Justyna Kołodziejczyk

Jakub Jarosz

Małgorzata Krzycka

Prawo Cywilne

Rodzice i dzieci

Pochodzenie dziecka

Domniemanie pochodzenia od matki. K.r.o. nie reguluje w sposób szczególny ustalenie macierzyństwa. Według ustawodawcy matka jest zawsze pewna (mater semper certa est), natomiast ojciec jest zawsze niepewny (pater semper incertus est).

W związku z możliwościami wspomagania prokreacji zasada o pewności matki została osłabiona i można dochodzić macierzyństwa w trybie zwykłym (czynności zmierzające do sporządzenia aktu urodzenia dziecka - 14 dni od urodzenia) z chwila wpisu ujawniona w nim kobieta w świetle prawa staje się matka.

Można zakwestionować macierzyństwo poprzez wystąpienie do sadu z powództwem o zaprzeczenie - wystąpić może ta osoba, która kwestionuje wpis do aktu urodzenia.

Natomiast ustalenie macierzyństwa jest możliwe tylko w 2 wypadkach:

- brak wpisu w akcie urodzenia

- uprzednie wykreślenie z aktu przez sad (np. zamiana dzieci w szpitalu)

Art.86 k.r.o. mówi: powództwo o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka oraz o unieważnienie uznania dziecka może wytoczyć także prokurator.

Ojcostwo według k.r.o. może być ustalone na 3 sposoby:

- domniemanie ojcostwa

- uznanie

- uznanie sadowe

1. Ustalenie w drodze domniemania art.62 §1.

Domniemywa się ojcostwa dziecka, które urodziło się w małżeństwie, lub w krótkim czasie po jego ustaniu/ unieważnieniu. Tak wiec, jeżeli dzieci urodziło się w małżeństwie, lub 300 dni po jego ustaniu/ unieważnieniu domniemywa się, ze pochodzi ono od męża matki. Natomiast jeżeli przed upływem 300 dni od ustania/ unieważnienia, lecz po zawarciu przez matkę drugiego małżeństwa domniemywa się, ze pochodzi od drugiego męża. (art.62 §2.)

Domniemania te można jedynie obalić poprzez powództwo, gdyż są uznane za stan prawny- faktyczny. O powództwie mówi art.63 k.r.o.

Reguluje się również obalenie domniemania ojcostwa. Są dwa rodzaje.

Jeżeli dziecko urodziło się po 180 dniu od zawarcia małżeństwa możliwe jest jedynie

przez wykazanie unieważnienia (np. grupowe badanie krwi, impotencja, itp.) art.67

Jeżeli przed upływem 180 dni jako podstawa obalenia wystarczy oświadczenie o

zaprzeczeniu ojcostwa art.68

Możliwe jest również zaprzeczenie ojcostwa przez matkę (do 6 m-cy po urodzeniu) art.69, oraz przez dziecko, które po dojściu do pełnoletniości, ale nie później niż po upływie lat 3. art.70

Zaprzeczenie ojcostwa nie jest dopuszczalne po śmierci dziecka art.71

2. Uznanie

Uznania dziecka może dokonać tylko mężczyzna i jest to jego dobrowolnym oświadczeniem. Ma to charakter osobisty, co oznacza, ze ustawowy przedstawiciel ojca nie mającego pełnej czynności prawnych nie może w jego imieniu uznać dziecka (art.73). Z drugiej strony musi on wydać zgodę dla ojca chcącego wyrazić takie uznanie art.74

Do uznania potrzebna jest również zgoda matki, w wypadku nieletniości dziecka, lub zgoda ustawowego przedstawiciela dziecka, gdy matka nie żyje lub jest pozbawiona praw rodzicielskich. W wypadku pełnoletniości dziecka potrzebna jest zgoda i matki i dziecka.

Dalsze przepisy art.80-83 przewidują możliwość unieważnienia uznania, np. wada oświadczenia woli, lub gdy dziecko po osiągnięciu pełnoletniości ´´zrzeka´´ się uznania.

3. Sadowe uznanie

Głownie do dzieci pozamałżeńskich. Ustalenie ojcostwa wyrokiem deklaratywnym sadu o stosunku pokrewieństwa. Sadowego ustanowienia ojcostwa może żądać dziecko, matka, domniemany ojciec (art.84).

Według art.85 domniemywa się, ze ojcem jest osoba która obcowała z matka w tzw. kresie koncepcyjnym tj. między 181 a 300 dniu przed urodzeniem dziecka.

Stosunki miedzy rodzicami a dziećmi

Przepisy te normują takie zagadnienia jak nazwisko dziecka, wzajemne prawa i obowiązki dzieci i rodziców oraz władze rodzicielska.

Najważniejszy z obowiązków, dość ogólny, normuje art.87 Rodzice i dzieci obowiązani są wspierać się wzajemnie.

