Istotne jakościowe różnice między stadłem zwierzęcym a rodzi­ną człowieczą wynikają ze społecznych i kulturowych uwarunko­wań rodzinnego życia człowieka, które nie występują u zwierząt. Stadło zwierzęce nie jest elementem szerszych struktur, szerszych zbiorowości społecznych, nie jest poddane ich kontroli i oddzia­ływaniu, nie wypełnia wobec nich żadnych społecznych funkcji; nie partycypuje w kulturze, nie kieruje się jej normami, wzorami i wartościami kreującymi życie i współżycie rodzinne, nie prze­kazuje dziedzictwa kulturowego następnym pokoleniom", nie wy­twarza systemów pokrewieństwa wykraczających poza najbardziej rudymentarne, całkowicie względami biologicznymi uwarunkowa­ne formy grupowej koegzystencji. To wszystko moim zdaniem — wbrew stanowisku niektórych socjologów (zwłaszcza amerykań­skich) — upoważnia do twierdzenia, że nie sposób w ogóle mówić o zwierzęcych rodzinach, zwierzęcych systemach pokrewieństwa. Są to bowiem jedynie prerodzinne, namiastkowe formy między-osobniczego współżycia. Pisząc o „rodzinie" zwierzęcej, możemy posłużyć się terminem „rodzina" jedynie w cudzysłowie. Dla pod­kreślenia jakościowej różnicy najlepiej jednak jest w odniesieniu do zwierząt posługiwać się określeniem „stadło zwierzęce". Czyn­nik społeczno-kulturowy okazał się bardzo ważnym, różnicującym, czynnikiem; można powiedzieć — czynnikiem wręcz kreującym właściwe życie rodzinne i jego formy.

Oddziałująca na rodzinę sfera kultury określonego społeczeń­stwa jest wyrazem szeregu występujących w jej ramach, sub­kultur, które oprócz elementów kultury społeczeństwa globalnego zawierają własne odrębne elementy i są modyfikatorami życia ro­dzinnego oraz poglądów z nim związanych. E. E. Le Masters wy­różnia dziewięć subkultur wywierających jego zdaniem w Stanach Zjednoczonych istotny wpływ na rodzinę, z których siedem wydaje się mieć bardziej uniwersalny charakter. Są to subkultu­ry: 1) zawodowe (związane z uprawianym przez męża lub współ­małżonków zawodem),2) męska i żeńska subkultura, 3) subkul­tury regionalne, 4) klasowe, 5) religijne, 6) grup rówieśników oraz 7) miejska i wiejska subkultura⁴. W świetle polskich badań empirycznych szczególnie silnym różnicującym wpływem odzna­czają się tu subkultury klasowo-warstwowe oraz związane z cha­rakterem miejscowości (subkultura wiejska lub miejska).

2, Podstawowe narzędzia analizy form życia rodzinnego

Rodzinę możemy rozpatrywać bądź w kategoriach grupy bądź też w kategoriach instytucji społecznej.

Zbiorowość krewnych może tworzyć i najczęściej tworzy gru­pę społeczną i to 'zarówno osobnicy mieszkający pod jednym dachem tworzący grupę z reguły, jak i ci, którzy są rozproszeni. Grupa krewnych ma poczucie swej odrębności w stosunku do nie-krewnych, ma własne zadania i cele życiowe (szczególnie, jeśli chodzi o krewnych tworzących wspólny dom rodzinny), układ sta­łych, międzyosobniczych stosunków, określoną strukturę. Posiada więc wszystkie podstawowe cechy grupy społecznej. Jest' przy tym zazwyczaj małą grupą społeczną, noszącą jej socjologiczne cechy. Występują więc w jej jamach bezpośrednie międzyludzkie kontakty społecznej face to face,, stosunki międzyosobnicze są bliskie, intymne, nasycone emocjami, interakcja i związek osobo­wości przeważa nad organizacją i związkiem ról społecznych (szczególnie w ostatnich czasach).

⁴. E. E. Le Masters, Modern Courtship and Marriage, New York 1957
s. 268.

Rodzina należy do kategorii tzw. grup pierwotnych powstają­cych przeważnie spontanicznie, z osobistych nieformalnych pobu­dek, jakkolwiek czynnik zaplanowanego, wyrachowanego doboru współmałżonków występował w niektórych kręgach społecznych (np, wśród feudałów) dość często. Z genetycznego punktu widzenia rodzina bywa zazwyczaj grupą pierwotną, jednakże społeczeń­stwo stawia jej pewne formalne wymagania, jak np. zawarcie ślubu i przyjęcie uprawnień i obowiązków nałożonych przez pań­stwo (jego ustawodawstwo), czy też wchodzi ona w zakres innych szerszych ponadrodzinnych struktur i instytucji. Z reguły jednak w życiu rodzinnym przeważa nurt osobisty, spontaniczny, nie­formalny.

Rodzinę należy analizować również w jej aspekcie instytucjo­nalnym. Instytucja rodziny jest jedną z podstawowych instytucji.

