie decyduje się na jej podjęcie. Oznacza to wystąpienie bezrobocia, które w pierwszym przypadku ma charakter przymusowy, w drugim zaś dobrowolny. Korzystając z występującej nadwyżki potencjału pracy, pracodawcy mają możliwość wyboru kandydatów do pracy stosownie do swoich potrzeb. Towarzyszy temu dobre wykorzystanie czasu pracy i kwalifikacje zatrudnionej siły roboczej, którą cechuje duże poszanowanie i dyscyplina pracy, dzięki czemu osiąga ona wysoką wydajność. Negatywną konsekwencją tej sytuacji jest naruszenie odczuwanej przez pracowników potrzeby bezpieczeństwa zatrudnienia i związana z tym obawa przed utratą źródła środków utrzymania.
W celu uchwycenia dynamiki rynku pracy należy rozróżnić występując w gospodarce zasoby ludzkie od ich strumieni, których przepływy wywołują zmiany sytuacji na rynku pracy. W gospodarce występują trzy rodzaje zasobów ludzkich:
-ludność pracująca (Lp)
-ludność pracująca poszukująca pracy (Lb)
-ludność bierna zawodowa (Lz)
W danym momencie każda jednostka należy do jednego z tych zasobów wobec czego ich suma równa się liczbie ludności w danym kraju. Część tej ludności, to znaczy ludność pracująca wraz z bezrobotnymi poszukującymi pracy, tworzy zasoby aktywnej zawodowo, czyli społeczny potencjał roboczy. Zmiany stanu zasobów ludności zachodzące w gospodarce rzutujące na sytuacje na rynku pracy wskazują, że w danym okresie każdy rodzaj zasobów ulega pomniejszeniu na skutek odpływu pewnej liczby osób do pozostałych zasobów, z drugiej zaś strony powiększa się w wyniku dopływu części ludności z pozostałych zasobów.
Gdyby gospodarka, a w jej ramach rynek pracy były układami zamkniętymi , to oczywiste jest , że suma wszystkich odpływów, jakie wystąpiły w określonym czasie, równałaby się sumie dopływów. W rzeczywistości równowaga ta została naruszona przez działanie czynników zewnętrznych ( przez przyrost lub ubytek naturalny ludności oraz migracje zagraniczne).
Bezrobocie jako zjawisko społeczne jest pochodną panujących stosunków społecznych i wynikających z tych stosunków sposobów gospodarowania zasobami ludzkimi. Inaczej mówiąc jest to taka sytuacja, kiedy liczba osób zdolnych do pracy i poszukujących jej przewyższa liczbę miejsc pracy.
Bezrobocie stanowi główny problem państw zarówno o ustabilizowanej gospodarce rynkowej jak i znajdujących się w procesie transformacji. Ma wymiar społeczny, ekonomiczny, prawny. Jest wynikiem zakłóceń w funkcjonowaniu system gospodarczego, wyrażającym się niedoborem możliwości wykonywania pracy w stosunku do istniejącego w danej gospodarce potencjału pracy.
2. Dynamika bezrobocia
Lata dziewięćdziesiąte przyniosły w Polsce zasadniczą zmianę sytuacji na ryku pracy. Pojawiło się jawne bezrobocie rynkowe, które w ciągu krótkiego okresu przekształciło się w trwałe zjawisko strukturalne. U progu nowego wieku, każdy człowiek musi nauczyć się żyć i pracować w sytuacji brak pewności zatrudnienia. Bezrobocie dotyka wprawdzie całe społeczeństwo, jednak niektóre grupy społeczne, mogą zostać narażone w sposób szczególny tym zjawiskiem. Niejednorodna jest także sytuacja w różnych regionach kraju na lokalnych rynkach pracy. Wskaźniki bezrobocia są najbardziej syntetycznymi miarami sytuacji na rynku pracy.
Jednym z warunków poprawnej interpretacji bezrobocia są wiarygodne dane o liczbie i strukturze pozostających bez pracy. O jakości i charakterze danych o bezrobociu decydują co najmniej dwa elementy: definicja osoby bezrobotnej oraz metodyka pozyskiwania danych.
Od maja 1992 roku istnieją dwa źródła informacji o bezrobociu w Polsce. Są to: ewidencje urzędów pracy i badania aktywności ekonomicznej ludności ( BAEL).
Okazało się, że wyniki badań dotyczące bezrobocia rejestrowanego wprowadzone w 1990 roku nie w pełni wystarczały do rozpoznania sytuacji na rynku pracy gdyż dotyczyły wyłącznie populacji bezrobotnych bądź poszukujących pracy zarejestrowanych w urzędach pracy, zgodnie z funkcjonującymi aktualnie przepisami prawnymi ( dotyczącymi rejestracji bezrobotnych).
Z tego względu, wzorem innych krajów o wieloletnich doświadczeniach w stosowaniu badań rynku pracy, począwszy od 1992 roku wprowadzono w Polsce drugie, równolegle prowadzone, reprezentacyjne badanie aktywności ekonomicznej ludności tak zwane BAELwzorowany na amerykańskim badaniu - „Current Population Survey”. BEAL jest badaniem w pełni porównywalnym ze standardami międzynarodowymi, a przedmiotem badania jest sytuacja badanej populacji w zakresie aktywności ekonomicznej ludności, t.j faktu wykonywania pracy oraz pozostawania bezrobotnymi lub biernymi zawodowo w badanym tygodniu.
Głównym elementem różnicującym badanie dotyczące bezrobocia rejestrowanego od badania aktywności ekonomicznej ludności, jest kryterium zaliczania do poszczególnych kategorii ekonomicznych badanych populacji, a następnie uogólnienie wyników na całą ludność Polski.
Wymienione źródła informacji mają duże znaczenie poznawcze, jednak każde z nich ma swoje zalety i ograniczenia. Do zalet ewidencji urzędów pracy można zaliczyć: miesięczną częstotliwość opracowywania i publikowania danych o bezrobociu; możliwości dysponowania danymi o bezrobociu lokalnym ( regionalnych rynkach pracy) możliwość dysponowania danymi o płynności bezrobocia ( napływ i odpływ do/z bezrobocia). Wadą tego źródła informacji jest niemożność ustalenia rzeczywistej skali zjawiska, gdyż zasady rejestracji w urzędach pracy podlegają określonym regulacją prawnym, które zmieniają definicję bezrobotnego i powodują że dane o bezrobociu są nieporównywalne w czasie, a tym samym utrudniają wnioskowanie o zachodzących zmianach w statystycznym obrazie zjawiska.
Pomimo zaostrzonych kryteriów rejestracji i coraz sprawniejszej kontroli osób zarejestrowanych jako bezrobotne, trudno jest całkowicie wyeliminować z ewidencji urzędów pracy bezrobocie częściowe ( pracujących dorywczo) oraz bezrobocie pozorne ( pracujących w „szarej” strefie gospodarki).
Istotną zaletą BAEL jest stała metodyka pozyskiwania danych, której podstawa jest stała, jednoznaczna definicja osoby bezrobotnej. Założenia te umożliwiają nie tylko porównywalność danych w czasie ale także rozpoznanie rzeczywistej skali bezrobocia jawnego w miastach i na wsi. Mankamentem jest podstawowe ograniczenie BAEL, które wynika z reprezentacyjnego charakteru badania umożliwiającego uogólnienie wyników jedynie dla Polski i kilku makroregionów. Nie ma natomiast możliwości uogólnienia wyników badania dla poszczególnych województw.
Skala bezrobocia ustalana na podstawie wyników BAEL jest mniejsza niż skala bezrobocia rejestrowanego, co wynika z odmiennych definicji osoby bezrobotnej (liberalnej - według ustawy o zatrudnieniu i rygorystycznej - według zaleceń MOP), natomiast mniejsze różnice między wynikami BAEL a rejestracją dotyczą stopy i niektórych struktur bezrobocia.
Kilkuletnie doświadczenia wynikające z badań aktywności ekonomicznej ludności umożliwiają dokonanie obserwacji najważniejszych tendencji w sytuacji na polskim rynku pracy w zakresie kształtowania się liczby ludności aktywnej zawodowo - ze szczególnym zwróceniem uwagi na populację bezrobotnych i porównanie wyników badań tej kategorii ludności z wynikami badań dostarczanymi przez urzędy pracy o bezrobociu rejestrowanym - oraz kategorii osób zaliczanych od biernych zawodowo.
2.2. Poziom i natężenie bezrobocia rejestrowanego
Masowe bezrobocie pojawiło się w Polsce po raz pierwszy w 1989 roku. Od tego czasu zaczęło gwałtownie i systematycznie narastać, osiągając bardzo wysoki poziom. Należymy do państw o największym zagrożeniu bezrobociem. Wyższą niż w Polsce stopę bezrobocia w latach 1990-1993 i w 1995 roku miały tylko Irlandia i Hiszpania, natomiast w latach 1997-1999 tylko Hiszpania. O powyższym zdaniu świadczą wartości zawarte tabeli 1.
Tabela 1. Stopa bezrobocia w Polsce na tle wybranych krajów europejskich w latach 1990-1999 w % (stan na koniec okresu)
Kraje |
1990 |
1991 |
1992 |
1993 |
1994 |
1995 |
1996 |
1997 |
1998 |
1999 |
Polska |
6,4 |
12,0 |
14,0 |
16,0 |
15,7 |
14,7 |
14,3 |
11,5 |
10,0 |
12,0 |
Belgia |
9,8 |
8,8 |
8,9 |
10,0 |
10,2 |
10,5 |
13,7 |
13,3 |
12,6 |
11,7 |
Dania |
9,6 |
9,0 |
10,1 |
10,5 |
9,4 |
6,0 |
8,7 |
7,8 |
6,5 |
5,6 |
Francja |
9,0 |
10,2 |
10,6 |
11,5 |
13,0 |
12,0 |
12,4 |
12,5 |
11,8 |
11,2 |
Hiszpania |
16,3 |
16,9 |
19,7 |
22,8 |
23,6 |
22,1 |
22,6 |
20,8 |
18,8 |
16,0 |
Holandia |
4,9 |
7,1 |
7,1 |
10,0 |
7,1 |
. |
6,6 |
5,5 |
4,1 |
. |
Irlandia |
17,2 |
16,9 |
18,3 |
18,5 |
15,0 |
14,8 |
. |
10,2 |
7,7 |
7,6 |
Niemcy |
7,2 |
4,4 |
5,0 |
6,1 |
8,1 |
8,6 |
8,2 |
11,5 |
11,1 |
11,7 |
Portugalia |
7,8 |
4,3 |
5,1 |
5,6 |
7,4 |
7,5 |
7,3 |
7,2 |
5,0 |
4,4 |
W. Brytania |
5,9 |
10,0 |
11,5 |
10,2 |
8,7 |
8,4 |
7,5 |
5,5 |
4,7 |
4,7 |
Włochy |
11,0 |
10,5 |
9,7 |
11,5 |
12,0 |
12,5 |
12,1 |
12,3 |
12,3 |
11,3 |
Źródło: Opracowanie własne na podstawie „Rocznik statystyczny”, GUS, Warszawa 1996,1997,1998,1999,2000
Jawne bezrobocie, które pojawiło się Polsce na początku lat 1990 charakteryzowała jednokierunkowa tendencja , a mianowicie: wysoka dynamika wzrostu. W okresie od I kwartału 1990 roku do I kwartału 1994 roku bezrobocie zarejestrowane zwiększyło się ponad jedenastokrotnie osiągając masową skalę , to jest prawie 3 mln osób.
Tabela 2. Zarejestrowani bezrobotni i oferty pracy w Polsce w latach 1990 - 1999
(stan na koniec okresu)
Rok kwartał |
Ogółem bezrobotni (w tys) |
Oferty pracy (w tys) |
Liczba bezrobotnych na jedną ofertę pracy |
Stopa bezrobocia |
1990 I |
267 |
24 |
1,1 |
1,5 |
II |
568 |
43 |
13 |
3,2 |
III |
926 |
61 |
15 |
5,2 |
IV |
1126 |
54 |
21 |
6,3 |
1991 I |
1322 |
46 |
29 |
7,3 |
II |
1574 |
47 |
38 |
8,6 |
II |
1791 |
48 |
41 |
10,7 |
IV |
2156 |
29 |
74 |
11,8 |
1992 I |
2216 |
27 |
83 |
12,1 |
II |
2297 |
32 |
72 |
12,6 |
III |
2498 |
41 |
62 |
13,6 |
IV |
2509 |
23 |
109 |
13,6 |
1993 I |
2649 |
27 |
98 |
14,2 |
II |
2702 |
37 |
73 |
14,8 |
III |
2830 |
42 |
67 |
15,4 |
IV |
2890 |
28 |
103 |
15,7 |
1994 I |
2950 |
33 |
109 |
16,7 |
II |
2933 |
45 |
70 |
16,6 |
III |
2916 |
52 |
57 |
16,5 |
IV |
2838 |
25 |
114 |
16,0 |
1995 I |
2754 |
39 |
71 |
15,5 |
II |
2694 |
46 |
58 |
15,2 |
III |
2657 |
50 |
53 |
15,0 |
IV |
2629 |
21 |
125 |
14,9 |
1996 I |
2726 |
30 |
91 |
15,4 |
II |
2508 |
36 |
70 |
14,3 |
III |
2341 |
36 |
65 |
13,5 |
IV |
2360 |
14 |
167 |
13,2 |
1997 I |
2236 |
29 |
77 |
12,6 |
II |
2040 |
41 |
66 |
11,6 |
III |
1854 |
32 |
58 |
10,6 |
IV |
1826 |
12 |
152 |
10,3 |
1998 I |
1846 |
18 |
231 |
10,4 |
II |
1688 |
18 |
94 |
9,6 |
III |
1677 |
19 |
88 |
9,6 |
IV |
1831 |
7 |
262 |
10,4 |
1999 I |
2170 |
12 |
181 |
12,0 |
II |
2074 |
14 |
148 |
11,6 |
III |
2178 |
15 |
145 |
12,1 |
IV |
2350 |
6 |
392 |
13,1 |
Źródło: „Rocznik Statystyczny 1993,1995,1997,2000”,GUS, Warszawa 1994,1996,1998, 2001; opracowanie własne
Liczba zarejestrowanych bezrobotnych zaczęła gwałtownie powiększać się od 1990 roku. W 1990 miesięczny średni przyrost liczby zarejestrowanych bezrobotnych wynosił ponad 93 tys. osób. W ciągu 1991 roku liczba zarejestrowanych bezrobotnych zwiększyła się o dalsze ponad 1 mln osób ( przeciętny przyrost miesięczny 86 tys. osób). W 1992 roku tempo wzrostu bezrobocia było wolniejsze niż w dwóch poprzednich latach, niemniej liczba bezrobotnych wzrosła o 354 tys. osób ( średnio w miesiącu 30 tys. osób). W 1993 roku nastąpił dalszy przyrost liczby bezrobotnych o 380 tys. osób ( średnio w miesiącu o 32 tys. osób).
Błyskawiczne narastanie bezrobocia w latach 1990-1991 spowodowane było kilkoma przyczynami. Jedną z istotniejszych były masowe grupowe zwolnienia z pracy wskutek ograniczania produkcji. Udział bezrobotnych ze zwolnień grupowych w ogólnej liczbie bezrobotnych był bardzo duży i stale wzrastał, osiągając w końcu 1990 roku 16,3% a w końcu 1991-23,1%. Wynika z tego, że prawie co czwarty bezrobotny utracił prace w wyniku zwolnień grupowych. Należy zwrócić uwagę, że liczba pracowników zwolnionych przez zakłady pracy w trybie zwolnień grupowych była znacznie większa niż wynikało by to z przyrostu bezrobotnych ze zwolnień grupowych. Znaczna część osób zwolnionych w tym trybie podjęła inną pracę, część z nich przeszła na emerytury i renty. Drugim, istotnym czynnikiem gwałtownego wzrostu bezrobocia w latach 1990 - 1991 było pojawienie się po raz pierwszy w Polsce masowego bezrobocia wśród absolwentów szkół ponad podstawowych. Zjawisko bezrobocia w grupie absolwentów szkół było w omawianym okresie bardzo wysokie. Na ogólną liczbę ponad 500 tys. absolwentów w 1991 roku prawie 223 tys. z nich, czyli 44,6%, na samym początku kariery zawodowej stało się bezrobotnymi.
Spowolnienie tempa przyrostu bezrobocia w 1992 roku uzasadnić można dwiema różnymi grupami przyczyn. Do pierwszych należy zaliczyć działanie nowej ustawy o zatrudnieniu i bezrobociu, w której zastosowano ostrzejsze kryteria kwalifikowania do bezrobotnych i w świetle której wprowadzono obowiązek zgłaszania się bezrobotnych do biur pracy raz w miesiącu. Osoby, które nie sprostały temu obowiązkowi były skreślane z kartotek bezrobotnych. Te przyczyny mające charakter formalny w rzeczywistości nie wpłynęły na poprawę sytuacji jeśli chodzi o bezrobotnych, a spowodowały jedynie wykreślenie pewnej liczby bezrobotnych z rejestru biur pracy. Do drugiej grupy przyczyn zaliczyć należy pewne symptomy ożywienia gospodarczego w niektórych dziedzinach gospodarki w drugim półroczu 1992 roku.
