Semiotyka

• różnica między oznaką a znakiem

• oznaka (symptom) - bezpośrednie wskazywanie na oznaczane zjawisko (np. gorączka jako oznaka choroby)

• znak - coś, co pojawia się w miejsce czegoś, co jest nieobecne; odsyła do czegoś innego niż on sam; znaczy poprzez zastępowanie i na mocy konwencji

• Charles Sanders Pierce

• znak jako relacja trójczłonowa: połączenie materialnego środka przekazu (wehikuł lub nośnik znaczenia), przedmiotu oraz znaczenia

• środek przekazu (reprezentamen) - każde zjawisko o charakterze zmysłowym (dźwięk języka, napis, rzecz, zachowanie, gest itp.)

• przedmiot (referent) - mógł nim być obiekt realnie istniejący, fikcyjny a nawet urojony

• znaczenie znaku (interpretant) - funkcja mediacyjna między pozostałymi dwoma, treść znaku jako jego immanentna cecha, stale w nim obecna zdolność do interpretacji (np. idea, pojęcie, definicja, na którą da się przełożyć znak)

• każdy znak zakładał inny znak, a znaczenie było dostępne tylko poprzez interpretację, czyli przekład znaku na znaki; proces tworzenia się znaczeń - nieograniczona semioza (inspiracja dla poststrukturalistów, zwłaszcza dla Derridy; koncepcja nieograniczonej interpretacji)

• znak był znakiem dla kogoś (potencjalnego odbiorcy), znak był przeznaczony do komunikacji i interpretacji

• typologia znaków (ze względu na powiązanie znaku z jego przedmiotem):

• indeksy - powiązane ze swoim przedmiotem przyczynowo i ustanawiające bezpośrednią relację wskazywania (np. chorągiewka na dachu wskazuje kierunek wiatru)

• ikony - wiążące się z przedmiotem na zasadzie relacji podobieństwa (np. zdjęcie)

• symbole - znaki powiązane z przedmiotami na mocy konwencji (np. słowa języka naturalnego)

• Ferdynand de Sausseure

• Kurs językoznawstwa ogólnego - język naturalny jest podstawowym sposobem komunikowania, dlatego lingwistyka ogólna może dać podstawy do badania innych systemów komunikacyjnych

• różne teorie semiotyczne mogą okazać się pomocne w badaniu znakowego charakteru języka

• semiologia - nauka badająca życie znaku w obrębie życia społecznego; status naukowy, bada nie znak, a system znaków i prawa nim rządzące; semiologia strukturalna

• diadyczna koncepcja znaku:

• element znaczący (signifant) - obraz akustyczny (np. m-a-t-k-a)

• element znaczony (signifié) - pojęcie (ogólne pojęcie matki)

• nieistotny był desygnat; znaczenie nie jest odniesieniem do desygnatu, a jedynie pojęciem, na który da się znak przełożyć

• więź łącząca części znaku ma charakter arbitralny (dobrowolny), stały stosunek znaczącego do znaczonego, narzucony przez konwencję i nie zmieniający się przez użycie znaku w jakimś nowym kontekście

Seweryna Wysłołuch: Literatura i semiotyka

• orientacja strukturalno-semiotyczna (nazwa akcentuje związki pomiędzy semiotyką a strukturalizmem) - de Sausseure w Kursie językoznawstwa ogólnego zdefiniował pojęcie znaku i systemu

• semiotycy i strukturaliści: Roland Barthes (szkoła francuska), Umberto Eco (szkoła włoska), Jurij Łotman (szkoła rosyjska)

• Polska: polski komunikacjonizm: Michał Głowiński, Aleksandra Okopień-Sławińska i Janusz Sławiński

• strukturalizm w sposób naturalny ewoluował w kierunku semiotyki

• dwa kierunki w badaniach semiotycznych (wg Borysa Uspieńskiego):