Przy wyborze nazwiska dziecka (art.88-90) kierowanie się zasada dobra dziecka i równouprawnienia dzieci pozamałżeńskich z małżeńskimi.

- jeżeli domniemywa się ze pochodzi od męża matki to przyjmuje jego nazwisko, chyba ze według oświadczenia małżonków będzie nosić nazwisko matki

- jeżeli rodzice zawarli małżeństwo po 13-tym roku dziecka do zmiany jego nazwiska potrzebna jest również jego zgoda osobista

- jeżeli ojcostwo zostało ustalone przez uznanie dziecko przejmuje nazwisko ojca, chyba ze ten podczas uznania złożył oświadczenie, ze będzie ono nosić nazwisko matki

- jeżeli dziecko zostanie uznane sądownie to zostaje mu nadane nazwisko ojca

- jeżeli ojciec dziecka pozostaje nieznany, nosi ono nazwisko matki, a w wypadku gdy oboje są nieznani sad opiekuńczy nadaje mu nazwisko

- jeżeli matka zawarła małżeństwo z mężczyzną, który nie jest ojcem można nadać mu nazwisko małżonka na podstawie oświadczenia przed kierownikiem Urzędu Stanu Cywilnego.

Obowiązki dziecka wobec rodziców

Dziecko, które ma dochody z własnej pracy, powinno przyczyniać się do pokrywania kosztów utrzymania rodziny, jeżeli mieszka u rodziców (art.91)

Dziecko, które pozostaje na utrzymaniu rodziców i mieszka u nich, jest obowiązane pomagać im we wspólnym gospodarstwie. (art. 92)

Władza rodzicielska (piecza, wychowanie, przedstawicielstwo)

Władza rodzicielska to zespół obowiązków i praw rodziców względem małoletniego dziecka mających na celu zapewnienie mu należytej pieczy i strzeżenie jego interesów. WR jest wykonywana w interesie dziecka, zgodnie z interesem społecznym i dobro dziecka stanowi nadrzędne wskazanie.

Art.92 Dziecko pozostaje pod władza rodzicielska aż do osiągnięcia pełnoletniości.

Art.93 §1. Władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom.

Matce z chwila urodzenia dziecka, a ojcu jedynie w wypadku domniemania ojcostwa lub w momencie uznania dziecka przez ojca. W przypadku sadowego uznania potrzebne jest również sadowe przyznanie WR (art.93. §2.)

Władza rodzicielska jednego z rodziców w przypadku, gdy (art.94):

- śmierć jednego z rodziców

- brak pełnej zdolności do czynności prawnych

- pozbawienie lub zawieszenie władzy rodzicielskiej

- nieustalenie ojcostwa, lub ustalenie sadowe bez przyznania WR

Jeżeli żadne z rodziców pozostaje nieustalone, bądź oboje są pozbawieni WR to sad ustanawia opiekę nad dzieckiem

Obowiązki u uprawnienia WR (art.95-96)

WR obejmuje piecze nad osoba dziecka, jego majątkiem, oraz reprezentacje (przedstawicielstwo ustawowe). Dziecko winno jest rodzicom posłuszeństwo. WR powinna być wykonywana zgodnie z interesem społecznym.

Według art.96 Rodzice wychowują dziecko pozostające pod ich władza rodzicielska i kierują nim. Obowiązani są troszczyć się o fizyczny i duchowy rozwój dziecka i przygotowywać je należycie do pracy dla dobra społeczeństwa odpowiednio do jego uzdolnieni.

Dalsze przepisy mówią o wspólnym obowiązku i uprawnieniu rodziców do wychowania dziecka, a w przypadku braku porozumienia miedzy nimi spor rozstrzyga sad opiekuńczy (art.97)

Dla prawidłowego wychowania dziecka szczególne znaczenie ma osobisty przykład rodziców, gdyż to oni są w normalnej rodzinie dla dziecka najwyższym autorytetem, a także atmosfera panująca w domu. Obowiązkiem rodziców jest stworzenie w domu atmosfery miłości i wzajemnego poszanowania, unikanie zaś nieporozumień i ostrych starć. Konieczne jest także jednakowe traktowanie wszystkich dzięki, gdyż maja one bardzo wyostrzone poczucie sprawiedliwości

Reprezentacja dziecka, to sytuacja prawna w której rodzice występują jako ustawowi przedstawiciele dziecka nad którym sprawują WR.

K.r.o. nie określa w sposób wyraźny granic umocowania rodziców działających jako przedstawiciele. Przyjmuje się, ze granice te determinuje zakres WR:

Tak wiec, według art.98 §1. każdy z rodziców jest ustawowym przedstawicielem dziecka i każde z nich może działać samodzielnie.