W latach 1990-1993 liczba pracujących w gospodarce narodowej zmniejszyła się z 16 485 tys. do 15118 tys. osób. Oznacza to, że w okresie pierwszych czterech lat transformacji, zapotrzebowanie polskiej gospodarki na pracę zmniejszyło się o ponad 1 mln osób. Długo oczekiwany, choć jeszcze niedostateczny wzrost popytu na siłę roboczą pojawił się po raz pierwszy podczas reformowania polskiej gospodarki, dopiero 1994 roku. W końcu tego roku liczba pracujących wyniosła 15 282 tys. osób a więc była o 164 tys. większa niż w 1993 roku. Trudno jeszcze mówić o odwróceniu spadkowej tendencji ale należy z zadowoleniem odnotować fakt , iż tendencja malejącego popytu na siłę roboczą, została zahamowana w 1994 i 1995 roku.
W końcu 1994 roku zatrudnienie w sektorze publicznym stanowiło tylko 64% zatrudnienia z końca 1989 roku. Należy podkreślić, że w 1994 roku spadek liczby pracujących w sektorze publicznym był najmniejszy w cały okresie lat dziewięćdziesiątych ( wyniósł 245 tysięcy w porównaniu z redukcją liczby pracujących w tym sektorze o ponad 540 tys. w 1993 roku).
Przeciwną tendencję wykazuje zapotrzebowanie na siłę roboczą w gospodarce prywatnej. Z wyjątkiem roku 1990, kiedy liczba pracujących w sektorze prywatnym zmniejszyła się o 190 tys., w kolejnych latach miał miejsce zwiększony popyt na siłę roboczą w tym sektorze. W okresie pierwszych 4 lat okresu transformacji ( 1990 - 1993) , liczba pracujących w sektorze prywatnym zwiększyła się o 588 tys. osób, a więc w skali daleko odbiegającej od społecznych oczekiwań i potrzeb. Większe znaczenie sektora prywatnego, w kreowaniu miejsc pracy, pojawiło się dopiero w 1994 roku. Liczba pracujących w tym sektorze powiększyła się o 489 tys. , a więc po raz pierwszy w latach dziewięćdziesiątych, przyrost miejsc pracy w sektorze prywatnym był większy niż ich ubytek w sektorze publicznym.
Należy zaznaczyć, iż mimo pierwszych symptomów zahamowania bezrobocia w Polsce , zjawisko to miało wciąż charakter masowy. Potwierdza to liczba gospodarstw domowych, które na co dzień stykają się z bezrobociem. W końcu 1994 ponad 2 mln gospodarstw domowych miało w swym składzie przynajmniej jedną osobę bezrobotną. Oznacza to , że wciąż około 16,5% gospodarstw domowych doświadczyło bezrobocia a ponad 8 mln osób mieszkających w tych gospodarstwach, miało bezpośredni kontakt z osobą bezrobotną.
Tabela 3. Zarejestrowani bezrobotni (Stan w końcu okresu) |
|
|
|
|||
|
|
|
|
|
|
|
|
Bezrobotni zarejestrowani |
|||||
|
|
z liczby ogółem |
||||
|
|
|
dotychczas |
zwolnieni |
posiadający |
|
|
|
|
nie pracujący |
z przyczyn |
prawo do |
|
LATA |
ogółem |
kobiety |
|
|
dotyczą- |
zasiłku |
|
|
|
razem |
w tym |
cych |
|
|
|
|
|
absolwenci |
zakładu |
|
|
|
|
|
|
pracy |
|
|
w tys. |
w % ogółu |
||||
|
|
|
|
|
bezrobotnych |
|
1990 |
1126,1 |
573,7 |
X |
164,3 |
16,3 |
79,2 |
1991 |
2155,6 |
1134,1 |
X |
222,4 |
23,1 |
79,0 |
1992 |
2509,3 |
1338,8 |
544,2 |
185,3 |
24,1 |
52,3 |
1993 |
2889,6 |
1507,3 |
644,0 |
205,0 |
19,5 |
48,3 |
1994 |
2838,0 |
1495,0 |
651,9 |
210,5 |
14,0 |
50,1 |
1995 |
2628,8 |
1448,6 |
553,5 |
217,8 |
9,8 |
58,9 |
1996 |
2359,5 |
1375,6 |
391,8 |
86,0 |
8,5 |
51,9 |
1997 |
1826,4 |
1103,2 |
348,3 |
85,4 |
6,8 |
30,5 |
1998 |
1831,4 |
1071,3 |
414,6 |
110,7 |
6,9 |
23,0 |
1999 |
2349,8 |
1307,3 |
556,9 |
149,8 |
7,4 |
23,6 |
Źródło: Opracowanie własne na podstawie "Rocznik statystyczny", GUS, |
|
|
||||
Warszawa 1996, 1997, 1998, 1999 i 2000. |
|
|
|
|||
Dokonując analizy kolejnych lat w oparciu o dane zawarte w tabeli 2 można stwierdzić, iż w poszczególnych kwartałach 1995 roku liczba bezrobotnych uległa stopniowemu spadkowi. Porównując pierwszy kwartał z czwartym kwartałem 1995 roku można zauważyć, że liczba bezrobotnych zmniejszyła się o 125 tys. Jedną z przyczyn spadku liczby bezrobotnych zarejestrowanych w omawianym roku było zmniejszenie liczby zarejestrowanych bezrobotnych dotychczas nie pracujących. W roku 1994 liczba bezrobotnych zarejestrowanych dotychczas nie pracujących wynosiła 651,9 tys., a w 1995 roku -553,5 tys. Na zmniejszenie liczby bezrobotnych miał też wpływ zanotowany w 1995 roku w porównaniu z rokiem poprzednim spadek zarejestrowanych bezrobotnych zwolnionych z przyczyn dotyczących zakładu pracy, który zmniejszył się o 4,2 punkty procentowe. W roku 1996 nastąpił dalszy spadek bezrobotnych dotychczas niepracujących. W porównaniu z rokiem poprzednim liczba ta zmniejszyła się o 161,7 tys. osób. Zapoczątkowany od 1995 roku niewielki spadek zarejestrowanych bezrobotnych utrzymał się do końca 1997roku. Na przełomie lat 1995-1997 liczba bezrobotnych zmniejszyła się o 802,4 tys. osób. Od roku 1998 zaobserwowano przeciwną tendencję. Począwszy od 1998 roku nastąpił wzrost liczby zarejestrowanych bezrobotnych. Nastąpił bardzo szybki wzrost liczby bezrobotnych z 1831,4 tys. w 1998 roku do 2349,8 tys. w kolejnym roku. W okresie tym zwiąkszyła się także liczba bezrobotnych zarejestrowanych dotychczas nie pracujących (o 142,3 tys. osób). Ukazuje to tabela 3.
O ewolucji rynku pracy w latach dziewięćdziesiątych świadczy także kształtowanie się stopy bezrobocia. Nastąpił bardzo szybki jej wzrost z 6,5% (1990) 16,4% do w 1993 roku . W latach 1990 - 1993 liczba bezrobotnych osiągnęła poziom około 2,9 mln osób, a w końcu 1993 stopa bezrobocia wyniosła 16,4%. Początek 1994 zapowiadał dalszy wzrost liczby bezrobotnych w Polsce, jednakże już w drugim kwartale tego roku pojawiły się pewne oznaki stabilizacji bezrobocia. Począwszy od sierpnia 1994 roku liczba bezrobotnych powoli i systematycznie malała, w wyniku czego w końcu 1994 wyniosła 2838 tys. i po raz pierwszy w okresie transformacji była mniejsza niż w końcu roku poprzedniego. Stopa bezrobocia w 1994 roku wynosiła 16,0%, czyli obniżyła się o 0,4 punkty procentowe w porównaniu z rokiem poprzednim. W kolejnym roku wynosiła 14,9%, czyli nastąpił spadek (w porównaniu z 1994 rokiem) o 1,1 punkt procentowy. W roku 1996 kształtowała się na poziomie 13,2%; w 1997-10,3%; w 1998-10,4; w 1998-10,4%; w 1999-15,0%. Od 1998 roku nastąpił wzrost stopy bezrobocia o 0,1 punkt procentowy (w porównaniu z 1997 rokiem), a w 1999 wzrost ten wynosił 4,6 punkty procentowe (w porównaniu z 1998 rokiem). Liczba zarejestrowanych bezrobotnych wzrosła w 1999 roku o 872 tys.
Tabela 3. Stopa bezrobocia rejestrowanego w % w latach 1990 - 1999
Rok |
Bezrobotni zarejestrowani (w tys.) |
Stopa bezrobocia rejestrowanego |
1990 |
1126 |
6,5 |
1991 |
2156 |
12,2 |
1992 |
2509 |
14,3 |
1993 |
2890 |
16,4 |
1994 |
2838 |
16,0 |
1995 |
2629 |
14,9 |
1996 |
2359 |
13,2 |
1997 |
1826 |
10,3 |
1998 |
1831 |
10,4 |
1999 |
2703 |
15,0 |
Źródło: „Rocznik Statystyczny 1992,1994,1999,2000”, GUS, Warszawa 1992,1994,1999,2000
W dotychczasowych rozważaniach rozpatrywane było bezrobocie w kategoriach pewnego zasobu siły roboczej, to jest liczby osób bezrobotnych w pewnym momencie. Przy takim podejściu przedstawiony jest obraz zjawiska bezrobocia w poszczególnych momentach czasu. Podejście takie jest w pewnym sensie jednostronne, gdyż nie pokazuje szeregu zmian zachodzących na rynku pracy. Nawet gdy zasób bezrobocia jest stały, to dokonywać się mogą zmiany w strukturze i składzie tego zasobu. Aby to zauważyć, należy spojrzeć na bezrobocie nie tylko od strony zasobów bezrobocia i jego zmian, ale również od strony osób napływających do tego zasobu i odpływających z zasobu. Zasób bezrobocia ulega zmianie w zależności od relacji między strumieniami napływu osób do tego zasobu, a strumieniami odpływu osób z tego zasobu. Gdy strumieni napływu przewyższają strumienie odpływu, to zasób bezrobocia powiększa się, gdy zaś napływy są mniejsze od odpływów, to wielkość bezrobocia się zmniejsza. Wynika stąd, iż wzrost bezrobocia może być rezultatem bądź wzrostu napływów bądź też spadku odpływów. Ponadto , stabilny poziom bezrobocia może wynikać albo z wysokich napływów i równie wysokich odpływów z bezrobocia, bądź też niskich napływów i równie niskich odpływów.
Napływ do bezrobocia przedstawia liczbę bezrobotnych, którzy w danym miesiącu sprawozdawczym zostali zarejestrowani w urzędach pracy. Odpływ z bezrobocia jest to liczba osób, które w danym miesiącu sprawozdawczym zostały z różnych powodów wyłączone z ewidencji bezrobotnych.
Tabela 4. Napływ do bezrobocia i odpływ z bezrobocia w Polsce w latach 1990-1999
Rok |
Napływ minus odpływ z bezrobocia |
Napływ do bezrobocia |
Odpływ z bezrobocia |
||
|
|
Ogółem |
Poprzednio pracujący |
Ogółem |
W tym do pracy |
1990 |
1126 |
1595 |
1140 |
469 |
319 |
1991 |
1030 |
1720 |
1277 |
690 |
501 |
1992 |
354 |
1560 |
1237 |
1206 |
655 |
1993 |
380 |
1971 |
1522 |
1591 |
762 |
1994 |
-53 |
2094 |
1566 |
2147 |
1094 |
1995 |
-209 |
2371 |
1774 |
2580 |
1268 |
1996 |
-269 |
2225 |
1787 |
2494 |
1305 |
1997 |
-533 |
2051 |
1545 |
2584 |
1259 |
1998 |
5 |
2128 |
1525 |
2123 |
1024 |
1999 |
519 |
2563 |
1823 |
2044 |
1010 |
Żródło: „Rocznik Statystyczny 1990,1998,2000”, GUS, Warszawa 1991,1999,2001; opracowanie własne
Na podstawie danych zawartych w tablicy 4, można dokonać oceny sytuacji na rynku pracy analizując płynność bezrobocia, to znaczy napływ do bezrobocia
(nowo zarejestrowani) i odpływ z niego (wyrejestrowani). Bezrobocie utrzymywało się na wysokim poziomie, o czym świadczy wzrost napływu do bezrobocia w latach 1990-1995, niewielki spadek w latach 1996-1997, a następnie wzrost w latach 1998-1999. Należy przy tym zaznaczyć, iż wśród bezrobotnych nowo zarejestrowanych stałą przewagę liczebną miały osoby wcześniej pracujące, których odsetek wahał się od 72% w 1990 roku do 80% w 1993 i 1996 roku oraz 75% w 1997; 72% - 1998; 71% - 1999.
Na szerszą skalę pojawiło się także zjawisko bezrobocia wielokrotnego, a mianowicie systematycznie wzrastała liczba osób powracających do rejestracji po raz kolejny. O spowolnieniu tempa przyrostu bezrobocia rejestrowanego w latach 1992 - 1993 i stałym zmniejszaniu się jego poziomu w latach 1994 - 1997 oraz stopniowym zwiększeniu się w 1998 i 1999 zdecydował przede wszystkim stały odpływ z bezrobocia. Najmniejszy odpływ z bezrobocia do pracy stałej, sezonowej, interwencyjnej bądź robót publicznych , miał miejsce w 1993 roku i wynosił 48% ogółu zarejestrowanych. W kolejnych latach wskaźnik ten kształtował się znacznie korzystniej i wynosił: 51% w 1994; 49% w 1995; 52% w 1996 ; 49% w 1997; 48% w 1998; 49% w 1999. Należy zaznaczyć , że powyższe wskaźniki dotyczą tylko osób skierowanych do pracy przez urzędy pracy; pozostała część bezrobotnych mogła znaleźć pracę w inny sposób lub podjęła naukę, nabyła prawa emerytalne ( rentowe), została skreślona z ewidencji z powodu niepotwierdzenia gotowości do pracy , bądź dobrowolnie zrezygnowała ze statusu bezrobotnego z innych powodów. Zwiększony odpływ z bezrobocia zarejestrowanego w latach 1994 - 1997 był rezultatem poprawy sytuacji gospodarczej kraju, lepszego wykorzystania aktywnych instrumentów walki ze zjawiskiem bezrobocia, a także zmiany kryteriów rejestracji bezrobotnych w urzędach pracy.
Reasumując, niewątpliwie korzystną zmianą na rynku pracy w latach 1990-1999 był znaczny wzrost płynności bezrobocia ( większy odpływ niż napływ). Trzeba podkreślić, iż gospodarka polska nieprzerwanie generowała bezrobocie, a głównym źródłem napływu nowych bezrobotnych była utrata pracy. Ma to szczególną wymowę w związku z postępującą presją demograficzną i dalszą aktywizacją zawodową części ludności. W latach 1998-1999 zauważono, iż napływ bezrobocia przewyższa odpływ.
Zasób bezrobocia w Polsce ma dość stagnacyjny charakter w porównaniu z krajami wysoko rozwiniętymi. Zasób bezrobocia jest zbyt mało dynamiczny. Udział bezrobocia długookresowego ( ponad 12 miesięcy) w ogólnym bezrobociu, kształtuje się na dosyć wysokim poziomie.
3. Fazy rozwoju bezrobocia, główne przyczyny
Jednym z najbardziej kluczowych problemów światowych u schyłku XX wieku jest bezrobocie. Zjawisko bezrobocia od lat dziewięćdziesiątych jest nowym doświadczeniem. Nie znaczy to, że przedtem w Polsce bezrobocia nie było. Przez czterdzieści kilka lat Polska była krajem o olbrzymim bezrobociu, było to jednak bezrobocie skrywane. Istniało wiele nieproduktywnych stanowisk pracy. Wejście w życie mechanizmów inicjujących gospodarkę rynkową, fikcję te ujawniło.
W okresie występujących przemian ustrojowych w sposób szczególnie dotkliwy doświadcza tego problemu polskie społeczeństwo. Bolesność tych doświadczeń dotyczyła nie tylko zetknięcia się z czymś, co dla wielu było znane tylko z opowiadań, z mass mediów , ale potęgowane zderzeniem realnej rzeczywistości z marzeniami. Gdy w 1989 roku podejmowano proces transformacji ustrojowej, zakładano możliwość pojawienia się bezrobocia, ale miało ono być konsekwencją przekształceń strukturalnych, racjonalizacji zatrudnienia, oraz eliminacji zatrudnienia nadmiernego; miało sprzyjać efektywności gospodarowania i podniesienia konkurencyjności polskiej gospodarki. Jednakże w warunkach niewydolnego rynku pracy ( brak odpowiedniej infrastruktury organizacyjnej) i nieistnienia ubezpieczeń na wypadek utraty pracy , bezrobocie stało się najważniejszym problemem społecznym i gospodarczym.
W ujęciu globalnym bezrobocie jest następstwem splotu czynników demograficznych, ekonomicznych i społeczno-prawnych, z których jedne miały swoje źródło w przeszłości, inne zaś wynikały z bieżącej polityki społeczno ekonomicznej realizującej program przekształceń systemowych.
3.1. Czynniki demograficzne
Na rozmiary stosunków ludności w Polsce wpływa ich zmienność w czasie , powodująca określone konsekwencje w różnych dziedzinach życia społeczno-gospodarczego.
Rejestrowany od początku lat dziewięćdziesiątych wzrost liczby ludności w wieku produkcyjnym (18-59,64 lata) , będący echem drugiego, powojennego wyżu demograficznego, oddziaływał na stopniowe zwiększanie się podaży siły roboczej, powodując częściowo wzrost bezrobocia.
Wysoka liczba urodzeń w latach 1977 - 1983 spowodowała , iż przez kolejne 7 lat aż do 2001 roku następował przyrost liczby ludności w wieku produkcyjnym. Skala tego przyrostu niespotykana jest w żadnym z krajów Europy Zachodniej.