„Instytucja może być określona jako ogólnie akceptowana droga osiągania istotnych, społecznych celów"⁵. Z całą pewnością ro­dzina odpowiada temu kryterium. Jednym z bardziej istotnych celów jest prokreacja czy rodzicielska socjalizacja potomstwa. Ro­dzina zaspokaja istotne potrzeby społeczne: 1) potrzeby społeczeń­stwa globalnego, czego przykład podaliśmy powyżej; 2) potrzeby innych grup społecznych (np. grup narodowych, klasowych itp.), a także 3) jednostek ludzkich (głównie członków rodziny — po­trzeby ekonomiczne, emocjonalne, seksualne itp.).

Z instytucjonalnym aspektem rodziny wiążą się spełniane przez nią funkcje, o których nieco dalej będzie dokładniej mowa.

Jeśli chodzi o strukturę rodziny to odzwierciedla ona życie rodziny w jego różnorodnych postaciach.

„Formę strukturalną przedmiotu określimy najogólniej jako sposób złożenia elementów danej całości przedmiotowej w tę jedną całość"⁶. A więc sposób ułożenia i powiązania elementów grupy społecznej tworzący z tych elementów jedną całość stanowi strukturę tej grupy. Można by dodać jeszcze za Zieleniewskim, że strukturę danej całości wyznacza układ jej elementów w stosunku do siebie oraz w stosunku do danej całości⁷.

Struktura małych grup, do których zalicza się również rodzina, „bywa traktowana jako sieć związków emocjonalnych, jako sieć komunikacji, jako organizacja funkcjonujących ról, jako struktura sił i jako pole sil, włączając standard grupy, aspiracji i skłon­ności do spoistości" ⁸. Należałoby w nawiązaniu do uprzednio po­danych definicji dodać, że charakter tych poszczególnych sieci oraz ich wzajemny układ — to zasadnicze komponenty struktury małej grupy.

Różne elementy tak (jak u J. S. Cloyda) pojmowanej struktury pojawiają się w licznych socjologicznych definicjach, struktury rodziny. Zainteresujmy się kilkoma wybranymi, dość typowymi definicjami.

W myśl stosunkowo prostej definicji M. F. Nimkoffa „przez strukturę rozumiemy określone związki, z których składa się ro­dzina" ⁹. R. Hill bardziej już precyzuje owe „określone związki" i stwierdza, że chodzi tu o określoną organizację ról wewnątrz rodziny, włączając w to hierarchię autorytetów, podział pracy w rodzinie oraz wzory rozmieszczenia miłości i względów¹⁰. We­dług H. Stasiaka struktura rodziny to tyle, co „zbiór różniących się między sobą stosunków zachodzących między jego elementami (członkowie rodziny)" ¹¹.

Stosunkowo wszechstronniejszą definicją struktury rodziny obejmującą uprzednio przytoczone jej aspekty jest definicja R. O. Blooda i D. M. Wolfe'a: „Społeczna struktura rodziny obej­muje pozycje, które jej członkowie zajmują nawzajem w stosunku do siebie, Najbardziej istotnymi aspektami struktury rodziny są zasada podziału władzy przez jej członków oraz podział pracy. Wyznacza on wzory ról, w ramach których mąż podejmuje jedne zadania, a żona inne, względnie podejmują określone zadania wspólnie" ¹².

Przytoczone definicje wyróżniają trzy. aspekty struktury ro­dziny: psychologiczny (układ więzi emocjonalnych), społeczny (układ pozycji społecznych, struktura władzy) i kulturowy (wzory regulujące życie rodzinne, normy i wzory wewnątrzrodzinnych ról społecznych).

Wydaje się, że elementy struktury rodziny wymagają jeszcze dalszego uporządkowania z punktu widzenia ich wzajemnych re­lacji.

O charakterze stosunków miedzy elementami struktury decy­duje również ich liczba i jakość, co wysuwane jest na pierwszy plan w niektórych „demografizujących" ujęciach struktury rodziny ¹³. Wydaje mi się więc, że strukturą rodziny określa: liczba i jakość członków rodziny (liczba dzieci, liczba innych krewnych), układ ich pozycji i ról społecznych, przestrzenne ich usytuowa­nie, silą więzi instytucjonalnych i psychicznych łączących posz­czególnych członków rodziny, świadcząca o większej lub mniej­szej spójności (kohezji) rodziny, podział czynności oraz struktura wewnątrzrodzinnej władzy i autorytetów, łącząca się dość ściśle z układem pozycji społecznych, a także wewnątrzrodzinny rozkład miłości i względów.

Z nieco innego jeszcze punktu widzenia, zgodnie z rozważaniami G. Sjoberga ¹⁴, strukturę rodziny wyznacza zasięg systemu pokrewieństwa przyjętego w danej kulturze, zasady lokalizacji (jacy krewni powinni ze sobą mieszkać), typ obowiązującego małżeństwa (poligamia, monogamia), monolinearny lub niemono-linearny system pokrewieństwa, stopień szczegółowości w okre­śleniu powinności wypływających z rodzinnych ról i uprawnień.