Natomiast §2. tegoż art. wyszczególnia również sytuacje w których rodzice nie mogą reprezentować dziecka:

- czynności prawne miedzy dziećmi pozostającymi pod ich opieka

- czynności prawne miedzy dzieckiem a jednym z rodziców (z wyjątkiem bezpłatnego

przysporzenia dziecka lub przekazania środków na jego wychowanie i utrzymanie)

- w postępowaniu przed sadem lub innym organem państwowym

Art.93 Jeżeli żadne z rodziców nie może reprezentować dziecka pozostającego pod WR, reprezentuje je kurator ustanowiony przez sad opiekuńczy.

Jest to jedna z zasad mówiących o pomocy organów państwowych w wychowaniu dziecka. Mówi o tym również art.100

Sad opiekuńczy i inne organy państwowe obowiązani są udzielać pomocy rodzicom, jeżeli jest ona potrzebna do należytego wykonywania władzy rodzicielskiej.

Jednocześnie państwo kierujące się dobrem dziecka pozostawia sobie furtkę do ingerowania w wychowanie-

Art.109 k.r.o. Jeżeli dobro dziecka jest zagrożone, sad opiekuńczy wyda odpowiednie zarządzenie

Tak wiec możliwe jest również ograniczenie władzy rodzicielskiej, co wyszczególnia §2. tegoż artykułu. Sad opiekuńczy może:

- zobowiązać rodziców oraz małoletniego do określonego działania

- określić czynności zabronione do wykonywania przez rodziców bez zgody sadu

- poddać wykonywanie WR stałemu nadzorowi

- skierować małoletniego do placówki o profilu edukacyjnym lub zawodowym

- zarządzić umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej albo placówce

opiekuńczo- wychowawczej

- powierzyć zaradzanie majątkiem nieletniego kuratorowi

Możliwe jest również zawieszenie władzy rodzicielskiej. Sad opiekuńczy może orzec zawieszenie WR (art.110), gdy zaistnieje przeszkoda do jej wykonywania. Najczęściej ma ona jednak charakter przemijający i po jej ustaniu zazwyczaj odwiesza się WR. Może to być wyjazd za granice, choroba czy odbywanie kary pozbawienia wolności, itp. Zawieszenie WR możliwe jest również przy rozwodzie rodziców, lub unieważnieniu małżeństwa (art.112).

Najdalej idącym środkiem ingerencji państwa w wychowywanie dziecka i jednocześnie najbardziej drastycznym jest całkowite pozbawienie WR.

Sad opiekuńczy na mocy art.111 może pozbawić wykonywania WR obojga, bądź jednego z rodziców:

- gdy władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu trwalej przeszkody albo

jeżeli rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej, lub w sposób rażący zaniedbują swe

obowiązki względem dziecka

- gdy mimo udzielenia pomocy nie ustały przyczyny zawieszenia wr

- gdy rodzice trwale nie interesują się dzieckiem.

Na mocy tego samego art.111 §2. sad opiekuńczy może również przywrócić WR w wypadku wyeliminowania przyczyny jej pozbawienia.

(Do wspomnianych wyżej trwałych przeszkód można zaliczyć: trwałą choroba, rażące nadużycie WR, kształcenie niemoralnych postaw dziecka, karcenie dziecka zagrażające jego fizycznemu zdrowiu, zaniedbywanie obowiązków jak karmienie i zapewnienie miejsca do spania).

Najdalej jednaj idzie art.113 Jeżeli wymaga tego dobro dziecka, sad opiekuńczy zakaże rodzicom pozbawionym władzy rodzicielskiej osobistej styczności z dzieckiem.

Szczególnym przejawem troski państwa jest instytucja rodzin zastępczych, co normują przepisy art.112 i art.112(2).

Przysposobienie (art.114-127)

Przysposobienie nazywane tez adopcja to sztuczne więzy rodzinne, które spełniają identyczna funkcje jak ta wynikająca ze stosunku rodzicielskiego. Celem przysposobienia jest stworzenie więzi rodzinnej pomiędzy przysposobionym

i przysposabiającym takiej jak w normalnej rodzinie, oraz ustanowienie sytuacji jak miedzy rodzicami a dziećmi. Na przysposobienie można spojrzeć dwojako. Od strony dzieci osieroconych, lub pozbawionych możliwości wychowywania w normalnej rodzinie, albo od strony ludzi, którzy nie maja własnych dzieci i podejmują się przysposobienia zaspokajając tym samym swoje rodzicielskie instynkty. Cecha charakterystyczna tej instytucji jest to, iż ma ona zawsze służyć dobru dziecka poprzez zapewnienie mu życia w normalnych warunkach rodzinnych.

Mówi o tym art.114 §1. przysposobić można osobę małoletnią, tylko dla jej dobra.