Tabela 5 Ludność w wieku produkcyjnym w Polsce w latach 1990-1998,
stan w dniu 31.12
Rok |
Ludność w wieku produkcyjnym ( tys.) |
Przyrost netto ludności w wieku produkcyjnym ( w tys.) |
Udział ludności w wieku produkcyjnym wśród ogółu ludności ( w %) |
1990 |
21962 |
72 |
57,5 |
1991 |
22056 |
94 |
57,6 |
1992 |
22181 |
125 |
57,7 |
1993 |
22333 |
152 |
58,0 |
1994 |
22501 |
168 |
56,8 |
1995 |
22647 |
146 |
58,7 |
1996 |
22820 |
173 |
59,0 |
1997 |
23014 |
194 |
59,5 |
1998 |
23226 |
212 |
60,1 |
Źródło: K.Mlonek „Bezrobocie w Polsce w XX wieku w świetle badań” Krajowy Urząd Pracy Zespół wydawniczy Warszawa 1999 s107, Rocznik Statystyczny Pracy GUS 1999
Łączny przyrost liczby ludności w wieku produkcyjnym w latach 1990-1998 wyniósł 1264 tys. , ale presję demograficzną na rynek pracy w tym okresie znacznie złagodziły aspiracje edukacyjne młodzieży charakteryzując się dwukrotnym wzrostem liczby studentów i wyższym odsetkiem kontynuujących naukę w szkołach ponad podstawowych.
W świetle prognozy demograficznej, przyrost liczby ludności w wieku produkcyjnym wyniesie 1069 tys. w latach 2001-2005 i 128 tys. w latach 2006-2010. Oznacza to , iż przyrost zasobów pracy, najsilniej będzie oddziaływać na rynek pracy w końcu bieżącego i na początku przyszłego stulecia. W drugiej dekadzie XXI wieku nastąpi spadek zasobów pracy o 80 tys. w latach 2011-2015 i o 745 tys., w latach 2016 -2020.
Z punktu widzenia kształtowania się podaży zasobów siły roboczej istotne znaczenie ma struktura wieku ludności produkcyjnej. Pod tym względem występują niekorzystne zmiany polegające na niewielkim przyroście liczby ludności w młodszej grupie wieku produkcyjnego (18-44 lat) i znacznym przyroście liczby ludności w starszej grupie wieku produkcyjnego ( 45-59/64 lat).
Przewidywane zmiany w stanie i strukturze ludności w wieku produkcyjnym świadczą niestety o postępującym procesie starzenia się zasobów pracy w Polsce. W warunkach ciągle wysokiego poziomu bezrobocia, wzrost liczby ludności produkcyjnej o niekorzystnej strukturze wieku może wpłynąć na pogorszenie sytuacji na rynku pracy przyczyniając się do wzrostu bezrobocia długookresowego.
3.2 Czynniki ekonomiczne
Głównym źródłem bezrobocia w początkowym okresie transformacji w Polsce, była głęboka recesja gospodarcza zapoczątkowana przez kryzys z lat 1978-1982 oraz brak wyraźnych symptomów ożywienia gospodarczego w następnych latach, a następnie kryzys lat 1989 - 1991.
Tworzenie w tych warunkach podstawy funkcjonowania mechanizmów rynkowych, takich jak liberalizacja (głównie cen i handlu zagranicznego) , częściowe zaniechanie ingerencji państwa w sferę zatrudnienia i płac podmiotów gospodarczych (przy zachowaniu ograniczeń płacowych poprzez opodatkowanie ponadnormatywnych wynagrodzeń w zakładach państwowych) oraz dążenia do zmiany struktury własności przez tzw. prywatyzację dominującego w PRL państwowego sektora gospodarki, w miastach i na wsi pogłębiły trudną sytuację na rynku pracy.
Liberalizacja życia gospodarczego wywołująca skutki w postaci łamania struktur monopolistycznych i konkurencji rynku światowego, w konsekwencji doprowadziła do spadku produkcji zacofanej technicznie, mniej atrakcyjnej w porównaniu z produkcją zagraniczną. Polskie przedsiębiorstwa nie były w stanie przeciwstawić się konkurencji zagranicznej zarówno na rynku krajowym jak i w eksporcie. Teoretycznie wyrównane szanse dla przedsiębiorstw krajowych i zagranicznych oznaczały w praktyce dyskryminację produkcji krajowej również dlatego, że znaczna część importu konsumpcyjnego była dotowana.
Tempo i skala liberalizacji gospodarczej miały bezpośredni wpływ na spadek produkcji. Uważa się, iż im jest ona szybsza i głębsza , tym szybszy i większy wywołany przez nią spadek produkcji.
3.3 Czynniki społeczno - prawne
Wśród czynników społeczno-prawnych, które wpłynęły na wzrost bezrobocia w Polsce w pierwszym okresie transformacji, istotną rolę odegrały podjęte w końcu 1989 roku dwa akty prawne a mianowicie: ustawa o szczególnym trybie zwalniania pracowników z przyczyn dotyczących zakładów pracy oraz ustawa o zatrudnieniu.
Wprowadzona z początkiem 1990 roku ustawa o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy, umożliwiając redukcję zatrudnienia w trybie zwolnień grupowych, stała się czynnikiem generującym dynamiczny przyrost bezrobocia w latach 1990 - 1992.
Zgodnie z ustawą zmniejszenie stanu zatrudnienia w zakładach pracy mogło nastąpić z przyczyn ekonomicznych bądź zmian organizacyjnych i technologicznych oraz zmian mających na celu poprawę warunków pracy lub warunków środowiska naturalnego, a także w związku z ogłoszeniem upadłości lub likwidacji zakładu.
Zwolnienia grupowe-jednorazowo lub w okresie nie przekraczającym 3 miesięcy, miały miejsce wówczas, gdy dotyczyły co najmniej 10% załogi w zakładach zatrudniających do 1000 osób lub co najmniej 100 pracowników w zakładach zatrudniających powyżej 1000 osób. Uproszczony tryb postępowania polegał na tym, że negocjacje kierownika zakładu ze związkami zawodowymi mogły dotyczyć zwolnień całej grupy, a nie poszczególnych pracowników, przy czym kierownik zakładu mógł dokonywać zwolnień grupowych nawet wówczas , gdy nie osiągnął w tej sprawie porozumienia ze związkami zawodowymi.
W celu złagodzenia społecznych skutków spowodowanych utratą pracy ustawa gwarantowała osobom zwolnionym grupowo specjalne świadczenia pieniężne, a w stosunku do kobiet o stażu pracy powyżej 35 lat i mężczyznom o stażu pracy powyżej 40 lat możliwość uzyskania wcześniejszych świadczeń emerytalnych, bez względu na brakującą liczbę lat uprawniającą do otrzymywania tych świadczeń w normalnym postępowaniu.
Na rynku pracy pojawiła się nowa kategoria bezrobotnych poszukujących pracy, wskutek jej utraty w trybie zwolnień grupowych. Według tabeli 3 najbardziej dynamiczny wzrost udziału tej kategorii wśród ogółu zarejestrowanych bezrobotnych nastąpił w latach 1990 - 1992. Odsetek zwolnionych grupowo wzrósł z 4,3 % w styczniu do 16,3% w grudniu w 1990 oraz do 23,1% w końcu 1991 i 24,1% w końcu 1992. W kolejnych latach odsetek bezrobotnych ze zwolnień grupowych systematycznie malał 19,5%-1993; 14,0%-1994; 9,8% -1995; 8,5%-1996; 6,8%-1997; a od 1998 wzrastał 6,9%-1998; 7,4%-1999. Należy przy tym zaznaczyć, iż mimo korzystnych zmian w tym zakresie , (ta kategoria bezrobotnych zmniejszyła się z ponad 600 tys. w 1992 roku do 124 tys. w 1997 roku) proces zwolnień grupowych trwał nadal a skala zjawiska była znaczna.
Do gwałtownego wzrostu bezrobocia rejestrowanego w początkowym procesie transformacji w znaczący sposób przyczyniła się również niezbyt udana ustawa o zatrudnieniu z 1989, którą zamiast aktywnych metod przeciwdziałania zjawisku, zdominowały postanowienia osłonowo-socjalne.
Finansowane z utworzonego na mocy ustawy Funduszu Pracy świadczenia obejmowały: zasiłek dla bezrobotnych, zasiłek szkoleniowy na okres zdobywania kwalifikacji zawodowych, ewentualnie pożyczkę na podjęcie samodzielnej działalności gospodarczej przy jednoczesnym zachowaniu uprawnień bezrobotnych do ubezpieczeń zdrowotnych, zasiłków rodzinnych i innych. Wobec braku systemu ubezpieczeń społecznych na wypadek utraty pracy, dążenie państwa do ochrony bezrobotnych przed ubóstwem sprawiły, że uprawnienia do zasiłku zyskała przeważająca większość rejestrująca się w ówczesnych biurach pracy, wśród których były zarówno osoby, które straciły pracę jak i osoby dotychczas bierne zawodowo ( w tym absolwenci).
Zgodnie z ustawą uprawnionym do zasiłku był każdy bezrobotny zarejestrowany w rejonowym biurze pracy, zdolny i gotowy do podjęcia pracy, który nie mógł otrzymać odpowiedniej oferty pracy i nie mógł uczestniczyć w robotach publicznych lub pracach interwencyjnych. W praktyce zasiłki były wypłacane wszystkim bezrobotnym, niezależnie od powodów dla których zarejestrowali się jako osoby poszukujące pracy.
Wyrazem dążenia do zahamowania wzrostu bezrobocia rejestrowanego przez ograniczenie uprawnień bezrobotnych do zasiłków była nowelizacja liberalnej ustawy o zatrudnieniu oraz kolejne ustawy i ich nowelizacje zaostrzające kryteria przyznawania, ustalania wysokości i czasu pobierania zasiłku i preferujące aktywne sposoby przeciwdziałania zjawisku.
Bezpośrednim skutkiem wprowadzonych restrykcji socjalnych był spadek wśród ogółu zarejestrowanych, odsetka bezrobotnych posiadających prawo do zasiłku: z 79,2% w 1990 i 79,0% w 1991 roku do 52,3% w 1992 ; 48,3% w 1993, 50,1% w 1994; 58,9% w 1995; 51,9% w 1996 i 30,5% w 1997; 23,0% w 1998; 23,6% w 1999. Do tego spadku przyczyniło się także zastąpienie zasiłku dla bezrobotnych absolwentów stypendium wypłacanym w przypadku odbywania przez nich szkolenia lub stażu u pracodawcy lub ewentualnie kontynuowania wykształcenia w szkołach zwłaszcza na obszarach dotkniętych wysokim bezrobociem strukturalnym.
Regulacje prawne odegrały istotną rolę w kształtowaniu poziomu bezrobocia rejestrowanego w Polsce w latach 1990 - 1999, powodując określone skutki społeczne. W pierwszych latach tego okresu sprzyjały wzrostowi zjawiska, zaś w kolejnych latach przyczyniły się do zahamowania wzrostu.
4. Struktura bezrobocia
Rozpoznanie struktury demograficzno-społecznej zbiorowości bezrobotnych umożliwia określenie stopnia zagrożenia bezrobociem różnych grup ludności i ma istotne znaczenie w podejmowaniu niektórych decyzji ekonomiczno-społecznych, w tym dotyczących rynku pracy.
Do głównych cech zróżnicowania bezrobotnych należy zaliczyć : płeć, wiek, miejsce zamieszkania: miasto-wieś, poziom wykształcenia oraz kategorie bezrobotnych i sektor własności ostatniego miejsca pracy.
4.1. Bezrobocie kobiet
Podstawową strukturą demograficzną umożliwiającą zróżnicowanie sytuacji bezrobotnych jest podział według płci.
Podział według płci tworzy podstawową strukturę demograficzną, wiążącą się z historyczną odrębnością sytuacji obu płci w dziedzinie stosunków prawnych, społecznych i ekonomicznych; manifestuje się także odrębnością pozycji mężczyzn i kobiet na rynku pracy.
Oznaka tej odmienności jest zjawisko dyskryminacji na rynku pracy. Świadczy o tym znacznie trudniejszy dostęp kobiet niż mężczyzn do zatrudnienia, pewnych zawodów i form szkolenia, awansu i odpowiedniego wynagrodzenia - pomimo identycznych umiejętności zawodowych czy poziomu wykształcenia.
W warunkach masowego bezrobocia, które stało się główną cechą polskiego rynku pracy w latach dziewięćdziesiątych, problem nierówności zagłębia się i prowadzi do marginalizacji pozycji kobiet na rynku pracy.
Nierówność kobiet wobec bezrobocia determinuje wiele czynników, jednak źródłami ewidentnej dyskryminacji są z jednej strony - tradycyjne podejście do podziału pracy i obowiązków rodzinnych, obciążających prawie wyłącznie kobiety, z drugiej zaś obowiązujące unormowania prawne, umożliwiające kobietom godzenie pracy zawodowej z obowiązkami rodzinnymi, które powodują, że dla większości pracodawców kobiety są pracownikami mniej atrakcyjnymi. Przy wysokiej podaży sił roboczej pracodawcy traktują przywileje socjalne kobiet jako jedną z przesłanek selekcji kandydatów do pracy, preferując zatrudnienie mężczyzn jako bardziej dyspozycyjnych - nawet przy formalnie niższych kwalifikacjach, a oprócz tego coraz częściej ogranicza zatrudnienie kobiet, miedzy innymi przez limitowanie górnej granicy wieku ( 35 lat).
4.1.1. Aktywność zawodowa kobiet
O ciężkiej sytuacji kobiet na polskim rynku pracy w latach 1990 - 1999 świadczy wysokie zagrożenie bezrobociem oraz stały spadek aktywności zawodowej.
Jednym z elementów oceny pozycji kobiet na rynku pracy jest analiza kształtowania się ich aktywności zawodowej.
Niedostateczny popyt na pracę wynikający ze spadku zatrudnienia (zwolnienia indywidualne i grupowe), przy jednoczesnym zwiększaniu motywacji ekonomicznej do poszukiwania pracy (postępujące zubożenie rodziny), a także aktywizująca się młodzież (absolwentki) - to dodatkowe przyczyny szybkiego wzrostu bezrobocia wśród kobiet, głównie w początkowym okresie przekształceń systemowych.
W rezultacie tych zmian procesowi przechodzenia do gospodarki rynkowej towarzyszył spadek poziomu aktywności zawodowej kobiet.
4.1.2.Główne cechy bezrobocia kobiet
Historia wskazuje na to, że kobiety bardziej niż mężczyźni narażone są na utratę pracy w czasie trudnej sytuacji gospodarczej w kraju. Pogląd, że kobieta posiada niższe predyspozycje niż mężczyźni do wykonywania większości zawodów, rzutuje na jej pozycję na rynku pracy. Czynniki kultowe i religijne - przekonanie o „rodzinnej” funkcji kobiety - odgrywają tu zasadniczą rolę. Dane statystyczne potwierdzają występowanie tej prawidłowości.
Od początku lat dziewięćdziesiątych kobiety stanowiły ponad połowę ogółu zarejestrowanych bezrobotnych.
Rys 1. Bezrobotni zarejestrowani według płci w latach 1990-1999
Źródło : „Rocznik Statystyczny 1996, 1998, 1999, 2000”, GUS, Warszawa 1997, 1999, 2000, 2001
Okres szczególnie dynamicznego wzrostu bezrobocia kobiet trwał do końca 1993 roku, w którym liczba zarejestrowanych (1507 tys.) była wyższa o 162% w porównaniu ze stanem w końcu 1990 roku (574 tys.) Trwający od 1994 roku stały spadek liczby bezrobotnych kobiet przyczynił się wprawdzie do zmniejszenia poziomu bezrobocia kobiet w latach kolejnych, ale wolne tempo tego spadku sprawia, że jeszcze w 1997 roku bezrobocie kobiet (1109 tys.) było o 93% wyższe od stanu w 1990 roku (574 tys.). Oznacza to, że zagrożenie bezrobociem trwało nadal, a jego spadek był spowodowany przede wszystkim wzrostem płynności zjawiska.
Tabela 6: Napływ i odpływ kobiet z bezrobocia rejestrowanego w Polsce w latach 1992-1999
Rok |
Przyrost/spadek liczby bezrobotnych kobiet |
Napływ do bezrobocia |
Odpływ z bezrobocia |
1992 |
201 |
730 |
529 |
1993 |
328 |
887 |
559 |
1994 |
-13 |
949 |
962 |
1995 |
-47 |
1101 |
1148 |
1996 |
-73 |
1040 |
1113 |
1997 |
-272 |
959 |
1231 |
1998 |
-32 |
988 |
1020 |
1999 |
235 |
1167 |
932 |
Źródło: „Rocznik Statystyczny 1996,1998, 1999,2000”, GUS, Warszawa 1997,1999,2000,2001
O zmniejszeniu się przyrostu liczby bezrobotnych kobiet w latach 1992-1993 oraz o powolnym jego spadku w latach następnych zdecydował głównie wzrost odpływu z bezrobocia, w tym wzrost odsetka wyrejestrowanych z powodu podjęcia pracy stałej, sezonowej, interwencyjnej lub w ramach robót publicznych: 44% w 1993 roku do ponad 51% w 1996 roku (w 1997 roku nastąpił spadek do 45%).
O szansach wyjścia z bezrobocia decyduje przede wszystkim poziom wykształcenia oraz przygotowania zawodowego.