Jak już uprzednio stwierdzono, z instytucjonalnym aspektem rodziny wiążą się jej funkcje ¹⁵. Służą one analizie rodziny w dzia­łaniu.

Należy podkreślić, że funkcje rodziny ściśle się wiążą z jej strukturą, tzn. z układem ról i pozycji społecznych, charakterem oraz konfiguracją stosunków międzyosobniczych, kohezją; są przez elementy struktury rodziny uwarunkowane. Z kolei same także oddziałują silnie na strukturę rodziny, charakter więzi łączących jej członków. Niektórzy socjologowie definiują nawet strukturę rodziny w kategoriach jej funkcji (Murdock, Mogey).

W literaturze socjologicznej w bardzo różny sposób ujmuje się funkcje rodziny. Poszczególni socjologowie podają różną ich licz­bę. Funkcje wymienione przez jednych autorów pomijane są przez innych. Używa się różnych terminów dla dowolnie wyodrębnio­nych zespołów zjawisk i czynności. Spróbowałem więc w oparciu

o światową literaturę uporządkować nieco ten ważny aspekt wie­dzy o rodzinie.

⁶ C. Kirkpatrick, The Family as Process and Institution, New York 1963, s. 11.

⁶ J. Lipiec, Podstawy ontologii społeczeństwa, Warszawa 1972, s. .113. |

⁷ J. Zieleniewski, Organizacja i działanie na tle niektórych innych 1
pojęć ogólnych, w: Wybrane zagadnienia prakseologiczne, Warszawa 1962, !
^s 17. .

⁸ J. S. Cloyd, Smali Groups as Social Institution, „American Sociological i
Review" 1965, nr 3, s. 395.

⁹ M. F. Nimkoff, Comparative Family Systems, Boston 1965, s. 13.

¹⁰ R. Hill, „Family Socialization for Work Roles" (opracowanie po­
wielone).

¹¹ H. Stasiak, Rodzina miejska jako układ zachowań społecznych,
w: Socjologiczne problemy miasta polskiego, studia pod red, S. Nowakow-
skiego, Warszawa 1964, s. 363.

¹² R.O. Blood, D.M. Wolfe, Husbands and Wives, Glencoe 1960, s. 10,

Uzasadnioną i zarazem konieczną rzeczą jest wyodrębnienie dziesięciu funkcji rodziny. Są to następujące funkcje: 1) materialno-ekonomiczna, 2) opiekuńczo-zabezpieczająca, 3.) prokre­acyjna, 4) seksualna, 5) legalizacyjno-kontrolna, 6) socjalizacyjna, 7) klasowa, 8) kulturalna, 9) rekreacyjno-towarzyska, 10) emocjonalno-ekspresyjna.

1) Materialno-ekonomiczna funkcja rodziny Zaspokojenie ma­terialnych potrzeb członków rodziny. Pośrednio także zaspokoję-^ nie niektórych materialnych potrzeb społeczeństwa. Składają się na nią cztery podfunkcje: produkcyjna, zarobkowa, gospodarcza i usługowo-konsumpcyjna (nie zawsze występują one jednocześnie).

Podfunkcja produkcyjna. Rodzina jest w posiadaniu odrębne­go warsztatu produkcyjnego i stanowi zarazem jego załogę pro­dukcyjną. Przykładem może tu być rodzina chłopska — posiada­jąca gospodarstwo rolne. Rodzina taka produkuje dobra, których konsumpcja w okresie gospodarki naturalnej jest wyłącznym źródłem jej utrzymania, a w okresie gospodarki towarowej — towarem wymienianym na pieniądz, za który nabywa się środki niezbędne do zapewnienia materialnej egzystencji.

Podfunkcja zarobkowa. Praca zarobkowa jako możliwość zdo­bywania pieniędzy niezbędnych dla utrzymania rodziny. W okre­sie "gospodarki towarowej uzyskiwanie ich ze sprzedaży wypro­dukowanych przez rodzinę towarów lub wynajmowanie się członków rodziny, pozbawionej własnych środków produkcji do pracy poza domem, za wynagrodzeniem w pieniądzach bądź w produk­tach materialnych.

Podfunkcja gospodarcza, Zasób i gromadzenie trwałych dóbr^ materialnych, niezbędnych do egzystencji rodziny: (mieszkanie, przedmioty gospodarstwa domowego, samochód).

Proces kumulacji majątku rodzinnego jest dość ściśle związa­ny z procesami ekonomicznymi całego kraju, może te procesy stymulować przyczyniając się do ogólnokrajowego rozwoju gospodar­czego.

Podfunkcja usługowo-konsumpcyjna. Wykonywanie wszyst­kich prac usługowych (w zasadzie fizycznych) niezbędnych dla funkcjonowania .członków rodziny (przyrządzanie posiłków, na­prawa odzieży, dbałość o czystość osobistą i mieszkania itp.). Przedmioty użytku domowego stanowią niejako materialną pod­stawę działalności, usługowo-konsumpcyjnej i stąd związek pod-funkcji gospodarczej z podfunkcją usługowo-konsumpcyjną.