Ważny jest nie tylko wymóg małoletniości, ale również odpowiednia różnica wieku miedzy przysposobionym a przysposabiającym. Art.114 §2. nie wyszczególnia jaka powinna być to różnica, ale art.121. §1. mówi: przez przysposobienie powstaje miedzy przysposobionym i przysposabiającym taki stosunek jak miedzy rodzicem a dzieckiem.

Do zgody sadu opiekuńczego na adopcje potrzebne, oprócz wyżej wspomnianej małoletniości i różnicy wieku, są także inne przesłanki:

- pełna zdolność do czynności prawnym przysposabiającego

- zgoda osób opisanych w art.118 i 119 k.r.o. (zgoda samego przysposabianego, jeżeli

ten ma więcej niż 13 lat, zgoda opiekuna, lub rodziców)

Przysposobić można wspólnie przez małżonków za zgoda drugiego, lub tylko przez jednego z małżonków.

Istnieją 3 rodzaje przysposobienia:

- pełne

- niepełne

- całkowite

1. Przysposobienie pełne (adoptio plena)

Stosunek ten w myśl art.121 charakteryzuje się tym, iż powstaje taki sam stosunek jak miedzy rodzicami a dziećmi. Przysposobiony nabywa prawa i obowiązki wynikające z pokrewieństwa w stosunku do krewnych przysposabiającego. Staja się oni dla niego ciotkami, kuzynami, itd. Jednocześnie ustają prawa i obowiązki względem jego pierwotnych krewnych. Przysposobiony otrzymuje również nazwisko przysposabiającego, lub nazwisko jakie nosiłyby dzieci zrodzone z tego związku.

Charakterystyczny jest również przepis art.123 §1. który mówi, iż przez przysposobienie ustaje dotychczasowa władza nad przysposobionym.

2. Przysposobienie niepełne (adoptio minus plena)

Podstawowa różnica miedzy pełnym, a niepełnym polega na tym, ze skutki niepełnego polegają wyłącznie na powstaniu stosunku miedzy przysposobionym a przysposabiającym. Przysposobienie takie nie rozciąga się wiec na dalsza rodzinę przysposabiającego, ani nie anuluje powiązań rodzinnych przysposobionego z jego rodzina. W okresie małoletniości sad opiekuńczy może zmienić przysposobienie niepełne na pełne.

3. Przysposobienie całkowite

Polega na naturalności stosunku miedzy przysposobionym, a przysposabiającym tj. jeżeli w myśl art.119 rodzice biologiczni wyraża przed sadem opiekuńczym zgodę blankietowa (bez wcześniejszego wskazania osób) na adopcje. Funkcjonuje ono tak jak pełne, ale ma dalej idące skutki. W akta wpisuje się jako rodziców - rodzinę przysposabiającą. Przysposobienie takie jest objęte tajemnica.

Ustanie przysposobienia

Może wystąpić tylko w wypadku przysposobieniu pełnym i niepełny. (Całkowite nie ulega ani rozwiązaniu, ani nie wygasa).

Art.125 §1k k.r.o. Z ważnych powodów zarówno przysposobiony, jak i przysposabiający mogą żądać rozwiązania stosunku przysposobienia przez sad.

Rozwiązanie takie nie jest dopuszczalne, jeżeli wskutek niego miałoby ucierpieć dobro małoletniego dziecka.

Jednocześnie przepisy k.r.o. nie mówią jakie okoliczności mogą być przesłanką do rozwiązania stosunku przysposobienia . Stosunku tego nie można również anulować śmierci przysposobionego, lub przysposabiającego.

Art.126(2) §1. Z chwila rozwiązania stosunku przysposobienia ustają jego skutki,

oraz §2. przysposobiony zachowuje nazwisko nabyte przez przysposobienie oraz otrzymane w związku z przysposobieniem imię lub imiona.

Obowiązek alimentacyjny (najważniejsze rzeczy)

Na tle problematyki alimentacyjnej występuje silna więź między moralnością i prawem. Normy moralne stanowią podstawowe źródło obowiązku nakładanego przez prawo. Funkcja alimentacji wyraża się w zabezpieczeniu egzystencji osób uprawnionych, a jeżeli chodzi o dzieci i młodzież, która nie jest jeszcze w stanie utrzymać się własnymi siłami, w zabezpieczeniu także środków wychowania. Instytucja alimentacji stoi na straży zapewnienia rodzinie niezbędnych do jej prawidłowego funkcjonowania środków materialnych. Obciążając obowiązkiem materialnej pomocy osoby związane najbliższą więzią, alimentacja sprzyja kształtowaniu się poczucia odpowiedzialności za losy najbliższych.

1. Podmiot uprawniony i podmiot zobowiązany

Obowiązek alimentacyjny istnieje między:

1. małżonkami

2. krewnymi w linii prostej bez ograniczenia stopnia, a w linii bocznej - między rodzeństwem

3. osobami związanymi stosunkiem przysposobienia

4. pasierbem (pasierbicą) i ojczymem (macochą) oraz odwrotnie

Obowiązek ten może także spoczywać na ojcu dziecka pozamałżeńskiego względem matki takiego dziecka w związku z jej ciążą i porodem (art. 141 k.r.o.).