Tabela 8 Bezrobotne kobiety według poziomu wykształcenia w latach 1992-1999
( w tys)
Rok |
Wyższe |
Policealne oraz średnie techniczne i zawodowe |
Średnie ogólnokształcące |
Zasadnicze zawodowe |
Podstawowe i bez wykształcenia |
1992 |
30,8 |
352,7 |
143,6 |
439,4 |
372,3 |
1993 |
28,3 |
388 |
157,3 |
500,2 |
433,5 |
1994 |
26,7 |
385,1 |
160,5 |
499,0 |
423,7 |
1995 |
23,8 |
370,9 |
156,8 |
483,4 |
413,7 |
1996 |
19,8 |
345,0 |
129,6 |
465,2 |
416,0 |
1997 |
16,3 |
270,5 |
98,3 |
376,1 |
342,0 |
1998 |
19,6 |
267,1 |
93,6 |
360,5 |
330,5 |
1999 |
30,6 |
331,7 |
116,4 |
435,4 |
393,2 |
Źródło: „Rocznik statystyczny 1996,1998”, GUS, Warszawa 1997, 1999
Analizując bezrobocie kobiet z wyższym wykształceniem można zauważyć, iż od 1992 roku następuje jego tendencja spadkowa. Liczba zarejestrowanych w 1997 roku kobiet z wyższym wykształceniem w porównaniu z 1992 zmalała o 14,5 tys. Natomiast od 1998 roku liczba ich wzrasta. Należy zaznaczyć, iż wzrost ten jest stosunkowo wysoka, gdyż wynosi 11 tys.
Prawie 1/3 zarejestrowanych kobiet miała wykształcenie zasadnicze zawodowe, ponad 1/4 podstawowe i niepełne podstawowe.
Reasumując należy stwierdzić, iż mimo to, że poziom wykształcenia kobiet był wyższy niż mężczyzn, to zagrożenie bezrobociem kobiet było wyższe.
W latach dziewięćdziesiątych zaszły istotne zaszły w strukturze i zagrożeniu bezrobociem kobiet według miejsca zamieszkania. Podobnie jak ogół ludności, bezrobocie dotknęło przede wszystkim kobiety zamieszkałe w miastach, które stanowiły 2/3 ogółu bezrobotnych kobiet, ale poziom zjawiska w miastach i na wsi charakteryzowały odmienne tendencje.
4.2 Bezrobocie młodzieży
Cechą charakterystyczną bezrobocia w Polsce jest duże bezrobocie młodzieży. Wynika to z niedostosowania systemu kształcenia do zmieniających się warunków rynkowych oraz z braku odpowiednich ofert pracy w stosunku do kwalifikacji młodzieży. Wśród bezrobotnej młodzieży liczną grupę stanowią absolwenci różnego rodzaju szkół.
Spośród cech, które różnicują poziom bezrobocia w Polsce, zdecydowanie najgłębszy wpływ ma wiek. Ludzie młodzi są najbardziej zagrożeni bezrobociem. Jest to cecha wspólna dla wielu krajów dotkniętych wysokim poziomem bezrobocia. Specyfika warunków polskich polega na tym, że położenie młodzieży na rynku pracy jest znacznie trudniejsze niż w innych krajach. Potwierdza to wysokość stopy bezrobocia dla osób w wieku 15-24 lata, która w 1995 roku wynosiła 34,6% . Był to jeden z najwyższych wskaźników natężenia bezrobocia młodzież w Europie.
4.2.1. Udział młodzieży w
Tabela 9.Struktura zarejestrowanych bezrobotnych według wieku
w latach 1992 - 1999
Rok |
Ogółem |
15-24 |
25-34 |
35-44 |
45-54 |
55 i więcej |
1992 |
100 |
34,6 |
29,7 |
24,7 |
9,2 |
1,7 |
1993 |
100 |
34,4 |
28,5 |
25,2 |
9,8 |
2,0 |
1994 |
100 |
34,6 |
27,4 |
25,3 |
10,7 |
2,0 |
1995 |
100 |
34,6 |
26,9 |
25,1 |
11,4 |
2,0 |
1996 |
100 |
31,1 |
27,4 |
25,8 |
13,3 |
2,4 |
1997 |
100 |
30,8 |
27,8 |
26,4 |
13,3 |
1,7 |
1998 |
100 |
30,9 |
27,1 |
25,8 |
14,4 |
1,8 |
1999 |
100 |
31,0 |
26,5 |
25,0 |
15,6 |
1,8 |
Źródło: Rocznik Statystyczny GUS 1996,1998,2000
Ze struktury bezrobocia według wieku w latach 1992-1999 wynika, że udział młodzieży wśród ogółu bezrobotnych był w tym okresie największy spośród pozostałych kategorii wiekowych. Około jedna trzecia zarejestrowanych bezrobotnych to młodzi ludzie w wieku 15-24 lata. Najwyższa stopa bezrobocia młodzieży występowała (dane według starego podziału administracyjnego) w województwach: olsztyńskim, koszalińskim, włocławskim, wałbrzyskim, elbląskim, suwalskim, słupskim, a więc w tych, w których stopa bezrobocia ogólnego jest najwyższa.
Tabela 10.Najwyższa stopa bezrobocia młodzieży w wieku 15-24 lata według województw ( stary podział administracyjny) w 1996 roku
Województwa |
Stopa bezrobocia |
Olsztyńskie |
47,1 |
Suwalskie |
47,0 |
Włocławskie |
46,6 |
Koszalińskie |
46,5 |
Elbląskie |
46,9 |
Wałbrzyskie |
45,9 |
Słupskie |
44,9 |
Konińskie |
43,5 |
Legnickie |
41,8 |
Ciechanowskie |
40,6 |
Źródło: „Różne oblicza bezrobocia” Instytut Polityki Społecznej Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego Dom Wydawniczy Elipsa Warszawa 1999 s 98
Najniższa stopa bezrobocia młodzieży występowała w województwie warszawskim, poznańskim, krakowskim, katowickim, czyli w tym gdzie stopa bezrobocia ogółem była najniższa.
4.2.2. Długookresowe bezrobocie młodzieży
Bezrobocie długookresowe jest najbardziej szokująca formą bezrobocia. Niesie ono wiele społecznych i ekonomicznych następstw i zagrożeń, powoduje ogromne koszty materialne i ludzkie, rodzi wiele zjawisk o charakterze patologicznym. Dlatego tak ważne jest opracowanie środków i metod przeciwdziałaniu bezrobociu oraz niedopuszczenie do tego, aby przekształciło się ono w bezrobocie długookresowe i chroniczne.
Młodzież w wieku do 24 lat należy do grup najbardziej zagrożonych długotrwałym bezrobociem. Co czwarty długotrwale bezrobotny w Polsce to osoba w wieku 24 lat. Wśród ogółu długotrwale bezrobotnych i wśród kobiet ze wszystkich grup wiekowych najliczniej są reprezentowane osoby w wieku 25-34 lata. W grupie mężczyzn najwięcej jest długotrwale bezrobotnych osób w wieku 35-44 lata.
Tabela 11 Struktura długotrwale bezrobotnych według wieku w 1996 roku
Wyszczególnienie |
Ogółem |
15-24 |
25-34 |
35-44 |
45-54 |
55 i więcej |
Ogółem |
100 |
24,6 |
28,3 |
27,5 |
15,8 |
3,8 |
Kobiety |
100 |
25,3 |
30,8 |
28,4 |
14,6 |
0,9 |
Mężczyźni |
100 |
23,1 |
23,3 |
25,7 |
18,1 |
9,7 |
Źródło. „Różne oblicza bezrobocia” pod red. M. Szylko-Skoczny, Instytut Polityki Społecznej Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 1999 s 99
Długotrwałe bezrobocie młodzieży jest powodowane głównie recesją, ponieważ jego największe nasilenie pokrywa się z wysoką stopą bezrobocia ogółem, wywołaną recesją gospodarczą, oraz występuje w regionach, w których główną przyczyną tego zjawiska jest słaby rozwój bądź niewłaściwa infrastruktura gospodarcza (przewaga rolnictwa, przestarzały przemysł, słabo rozwinięty sektor prywatny).
Przeciętnie długotrwale bezrobotny młody człowiek to kobieta mieszkająca w regionie rolniczym, w którym w strukturze rolnictwa dominowały PGR-y lub w regionach przemysłowych o przewadze przestarzałej technologii.
4.3. Przestrzenne zróżnicowanie bezrobocia
We wszystkich krajach dotkniętych bezrobociem występuje przestrzenne zróżnicowanie sytuacji w tym zakresie. Wiąże się to między innymi z ograniczoną przestrzenną mobilnością siły roboczej. W Polsce zróżnicowanie przestrzenne bezrobocia jest bardzo silne. Sytuacja w poszczególnych województwach jest bardzo zróżnicowana. Jakkolwiek w sytuacji tej występują znaczne zmiany, to przestrzenne zróżnicowanie bezrobocia w Polsce jest dość stabilne.
Charakterystyczną cechą polskiego rynku pracy jest jego silne zróżnicowanie przestrzenne. Znajduje to odzwierciedlenie w zwiększającej się z roku na rok rozpiętości stopy bezrobocia pomiędzy województwami, pomimo spadku jej poziomu. W 1993 roku, który to rok charakteryzował się najwyższym natężeniem bezrobocia (16,4%) rozpiętość między skrajnymi województwami była prawie 4-krotna (suwalskie - 30,3%, warszawskie - 7,6%). Spadkowi poziomu bezrobocia, począwszy od 1994 roku, towarzyszył spadek stopy bezrobocia. Natomiast zróżnicowanie przestrzenne nasilało się. W 1996 roku zróżnicowanie to było ponad 6-krotne (woj. warszawskie - 4,1%, woj. słupskie - 25,7%), podczas gdy w 1997 roku - prawie 8 - krotne (woj. warszawskie - 2,7%, woj. suwalskie - 21,2%).
Zwiększenie się przestrzennego zróżnicowania natężenia bezrobocia wynika ze zjawiska silniejszego spadku stopy bezrobocia w województwach o najniższym poziomie tego wskaźnika w porównaniu do województw o najwyższym jego poziomie. Najniższa stopa bezrobocia występowała w dużych aglomeracjach miejskich, czyli w województwach: warszawskim, poznańskim i krakowskim. Na drugim biegunie znajdowały się województwa Polski północnej i północno - wschodniej, a więc te, gdzie do przełomu lat 89 - 90 przeważało rolnictwo państwowe. Najwyższe bezrobocie ma więc miejsce na obszarach zacofanych pod względem rozwoju gospodarczego, głównie rolniczych. Dokonywane na tych obszarach przekształcenia własnościowe spowodowały, że byli pracownicy państwowych gospodarstw rolnych stali się bezrobotnymi. Są to w większości ludzie o niskich kwalifikacjach zawodowych, dla których możliwości znalezienia pracy, zarówno w miejscu zamieszkania, jak i poza nim, są szczególnie ograniczone.
Stopa bezrobocia w wybranych województwach w latach 1990 - 1998( w %)
Stan w końcu roku.
Województwo |
Lata |
||||||||
|
1990 |
1991 |
1992 |
1993 |
1994 |
1995 |
1996 |
1997 |
1998 |
Warszawskie Poznańskie Krakowskie |
2,1 3,5 3,4 |
4,2 5,6 6,2 |
5,9 7,9 8,9 |
7,6 9,0 7,7 |
6,5 8,4 8,4 |
5,4 7,7 8,0 |
4,1 6,2 6,1 |
2,7 3,4 4,1 |
2,6 3,2 4,1 |
Słupskie Suwalskie Elbląskie Koszalińskie |
9,0 11,5 8,4 9,5 |
17,8 18,6 16,4 17,9 |
23,2 23,7 21,4 24,1 |
29,7 30,3 27,3 28,9 |
29,8 28,6 27,3 29,2 |
28,4 27,3 25,6 26,8 |
25,7 24,6 23,4 24,7 |
20,8 21,2 19,0 18,9 |
20,5 20,4 19,3 19,2 |
Polska |
6,1 |
11,4 |
13,6 |
16,4 |
16,0 |
14,9 |
13,2 |
10,3 |
10,4 |
Dodatkowo stabilizację regionalnej dywersyfikacji obszarów bezrobocia pogłębia:
nieznaczny poziom migracji międzyregionalnej wynikający z zaniedbań w rozwoju sieci komunikacyjnej,
utrzymujące się pomiędzy województwami wysokie różnice w kosztach zakupu mieszkań i ich wynajmu,
mała możliwość uzyskania atrakcyjnych dochodów przy zmianie miejsca pobytu zwłaszcza w przypadku osób z niskim poziomem wykształcenia,
dość powszechna akceptacja swojej sytuacji życiowej.
Można więc powiedzieć, iż w Polsce mamy do czynienia z sytuacją analogiczną jak w krajach członkowskich Unii Europejskiej - mimo utrzymywania się między regionami znacznych różnic w poziomie bezrobocia i poziomie dochodów migracja zarobkowa występuje jedynie w ilościach śladowych.
Poruszając problem zróżnicowania przestrzennego bezrobocia w Polsce, nie sposób nie wspomnieć o funkcjonującym od początku 1999 roku, nowym podziale administracyjnym kraju.
Rysunek. Nowy podział administracyjny Polski
źródło: http://www.mpips.gov.pl/Polityka_spoleczna/rynek_pracy/Polityka_zatrudnienie.html
W końcu czerwca 1999 roku najniższa stopa bezrobocia występowała w województwach: śląskim - 8,5%, mazowieckim - 8,6% i małopolskim - 8,8%, zaś najwyższa w województwach: warmińsko - mazurskim -21,0%, zachodniopomorskim - 15,5% i kujawsko - pomorskim - 15,3%.
Zmiana granic województw nie spowodowała oczywiście zmiany przestrzennego wymiaru bezrobocia. W dalszym ciągu Mazury i Pomorze Zachodnie są obarczone tym problemem w największym stopniu, a wielkie aglomeracje - w najmniejszym. Jednak każde nowe województwo ma bezrobocie o nieco innym charakterze i lokalne służby zatrudnienia muszą szukać własnych sposobów na jego zwalczanie.
5.Wolne miejsca pracy
Ważną miarą charakteryzującą sytuację na rynku pracy jest liczba zarejestrowanych bezrobotnych, przypadająca na jedną zarejestrowaną ofertę pracy. Z danych zawartych w tablicy 2 , wynika że szanse bezrobotnych na uzyskanie pracy za pośrednictwem urzędów pracy, były bardzo ograniczone, zwłaszcza w czwartym kwartale każdego roku, w którym liczba bezrobotnych przypadająca na jedną ofertę była najwyższa. Obliczenia szacunkowe sugerują, że liczba ofert zgłaszanych do urzędów pracy stanowiła zaledwie 1/3 ogólnej liczby wolnych miejsc pracy w skali całego rynku. Liczba bezrobotnych przypadających na jedno wolne miejsce pracy , wzrastała bardzo szybko wraz ze wzrostem liczby zarejestrowanych bezrobotnych, wzrostem stopy bezrobocia. W końcu 1990 roku na jedno wolne miejsce pracy przypadało 21 zarejestrowanych poszukujących pracy, w końcu 1991 wskaźnik ten potroił się i wynosił 74, w końcu 1992 roku był pięciokrotnie wyższy niż w 1990 roku i wynosił 109. W końcu 1994 roku na jedno miejsce pracy przypadało 114 zarejestrowanych, którzy poszukiwali pracy, w końcu 1995 wskaźnik ten wynosił 125 osób, w 1996- 167; 1997-152; 1998-261; 1999- 392.
Liczby te świadczą o tym, iż specyficzną cechą rynku pracy w Polsce była w tym okresie mała liczba wolnych miejsc pracy. Kontrast dużej liczby zarejestrowanych bezrobotnych z bardzo małą liczbą wolnych miejsc pracy mówi o skali rzeczywistych trudności na rynku pracy. Sytuacja w tym zakresie wyraźnie pogarszała się z roku na rok począwszy od 1990.
Pod pojęciem ofert pracy statystyka ujmuje zgłoszone przez pracodawców wolne miejsca zatrudnienia i miejsca przygotowania zawodowego oraz przyjęte do realizacji miejsca pracy w ramach prac interwencyjnych i robót publicznych a także w ramach umów zlecenia a także umów o dzieło.
Wolne miejsca pracy - to miejsca powstałe w wyniku ruchu zatrudnionych , bądź nowoutworzone, w stosunku do których spełnione zostały jednocześnie trzy warunki:
- miejsca pracy w dniu sprawozdawczym były faktycznie nieobsadzone;
- pracodawca czynił starania, aby znaleźć osoby chętne do podjęcia pracy;
- w przypadku znalezienia właściwych kandydatów, pracodawca byłby gotów do natychmiastowego przyjęcia tych osób.
W tabeli 2 strona .... wyodrębnione są oferty pracy. Na podstawie zawartych danych można stwierdzić, iż wolne miejsca pracy nie były statycznymi wielkościami. W poszczególnych kwartałach 1990 roku można stwierdzić, iż liczba ofert pracy wzrastała. Różnica między pierwszym, a czwartym kwartałem 1990 roku była znacząca, gdyż wynosiła 30 tys. ofert pracy. W kolejnych latach liczba ofert pracy przybrała tendencję spadkową. W latach 1991-1995 wystąpiły niewielkie wahania; 1991-29 tys.; 1992-23 tys.; 1994-25 tys.; 1995-21 tys. Od 1996 roku wystąpił znaczny spadek. W 1996 roku liczba ofert pracy kształtowała się na poziomie 14 tys., w kolejnym roku 12 tys.; 1998 roku tylko 7 tys., a w 1999-6 tys. Na przestrzeni dziesięciu lat liczba ofert pracy była najwyższa w trzecim kwartale z wyjątkiem 1991 i 1997 roku, natomiast najniższa liczba wolnych miejsc pracy przypadała głównie na czwarty kwartał.
Rozdział III. Programy polityki rynku pracy
Program Przeciwdziałania Bezrobociu i Łagodzenia Jego Negatywnych Skutków.