2. Opiekuńczo-zabezpieczająca funkcja rodziny. Materialne i fizyczne zabezpieczenie członków rodziny małej (dwupokoleniowej) lub dużej pozbawionych całkowicie lub częściowo środków do życia albo fizycznie niesprawnych, wymagających .opieki. W pierwszym rzędzie należą tu działania związane z pielęgnacją
niemowląt i małych dzieci, poza tym pomoc materialna dla ludzi starszych (rodziców, dziadków, itp.) oraz fizyczna opieka nad zniedołężniałymi ludźmi.

Intensywność sprawowania funkcji opiekuńczo-zabezpieczającej przez rodzinę jest odwrotnie proporcjonalna do rozmiarów pozarodzinnego zabezpieczenia osób niesamodzielnych w danym społeczeństwie (emerytury, renty inwalidzkie, szpitale, sanatoria, żłobki, przedszkola).

3. Prokreacyjna funkcja rodziny. Zaspokajanie, rodzicielskich, emocjonalnych potrzeb współmałżonków (potrzeb ojcostwa i ma­cierzyństwa), jak i reprodukcyjnych potrzeb społeczeństwa. W wielu społeczeństwach — w tym w największych krajach
   dzieci pozamałżeńskie nie są w pełni akceptowane, w niektórych są nawet dyskryminowane. Natomiast w Szwecji i kilku krajach środkowo- i południowoamerykańskich stosunek do dzieci pozamałżeńskich jest przychylny, co z kolei powoduje ich większy udział w przyroście naturalnym tych krajów. Na. ogół jednak właśnie rodziną tworzy i wychowuje nowe_: pokolenia i stąd bierze się zainteresowanie jej funkcją prokreacyjną. . . .;

4. Seksualna funkcja rodziny: Małżeństwo jako społecznie akceptowana forma współżycia płciowego. W społeczeństwach ludzkich istnieje system zakazów i nakazów regulujący zaspokajanie potrzeb seksualnych. Niektóre normy obyczajowe zezwalają na oficjalne, przedmałżeńskie, stosunki seksualne. M. Zelditch przytacza wyniki analiz G. P. Murdocka, z których wynika, że „jedy­nie 39% przebadanych przez niego społeczeństw nie godzi się na stosunki seksualne niespokrewnionych partnerów przed małżeń­stwem; natomiast 24 społeczeństwa pozwalają na dużą seksualną swobodę nawet po zawarciu małżeństwa" ¹⁶.

Obecnie istnieje wyraźna i dość powszechna liberalizacja norm moralnych i obyczajowych odnoszących się do przedmałżeńskiego życia seksualnego.

Dawniej funkcja seksualna była niewyodrębnioną częścią skła­dową funkcji prokreacyjnej, gdyż zaspokajanie popędu seksualnego z reguły służyło rozrodczości. Dopiero wiek XX stworzył pełne możliwości dowolnego oddzielania aktywności płciowej od spraw rozrodczości.

5. Legalizacyjno-kontrolna funkcja rodziny. Sankcjonowanie szeregu zachowań i działań uznanych za niewłaściwe poza rodziną, nadzorowanie postępowania członka rodziny przez pozostałych członków w celu zapobiegania ewentualnym odstępstwom od norm i wzorów przyjętych w rodzinie za obowiązujące ¹⁷. W grę wcho­dzi tu wzajemna kontrola współmałżonków, kontrola rodziców w stosunku do dzieci oraz wzajemna kontrola w ramach rodziny dużej. System kontroli kształtuje się odmiennie w poszczególnych kulturach i epokach.

Rodzina legalizuje przede wszystkim takie zachowania, jak współżycie płciowe, wspólną egzystencję w ramach jednego gospo­darstwa, domowego dwojga osobników różnej płci wywodzących się z różnych rodzin pochodzenia. Legalizuje także fakt posiada­nia dzieci; nadaje status prawny wspólnocie majątkowej rodzi­ny — reguluje Szereg zachowań zarówno w rodzinie, jak i poza nią. Istnieje zarówno legalizacja prawna, jak i obyczajowa, moralna, religijna. Przekroczenie pewnych ram powoduje formalne i nieformalne represje ze strony rodziny, szerszych środowisk, ko­ścioła czy państwa. Represjonowane może być też zaniechanie wy­konywania pewnych obowiązków małżeńskich czy rodzinnych (np. odmowa pożycia seksualnego, uchylanie się od utrzymywania nie-usamodzielnionych dzieci itp.).

¹⁶,M. Zeldltch, Cross-Cutturat Analyses of Family Structure, w: H.T. Chrisiensen, (red.), Handbook of Marriage and the Family, Chicago 1964, S. 345,

17 Christensen już w samej definicji instytucji rodziny podkreśla szcze­gólnie jej legalizacyjno-kontrolna funkcję. Jego zdaniem socjologowie „przez instytucję rodziny rozumieją ustalone (ustabilizowane) działanie, poprzez które społeczeństwo kontroluje związek płci w społeczeństwie i rodzinie oraz sankcjonuje biologiczną reprodukcję i socjalizację ludzkich pokoleń". H, T. Christensen, Development of Family Field Study, op. cit., ś. 33.