Kodeks ustalił kolejność, w jakiej powstaje obowiązek alimentacyjny poszczególnych osób. Obowiązek małżonka do dostarczania współmałżonkowi środków utrzymania (także po rozwodzie czy unieważnieniu małżeństwa albo orzeczeniu separacji) wyprzedza obowiązek alimentacyjny krewnych uprawnionego małżonka (art. 130 k.r.o.).

W grupie krewnych najsilniejszy jest obowiązek zstępnych względem wstępnych. W drugiej linii zobowiązani są wstępni względem zstępnych (wstępni przed rodzeństwem). Jeżeli jest kilku zstępnych lub wstępnych - obowiązek alimentacyjny obciąża bliższych stopniem przed dalszymi (art. 129 par. 1 k.r.o.).

Obowiązek alimentacyjny rodzeństwa występuje w ostatniej kolejności (po obowiązku małżonka, zstępnych oraz wstępnych). Brat lub siostra mogą się uchylić od świadczeń alimentacyjnych, jeżeli są one połączone z nadmiernym uszczerbkiem dla nich lub ich najbliższej rodziny (art. 134 k.r.o.).

Osoby spokrewnione z uprawnionym w tym samym stopniu zobowiązane są do alimentowania go w tej samej kolejności. Zasadę tę wyraża artykuł 129 par. 2 k.r.o., stanowiąc: „Krewnych w tym samym stopniu obciąża obowiązek alimentacyjny w częściach odpowiadających ich możliwościom zarobkowym i majątkowym”. Jeżeli jeden z dwóch synów nie spełnia swego obowiązku alimentacyjnego względem matki, ponieważ uzyskanie od niego w porę potrzebnych matce środków utrzymania jest niemożliwe lub połączone z nadmiernymi trudnościami (art. 132 k.r.o.), obowiązek alimentacyjny obciąża w całości drugiego syna przed wnukami i innymi krewnymi.

Obowiązek alimentacyjny między powinowatymi kodeks wprowadził w ograniczonym zakresie, stanowiąc, iż dziecko (pasierb) może żądać alimentów od męża swojej matki (ojczyma), jeżeli odpowiada to zasadom współżycia społecznego. Takie samo uprawnienie przysługuje dziecku w stosunku do nie będącej matką żony jego ojca (macochy). Również ojczym (macocha) może żądać od pasierba świadczeń alimentacyjnych, jeżeli przyczynił się do jego wychowania i utrzymania, a żądanie alimentów odpowiada zasadom współżycia społecznego.

Obowiązek alimentacyjny jest jednym z następstw przysposobienia. W wypadku przysposobienia pełnego nieodwołalnego i przysposobienia pełnego obowiązek alimentacyjny powstaje między przysposobionym i jego zstępnymi a przysposabiającym i jego krewnymi. Obowiązek ten jest ukształtowany tak, jakby przysposobiony był dzieckiem przysposabiającego. Wskutek przysposobienia pełnego nieodwołalnego lub pełnego wygasają obowiązki alimentacyjne krewnych przysposobionego w stosunku do niego i odwrotnie, z wyjątkiem wypadku, w którym jeden z małżonków przysposobił dziecko współmałżonka. W tym wypadku nie ulegają żadnej zmianie obowiązki alimentacyjne między przysposobionym a tym z rodziców i jego krewnymi, który jest małżonkiem przysposabiającego. Wygasają natomiast obowiązki przysposobionego w stosunku do tego rodzica (i jego krewnych), który nie jest małżonkiem przysposabiającego.

W wypadku przysposobienia niepełnego obowiązek alimentacyjny między przysposobionym a jego naturalnymi krewnymi trwa nadal. Jednakże przysposobienie przesuwa jego kolejność. Obowiązek alimentacyjny względem przysposobionego obciąża wówczas przysposabiającego przed wstępnymi i rodzeństwem przysposobionego, a obowiązek alimentacyjny względem wstępnych i rodzeństwa obciąża przysposobionego w ostatniej kolejności (art. 131 par. 1 k.r.o.).

W wypadku gdy nastąpiło przysposobienie niepełne dziecka jednego z małżonków przez drugiego małżonka, przysposabiający i rodzic przysposobionego dziecka, który jest małżonkiem przysposabiającego, zobowiązani są do alimentacji przysposobionego w tej samej kolejności. Kolejność obowiązku alimentacyjnego przysposobionego względem rodzica, który jest małżonkiem przysposabiającego, oraz względem krewnych tego rodzica nie ulega zmianie. Przesunięty zostaje natomiast jako ostatni w kolejności obowiązek alimentacyjny przysposobionego względem rodzica (i jego krewnych), który nie jest małżonkiem przysposabiającego.