Program Przeciwdziałania Bezrobociu i Łagodzenia Jego Negatywnych Skutków został opracowany przez pracowników Ministerstwa Pracy i Polityki Socjalnej oraz Urzędu Pracy pod kierunkiem Michała Boniego.. Został zatwierdzony przez Radę Ministrów 16 września 1993 roku jako program rządowy.
W programie tym przyjęto, iż polityka rynku pracy stanowi integralny element długofalowej polityki gospodarczej państwa , zmierzającej do tworzenia efektywnych miejsc pracy, a co za tym idzie ograniczania bezrobocia. Uznano, iż decyzję rządu dotyczące polityki gospodarczej muszą wynikać z analizy i oceny ich wpływu na rynek pracy, a przy ich podejmowaniu rząd powinien kierować się trzema zasadami:
integralności; uznano kwestie walki z rosnącym bezrobociem oraz utrzymania bezrobocia i zatrudnienia na społecznie akceptowanym i ekonomicznie możliwym poziomie za nadrzędne zadanie polityki gospodarczej i społecznej.
kompleksowości; w określeniu funkcjonowania zasad rynku pracy musi dojść do wypracowania kompleksowych założeń i kierunków polityki makroekonomicznej, przemysłowej, edukacyjnej i innych.
spójności prowadzonej polityki społeczno-ekonomicznej ; podejmowane decyzje muszą być spójne i oparte na dokładnym rozpoznaniu zmieniającej się gospodarki; wymaga to podjęcia wielu prac mających na celu rozwijanie analiz i badań rynku pracy.
Program Przeciwdziałania Bezrobociu i Łagodzenia jego Negatywnych Skutków został ukierunkowany na tworzenie nowych miejsc pracy, dynamizację rynku pracy, usprawnienie systemu osłonowego oraz integrację wszystkich podmiotów działających na rynku pracy.
W programie dokonano diagnozy rynku pracy. Podjęto także próbę sformułowania prognozy zmian na rynku pracy i bezrobocia.
Skala jawnego bezrobocia, zdaniem twórców programu, wymaga podjęcia natychmiastowych działań, dzięki którym można byłoby kolejno osiągnąć:
w fazie pierwszej - podtrzymanie zmniejszającego się tempa wzrostu liczby bezrobotnych poprzez stabilizację liczby pracujących;
w fazie drugiej - zatrzymanie przyrostu liczby bezrobotnych poprzez zrównanie tempa przyrostu miejsc pracy z tempem wzrostu podaży pracy;
w fazie trzeciej - zmniejszenie liczby bezrobotnych poprzez wzrost miejsc pracy przewyższający wzrost podaży pracy.
Przyjęto, iż taką+ sekwencję efektów będzie można osiągnąć, realizując następujące cztery szczegółowe cele polityki rynku pracy:
Tworzenie warunków dla powstawania nowych miejsc pracy oraz ochrona istniejących produktywnych miejsc pracy.
Dynamizacja i aktywizacja rynku pracy a ograniczanie skali bezrobocia.
Usprawnianie systemu osłonowego.
Ingerencja działań wszystkich podmiotów rynku pracy.
Dla tych celów opracowano priorytetowe zadania. W ramach celu pierwszego byłoby to między innymi:
budowa systemu podatkowego zachęcającego do tworzenia miejsc pracy,
prowadzenie polityki makroekonomicznej i sektorowej zapewniającej wzrost podaży kapitału na rynku krajowym oraz jego sprawną alokację poprzez doskonalone rynki finansowe oraz stworzenie preferencji ekonomicznych dla inwestorów, jako warunku globalnego wzrostu inwestycji i tworzenia nowych miejsc pracy,
preferencje inwestycyjne, uwzględniające szczególnie inwestycje infrastrukturalne i wzrost inwestycji prywatnych,
zwiększenie środków Funduszu Pracy na udzielanie pożyczek,
promowanie sektora usług ze szczególnym uwzględnieniem samozatrudnienia,
promocja sektora prywatnego, w tym przede wszystkim pomoc w rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw,
powoływanie specjalnych stref ekonomicznych,
promocja przedsiębiorczości w regionach zagrożonych bezrobociem strukturalnym,
promowanie stosowania elastycznego czasu pracy oraz rozszerzanie możliwości podejmowania pracy w części pełnego etatu lub w innych formach pracy skróconej,
dążenie do ograniczania nielegalnego zatrudnienia.
Cel drugi wymagałby realizacji następujących zadań:
rozwijania form zatrudnienia czasowego podtrzymującego aktywność zawodową (przy robotach publicznych i pracach interwencyjnych, pracach sezonowych i u pracodawców zagranicznych),
dostosowania systemu edukacji zawodowej do potrzeb rynku pracy,
rozwijania szkoleń i przekwalifikowań dorosłych,
rozwoju systemu poradnictwa zawodowego,
rozwoju badań i analiz rynku pracy,
zróżnicowania programów i działań podejmowanych wobec różnych grup oraz lokalnych rynków pracy (programy dla: młodych bezrobotnych oraz absolwentów, długotrwale bezrobotnych, niepełnosprawnych, kobiet, osób zwalnianych z pracy ze względu na restrukturyzację sektorową oraz programy na rzecz zapobiegania i ograniczania bezrobocia w rolnictwie i na wsi, programy regionalne, zwłaszcza dla obszarów zagrożonych szczególnie wysokim bezrobociem strukturalnym),
wzmacniania instytucjonalnego obsługi rynku pracy,
ograniczania nielegalnego zatrudnienia,
współpracy z innymi państwami w zakresie dostępu do rynków pracy innych krajów oraz ochrony polskiego rynku pracy.
Usprawnienie systemu osłony dla osób bezrobotnych wymagało, zdaniem twórców programu,przede wszyskim zmiany systemu finansowania zasiłków i programów przeciwdziałania bezrobociu w postaci:
wprowadzenia systemu ubezpieczeń od bezrobocia,
oddzielenia finansowania aktywnych form przeciwdziałania bezrobociu od systemu wypłacania zasiłków
W programie przyjęto, iż ingerencja działań wszystkich podmiotów rynku pracy wymaga określenia roli każdego z nich oraz zadeklarowania przez nich woli podjęcia odpowiedzialności za realizację uzgodnionego programu.
Program Przeciwdziałania Bezrobociu i Łagodzenia Jego Negatywnych Skutków opierał się generalnie na rządowej koncepcji koordynacji działań różnych podmiotów polityki rynku pracy, w tym również związków zawodowych i organizacji pracodawców. W tym sensie Rząd, a w szczególności Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej było organizatorem polityki rynku pracy ale odpowiedzialność za jej realizację powinna faktyczni spocząć na autonomicznych partnerach - stronach rynku pracy. Charakterystyczną cechą tego programu jest modułowa budowa - w istocie zawiera on wiele programów, które mogą być wdrażane niezależnie od siebie.
Program Promowania Produktywnego Zatrudnienia i Zmniejszania Bezrobocia
Program Promowania Produktywnego Zatrudnienia i Zmniejszania Bezrobocia został przygotowany w 1995 roku, przyjęty przez Radę Ministrów dnia 20 listopada 1995 roku, a w grudniu tego roku skierowany do Sejmu RP. Sejm przyjął program uchwałą z dnia 20 listopada 1996 roku, zobowiązując jednocześnie Rząd do uzupełnienia założeń programowych z uwzględnieniem bieżących uwarunkowań oraz kierunków działań przyjętych w tejże uchwale. Wykonując uchwałę Sejmu ,Rada Ministrów przygotowała priorytety realizacji „Programu Promowania Produktywnego Zatrudnienia i Zmniejszenia Bezrobocia” w okresie 1997-2000
Według Sejmu Rzeczypospolitej podstawowy wpływ na bezrobocie będzie miało utrzymanie wysokiego tempa rozwoju gospodarczego. Jednak pomimo tendencji spadkowej stopy bezrobocia sytuacja na rynku pracy, a zwłaszcza w wymiarze regionalnym oraz problemu młodzieży i absolwentów, nadal stanowiła jeden z najtrudniejszych problemów polskiej gospodarki. Wymagało to kompleksowej i świadomej polityki państwa, która zgodnie z Europejską Kartą Socjalną powinna zmierzać do osiągnięcia i utrzymania tak wysokiego i stabilnego zatrudnienia, jak to jest możliwe w celu osiągnięcia pełnego zatrudnienia.
Dlatego też Sejm Rzeczypospolitej Polskiej uważał za słuszne przyjęcie w programie rządowym zasady, iż aktywna polityka przeciwdziałania bezrobociu wymagała zintegrowanego i kompleksowego podejścia do polityki gospodarczej i polityki zatrudnienia na wszystkich szczeblach decyzyjnych w skali ogólnokrajowej ,regionów i lokalnych rynków pracy. Za szczególnie istotne Sejm Rzeczypospolitej uważał ograniczenie importu bezrobocia w postaci nadmiernego deficytu w handlu zagranicznym, potrzebę tworzenia proinwestycyjnej polityki kredytowej, a przede wszystkim uzależnienia wskaźników wzrostu zatrudnienia od wzrostu produktu krajowego.
Sejm Rzeczypospolitej Polskiej uważał, iż Rada Ministrów powinna kontynuować prace nad programem, w celu ścisłego powiązania polityki prozatrudnieniowej z realizowanym programem wzrostu gospodarczego
W Programie Promowania Produktywnego Zatrudnienia i Zmniejszania Bezrobocia wskazano na podstawowe tendencje w gospodarce w 1996 roku: wysokie tempo wzrostu gospodarczego, spadek inflacji, wysoki wzrost produkcji w przemyśle, wzrost aktywności inwestycyjnej przedsiębiorstw oraz stopniową poprawę sytuacji na rynku pracy. W analizie sytuacji na rynku pracy w latach 1995-1996 skoncentrowano się na kwestiach spadku bezrobocia, napływów i odpływów z bezrobocia, wzrostu liczby ofert pracy, przestrzennego zróżnicowania poziomu bezrobocia, małej mobilności przestrzennej pracowników, wykształcenia i szans na rynku pracy oraz bezrobocia ukrytego. Podjęto także próbę zdefiniowania kluczowych obszarów problemowych rynku pracy, do których zaliczono:
bezrobocie ludzi młodych i niedopasowanie kwalifikacji zasobów pracy do potrzeb rynku pracy;
bezrobocie długotrwałe;
zróżnicowanie sytuacji na lokalnych rynkach pracy przy jednoczesnej małej mobilności przestrzennej bezrobotnych.
W programie tym przyjęto, ze polityka prozatrudnieniowa powinna uwzględniać aktualną i przewidywaną sytuację na rynku pracy oraz przede wszystkim - uwarunkowania i wyzwania zewnętrzne, które w przyszłości będą determinować stan i strukturę zatrudnienia w Polsce. Do istotnych czynników w określeniu zadań polityki prozatrudnieniowej zaliczamy:
wzrost zasobów pracy ( uwarunkowania demograficzne) ,
proces restrukturyzacji gospodarki ( uwarunkowania strukturalne) ,
reformę systemu edukacji ( uwarunkowania edukacyjne),
proces integracji z Unią Europejską (uwarunkowania integracyjne).
Ocena przemian społeczno gospodarczych warunkujących sytuację na rynku pracy oraz analiza prognoz makroekonomicznych i demograficznych stała się podstawą przyjęcia przez Rząd na lata 1997 - 2000 następujących priorytetów dla polityki prozatrudnieniowej:
wzmocnienie polityki prozzatrudnieniowej państwa,
przyspieszenie reformy systemu edukacji,
rozwój obszarów wiejskich,
wzmocnienie polityki regionalnego rozwoju,
wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw,
rozwój budownictwa mieszkaniowego
instytucjonalne wzmocnienie rynku pracy.
Program Promowania Produktywnego Zatrudnienia Zmniejszenia Bezrobocia wyraźnie akceptuje konieczność realizacji prozatrudnieniowej polityki gospodarczej. W tym sensie nawiązuje do rozwiązań stosowanych w krajach wysokorozwiniętych
3. Program Promocji Aktywności Zawodowej Młodzieży
Bezrobocie młodzieży jest rezultatem ogólnych zmian strukturalnych w gospodarce. Zależy ono od ogólnego poziomu bezrobocia - przede wszystkim od kondycji ekonomicznej i trendów rozwojowych w gospodarce. Czynnikiem decydującym jest sytuacja gospodarcza kraju, tempo wzrostu gospodarczego, a w konsekwencji zdolność gospodarki do wchłonięcia rosnącej liczby zasobów pracy.
Sytuację młodzieży na rynku pracy determinuje niedostosowanie rozmiarów i struktury kształcenia kadr dla potrzeb gospodarki oraz brak prognoz przyszłego popyty gospodarki na kwalifikacje zawodowe.
Ponadto młodzi bezrobotni, nie potrafią jeszcze skutecznie poszukiwać pracy, korzystać z informacji oraz projektować alternatywnych rozwiązań, dotyczących swojej kariery zawodowej.
Absolwenci szkół, są tą grupą społeczną-zawodową, która wkraczając po raz pierwszy na rynek pracy natrafia od początku na barierę braku zatrudnienia. Przyczyną tego stanu poza uwarunkowaniem społeczno-gospodarczym wpływającym na ogólny brak ofert pracy, jest też niedostateczne przygotowanie zawodowe młodzieży, które nie spełnia oczekiwań pracodawców oraz fakt pojawienia się na rynku pracy ofert mało atrakcyjnych w stosunku do oczekiwań ludzi młodych.
Wysoki odsetek absolwentów bez pracy świadczy też o niedostosowaniu edukacji do zmieniających się wymogów rynku pracy.
W czerwcu 1995 roku Rada Ministrów przyjęła program pod tytułem „Promocja Aktywności Zawodowej Młodzieży” . Program ten przewidywał stosowanie zachęt i preferencji zarówno dla pracodawców, jak i bezrobotnej młodzieży w celu ułatwienia uzyskania zatrudnienia. Przyjęte przez rząd zasady przeciwdziałania bezrobociu wśród młodzieży opierają się przede wszystkim na działaniach aktywizujących nadosłonowymi.
Program rządowy „Promocja Aktywności Zawodowej Młodzieży” jest dokumentem aktualnie obowiązującym, kompleksowo podejmującym próbę rozwiązania problemów młodzieży wchodzącej w życie zawodowe i tworzenia warunków dla umożliwienia jej samorealizacji.
Program ten przewidywał różnorodne rozwiązania mające na celu ograniczenie bezrobocia i jego skutków wśród młodzieży poprzez stworzenie systemy pomocy absolwentom szkół w aktualizacji zawodowej. System ten obejmuje między innymi:
wprowadzenie zamiast zasiłków dla bezrobotnych absolwentów premii za aktywność w postaci stypendiów;
tworzenie dodatkowych miejsc pracy dla absolwentów poprzez zatrudnienie subsydiowane z Funduszu Pracy w formie tak zwanej umowy absolwenckiej;
kierowanie absolwentów do odbycia stażów pracy na mocy umowy między urzędem pracy , a pracodawcą;
kierowanie na szkolenie zawodowe podwyższające kwalifikacje;
poradnictwo zawodowe
kierowanie do klubów pracy na zajęcia uczące metod aktywnego poszukiwania pracy
Przy formułowaniu programu kierowano się pięcioma podstawowymi zasadami.
Prymaty pracy nad bezrobociem, ze szczególnym odniesieniem do pierwszej pracy w życiu zawodowym,
Prymatu dochodu z pracy nad zasiłkiem,
Prymatu zatrudnienia stałego nad każdą sponsorowaną formą aktywności zawodowej,
Prymatu działań aktywizujących nad działaniami osłonowymi
Prymatu dalszego kształcenia i szkolenia nad bezrobociem
W programie za niezbędne uznano opracowanie dłogookresowej prognozy popytu gospodarki na kadry kwalifikowane, koniecznej dla doskonalenia systemu edukacji.
Rozwiązania służące aktywizacji zawodowe bezrobotnych absolwentów zawarte w Programie Promocji Aktywności Zawodowej Młodzieży zostały przyjęte w ustawie z dnia 22 grudnia 1995 roku o zmianie ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu oraz zmianie niektórych ustaw.
Znowelizowana ustawa o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu, która weszła w życie 1 marca 1996 roku, rozszerzyła zakres możliwości i form aktywizacji zawodowej dla absolwentów.