• kierunek logiczny (semiotyka znaku) - zajmuje się znakiem i znaczeniem

• kierunek lingwistyczny (semiotyka języka) - zajmuje się systemem i uwzględnia perspektywę komunikacyjną

• podział ten akcentuje rozdźwięk pomiędzy systemem a znakiem, który jest częścią systemu i może być analizowany z perspektywy lingwistycznej; system nie musi być wcale systemem lingwistycznym

• typologia Louisa Hjelmsleva wg kryterium wynikającego z dwupłaszczyznowej budowy znaku:

• badania struktury głębokiej (planu treści) - metasemiotyka Greimasa, skoncentrowana na teorii znaczenia; poszukuje się uniwersaliów, modeli abstrakcyjnych i wszechobowiązujących

• badania struktury powierzchniowej (planu wyrażania) - semiotyki konotatywne; analizuje się powierzchnię, bada konotacje (znaki są indywidualne, nieprzewidywalne i nie dają się ująć w ścisłe reguły)

• wspólne dla obu kierunków - przekonanie o systemowości i komunikacyjnym charakterze opisywanych zjawisk

• semiotyka jako system myślenia

• można tak mówić o semiotyce ze względu na to, że bada ona rzeczywistość, która ma charakter znakowy i komunikacyjny i poznajemy ją za pomocą znaków; semiotyka jest słabo usystematyzowana, co umożliwia jej szeroki zasięg w badaniach humanistycznych - Władysław Panas

• żyjemy w świecie znaków i nadajemy sens rzeczom, zmieniając je w znaki; przestrzeń naszego życia ulega semiotyzacji

• przykłady semiotyzacji rzeczy pozornie niesemiotycznych:

• Roland Barthes: Mitologie i Système de la mode (opisywały świat kultury francuskiej poprzez procesy przemian o charakterze semantycznym, które doprowadziły do powstania języka mitycznego; B. wyrażał przekonanie, że istnieją ukryte systemowe mechanizmy wytwarzania kultury; pisał o filmie, teatrze, artykułach prasowych, proszkach do prania, jedzeniu, samochodach, striptizie; sztukę kulinarną i modę traktował jako znaki mieszczańskiego światopoglądu); np. Befsztyk i frytki

• Imperium znaków Barthesa: kultura japońska jako imperium znaków pustych, wyzwolonych z signifiè; znaki kultury japońskiej są puste, bo są wolne od odniesień referencyjnych i pozbawione znaczeń symbolicznych (wbrew autorowi, znaki pokazują, że nie są puste)

• Eco: Semiologia życia codziennego, tu: Filozofia lędźwi

• inne zaintersowania: mit (Lèvi Strauss, Greimas), malarstwo cerkiewne (Uspieński), kabała (Scholem)

• semiotyka a dzieło literackie:

• terminologia semiotyczna jest niepotrzebna (jest terminologia z zakresu poetyki)

• badanie dzieła literackiego - strukturalizm; literatura jako system w kontekście innych systemów - semiotyka umożliwia poznanie mechanizmów kulturowych, integracja humanistyki

• badania semiotyczne to badania interdyscyplinarne

• literatura jako przedmiot w badaniach semiotycznych

• główny przedmiot rozważań (konfrontowany z innym systemem)

• Michał Bachtin: Twórczość Franciszka Rabelis'go a kultura ludowa średniowiecza i renesansu (konfrontacja dwóch systemów: literatury i ludowej kultury karnawałowej; kultura karnawałowa jest kontekstem interpretacyjnym)

• inne konteksty badań semiotycznych: ideologia, psychoanaliza, judaizm, kabała (traktowane przez badaczy w sposób systemowy)

• U. Eco - zasady konfrontacji to korelowanie homologicznych modeli strukturalnych, które nie pozostają w bezpośrednim związku przyczynowym; należy je badać na wszystkich poziomach jednorodnymi narzędziami formalnymi

• U. Eco: Struktury narracyjne u Fleminga - partyzantka semiologiczna (demaskowanie mechanizmów ideologizacji w kulturze masowej)