Powstanie obowiązku alimentacyjnego osoby zobowiązanej w dalszej kolejności normuje art. 132 k.r.o. stanowiący, że obowiązek alimentacyjny zobowiązanego w dalszej kolejności powstaje dopiero wtedy, gdy nie ma osoby zobowiązanej w bliższej kolejności albo gdy osoba ta nie jest w stanie uczynić zadość swemu obowiązkowi lub gdy uzyskanie od niej na czas potrzebnych uprawnionemu środków utrzymania jest niemożliwe albo połączone z nadmiernymi trudnościami.

2. Obowiązek alimentacyjny rodziców względem dziecka

Przesłanki obowiązku alimentacyjnego rodziców (przysposabiających) względem dziecka określa art. 133 par. 1 k.r.o. Przepis ten stanowi, iż rodzice obowiązani są do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, chyba że dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania. Obowiązek alimentacyjny rodziców względem dziecka powstaje z chwilą jego urodzenia i wygasa wówczas, gdy dziecko zostaje należycie przygotowane do pracy zawodowej odpowiednio do jego uzdolnień i zamiłowań. Obowiązek ten trwa stosownie do okoliczności faktycznych, co najmniej jednak do czasu zadośćuczynienia przez dziecko obowiązkowi szkolnemu. Dziecko upośledzone lub niedorozwinięte, niezdolne do samodzielnego utrzymania się, jest uprawnione do alimentacji przez czas nieograniczony. Uzyskanie przez dziecka pełnoletniości samo przez się nie ma wpływu na wygaśnięcie obowiązku alimentowania go przez rodziców.

Świadczenia alimentacyjne na rzecz dziecka małoletniego (o ile nie polegają na bezpośrednich staraniach o zaspokojenie bieżących potrzeb ze strony osoby zobowiązanej do zapewnienia dziecku środków utrzymania i wychowania) powinny być spełnione do rąk przedstawiciela ustawowego. Dziecku pełnoletniemu, które ma pełną zdolność do czynności prawnych, należy świadczyć alimenty bezpośrednio.

3. Przesłanki obowiązku alimentacyjnego i jego zakres

Poza obowiązkiem alimentacyjnym rodziców względem dziecka, które nie może się utrzymać samodzielnie, uprawniona do alimentacji jest osoba, która znajduje się w niedostatku (art. 133 par. 2 k.r.o.). Pojęciem niedostatku obejmuje się stan, w którym uprawniony nie ma żadnych lub nie ma dostatecznych własnych środków utrzymania, które mogłyby zaspokoić jego usprawiedliwione, a nie tylko niezbędne potrzeby, i przy przestrzeganiu zasad prawidłowej gospodarki oraz stosownie do swych sił umysłowych i fizycznych nie potrafi ich uzyskać. Świadczenia alimentacyjne mają zatem na celu wyeliminowanie niedostatku osób niezdolnych do pracy z powodu choroby lub podeszłego wieku i nie pobierających renty lub otrzymujących ją w wysokości, która nie pozwala na zaspokojenie ich usprawiedliwionych potrzeb.

Zakres obowiązku alimentacyjnego zależy także od zarobkowych i majątkowych możliwości zobowiązanego (art. 135 par. 1 k.r.o.). Podstawę ustalenia zakresu obowiązku alimentacyjnego stanowią możliwości zarobkowe i majątkowe w chwili wydania wyroku zasądzającego alimenty. Przy ocenie możliwości zarobkowych i majątkowych zobowiązanego sąd obowiązany jest uwzględnić jego własne potrzeby, zakres obowiązku przyczyniania się do zaspokajania potrzeb własnej rodziny i ewentualny, już uprzednio obciążający zobowiązanego, obowiązek alimentacyjny względem innej osoby. Zakres obowiązku alimentacyjnego nie może być ustalony w takim rozmiarze, który by doprowadził zobowiązanego do niedostatku.

Kierując się względami wzmożonej ochrony interesów osób uprawnionych do świadczeń alimentacyjnych przepis art. 136 k.r.o. stanowi, że w wypadku, gdy w ciągu ostatnich trzech lat przed sądowym dochodzeniem świadczeń alimentacyjnych osoba, która była już do tych świadczeń zobowiązana, bez ważnego powodu zrzekła się prawa majątkowego lub w inny sposób dopuściła do jego utraty, albo jeżeli osoba taka zrzekła się zatrudnienia lub zmieniła je na mniej dochodowe, wynikłej zmiany nie uwzględnia się przy ustaleniu zakresu świadczeń alimentacyjnych.