W 1997 roku dokonana została ocena realizacji programu, w której uzyskano, że przyjęte w nim kierunki rozwiązań okazały się słuszne a realizowane działania i przedsięwzięcia przyniosły wymierne efekty. Sytuacja na rynku pracy młodzieży jednak należy ocenić jako w dalszym ciągu bardzo trudną.. W rządowym programie Promocja Aktywności Zawodowej Młodzieży przyjęto, iż najwłaściwszą polityką wobec bezrobocia młodzieży jest usuwanie barier stojących na drodze młodych ludzi do dorosłości i ich pełnego udziału w życiu zawodowym, a tym samym społecznym. Trudna sytuacja absolwentów na rynku pracy spowodowała, że wśród ustalonych dla Systemu Urzędów Pracy na 1998 rok celów głównych znajduje się ograniczenie bezrobocia młodzieży - absolwentów szkół. Mając na uwadze społeczną wagę problemu pozostawania bez pracy osób kończących szkoły, Prezes Krajowego Urzędu Pracy postanowiła podjąć w całym systemie urzędów pracy zintegrowane działania na rzecz ograniczania skali bezrobocia wśród absolwentów. Oczekiwanym efektem działań urzędów pracy powinno być podjęcie niesubsydiowanego zatrudnienia przez minimum 30 % rejestrujących się absolwentów z roku szkolnego 1997/98. W tym celu tworzony był ogólnokrajowy program „Absolwent 98”, przeznaczony dla nowo rejestrujących się absolwentów. Program ten był sumą różnych działań podejmowanych na wszystkich szczeblach organizacji Systemu Urzędów Pracy ,służących aktywizacji absolwentów i obejmuje - między innymi Krajowy Plan Zatrudnienia Absolwentów oraz Wojewódzkie Plany Marketingowe Zatrudnienia
Od dnia 1 czerwca 1999 roku urzędy pracy rozpoczęły realizację Krajowego Programu Aktywizacji Zawodowej Absolwentów „Absolwent 1999” będącego kontynuacją programu „Absolwent 1998” Program absolwent jest ogólnopolską inicjatywą zintegrowanych działań na rzecz ograniczania bezrobocia wśród młodzieży wchodzącej na rynek pracy. Uczestnicy programu mogą liczyć na szczególną pomoc urzędów pracy w rozwiązywaniu ich programów ze znalezieniem zatrudnienia. Celem programu „Absolwent” jest objęcie każdego absolwenta taką formą pomocy, która prowadzi do zwiększenia szans na zatrudnienie poprzez :
pobudzenie aktywności zawodowej absolwentów do samodzielnego poszukiwania pracy w ramach Indywidualnego Planu Działania
aktywizację zawodową w ramach subsydiowanych programów rynku pracy
4. Narodowa Strategia Wzrostu Zatrudnienia i Rozwoju Zasobów Ludzkich w latach 2000 - 2006
Prezentowany dokument pod nazwą: Narodowa Strategia Wzrostu Zatrudnienia
i Rozwoju Zasobów Ludzkich stanowi rozwinięcie istniejących już dokumentów rządowych zakładających konieczność rozwoju gospodarczo-społecznego Polski w najbliższych latach. Jej treścią jest opis kierunków działań, jakie należy podjąć aby sprostać wyzwaniom rynku pracy. Możliwie pełne zatrudnienie jest warunkiem nieodłącznym wzrostu gospodarczego kraju a niski poziom bezrobocia stanowi niekwestionowaną wartość społeczną. Propozycje celów i działań zawarte w Strategii uzupełniają zatem przyjęte przez rząd rozwiązania zapisane w „Strategii finansów publicznych i rozwoju gospodarczego Polska 2000-2010” oraz w „Kierunkach działań rządu wobec małych i średnich przedsiębiorstw do 2002 roku”. Treść Strategii uwzględnia również „Średniookresową strategię rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich”, programy restrukturyzacji wybranych sektorów gospodarki (np. górnictwa, hutnictwa, przemysłu obronnego, PKP, itp.), a także inne dokumenty przyjęte, lub dyskutowane przez Rząd RP. Wspomnieć przy tym należy, że idee zawarte w Strategii są zgodne z aktualnymi rezolucjami, zaleceniami i wytycznymi OECD i Unii Europejskiej w dziedzinie polityki zatrudnienia.
Narodowa Strategia Wzrostu Zatrudnienia i Rozwoju Zasobów Ludzkich jest w sporej mierze kontynuacją zamierzeń realizowanych w ramach wcześniejszych programów rządowych poświęconych rynkowi pracy, ale zawiera też nowe propozycje działań. Struktura przedmiotowa Strategii uwzględnia zalecany w krajach Unii Europejskiej, sposób wyróżniania węzłowych kategorii problemowych - tzw. filarów, na których winny wspierać się narodowe polityki zatrudnienia. Uznano, że wzrost zatrudnienia jest z jednej strony funkcją poprawy zatrudnialności (wyposażanie ludzi w atrybuty warunkujące ich zatrudnianie) i stosowania zasady równości szans na rynku pracy a z drugiej strony wynikiem rozwoju przedsiębiorczości i zdolności adaptacji przedsiębiorstw do zmiennych warunków rynku pracy. Działania podejmowane w obrębie poprawy zatrudnialności i zwiększania równości szans mają charakter instrumentów podażowych, natomiast popyt na rynku pracy zależeć będzie m.in. od przedsiębiorczości i zdolności przystosowawczych podmiotów gospodarczych do rynkowych reguł gry. Odmienność prezentowanego dokumentu wynika też z tego, że stanowi on jedną z sześciu cząstkowych strategii, w oparciu o które sporządzony zostanie Narodowy Plan Rozwoju Polski niezbędny dla przeprowadzenia procesu akcesyjnego. Strategia obejmuje rozległą perspektywę czasową od 2000 do 2006 roku i zakłada dwuetapowy cykl osiągania wyników - w latach 2000-2002 r. i 2003-2006 .
Dokument w pierwszej części zawiera diagnozę sytuacji na polskim rynku pracy. Kształtują ją czynniki demograficzne, stan gospodarki i infrastruktury, jakość zasobów ludzkich a także instytucjonalna sprawność różnych podmiotów oddziałujących na rynek pracy. Diagnoza uwzględnia specyfikę polskiego bezrobocia i warunków określających poziom aktywności zawodowej ludności.
W drugiej części Strategia formułuje cele dla polityki rynku pracy i środki osiągania tych celów. Przyjęto, że celem głównym jest uzyskanie w 2006 r. wskaźnika udziału zatrudnionych w liczbie osób w wieku aktywności zawodowej na poziomie 62-64%. Służyć temu mają działania stymulujące zarówno popyt na pracę jak i regulujące proces podaży zasobów pracy. Gama propozycji klasyfikowana w opisanych już wyżej kategoriach jest tu niezwykle szeroka. Mowa jest zatem zarówno o doskonaleniu systemu podatkowego, pomocy kapitałowej i uealastycznianiu prawa pracy jak i o konieczności powszechnego modernizowania kształcenia zawodowego, doskonaleniu procesów pośrednictwa pracy i doradztwa zawodowego. Dużą wagę przywiązuje się do mechanizmów zachęcających do podejmowania aktywności zawodowej i zniechęcających do pozostawania w stanie bierności. Program tak zarysowany ma więc charakter kompleksowy i zakłada w nim udział wielu resortów. W jego realizację włączeni będą także partnerzy społeczni i środowiska eksperckie.
Część trzecia Strategii określa aspekty regionalne planowanych działań. Wyodrębnienie tej części wynika głównie z troski o równomierny rozwój kraju i wyrównywanie szans rozwojowych jego poszczególnych części. Wiele dylematów rynku pracy i sposobów ich rozwiązania ma swoją regionalną specyfikę - Strategia to uwzględnia.
W części poświęconej finansowaniu działań przewidywanych w Strategii wskazano na fundusze Unii Europejskiej oraz krajowe środki budżetowe. Strategia stanowi ważny dokument dla uruchomienia europejskich funduszy strukturalnych zapowiadanych w procesie akcesyjnym.
Kierunki działań na rzecz stymulowania rynku pracy zawarte w Strategii stanowić będą podstawę sporządzania rocznych Narodowych Planów Działania na rzecz Zatrudnienia, zawierających konkretne zadania do wykonania. Będą one starannie monitorowane oraz oceniane w ramach corocznych sprawozdań.
Rada Ministrów przyjmuje Strategię w odpowiedzi na wyzwania stojące przed polską gospodarką. Wyzwaniem takim jest z pewnością osiągnięcie znaczącego wzrostu zatrudnienia. Zgodnie ze wskazaniami zawartymi w Strategii warunkami najważniejszymi są w tym względzie
poprawa jakości zasobów ludzkich,
uwolnienie kapitału, ułatwiające tworzenie nowych miejsc pracy, zwłaszcza
w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw,uelastycznienie relacji zachodzących między pracą a kapitałem.
4.1. Wyzwania dla polityki rynku pracy
Sytuacja na rynku pracy i przyjęta strategia polityki gospodarczej stawiają przed polityką rynku pracy istotne wyzwania:
Znaczny przyrost zasobów ludzkich, spodziewany w Polsce w najbliższych latach, stwarza niepowtarzalną i unikalną w skali całej Europy szansę rozwoju gospodarczego. Zwiększona podaż pracy powoduje, w dłuższym okresie, wzrost zatrudnienia, a w konsekwencji rozwój gospodarczy. Naszym obowiązkiem jest wykorzystanie tej szansy.
Warunkiem koniecznym dalszego wzrostu gospodarczego jest poprawa jakości
i wzrost potencjału mobilności zasobów pracy. Uruchomienie na o wiele większą skalę niż dotychczas, instrumentów sprzyjających rozwojowi szeroko rozumianej mobilności polskich zasobów pracy (inwestycje w edukację i wyrównywanie szans edukacyjnych młodzieży z różnych regionów i grup społecznych, inwestycje w rozwój mieszkalnictwa oraz poprawę infrastruktury komunikacyjnej) jest pilną koniecznością.Jedną z kluczowych kwestii w warunkach nieustających zmian metod i technik wytwarzania jest zdolność bycia zatrudnionym i zdolność do utrzymania zatrudnienia. Zwiększenie tych zdolności to kolejne wyzwanie. Wiąże się to z reorientacją reformy edukacji tak, aby ukształtować mocniej i na lepszych jakościowo zasadach infrastrukturę kształcenia ustawicznego dorosłych oraz znaleźć rozwiązania dla roczników szkolnych wyżu demograficznego znajdujących się poza obrębem głównych działań reformatorskich w tej sferze.
Wciąż jeszcze występujące w Polsce obszary „zapóźnień” rozwojowych (regionalne i sektorowe) muszą być przedmiotem szczególnej uwagi. Wiąże się to z koniecznością przygotowania i wdrożenia w życie programu restrukturyzacji obszarów wiejskich i tworzenia poza rolniczych miejsc pracy na tych obszarach (przy równoczesnym podnoszeniu kwalifikacji mieszkańców środowisk wiejskich), co oznacza też olbrzymie przesunięcia do sektora usług. Warunkiem trwałości restrukturyzacji obszarów wiejskich jest ich ekologizacja. Zarazem wiąże się z koniecznością dokończenia restrukturyzacji innych sektorów gospodarki państwowej oraz zakończenia procesu prywatyzacji. Istotnym elementem sprzyjającym wchłanianiu przez gospodarkę rosnących zasobów pracy powinny być także zachęty dla rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, szczególnie tych najmniejszych, gdzie istnieją olbrzymie rezerwy produkcyjne, rezerwy produktywności oraz rezerwy wielkości podaży pracy. Warunkiem jest obniżenie kosztów pracy.
Polityka zatrudnienia powinna być nastawiona zarówno na sektorowe - z uwagi na przeprowadzaną restrukturyzację wielu branż przemysłowych - jak i regionalne wspieranie rynku pracy. Powszechną tendencją występującą w wielu krajach OECD i UE jest wykorzystywanie oddolnych inicjatyw dla rozwiązywania prob-lemów w regionach dotkniętych recesją i wyższym bezrobociem, traktowanym jako narzędzia wspomagające programy narodowe. Podejmowane powinny być działania mające na celu wspomaganie regionalnych i lokalnych przedsięwzięć promujących i wspierających przedsiębiorczość. W działaniach tych dużą rolę spełniać powinien sam-+
orząd terytorialny i gospodarczy poprzez między innymi stosowanie takich instrumentów jak tworzenie ośrodków doradztwa i inkubatorów przedsiębiorczości, przygotowywanie infrastruktury pod inwestycje, pomoc w nawiązywaniu kontaktów zagranicznych itp.
Jednym ze źródeł bezrobocia są bariery instytucjonalno-strukturalne, których wpływ może osłabiać efekty samego wzrostu gospodarczego. Wypracowanie instrumentów pozwalających na ich przełamywanie to kolejne wyzwanie. Konieczne jest zatem uelastycznienie rynku, co oznacza: decentralizację decyzji płacowych
i minimalizację znaczenia płac progowych, eliminację wszelkich instytucjonalnych zachęt do uzyskiwania statusu bezrobotnego, większą swobodę zatrudniania, zwalniania i organizowania różnych form zatrudniania oraz czasu pracy, zwiększenie dopasowania zawodowo-terytorialnego (mobilność) popytu i podaży pracy, rozszerzenie skali pośrednictwa pracy i poradnictwa zawodowego (większy pluralizm instytucji świadczących usługi w tym zakresie) oraz przyspieszonej i dobrej jakościowo interwencji silnych , jednolitych służb zatrudnienia.Niezbędna jest również radykalna dynamizacja rynku pracy. Ważne jest, by stosunkowo małym grupom groziło długotrwałe bezrobocie. Będzie tak, jeśli poprawiony zostanie poziom mobilności zasobów pracy, zwiększony potencjał kwalifikacyjno-kompetencyjny pracowników, a obsługę rynku pracy rozwinie się na wysokim poziomie.
Wyzwaniem dla polskiej polityki rynku pracy będzie niewątpliwie proces integracji Polski ze strukturami Unii Europejskiej. Swobody przepływu: osób, usług, towarów i kapitału, stanowiące fundamenty polityki wewnętrznej UE będą miały rozliczne konsekwencje dla polskiej gospodarki, a w szczególności dla rynku pracy. Mniejsze będą natomiast konsekwencje przyjęcia przez Polskę dorobku prawnego Unii w dziedzinie zatrudnienia, bowiem polskie prawo zatrudnieniowe jest zbliżone do regulacji w krajach członkowskich.
W strategicznym rozwoju kraju należy uwzględnić konstytucyjne prawa wszystkich obywateli do uczestnictwa w kulturze. Niezbędne jest tworzenie warunków do działań mających na celu doskonalenie systemu kształcenia i dokształcania pracowników kultury oraz animatorów życia społeczno-kulturalnego. Ma to szczególne znaczenie dla terenów dotkniętych bezrobociem oraz innymi patologiami społecznymi.
4.2. Cele Strategii
Głównym celem Narodowej Strategii Wzrostu Zatrudnienia i Rozwoju Zasobów Ludzkich jest osiągnięcie wyższego zaangażowania ludności w procesie pracy. Warunkiem koniecznym jest równoczesne podwyższenie potencjału kwalifikacyjnego zasobów ludzkich.
Miernikiem zaangażowania ludności w procesie pracy jest wskaźnik zatrudnienia zdefiniowany jako procentowy udział ludności pracującej w wieku 15-64 lata w ogólnej liczbie ludności w tym wieku.
Raz jeszcze przypomnimy, że w roku 1997 średni wskaźnik zatrudnienia
w krajach Unii Europejskiej wyniósł 60,5%, podczas gdy w Stanach Zjednoczonych
i Japonii, a więc w krajach o zdecydowanie bardziej konkurencyjnej rynkowo gospodarce sięgał 74%. W tym samym czasie w Polsce wynosił 58,8%.
Wysoki wskaźnik zatrudnienia oznacza niskie jednostkowe obciążenie pracy kosztami programów socjalnych i lepsze wykorzystanie kapitału ludzkiego, co pozwala na poprawę globalnej konkurencyjności. Oczywiście nie wystarczy zadekretowanie pełnego zatrudnienia - ważne jest, aby wyższy poziom zatrudnienia osiągnięty został przy zachowaniu troski o produktywność tego zatrudnienia i przy zapewnieniu wzrostu jakości zasobów pracy.
Osiągnięcie wysokiego wskaźnika zatrudnienia w krajach rozwiniętych gospodarczo jest osiągalne głównie dzięki rozwoju sektora usług. Przyczynia się do tego także proces uelastyczniania warunków zatrudnienia i tworzenie zachęt do rozwoju biznesu. Wysoki poziom zatrudnienia współwystępuje także z dużym odsetkiem zatrudnionych kobiet, ludzi młodych i starszych. Tendencja taka poza korzyściami stricte ekonomicznymi sprzyja także aspiracjom społecznym skoncentrowanym wokół idei możliwie długiej aktywności życiowej.
Warunkiem wzrostu wskaźnika zatrudnienia jest zarówno tworzenie nowych miejsc pracy jak i prowadzenie polityki zachęcającej ludzi do aktywności zawodowej.
Cel główny osiągnięty zostanie poprzez:
Poprawę zatrudnialności poprzez rozwój jakości zasobów ludzkich,
Rozwój przedsiębiorczości,
Poprawę zdolności adaptacji przedsiębiorstw i ich pracowników do warunków zmieniającego się rynku,
Wzmocnienie polityki równości szans na rynku pracy.
Wymienione wyżej sposoby osiągania celu są zgodne z czterema filarami europejskiej strategii zatrudnienia. Są one ze sobą ściśle powiązane, tworząc spójny program rozwoju społeczno-gospodarczego.
Z punktu widzenia kształtowania polityki strukturalno-rozwojowej kraju dbałość o rozwój zatrudnialności społeczeństwa jest jednym z najistotniejszych celów. Indywidualną zdolność do bycia zatrudnianym wyznaczają przede wszystkim nasze kwalifikacje zawodowe, postawy, cechy mentalne i socjo-demograficzne. Konieczność rozwijania pożądanych właściwości implikuje szereg różnorodnych kwestii: kształcenie, dostępność do szeroko rozumianej edukacji, planowanie rozwoju intelektualnego, zawodowego i społecznego w niemal wszystkich okresach wieku biologicznego, wreszcie - wyposażanie ludzi w umiejętności właściwego zachowania się na rynku pracy. Wysiłki na rzecz poprawy zdolności do bycia zatrudnionym dotyczyć powinny przede wszystkim osób poszukujących pracy i zagrożonych jej utratą. Istotą takich wysiłków jest podjęcie intensywniejszych działań na rzecz inwestowania w zasoby ludzkie.