18 Termin wprowadzony przez F. Znanieckiego.

6. Socjalizacyjna funkcja rodziny. Wprowadzenie dziecka w świat kultury danego społeczeństwa, przygotowanie do samo­dzielnego pełnienia ról społecznych oraz interakcja osobowości

małżonków.

Socjalizacyjne oddziaływanie może być świadomie zamierzone, zaplanowane i wtedy jest to wychowanie wewnątrzrodzinne. Niezależnie jednak od tego rodzina jako mała grupa społeczna, jako mikrośrodowisko wpływa na dziecko spontanicznie: osobowość dziecka kształtuje nie tylko świadomie wypowiedziany przez matkę nakaz ustąpienia młodszemu braciszkowi, ale również np. niezaplanowana z wychowawczego punktu widzenia spontaniczna kłótnia małżeńska. Ten drugi rodzaj oddziaływania rodziny jest i spontaniczną socjalizacją, mogącą prowadzić zarówno do dobrych,] jak i do złych efektów (podobnie zresztą jak poprawne lub wadliwe wychowanie). Spontaniczną socjalizację można by za J. Chałasińskim nazwać „wychowaniem przez życie".

W ramach socjalizacji potomstwa odbywa się przekazywanie wiedzy o świecie przyrody i społecznym, przekazywanie umie­jętności instrumentalnych (posługiwania się przedmiotami będący-mi wytworem ludzkiej kultury, wpajanie wzorów zachowania, in­ternalizacja norm i wzorów społecznego zachowania), wprowadza-: nie w kulturę (zapoznawanie z wytworami sztuki, nauki, techniki, religii), wdrażanie określonego systemu wartości, który z kolei stymuluje motywację działania, zachowania, postępowania, wytycza cele indywidualne i społeczne, podsuwa środki ich realizacji.

Na podkreślenie zasługuje związany z wpajaniem (internalizacją) systemu wartości fakt, że w ramach rodzinnej socjalizacji potomstwa odbywa się ważny z ogólnospołecznego punktu widzenia proces ideologiczno-światopoglądowego kształtowania dzieci. Z uwagi na ogromne znaczenie tego procesu można by nawet i w ramach rodzinnej funkcji socjalizacyjnej wyodrębnić ideologiczno-światopoglądową podfunkcję. W tych zaś kulturach i krajach, w których religia odgrywa istotną rolę" w życiu rodziny i społeczeństwa należałoby dla celów analitycznych wyodrębnić podfunkcję religijną. Niektórzy socjologowie wyodrębniają nawet z reguły oddzielną religijną funkcję rodziny, nie ulega jednak — jak mi się wydaje — wątpliwości, że całokształt wychowania religijnego (w tych rodzinach, w których ma ono miejsce) mieści się w procesie rodzinnej socjalizacji.

Socjalizacyjna funkcja rodziny jest niezmiernie ważna dla spo­łeczeństwa. Od określonych postaw i wysiłków rodziców zależy w znacznej mierze kształt osobowości i postępowanie jednostek następnego pokolenia. Ważne jest dla społeczeństwa, żeby rodzina należycie wypełniała swe zadania socjalizacyjne w stosunku do potomstwa. W naszym kraju socjalizacja rodzinna powinna być zgodna z celami i założeniami ideologicznymi społeczeństwa socja­listycznego.

Funkcja socjalizacyjna rodziny ma również — obok ogólno­społecznego — także 'aspekt niejako prywatny. Kształtowanie osobowości dziecka w procesie oddziaływania rodziny ma istotne znaczenie dla samej jednostki, która temu oddziaływaniu pod­lega. Osobiste_ losy dziecka, jego droga życiowa, sukces zależą w znacznej mierze od tego, jak zostało ono ukształtowane i przy­gotowane do życia przez rodzinę, od tego, w jakiej mierze rodzina troszczyła się o jego przyszłość.

Rodzina nie jest jedyną instytucją socjalizującą dzieci i mło­dzież; niemniej ze względu na siłę i charakter swego oddziaływa­nia spełnia kluczową rolę w tym procesie. „Urabianie osobowości wychowanka" w warunkach nasyconej pozytywnymi emocjami intymności, w warunkach pełnego zaufania jest niezwykle sku­teczne.

7. Klasowa funkcja rodziny.

Pochodzenie z danej rodziny wstępnie określa pozycję społeczną członków w strukturze spo­łeczeństwa. Zwykle przynależność klasowa męża wyznacza przy­należność klasową żony i dzieci, zwłaszcza, jeśli ta ostatnia nie pracuje zawodowo ani też nie posiada większej. własności pry­watnej. Nieusamodzielnione więc dziecko robotnika ma robotniczą przynależność klasową (nie tylko pochodzenie) podobnie jak jego nie pracująca żona.

W społeczeństwach o dużej ruchliwości pionowej dzieci mają możność zmiany swego statusu społecznego wyznaczonego przez rodzinę pochodzenia (np. przez zdobycie wykształcenia). Społeczeństwach socjalistycznych jest to szczególnie łatwe.