Osobiste starania o wychowanie dzieci k.r.o. traktuje jako świadczenia alimentacyjne. Przepis art. 135 par. 2 k.r.o. stanowi bowiem: „Wykonanie obowiązku alimentacyjnego względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, może polegać także, w całości lub w części, na osobistych staraniach o jego utrzymanie lub wychowanie”. Na tle rozwiązania przyjętego przez k.r.o. ustalenie zakresu obowiązku alimentacyjnego stanowi rezultat oceny wszystkich okoliczności występujących po stronie uprawnionego i zobowiązanego.

4. Wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego

Uprawnienie do otrzymywania świadczeń alimentacyjnych oraz obowiązek spełniania takich świadczeń są ściśle związane z osobą (odpowiednio z uprawnionym oraz zobowiązanym). Są one niezbywalne i niedziedziczne. Nie można się ich zrzec ani przenieść na inną osobę.

Prawo do alimentów wygasa ze śmiercią osoby, której prawo to przysługuje. Odpada bowiem z jej śmiercią sens obowiązku alimentacyjnego. Również obowiązek zobowiązanego do spełniania świadczeń alimentacyjnych gaśnie z jego śmiercią. Obowiązek ten nie przechodzi na spadkobierców zobowiązanego (art. 139 k.r.o.). Po śmierci zobowiązanego do alimentacji obowiązek ów powstaje i obciąża podmiot (podmioty) należący do najbliższego po zmarłym kręgu zobowiązanych.

5. Roszczenia zwrotne (regresowe) i przedawnienie roszczeń alimentacyjnych

Osoba, która dostarcza uprawnionemu do alimentacji środków utrzymania lub wychowania nie będąc do tego zobowiązana, albo wówczas, gdy stała się podmiotem zobowiązanym do alimentacji z tego powodu, że uzyskanie na czas świadczeń alimentacyjnych od osoby zobowiązanej w bliższej, a nawet w tej samej kolejności (np. od drugiego z dwóch zstępnych w tej samej linii i stopniu spokrewnionych z osobą uprawnioną) byłoby niemożliwe albo połączone z nadmiernymi trudnościami, może żądać zwrotu od osoby, która powinna była te świadczenia spełnić. Roszczenie zwrotne wspomnianej osoby przedawnia się z upływem trzech lat (art. 140 par. 2 k.r.o.).

Uprawnienie do żądania świadczeń alimentacyjnych nie ulega przedawnieniu. Przedawnia się z upływem trzech lat jedynie roszczenie z tytułu okresowych świadczeń (rat) alimentacyjnych. Celem obowiązku alimentacyjnego jest bowiem zaspokajanie bieżących, usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego.

Opieka i kuratela

Opieka jest instytucją prawną mającą na celu zapewnienie pieczy i reprezentacji osobom małoletnim, które nie pozostają pod władzą rodzicielską lub osobom pełnoletnim całkowicie ubezwłasnowolnionym. Obie te kategorie osób wymagają pieczy i reprezentacji, ponieważ żadna z nich nie może prowadzić swoich spraw. Ilekroć w prawie cywilnym i rodzinnym mowa jest o opiece, należy rozumieć przez to pojęcie tzw. opiekę prawną, przyjmującą ściśle określoną przez przepisy prawa formę ochrony interesów osobistych i majątkowych osoby wymagającej takiej ochrony w sferze stosunków prawnych. Ze sprawowaniem opieki w tym rozumieniu wiąże się uprawnienie do reprezentowania osoby, dla której ustanowiono opiekę.

Do przewodnich zasad polskiego prawa opiekuńczego należą:

1. dobro osoby poddanej opiece oraz interes społeczny

2. wyłączność kompetencji organów państwowych (sądu opiekuńczego) w sprawach ustanowienia opieki, nadzoru nad jej sprawowaniem, zwolnienia opiekuna

3. powszechność opieki

4. oficjalność działania sądu opiekuńczego (działa on z urzędu)

1. Przesłanki ustanowienia opieki

Opiekę ustanawia sąd opiekuńczy dla małoletnich:

1. których rodzice są nieznani

2. którzy są pełnymi sierotami

3. których oboje rodzice zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej albo których obojgu rodzicom sąd zawiesił władzę rodzicielską

4. w wypadku całkowitego lub częściowego ubezwłasnowolnienia obojga rodziców lub choćby jednego z nich, jeżeli drugiemu rodzicowi nie przysługuje władza rodzicielska lub została zawieszona

5. których oboje rodzice są małoletni lub małoletni jest jeden rodzic, a drugiemu z nich nie przysługuje władza rodzicielska

Sąd opiekuńczy ustanawia opiekę z urzędu, gdy tylko poweźmie wiadomość o istnieniu stanu prawnego, który daje do tego podstawę (art. 145 par. 2 k.r.o.).