Rozwój przedsiębiorczości to tworzenie nowych miejsc pracy. Miejsca pracy nie powstają w wyniku inicjatyw finansowych rządów, lecz są tworzone przez ludzi
i ich przedsiębiorstwa. Konieczne jest więc stworzenie zestawu środków (mecha-
nizmów) ułatwiających podejmowanie działalności gospodarczej i tworzenie miejsc pracy. Nowe miejsca pracy są szczególnie pożądane w sektorze usług. Wynika to zarówno z rosnącego popytu na rozmaitego typu usługi, jak i z ekonomicznych zalet tworzenia w tej sferze nowych miejsc pracy.Poprawa zdolności adaptacyjnych przedsiębiorstw i pracowników do zmieniających się warunków rynku pracy oznacza konieczność elastycznego reagowania systemu pracy na wyzwania gospodarcze. Niezbędne jest zmobilizowanie partnerów społecznych do tworzenia nowego, partnerskiego podejścia wobec tworzenia ram dla modernizacji organizacji pracy, zachowania równowagi pomiędzy elastycznością funkcjonowania przedsiębiorstw a bezpieczeństwem pracowników.
Równość szans oznacza konieczność zaniechania praktyk dyskryminacyjnych na rynku pracy, w tym zwłaszcza wobec kobiet i przedstawicieli mniejszości narodowych. W Polsce wszyscy obywatele mają zapewniony równy dostęp do rynku pracy, faktycznie jednak bezrobocie wśród kobiet jest wyższe niż wśród mężczyzn. Względnie upośledzoną grupą społeczną jest ludność zamieszkała na wsi, toteż ze szczególną troską działania podejmowane w obrębie Strategii będą kierowane ku tej właśnie części polskiego społeczeństwa.
Warunki osiągnięcia założonych w Strategii celów to:
traktowanie proponowanego zbioru działań (kierunków) jako spójnej całości,
systematyczne monitorowanie postępów w osiąganiu założonych celów i dokonywanie niezbędnych korekt w zestawie stosowanych instrumentów.
Dla umożliwienia prowadzenia monitoringu proponuje się przyjęcie zestawu wskaźników i ich oczekiwanej do osiągnięcia w 2006 roku wielkości:
Wskaźnik zatrudnienia 62% - 64%
Wskaźnik skolaryzacji młodzieży w wieku 13 - 16 lat 98,5% - 99,5%
Wskaźnik skolaryzacji młodzieży w wieku 17 - 19 lat 84% - 86%
Wskaźnik uzyskania wykształcenia średniego dla
ludności w wieku 21 lat 65% - 70%
Wskaźnik uzyskania wykształcenia wyższego dla
ludności w wieku 29 lat 18% - 23%
Stopa i koszt ponownego zatrudnienia
przy przyjęciu, że w 1998r. stopa ponownego zatrudnienia
łącznie dla prac interwencyjnych i szkoleń
wynosiła ok. 58%, a koszt 2770 zł 63% - 65% przy nie
zwiększonym koszcie
Udział bezrobotnych objętych indywidualnymi planami
działania przed upływem 6 miesięcy bezrobocia 95% - 100%
Udział pracowników szkolonych (z wyłączeniem
szkoleń w zakresie bhp) w ogólnej liczbie pracowników 18% - 20%
Liczba małych i średnich przedsiębiorstw 2,8 - 2,9 mln
Tempo wzrostu zatrudnienia w sektorze MSP 4,8% - 4,9%
Udział MSP w tworzeniu PKB 48% - 50%
Pomiar wskaźników będzie prowadzony z wykorzystaniem danych Głównego Urzędu Statystycznego oraz zasobów Kompleksowego Systemu Informatycznego ZUS i systemu informatycznego urzędów pracy PULS.
Poprawa jakości zasobów ludzkich
Mówiąc o rozwijaniu indywidualnych zdolności do bycia zatrudnionym, zdolności do utrzymania zatrudnienia, a więc również o poprawie jakości zasobów ludzkich należy mieć na uwadze zarówno młodzież uczącą się w szkołach, jak i młodzież przygotowującą się do życia zawodowego w formach pozaszkolnych oraz osoby poszukujące pracy lub osoby dorosłe pracujące, w tym zagrożone utratą pracy lub poszukujące pracy, a także bezrobotnych (w tym młodzież wymagającą specjalnego wsparcia, która z różnych względów wypadła z systemu szkolnego, absolwentów
i inne osoby z tzw. grup szczególnego ryzyka). Ważną grupą, której nie można pominąć zarówno w aspekcie kształcenia jak i możliwości zatrudnienia stanowią osoby niepełnosprawne.
4.4. Rozwój przedsiębiorczości
Mówiąc o rozwoju przedsiębiorczości należy mieć na uwadze zarówno tworzenie miejsc pracy w istniejących przedsiębiorstwach, jak też tworzenie miejsc pracy w nowopowstających organizacjach gospodarczych, a w tym także samozatrudnienie. Małe i średnie firmy odgrywają istotną rolę w kreowaniu miejsc pracy, stwarzając przy tym możliwości zatrudnienia osobom o stosunkowo niskich kwalifikacjach. Wśród przyczyn ograniczających rozwój małych i średnich przedsiębiorstw wymienia się najczęściej:
Niedostosowanie systemu podatkowego do specyfiki i zasad działania małych
i średnich przedsiębiorstw (w tym za wysokie podatki)Trudny dostęp do zbyt drogiego kredytu oraz mały zakres gwarancji i poręczeń
Niespójne przepisy regulujące działanie firm i nadmierna regulacja prawno-
-administracyjna a także niedostosowanie przepisów we wszystkich dziedzinach do specyfiki i odmienności funkcjonowania małych firmZa małą oraz zbyt rozproszoną i nieskoordynowaną w sensie systemowym pomoc państwa dla sektora MSP
Istotnym problemem dla osób podejmujących działalność gospodarczą jest natomiast zgromadzenie odpowiednich środków na jej rozpoczęcie.
Przyjęty przez Rząd dokument „Kierunki działania rządu wobec małych
i średnich przedsiębiorstw w latach 2000-2002”, w sposób kompleksowy odnosi się do kwestii systemu wspierania rozwoju tego sektora. Z tego względu w niniejszej strategii skoncentrowano się na problemach kluczowych.
4.5. Promowanie adaptacji przedsiębiorstw i ich pracowników
do warunków zmieniającego się rynku
Istotnym czynnikiem wpływającym na rynek pracy jest poziom jego regulacji. Dotyczy to zwłaszcza sfery bezpieczeństwa zatrudnienia. Obecnie regulowanie bezpieczeństwa zatrudnienia nastawione jest na maksymalne gwarancje prawne i socjalne pracowników. Można zaryzykować twierdzenie, że jest to bezpieczeństwo pozorne. Istniejące regulacje sprawiają, że przedsiębiorstwa nie są zdolne elastycznie reagować na wciąż postępujący rozwój technologiczny. Nadmierna regulacja generuje wysokie koszty, za wysokie zwłaszcza dla przedsiębiorstw, szczególnie małych i średnich, zmuszonych do dokonywania zmian technologicznych, czy wynikających z dekoniunktury. Dlatego też niezbędne jest podjęcie szeregu działań zmierzających w kierunku deregulacji.
4.6. Wzmocnienie polityki równości szans
W ogólnych zasadach znowelizowanego w 1996 roku Kodeksu Pracy, w art.11.3 stwierdza się, że Jakakolwiek dyskryminacja w stosunkach pracy, w szczególności ze względu na pleć, wiek, niepełnosprawność, rasę , narodowość, przekonania zwłaszcza polityczne lub religijne oraz przynależność związkową jest niedopuszczalna. Praktyka społeczna dowodzi jednak, że na rynku pracy mniejsze szanse mają kobiety, niż mężczyźni, że w prasowych anonsach dotyczących zatrudnienia preferowani są młodsi kandydaci do pracy, niż starsi a skłonność do zatrudniania osób niepełnosprawnych musi być wspierana przez system specjalnych zachęt.
Koniecznym wydaje się zatem:
tworzenie nowych efektywniejszych rozwiązań sprzyjających zatrudnianiu osób niepełnosprawnych i zwłaszcza ich integracji ze środowiskiem pracy,
wprowadzenie preferencji w systemie zdobywania i podwyższania kwalifikacji przez osoby niepełnosprawne poszukujące pracy,
wdrożenie do praktyki zarządzania organizacjami gospodarczymi procedur rewitalizacyjnych polegających m.in. na poddawaniu starszych wiekowo grup pracowniczych różnym procesom edukacyjnym wiodącym do odnowy ich kwalifikacji zawodowych,
prowadzenie kampanii informacyjnej na rzecz zaniechania praktyk dyskryminacyjnych przez pracodawców w trakcie rekrutacji do pracy, organizowania stanowisk pracy wynagradzania i oceniania pracowników.
Zgodnie z przyjętymi założeniami wzmacnianie polityki równych szans dotyczyć będzie w pierwszym rzędzie grup znajdujących się w najtrudniejszej sytuacji na rynku pracy: osób niepełnosprawnych i kobiet.
4.7. ŹRÓDŁA FINANSOWANIA
Realizacja tak szeroko zarysowanej Strategii wymagać będzie finansowania ze środków publicznych: budżet państwa, w tym fundusze celowe, budżety samorządów, fundusze Unii Europejskiej - przedakcesyjne w latach 2000-2002 (Phare2, SAPARD) oraz Europejskiego Funduszu Społecznego po uzyskaniu akcesji. Należy przyjąć, że część zadań będzie finansowana ze środków przedsiębiorstw.
Strategia nie jest programem wieloletnim w rozumieniu przepisów ustawy o finansach publicznych. Znaczna część wydatków jest stałym kosztem realizacji zadań w zakresie polityki rynku pracy (funkcjonowanie administracji ds. zatrudnienia, Fundusz Pracy). Natomiast niektóre z opisanych działań (np. podnoszenie kwalifikacji pracowników) mogą stanowić program wieloletni w rozumieniu przytoczonych przepisów, jednakże ich przygotowanie nastąpi w ramach realizacji corocznych Narodowych Planów Działań na rzecz Zatrudnienia i będą przedstawiane zgodnie z wymogami tych przepisów.
Rozkład dostępnych funduszy prowadzi do konstatacji, iż realizacja Strategii będzie przebiegała w dwóch etapach, o czym była mowa na wstępie. Pierwszy etap - do roku 2002 - poświęcony będzie przede wszystkim przygotowaniu niezbędnych regulacji prawnych i warunków instytucjonalnych. Nie oznacza to oczywiście rezygnacji z realizacji działań aktywnych, jednak ich skala i zakres będą warunkowane możliwościami budżetowymi. Etap drugi to okres pełnej realizacji nakreślonych zamierzeń.
W pierwszym etapie działania interwencyjne dotyczyć będą:
1. Realizacji zadań związanych z wdrażaniem reformy systemu edukacji w celu budowy nowoczesnego systemu kształcenia dzieci i młodzieży, dostosowanego do wymagań rozwiniętych społeczeństw informacyjnych i gospodarki globalnej. Oz-nacza to m.in. stworzenie systemu zapewniania jakości w edukacji szkolnej i pozaszkolnej poprzez:
budowę systemu standardów kwalifikacji zawodowych jako bazy dla tworzenia programów nauczania i standardów wymagań egzaminacyjnych,
poprawę warunków do kształcenia praktycznych umiejętności uczniów (rozszerzenie systemu praktycznej nauki zawodu, poprawę wyposażenia bazy dydaktycznej systemu oświaty),
wprowadzenie systemu zapewniającego porównywalność i uznawalność świadectw kwalifikacyjnych poprzez państwowy system egzaminacyjny,
ustalenie procedur i zasad akredytacji ośrodków edukacyjnych, programujących, potwierdzających kwalifikacje w zawodzie oraz egzaminacyjnych,
wzmocnienie systemu dokształcania i doskonalenia kwalifikacji nauczycieli,
wdrożenie kwalifikacyjno-motywacyjnego systemu wynagradzania nauczycieli,
wspieranie wprowadzania w placówkach oświatowych systemów zarządzania jakością.
Dodatkowo, ze względu na fakt, iż w najbliższych latach na rynek pracy wychodzić będą roczniki nie objęte reformą systemu edukacji konieczne będzie wprowadzenie pakietu instrumentów finansowych sprzyjających podniesieniu kwalifikacji tej grupy i wspieraniu podejmowaniu przez nią zatrudnienia, takich jak:
stypendia dla zdolnych dzieci z biednych rodzin wiejskich,
stypendia na kontynuowanie nauki dla młodzieży z rejonów szczególnie zagrożonych bezrobociem,
granty na współfinansowanie czesnego,
premie za ukończenie szkoły wyższego szczebla,
dotacje dla organizatorów szkolenia zawodowego podejmujących działania edukacyjne na rzecz określonych grup młodzieży,
dotacje dla organizacji pozarządowych realizujących programy na rzecz aktywizacji zawodowej młodzieży.
2. Przeciwdziałaniu wykluczeniu społecznemu m.in. poprzez rozpoznawanie przyczyn wypadania z systemu szkolnego i marginalizacji oraz prowadzenie działań zapobiegających tym zjawiskom. Wiąże się to z rozwojem działalności Ochotniczych Hufców Pracy, rozwojem poradnictwa zawodowego dla młodzieży i tworzeniem programów umożliwiających tej młodzieży powrót do systemu szkolnego, zdobycie kwalifikacji w ramach systemu praktycznej nauki zawodu i/lub uzyskanie wykształcenia zawodowego w pozaszkolnym systemie kształcenia kursowego.
3. Aktywnych działań na rynku pracy w celu promocji zatrudnienia - wiąże się to przede wszystkim z wprowadzeniem wczesnej identyfikacji potrzeb i indywidualizacji działań wobec bezrobotnych, a także z promowaniem tych programów, które prowadzą do rozwoju jakości zasobów ludzkich i zwiększają szanse na zatrudnienia (szkolenia, staże, zatrudnienie subsydiowane). Wynika z tego potrzeba prowadzenia stałych badań i analiz skuteczności poszczególnych programów - tak z punktu widzenia skutków jednostkowych jak i w odniesieniu do lokalnych rynków pracy.
4. Budowy systemu edukacji ustawicznej i doskonalenia kadr - w tym obszarze konieczne będzie przeprowadzenie badań dotyczących dotychczasowego funkcjonowania tego systemu, przyczyn pozostawania znacznych grup poza tym systemem i możliwości jego rozwoju. Równolegle następować będzie:
wprowadzanie nowych form i metod edukacyjnych,
rozwój bazy programów kształcenia zawodowego opartych na koncepcji modułów umiejętności zawodowych,
unowocześnianie bazy dydaktycznej oświaty pozaszkolnej,
przygotowywanie kadry do realizacji nowych wyzwań.
W tym obszarze ponadto prowadzone będzie wspierania kadry przedsiębiorczości w szczególności poprzez:
wspieranie rozwoju instytucji otoczenia biznesu, zapewniających dostęp do wiedzy oraz wspomagających firmy w ich pierwszym okresie istnienia,
upowszechnianie wiedzy z zakresu przedsiębiorczości wśród młodzieży,
doskonalenie umiejętności menedżerskich wśród kadry kierowniczej MSP.
5. Promocji równości szans na rynku pracy, przy czym w pierwszej kolejności podjęte zostaną szerokie badania identyfikujące źródła i obszary rzeczywistej nierówności, a następnie tworzone będą i wdrażane programy wyrównywania szans. Promowane będą programy usuwające bariery dostępu kobiet do kształcenia i pracy (w tym zwłaszcza usługi na rzecz rodziny). Równocześnie prowadzona będzie kampania promująca równość szans na rynku pracy.
6. Rozwoju instytucjonalnych i programowych podstaw realizacji Strategii
Dotyczyć to będzie m.in. doskonalenia instytucjonalnej obsługi rynku pracy poprzez:
rozwój systemu kontraktowania zadań w Systemie Urzędów Pracy,
doskonalenie kadry urzędów pracy i stworzenie systemu standardów realizowanych zadań,
wprowadzanie nowych usług, takich jak „uliczne punkty doradztwa i informacji zawodowej”,
intensyfikację i rozwój usług poradnictwa zawodowego,
rozwój oprzyrządowania pracowników urzędów pracy w techniki i narzędzia podnoszące poziom świadczonych usług (w tym m.in. Komputerowa Krajowa Baza Ofert Pracy jako narzędzie dla ogólnokrajowej wymiany informacji o pracy, przygotowująca do wejścia do europejskiego systemu wymiany informacji
o pracy EURES),budowę systemu ubezpieczeń od bezrobocia.
Ponadto w tym obszarze przewiduje się rozwój instytucji dialogu społecznego
a także doskonalenie kadr administracji rządowej i samorządowej.
Programy w zakresie „Budowy Instytucji” koncentrować się będą na rozwoju systemu edukacji i tworzeniu podstaw instytucjonalno-programowych do realizacji Strategii. Pozostałe programy pomyślane są jako należące do zakresu „Rozwój regionalny i społeczny”, przy czym realizowane będą zarówno jako rządowe - centralne, jak i samorządowe - regionalne. te pierwsze koncentrować się w obszarze „aktywne działania na rynku pracy”.
W drugim okresie realizacji Strategii (tzn. od momentu włączenia Polski w struktury europejskie) działania interwencyjne państwa prowadzone będą w szerszym zakresie ze względu na zwiększenie zasobu dostępnych na te cele środków finansowych i istnienie przygotowanej w pierwszym okresie odpowiedniej infrastruktury instytucjonalno-prawnej. Działania te będą w większości dotyczyć tych samych obszarów, które wymieniono wyżej i związane będą z :
Nowoczesnym kształceniem dzieci i młodzieży.
Przeciwdziałaniem wykluczeniu społecznemu na wszystkich etapach rozwoju jednostek i we wszystkich środowiskach.
Aktywnymi działaniami na rynku pracy w celu promocji zatrudnienia.