• St. Barańczak: Czytelnik ubezwłasnowolniony. Perswazja w masowej kulturze literackiej PRL - pokazanie metod indoktrynacji i manipulacji społecznej w różnych gatunkach literatury popularnej

• Karl Erich Grözinger: Kafka und die Kabbala

• Wł. Panas: Księga blasku. Traktat o kabale w prozie Brunona Schulza

• psychoanaliza jako kontekst do interpretacji literatury; badacze podkreślają pansemiotyczność metody Freuda - wszystkie zachowania są znaczące, treść jawna skrywa treść ukrytą, którą psychoanalityk musi wydobyć na światło dzienne; błędy psychoanalitycznej metody: redukcjonizm i panseksualizm

• literatura jako jeden z systemów, analizowany w szerszym kontekście kulturowym, np. uwagi o haiku w pracy Barthesa o kulturze Dalekiego Wschodu

• semiotyczne badania literatury są cały czas żywe; nie nadążają za teorią, ale właśnie dlatego świadczą o jej żywotności

• sztuki siostrzane: literatura i plastyka

• zbieżność w zakresie techniki artystycznej

• zainteresowanie wizualnością literatury - odchodzenie od strukturalizmu (preferował on problematykę językową)

• intertekstulaność w związkach literatury i malarstwa

• komparatystyka - analiza związków literatury z innymi sztukami; podstawowa kategoria - paralela - zakłada homologię porównywanych zjawisk; nie ma odpowiedniej metodologii (paralela zakłada arbitralność)

Jurij Łotman: Poetyka zachowania codziennego w kulturze rosyjskiej XVIII wieku

• tytuł: zachowanie codzienne jako szczególnego rodzaju system semiotyczny; poetyka zachowania codziennego - niektóre formy codziennego zachowania były świadomie zorientowane na normy tekstów artystycznych i były bezpośrednio przeżywane estetycznie

• estetyczne przeżywanie zachowania codziennego jest możliwe tylko dla obserwatora, który je odbiera jako znakowe zjawiska kultury (obcokrajowiec); w Rosji w XVIII w. w świecie kultury szlacheckiej dokonała się transformacja (zachowanie codzienne nabrało cech, które nie są właściwe dla tego zjawiska kulturowego)

• typy zachowania w społeczeństwie o względnie rozwiniętej kulturze:

• zwyczajne, codzienne, odbierane jako normalne i neutralne; nosiciele danej kultury uczą się go tak, jak języka ojczystego

• zachowanie triumfalne, rytualne, pozapraktyczne, posiadające samodzielne znaczenie; ludzie uczą się go jak języka obcego, początkowo przyswajając normy na podstawie gramatyki zachowania, później na ich podstawie budując teksty zachowania

• w Rosji po Piotrze I sfery te uległy przemieszaniu - ta dziedzina, która zwykle jest sferą naturalnego, nieuświadamianego zachowania stała się sferą zachowania wyuczonego

• rytualizacja i semiotyzacja tych sfer życia, które w kulturze odbierane są jako nie znaczące

• europejskie normy życia przeniesione na grunt rosyjski zyskały status wartościujący - podnosiły one status społeczny człowieka

• aby stale odczuwać swoje zachowanie jako obce trzeba było nie być obcokrajowcem (przyswajać europejskie normy, zachowując zewnętrzne, rosyjskie, spojrzenie na nie)

• życie-gra - szlachta czuła się cały czas, jak na scenie

• w obrazkach jarmarcznych z tego okresu postaci ludowe przedstawia się w pańskim stroju, ponieważ są to aktorzy

• uwarunkowania podwyższonej semiotyczności zachowania szlacheckiego w epoce po Piotrze I (podwójny odbiór własnego zachowania - swoje jako cudze - zachowanie to gra)