Klasowa funkcja rodziny wyraża się również w ukierunkowanej klasą subkulturą i ideologią socjalizacji potomstwa. Poszczególne klasy i warstwy społeczne mają swoje specyficzne cechy kulturowe, które przekazują swemu potomstwu. Dziecko nie zinternalizuje w procesie rodzinnej socjalizacji „czystej” kultury narodowej, lecz chłonie ją

Przez kulturę klasową tej klasy społecznej do której należy. Poprzez rodzinę i innymi kanałami wywiera też zazwyczaj na dziecko wpływ kultura panującej klasy.

Jest rzeczą oczywistą, że klasowa funkcja rodziy występuje tylko w społeczeństwach klasowych (zarówno antagonistycznych, jak i nieantagonistycznych).

8. Kulturalna funkcja rodziny. Zapoznanie młodego pokolenia z dziejami kultury danego społeczeństwa oraz jej trwałymi pomnikami, wpojenie norm i skali wartości, przekazywanie dziedzictwa kulturowego, dbałość o przeżycia estetyczne rodziny, nauczenie młodzieży korzystania z treści kulturowych i omawianie ich w gronie rodziny (np. wspólne oglądanie i komentowanie programu telewizyjnego, dyskusja nas przeczytaną książką).

Należy tu odróżnić życie kulturalne rodziny jako całości od życia kulturowego poszczególnych jej członków, które toczy się poza rodziną poprzez osobny, indywidualny kontakt poszczególnych jednostek z instytucjami kulturalnymi (kino, teart, sala koncertowa itp.).

9. Rekreacyjno-towarzyska funkcja rodziny. Dom rodzinny jako miejsce

wypoczynku, dbałość wszystkich członków o dobrą atmosferę w rodzinie i o nawiązywanie kontaktów towarzyskich przez osoby wchodzące w jej skład.

Określona przez F. Znanieckiego ludzka „potrzeba oddźwięku społecznego” wyraża się w występującej u każdego człowieka (zdrowego psychicznie) dążności do utrzymania zażyłych nieformalnych kontaktów z niewielkim kręgiem osób. Tego rodzaju kontakty są niezbędne dla utrzymania równowagi psychicznej, dla uniknięcia poczucia osamotnienia, dla psychicznego odprężenia, wypoczynku. Potrzeba życia towarzyskiego nierzadko jest zaspokajana przez utrzymywanie bliższych stosunków z niekrewnymi. Niemniej potrzeby rekreacyjno-towarzyskie mogą być i są zwykle zaspokajane również w kręgu krewnych, zwłaszcza bliższych - zarówno mieszkających pod jednym dachem, jak i w gronie krewnych rozproszonych przestrzennie (nie na tyle jednak, aby to utrudniało kontakty osobiste). Odwiedzanie rodziców, braci, sióstr jest powszechnie praktykowane - i to nie wyłącznie z poczucia rodzinnej powinności czy ze względu na uczucia rodzinne. Element życia towarzyskiego, chęć urozmaicenia sobie czasu też odgrywa tutaj istotną rolę. Podobnie jest w rodzinie małej (dwupokoleniowej). Małżonkowie oraz ich starsze dzieci mogą stworzyć atmosferę przyjemnych stosunków towarzyskich, jeśli nie ma między nimi stałych konfliktów wewnętrznych.

Dom rodzinny jest poza tym miejscem wypoczynku po pracy oraz innych wszelkiego rodzaju pozadomowych obowiązkach. Spokój, wyłączność domu rodzinnego, spełniają w stosunku do jednostki istotną rolę, którą socjologowie nazwali „funkcją psycho-higieniczną”. W domu następuje rozładowanie napięć psychicznych powstałych w życiu pozarodzinnym, co ma bardzo istotne znaczenie dla utrzymania równowagi psychicznej człowieka.

10. Emocjonalno-ekspresyjna funkcja rodziny. Najistotniejsze emocjonalne potrzeby członków rodziny oraz ich potrzeba wyrażania swej osobowości.

Potrzeba towarzyska wyraża się w chęci posiadania niezbyt szerokiego kręgu zaprzyjaźnionych osób (czy rodzin), znajomych i życzliwych, stwarzających klimat urozmaicenia w trakcie kontaktów z nimi, chcących nas zrozumieć i szukających zrozumienia dla swoich spraw i poglądów. Tych potrzeb nie mogą zaspokoić tylko członkowie rodziny. Jednak emocjonalno-ekspresyjne potrzeby jednostki związane są ze współżyciem rodzinnym są czymś więcej niż potrzebą kontaktów towarzyskich. Chodzi tutaj o uzyskanie całkowicie intymnego oddźwięku psychicznego, który poza gronem najbliższej rodziny jest na ogół nieosiągalny, pominąwszy może nieliczne przypadki wieloletnich, niezwykle głębokich i trwałych przyjaźni czy długotrwałe nieformalne związki erotyczne spojone uczuciem prawdziwej miłości (w tym ostatnim wypadku mamy jednak do czynienia z nieformalnym małżeństwem). Każdy normalny człowiek odczuwa potrzebę posiadania kręgu najbliższych osób, które by kochał i przez które byłby kochany Zazwyczaj rodzina najpełniej zaspokaja tę potrzebę. Występujący w pomyślnie ułożonym małżeństwie związek uczuciowy między współmałżonkami, wzajemne związki uczuciowe między rodzicami a dziećmi oraz między rodzeństwem, czy też nawet powiązania uczuciowe zachodzące w ramach trzech pokoleń — to są czynniki zaspokajające dążenia do oddźwięku psychicznego, emocjonalnego. Z kolei owo zaspokojenie jest jedną z istotnych przesłanek szczęścia osobistego. "-
Do .emocjonalnego zaspokojenia partnerów w małżeństwie nie jest konieczna „wielka" czy „prawdziwa" miłość, Wystarczy zwykły ludzki sentyment wynikający z codziennego współżycia i wza­jemnej akceptacji, umiejętność obcowania ze sobą, wzajemne zrozumienie i zaufanie. Niemniej głęboka miłość jest zawsze w małżeństwie czynnikiem pożądanym.