Doskonaleniem systemu edukacji ustawicznej, wzmacnianiem motywacji do ciągłego uczenia się i zwiększanie dostępu do systemu ciągłego podnoszenia kwalifikacji oraz podnoszeniem umiejętności zachowania się w warunkach nowoczesnej gospodarki i rozwojem kwalifikacji osób pracujących.
Systematycznym wyrównywaniem szans kobiet na rynku pracy.
Rozwojem instytucjonalnych i programowych podstaw realizacji Strategii.
Bibliografia:
P. Dembiński, „Gospodarka rynkowa dla każdego”, Editions Spotkania, Warszawa 1992
„Elementarne zagadnienia ekonomii”, Redaktor naukowy . R.Milewski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997
„Ekonomia” praca zbiorowa pod redakcją W.Cabana, Absolwent, Łódź 1995
P.Glikman, M.Kabaj, T.Muszkiet, „Ciągłość i transformacja gospodarka. Zasoby kapitału, pracy, energii i ich wykorzystanie do roku 2000-2010”, Wydawnictwo Key Text, Warszawa 1997
A.Karpiński, „Co warto wiedzieć o polityce gospodarczej rządów”, Instytut Organizacji i Zarządzania w Przemyśle „ORGMASZ”, Warszawa 1998
E.Kryńska,H.Zarychta,E.Kwiatkowski, „Polityka państwa na rynku pracy w Polsce w latach dziewięćdziesiątych”, Raport IpiSS, Zeszyt nr.12, Warszawa 1998
„Rynek pracy w wybranych krajach - metody przeciwdziałania bezrobociu” E.Kryńska (red.) IpiSS, Warszawa 1999
E.Kryńska, „Segmentacja rynku pracy. Podstawy teoretyczne i analiza statystyczna”, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1996
W.Lejman, S.Mikosik, J.Szpakowski, „Ekonomia przewodnik dla studiujących”, RES POLONA
„Leksykon rynku pracy”, Krajowy Urząd Pracy, Auxilium s.c.
„Makro i Miko Ekonomia dla inżynierów”, pod redakcją naukową S.Marciniaka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995
R.Milewski, „Podstawy ekonomii”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998
„Polityka ekonomiczna”, pod redakcją A.Fajferka, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1999
„Polityka gospodarcza”, pod redakcją B.Winiarskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000
P.A.Samuelson, W.D.Nordhaus, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995
M.Socha, U.Sztanderska, „Strukturalne podstawy bezrobocia w Polsce”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000
J.Unolt, „Ekonomiczne problemy rynku pracy”, Interart, Warszawa 1996
„Wprost”, 18 marca 2001, M.Mich, K.Trębski, „Polacy na eksport”
(Powyższe stwierdzenie przedstawiają dane przedstawione na wykresie nr..... bezrobotni zarejestrowani według wieku oraz w tabeli nr..... stopa bezrobocia według wieku bezrobotnych w listopadzie. Stopy bezrobocia w poszczególnych latach są najwyższe w przedziale wiekowym 15-24 lata.) Metody przeciwdziałania bezrobociu
Przestrzenne zróżnicowanie bezrobocia. W Polsce nie istnieje swobodny przepływ pracowników między regionami, ze względu na barierę mieszkaniową, a więc nie istnieje także jeden rynek pracy. Występuje wiele bardzo niejednolitych rynków pracy. (Sytuację tą przedstawia tabela nr.... Zestawiono w niej regiony o najniższym i najwyższym bezrobociu za pomocą czterech wskaźników: stopy bezrobocia ogółem, stopy bezrobocia długookresowego i jego procentowy udział w bezrobociu ogółem oraz liczbę bezrobotnych na jedno wolne miejsce pracy. Stopa bezrobocia ogółem waha się na koniec 1995 r. Od 5,3% w byłym województwie warszawskim do 28,6% w byłym słupskim. Stopa ta kształtowała się w stosunku 1:5. Analizując bezrobocie długookresowe można zauważyć większe zróżnicowania od 1,6 do 11,7%. Najniższą liczbę bezrobotnych na jedno wolne miejsce pracy (39) odnotowano w byłym województwie krakowskiem - najwyższą w byłym województwie słupskim (607).)
Bezrobocie wśród młodzieży. Cechą charakterystyczną bezrobocia w Polsce jest to, że dotyczy ono głównie ludzi młodych. Wśród młodzieży występuje na ogół najwyższa pośród wszystkich grup demograficznych stopa bezrobocia. W miarę starzenia się ludności stopy bezrobocia według wieku przyjmują funkcję malejącą. Może wynikać to z faktu, iż młodzież z biegiem czasu przyswaja sobie umiejętności i nawyki pracy doświadczonych pracowników.
Bezrobocie długookresowe. Kolejną cechą bezrobocia jest wydłużający się okres pozostawania ludzi bez pracy. Poziom tego bezrobocia zdeterminowany jest w znacznym stopniu przez charakter rynku pracy. Wyróżnić można następujące rynki pracy:
dynamiczny, gdy napływ bezrobotnych jest większy od odpływu bezrobotnych,
stabilny, gdy napływ bezrobotnych równa się odpływowi bezrobotnych,
regresywny (stagnacyjny), gdy napływ bezrobotnych jest mniejszy od odpływu bezrobotnych. (ciągłość)
por. J.Unolt, „Ekonomiczne problemy rynku pracy”, Interart, Warszawa 1996, s. 23
por. „Leksykon rynku pracy”, Krajowy Urząd Pracy, Auxilium s.c., s.21
por. „Polityka ekonomiczna” pod red. A.Fajferka, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie; Kraków 1999, s.222
por. E.Kryńska, „Segmentacja rynku pracy. Podstawy teoretyczne i analiza statystyczna”, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1996, s.11-14
J.Unolt, „Ekonomiczne problemy rynku pracy”, op. cit. s.28-39
por. „Rocznik statystyczny”, GUS, Warszawa 2000
por. „Podstawy ekonomii”, R.Milewski, PWN, Warszawa 1998, s.532-533
po. „Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 roku o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu, tekst jednolity Dz.Ust 2001 nr 6 poz.” 56
por. „Elementarne zagadnienia ekonomii”, pod red. R.Milewskiego, Warszawa 1997, Wydawnictwo Naukowe PWN, s.246-247
por. P.Glikman, M.Kabaj, T.Muszkiet, „Ciągłość i transformacja gospodarki. Zasoby kapitału, pracy, energi i ich wykorzystanie do roku 2000-2010, Wydawnictwo Key Text, Warszawa 1997, s.130-131
por. P.A.Samuelson, W.D.Nordhaus, „Ekonomia 1”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s.340
por. M.Mnich, K.Trębski, „Polacy na eksport”, Wprost, 18 marca 2001, s.46
J.Unolt, „Ekonomiczne problemy rynku pracy”, op. cit. s.42-43
por. P.Dembiński, „Gospodarka rynkowa dla każdego”, Editions Spotkania, Warszawa 1992, s.141-142
por. „Makro- i Mikro Ekonomia dla inżynierów”, pod red. S.Marciniaka, Wydawnictwo Naukowe PWN Wrszawa 1995, s.176
por. „Ekonomia”, pod red. W.Cabana, Absolwent, Łódź 1995, s.365
J.Unolt, „Ekonomiczne problemy rynku pracy”, op. cit. s.43
P.Glikman, M.Kabaj, T.Muszkiet, „Ciągłość i transformacja gospodarki. Zasoby kapitału, pracy,energi i ich wykorzystanie do roku 2000-2010”, op. cit. s.138
por. „Polityka gospodarcza”, pod red. B.Winiarskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s.466-467
„Polityka ekonomiczna”, pod red. A.Fajferka, op. cit s.218-219
„Polityka gospodarcza”, pod red. B.Winiarskiego, op. cit s.467-470
por. E.Kryńska, H.Zarychta, E.Kwiatkowski, „Polityka państwa na rynku pracy w Polsce w latach dziewięćdziesiątych”, Raport IpiSS, Zeszyt nr. 12, Warszawa 1998, s.125-127
por. M.Socha, U.Sztanderska, „Strukturalne podstawy bezrobocia w Polsce”, Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2000, s.310-311
por. W.Lejman, J.Mikosik, J.Szpakowski, „Ekonomia, przewodnik dla studiujących”, Wydawnictwo Edukacyjne RESPOLONA, Łódź, s.279-280
por. A.Karpiński, „Co warto wiedzieć o polityce gospodarczej rządów”, Instytut organizacji i zarządzania w Przemyślu „ORGMASZ”, Warszawa 1997, s.71
M.Socha, U.Sztanderska, „Strukturalne podstawy bezrobocia w Polsce”, op. cit. s.311-312
por. „Rynek pracy w wybranych krajach - metody przeciwdziałania bezrobociu”, pod red. E.Kryńskiej, IpiSS, Warszawa 1999, s. 56-67
op. cit.,. J.Unolt, „Ekonomiczne problemy rynku pracy”, Interart, Warszawa 1996, s.37-39
por. „Rynek pracy a edukacja”, Materiały konferencji naukowej Olsztyn 1996, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Warszawie, Instytut Pedagogiki w Olsztynie, s.87
por. „Polityka ekonomiczna” pod red. A.Fajferka, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie; Kraków 1999, s.224
por. „Różne oblicza bezrobocia”, pod red M.Szylko-Skoczny, Instytut Polityki Społecznej Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 1999, s.7
por. „Bezrobocie regionalne w Polsce w okresie transformacji” pod red. E.Kwiatkowskiego, Łódż 1995, Omega-Praksis, s.151
por. „Polityka gospodarcza”, pod red. B.Winiarskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s.471
por. H.Sobczak „Niektóre tendencje występujące na rynku pracy w latach 1992- 1997” , Rynek Pracy nr 12 (84) 1998 s.34-35
por. K.Mlonek „Bezrobocie w Polsce w XX wieku w świetle badań”, Krajowy Urząd Pracy Zespół Wydawniczy, Warszawa 1999, s. 114-115
H.Sobczak „Niektóre tendencje występujące na rynku pracy w latach 1992- 1997” , Rynek Pracy nr 12 (84) 1998 op.cit. s.35
por. I.Lichniak „Monografie i Opracowania 401. Zmiany na rynku pracy w Polsce w okresie transformacji”, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 1995, s.91-92
K.Mlonek, „Bezrobocie w Polsce w XX wieku w świetle badań”, op. cit. s.115
por. „ Rocznik Statystyczny 1996”, GUS, Warszawa 1997
I.Lichniak, „Monografie i Opracowania 401. Zmiany na rynku pracy w Polsce w okresie transformacji”, op. cit. s.93-94
por. „Rocznik Statystyczny 1991,1994,1995”, GUS, Warszawa 1992,1995,1996
por. Żak-Rosiak, „Bezrobotni”, Centrum Rozwoju Służb Społecznych, PHARE, Warszawa 1996, s.8-9
por. „Rynek pracy a edukacja”, Materiały Konferencji Naukowej, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Warszawie Instytut Pedagogiki w Olsztynie, Olsztyn 1996, s. 156
por. J.Szreter, „Statystyka rynku pracy”, „Rynek Pracy”, Nr.10(46), 1995, s.87-88
K.Mlonek, „Bezrobocie w Polsce w XX wieku w świetle badań”, op. cit. s.118-119
por. E.Kryńska, H.Zarychta, E.Kwiatkowski, „Polityka państwa na rynku pracy w Polsce w latach dziewięćdziesiątych”, Raport IpiSS, Zeszyt nr.12, Warszawa 1998, s.86
por. A.Trańska, „Bezrobocie na lokalnych rynkach pracy”, Rynek Pracy, nr.2(16) 1993, s.1
„Rynek pracy a edukacja”, Materiały konferencji naukowej, op. cit. s.85
E.Żak-Rosiak, „Bezrobotni”, op. cit. s.10
K.Mlonek, „Bezrobocie w Polsce w XX wieku w świetle badań”, op. cit. s.108
I.Lichniak, „Monografie i Opracowania 401. Zmiany na rynku pracy w Polsce w okresie transformacji”, op. cit. s.63
K.Mlonek, „Bezrobocie w Polsce w XX wieku w świetle badań”, op. cit. s.110-113
op.cit., K.Mlonek, „Bezrobocie w Polsce w XX wieku w świetle badań”, op. cit. s.121-143
por. A.Trańska, „Struktura bezrobocia według cech demograficznych”, Rynek pracy, nr.7(6), 1992, s.29
K.Mlonek, „Bezrobocie w Polsce w XX wieku w świetle badań”, op. cit. s.145-146
por. „Polityka gospodarcza. Region. Rynek pracy”, Materiały konferencyjne. Tezy referatów i komunikatów, Łódź 18-19 września 1997, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkieg, Łódź 1997, s.33
E.Żak-Rosiak, „Bezrobotni”, op. cit. s.14
„Różne oblicza bezrobocia”, Instytut Polityki Społecznej, op. cit. s.94-98
por. M.Kabaj, „Bezrobocie jako naczelny problem polityki gospodarczej i społecznej”, Wydawnictwo Key Text, Warszawa 1993, s.
„Różne oblicz bezrobocia”, Instytut Polityki Społecznej, op. cit. s.103-104
I.Lichniak, „Monografie i Opracowania”, op. cit. s.98
http://www.mpips.gov.pl/Polityka_spoleczna/rynek_pracy/Polityka_zatrudnienie.html
K.Mlonek, „Bezrobocie w Polsce w XX wieku w świetle badań”, op. cit. s.9
I.Lichniak, „Monografie i Opracowania 401. Zmiany na rynku pracy w Polsce w okresie transformacji”, op. cit. s.95
por. „Rynek pracy”, nr. 1(73) 1998, J.Szreter, „Statystyka rynku pracy, Zawody i specjalnosci bezrobotnych w świetle rejestrowanego bezrobocia”, s.78
por. „Rocznik Statystyczny Pracy 1999”, GUS, Warszawa 2000
por. Z.Manik „Ustawa o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu” Krajowy Urząd Pracy Warszawa 1997 s.531
op.cit. E.Kryńska, E.Kwiatkowski, H.Zarychta „Polityka państwa na rynku pracy w Polsce w latach dziewięćdziesiątych” s.60-61
por. WUP w Piotrkowie Trybunalskim „Program zatrudnienia absolwentów w woj.. piotrkowskim w 1996 roku” marzec 1996 s. 7
por.WUP w Piotrkowie Trybunalskim „Bezrobocie wśród młodzieży w woj. Piotrkowskim w 1995 roku”, luty 1996, s.1
por. WUP w Piotrkowie Trybunalskim „Plan marketingowy w zakresie zatrudnienia absolwentów województwa piotrkowskiego”, kwiecień 1998, s.1
op.cit. E.Kryńska, E.Kwiatkowski H.Zarychta „Polityka państwa na rynku pracy w polsce w latach dziewięćdziesiątych” s.61-62
op.cit. WUP w Piotrkowie Trybunalskim „Plan Marketingowy w zakresie zatrudnienia absolwentów woj. Piotrkowskiego” s.1
op.cit. E.Kryńska, E.Kwiatkowskim, H.Zarychta „Polityka państwa na rynku pracy w Polsce w latach dziewięćdziesiątych” s.62
por. Krajowy Urząd Pracy „Absolwent 1998”. Zasady postępowania przy realizacji Indywidualnego planu działania s.3-4
por. Krajowy Urząd Pracy ,”Biuletyn Informacyjny Krajowego Urzędu Pracy” listopad 4 (43) 2000, s.5
W dokumentach Unii Europejskiej używane jest słowo emloyability, które bywa tłumaczone jako „zatrudnialność”. Jakkolwiek jest to tłumaczenie niezręczne, to jednak najlepiej oddaje istotę tego określenia.
Warto zwrócić uwagę, że KSI ZUS stanowić może pożyteczne narzędzie analityczne, które może być wykorzystane m.in. do analiz trendów na rynku pracy, dla potrzeb doradztwa zawodowego itp.
http://www.mpips.gov.pl/Polityka_spoleczna/rynek_pracy/Polityka_zatrudnienie.html
Praca pochodzi z serwisu www.e-sciagi.pl
Zakłady pracy
Gospodarstwa domowe
Dq
Sq
Q
P1
Cena (P)
Ilość towarów (Q)
Ilość pracy (L)
Płaca (W)
W1
L1
DL
SL
Popyt na towary
Podaż towarów
Podaż świadczeń pracy
Popyt na siłę roboczą
Rynek towarowy
Rynek pracy
Pp2
Pp1
Pp3
Wzrost popytu na pracę
Spadek popytu na pracę
0 Ilość pracy ( w godzinach)
Stawka płac
Stawka płac
Wzrost popytu na pracę
Pp2
Spadek popytu na pracę
Pp1
Pp3
0 Ilość pracy ( w godzinach)
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
podstawy pracy z bazą danych (4 str), Ekonomia
kodeks pracy a rozwój gospodarczy (4 str), Ekonomia
kodeks pracy a rozwój gospodarczy (4 str), Ekonomia, ekonomia
RYNEK PRACY, Prawo, Wstęp do ekonomii i przedsiębiorczości, MIKROEKONOMIA
uwarunkowania usług leasingowych w Polsce (49 str), Ekonomia, ekonomia
restrukturyzacja w Polsce (18 str), Ekonomia
rynek pracy, geografia, I rok, zimowy, ekonomia
rynek czynników wytwórczych (12 str), Ekonomia, ekonomia
podstawy pracy z bazą danych (4 str), Ekonomia
Prace (MAKRO) Rynek pracy w Polsce w okresie transformacji (23 strony)
Rynek pracy w Polsce w okresie transformacji (2)
Rynek pracy w Polsce w okresie transformacji
Rynek pracy w Polsce I (2)
więcej podobnych podstron