• szlachta łatwo przechodziła do norm tradycyjnego zachowania; można było wybrać któryś z dwóch typów zachowania: neutralne oraz ostentacyjnie szlacheckie i świadomie uteatralizowane (Piotr I przydzielał sobie rolę reżysera - dla niego zachowanie neutralne było wyjątkowe, więc w ten sposób odpoczywał)

• kategoria stylu zachowania (pewne przestrzenie formowały style zachowania)

• zabarwienie stylowe podkreślało to, że dane zachowanie było kwestią wyboru, jako jedna z możliwych alternatyw (istnienie wyboru i możliwość zmiany stanowi podstawę szlacheckiego trybu życia - takiej możliwości nie mieli chłopi, których życie było zorganizowane wokół kalendarza rolnego, oraz kobiety, których zachowanie określane było wiekiem)

• kategoria gatunków zachowania, którego świadectwem było dążenie do podziału przestrzeni życiowej na odrębne sceny

• np. pokoje mieszkalne i paradne w domu; podział przestrzeni mieszkalnej na zimową i letnią; pomieszczenia urządzone w stylu konkretnej epoki

• przejście z jednej przestrzeni do drugiej oznaczało zmianę gatunku

• kategoria emploi - pewien inwariant typowych ról (od teatralnego emploi) - wybór określonej postaci historycznej, działacza państwowego, pisarza, bohatera literackiego itp., który stawał się patronem danej osoby, jej wyidealizowanym sobowtórem

• zestaw eplois był skończony

• główny sposób powstawania emploi - przesadne podkreślenie wszystkich cech zachowania lub wywrócenie ich na opak

• główne typy emploi: heros, kpiarz, wesołek i błazen, rosyjski Diogenes, nowy cynik

• życie człowieka stawało się na kształt improwizowanego spektaklu - przewidywalny jest tylko typ zachowania danej postaci, ale nie sytuacje fabularne; akcja otwarta - może być kontynuowana w postaci nieskończonego ciągu epizodów (życie upodobnione do teatru ludowego, źle dostosowane do tragicznych sytuacji)

• fabularność - podkreślenie jedności akcji - dążność ku określonemu celowi (troska o „piąty” akt)

• w wierszach Lermontowa pojawia się wyobrażenie o człowieku jako aktorze, odgrywającym dramat swojego życia przed audytorium widzów i myśl o połączeniu życiowej kulminacji z pojęciem piątego aktu

• tetologia - otwartość akcji i jej ukierunkowanie na cel

Semiologia kultury semiotyków ze szkoły tartuskiej:

• główne założenie - elementy pierwotne mogą się ujawniać na wyższym poziomie (np. powieść może być znakiem)

• kultura - system znaków o bardzo skomplikowanej organizacji wewnętrznej; istnieje w opozycji do nie-kultury (np. natury); na tle wszystkiego, czym kultura nie jest, stanowi ona system znakowy; posługuje się językiem; jej zadaniem jest strukturalna organizacja świata (kultura to generator strukturalności a język naturalny jest jej narzędziem strukturowania - wprowadza w chaotyczną rzeczywistość porządek strukturalny)

• najważniejszym zadaniem w opisie kultury jest skonstruowanie systemu reguł semiotycznych, które przekształcają życiowe doświadczenia w teksty kultury (czyli układy znaków posiadające poza znaczeniem językowym lub wynikającym z innego systemu kulturowego także dodatkowe znaczenie w kulturowym systemie semiotycznym - każdy rodzaj informacji o charakterze znakowym, który pełni funkcję kulturową)

• pansemiotyzm, nawet uznanie człowieka jako twór znakowy i formułowanie zasad personologii (nauki badającej znaki i teksty zachowań ludzkich); punktem wyjścia do charakterystyki personologicznej stała się semiotyczność zachowania ludzkiego (wytwarzanie tekstu zachowania, który w relacji do innego zachowania jawi się w formie znakowej - model generatywny - lub nadawanie sensu zjawiskom rzeczywistości poprzez potraktowanie zachowań człowieka jako znaków - model analityczny)

3

---