Zaspokojenie potrzeby ekspresji odbywa się w. rodzinie dzięki interakcji osobowości współmałżonków (i nie tylko współmałżonków) oraz dzięki permanentnej „wymianie psychicznej". Człowiek odczuwa potrzebę „manifestowania" swojej osobowości, eksponowania swej indywidualności, swoich postaw i poglądów wobec bliskiemu „odbiorcy", który rejestrowałby w swej świadomości intymną stronę bliskiej osoby, oceniał .ją, emocjonalnie afirmował i intelektualnie akceptował. W małżeństwie proces ten może przybrać postać obustronnej interakcji, wzajemnego, dwustronnego; zaspokajania potrzeby ekspresji (np. otrzymywanie i okazywanie miłości). To samo może mieć miejsce w relacji rodzice — dzieci, zwłaszcza dzieci starsze. Nie można całkowicie wykluczyć zaistnienia tego rodzaju procesów w kontaktach pozarodzinnych, jednak dotychczas spotykamy się z nimi. najczęściej właśnie w ramach współżycia rodzinnego.

Nie bez wpływu na emocjonalno-ekspresyjne satysfakcje i związki w rodzinie jest poczucie, wspólnoty intelektualnej, nabierające szczególnego znaczenia w małżeństwach osób cechujących się znacznym stopniem rozwoju umysłowego.

Emocjonalna funkcja rodziny zapewnia także, jej członkom poczucie oparcia i bezpieczeństwa. Członek rodziny może liczyć na jej pomoc i solidarność materialną i psychiczną - różną oczywiście w różnych epokach i warunkach, a także zależną od form rodziny i stopnia pokrewieństwa. Emocjonalno-ekspresyjna funk­cja rodziny przechodzi kolejne przemiany, a ostatnio szczególnie zyskuje na znaczeniu.

Funkcje rodziny możemy traktować jako narzędzia analizy
zmiennych jej form oraz działań.

Według W. F. Ogburna wszystkie funkcje rodziny można po­dzielić na trzy zasadnicze grupy: funkcje ekonomiczne, społeczne i psychologiczne^19. Podział ten nie wyodrębnia funkcji biolo­gicznych, których jednak nie można identyfikować z psycholo­gicznymi, mimo wyraźnych związków aktywności biologicznej z psychologiczną. Określenie „funkcje społeczne" wydaje się być za ogólne i poza funkcjami biologicznymi wszystkie pozostałe mogłyby ostatecznie być objęte tym pojęciem. Poza tym w rodzi­nie funkcji psychologicznych nie sposób oddzielić od funkcji spo­łecznych, w małej grupie bowiem zjawiska psychologiczne i socjo­logiczne ściśle się ze sobą łączą, splatają, tworząc przeważnie jeden proces.

Biorąc pod uwagę wszystkie powyższe fakty należy funkcje -rodziny sklasyfikować następująco:

I. Funkcje biopsychiczne:

1. funkcja prokreacyjna,-

2. funkcja seksualna.
   II. Funkcje ekonomiczne:

1. funkcja materialno-ekonomiczna,

2. funkcja opiekuńczo-zabezpieczająca.

\

III. Funkcje społeczno-wyznaczające:
1); funkcja klasowa,
2) funkcja legalizacyjno-kontrolna.

IV. Funkcje socjopsychologiczne:

1) funkcja socjalizacyjna

2. funkcja kulturalna,

3. funkcja rekreacyjno-towarzyska oraz
   4) funkcja emocjonalno-ekspresyjna.

¹⁹ W. F. Ogburn, The Changing Functions of the Family, w: I. T. Landis i M. G. Landis (red.), Readings in Mąrriage and the Family, New York 1953, s. 20 - 21.

Podstawą określenia więzi rodziny z otoczeniem społecznym. Ericksen za Ogburnem stwierdza, że „tradycyjna amerykańska rodzina jest podtrzymywana przez pięć więzi: ekonomiczną, zabezpieczającą, rekreacyjną, wychowawczą oraz wynikającą ze społecznej pozycji" ²⁰. Dostrzegamy wyraźnie, że przyporządkowuje się tu szczególnym funkcjom poszczególne więzi. Postępowanie to wydaje się słuszne, gdyż wyznaczone przez funkcje ważne kierunki działania i współżycia członków rodziny muszą prowadzić do powstawania między nimi więzi paralelnych w stosunku do poszczególnych funkcji. Wyróżnimy więc dziesięć podstawowych typów więzi w rodzinie odpowiadających wymienionym uprzednio funkcjom: więź ekonomiczną, opiekuńczą, krwi, seksualną, kontrolną, klasową, socjalizacyjno-wychowawczą, kulturalną, towarzyską, emocjonalno-ekspresyjną. Znaczna odpowiedniość rodzajów funkcji i więzi jest argumentem, przemawiającym za istnieniem ścisłego związku między strukturą rodziny a jej funkcjami między grupowym, a instytucjonalnym aspektem rodziny. Znalazło to swój wyraz w terminologii i siatce pojęciowej socjologii rodziny. Pojęciem nadrzędnym, scalającym w stosunku do struktury rodziny i jej funkcji jest pojęcie „systemu społecznego".

„Przez system rodziny rozumiemy wzajemne stosunki jej poszczególnych członów, wzajemne związki strukturalne i funkcjonalne oraz wzajemne związki między strukturą a funkcją²¹
Z nieco innego punktu widzenia — system rodziny to mniej więcej tyle, co struktura rodziny w działaniu.

Ważną sprawą jest związek między zachowaniami członków rodziny a systemem rodziny. „Struktura rodziny, jej wewnętrzna organizacja, podział pracy, definicje ról spełnianych przez jej członków wyznaczają zachowanie jej członków. Jednakże ważniej­szy wpływ struktury rodziny na zachowanie jej członków wy­wiera więź społeczna istniejąca w rodzinie”²². J. Szczepański szczególnie podkreśla rolę emocjonalnych elementów więzi, które w rodzinie odznaczają się przeważnie dużą siłą i dlatego są sku­tecznymi regulatorami zachowań. Poza tym cały normatywno--aksjologiczny system rodziny określa ramy zachowań jej człon­ków. Normy ról społecznych i akceptowane regulatory podziału pracy, zasady wzajemnych powinności członków rodziny wobec siebie w różnych okolicznościach jak i zasady zachowania się wobec kręgów pozarodzinnych, zasady motywacji leżące u pod­staw realizacji norm i siła oddziaływania tych zasad — wszystko to ukierunkowuje zachowanie jednostki, jej działania i dążenia.

Rodzina jest dla człowieka tak zwaną grupą podstawową, to znaczy grupą, z którą osobowość jednostki jest ściśle związana, zwłaszcza w aspekcie pełnienia ważnych ról społecznych (rola męża, ojca, żony, matki, żywiciela rodziny itp.). Grupa podsta­wowa wyznacza głównie obiektywne „ramy" zachowania czło­wieka w określonych, ustabilizowanych warunkach strukturalno-funkcjonalnych. Subiektywnym wyznacznikiem rodzinno-pochodnych zachowań człowieka jest rodzina jako grupa odniesienia jednostki.

Prawidłowo "ukształtowana rodzina jest dla normalnej .jed­nostki tzw. grupą odniesienia, z którą świadomie i mocno iden­tyfikuje się ona jako jej członek i reprezentant, współtworzy i przyjmuje kultywowane w niej poglądy, postawy, obyczaje, wzory zachowania i postępowania. Reguły i nakazy życia rodzinnego stają się zinternalizowanymi regułami i nakazami jej członków. Rodzina wywiera więc istotny wpływ na wewnątrzrodzinne a także i zewnątrzrodzinne zachowanie oraz postępowanie nale­żącego do niej osobnika. Oczywiście częstotliwość i wzajemne re­lacje tych zachowań zależą już od cech osobowości jednostki, zachowań innych członków rodziny, materialnych i kulturalnych warunków życia rodziny oraz od okoliczności zewnętrznych.

²⁰ E. G. Ericksen, Urban Behavior, New Yofk 195.4, s. 315.

²⁰ E. G. Ericksen, Urban Behavior, New Yofk 195.4, s. 315.

A. G. Charczew pisząc: „wyrazem więzi w stosunkach wzajemnych mięt
członkami rodziny jest solidarność rodzinna, która leży u podstaw wszy?
kich form rodzinnej pomocy wzajemnej — od ekonomicznej do morafi
■psychologicznej". (A. G. Charczew, op. cit. s. 51). ■ ' ■ . . |j

²¹ M. F. Nimkoff, Comparative Family Systems, Boston 1965, s. 13.J
prezentowane pojęcie systemu rodziny nie ma nic wspólnego z pojęcfr
systemu społecznego skonstruowanym przez Parsonsa, zawierającym ||
menty teleologiczne. Pojęcie „system rodziny" znaczy w moim rozumićj
tylko tyle, ile wynika z wyraźnie sprecyzowanej definicji i do owej <fe
nicji niczego domyślnie dodawać nie należy — szczególnie „w duchu" ~"
sonsowskim.

---