2. Opiekun

Opiekę sprawuje opiekun. Wspólne sprawowanie opieki nad dzieckiem sąd może powierzyć tylko małżonkom. Na opiekuna może być powołana osoba, która spełnia wymagania przewidziane przez ustawę. Należą do nich:

1. pełna zdolność do czynności prawnych i przysługiwanie praw rodzicielskich i opiekuńczych oraz praw publicznych

2. rękojmia należytego wywiązywania się z obowiązków opiekuna; sąd opiekuńczy nie może ustanowić opiekunem osoby, co do której istnieje prawdopodobieństwo, że nie wywiąże się należycie z obowiązku opiekuna

Brak zdolności prawnej do nabycia praw i obowiązków opiekuna występuje u osoby:

1. pozbawionej całkowicie lub ograniczonej w zdolności do czynności prawnych

2. na mocy orzeczenia sądu karnego pozbawionej praw publicznych

Opiekunem małoletniego powinna zostać ustanowiona przede wszystkim osoba wskazana (np. w testamencie) przez ojca lub matkę podopiecznego. Uprawnienie to przysługuje rodzicom (lub jednemu z nich), jeżeli nie są pozbawieni władzy rodzicielskiej, lecz nie mogą jej sprawować (np. wskutek małoletniości, zawieszenia władzy rodzicielskiej itd.). Osoba wskazana przez rodzica (rodziców) o tyle może i powinna być ustanowiona opiekunem, o ile jest to zgodne z dobrem małoletniego (art. 149 par. 1 k.r.o.). Jeżeli nie ustanowiono opiekunem osoby wskazanej przez rodziców, należy powołać opiekuna spośród krewnych lub innych osób bliskich małoletniego lub jego rodziców. W wypadku zaś, gdy i w ten sposób nie uda się powołać opiekuna, sąd opiekuńczy zwraca się np. do organizacji społecznej, do której należy piecza nad małoletnimi, o wskazanie osoby, której opieka mogłaby zostać powierzona. W wypadku potrzeby ustanowienia opieki dla małoletniego umieszczonego w rodzinie zastępczej sąd powierza sprawowanie takiej opieki przede wszystkim rodzicom zastępczym (art. 149 par. 4 k.r.o.).

Opiekunem osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej, jeżeli wgląd na jej dobro nie stoi temu na przeszkodzie, powinien być ustanowiony przede wszystkim jej małżonek, a w jego braku - ojciec lub matka ubezwłasnowolnionego (art. 176 k.r.o.).

Osoba pozostająca pod opieką może mieć tylko jednego opiekuna, chyba że sąd opiekuńczy powierzył małżonkom wspólne sprawowanie opieki nad dzieckiem. Natomiast jeden opiekun może być ustanowiony dla kilku osób, jeżeli nie występuje sprzeczność ich interesów. Sprzeczność ta z reguły nie występuje, jeżeli chodzi o ustanowienie opieki nad rodzeństwem. Toteż ustawa zaleca ustanowienie w stosunku do rodzeństwa jednego opiekuna (art. 151 k.r.o.).

Osoba, którą sąd opiekuńczy ustanowi opiekunem, obowiązana jest objąć opiekę. Uchylanie się od objęcia opieki zagrożone jest grzywną. Tylko ważne powody mogą uzasadnić zwolnienie przez sąd od obowiązku objęcia opieki.

Prawa i obowiązki opiekuna

Opiekun obowiązany jest wykonywać czynności z należytą starannością. Do obowiązków opiekuna należy:

1. sprawowanie pod nadzorem sądu opiekuńczego pieczy nad osobą

2. sprawowanie pod takim nadzorem pieczy nad majątkiem osoby poddanej opiece (zarząd jej majątkiem)

3. reprezentowanie osoby poddanej opiece (przedstawicielstwo ustawowe) z wyjątkiem:

- czynności dokonywanych między osobami pozostającymi pod opieką tego samego opiekuna (niebezpieczeństwo faworyzowania jednej z nich)

- czynności prawnych, dokonywanych między podopiecznym a opiekunem (jego małżonkiem, krewnym w linii prostej, rodzeństwem), chyba że skutkiem takiej czynności ma być bezpłatne przysporzenie na rzecz podopiecznego

Inne elementy składające się na treść sprawowania opieki:

- potrzeba uzyskiwania przez opiekuna zezwolenia sądu we wszystkich ważniejszych sprawach, które dotyczą osoby małoletniego albo jego majątku

- opiekun powinien przed powzięciem decyzji w ważniejszych sprawach wysłuchać osobę pozostającą pod opieką, jeżeli pozwala na to jej rozwój umysłowy i stan zdrowia, a także w miarę możliwości uwzględniać jej rozsądne życzenia (art. 158 k.r.o.)

- opiekun ma obowiązek niezwłocznego sporządzenia inwentarza majątku osoby pozostającej pod opieką i przedstawienia go sądowi opiekuńczemu, chyba że sąd zwolnił go od tego obowiązku, jeżeli majątek jest nieznaczny (art. 160 par 1 i 2 k.r.o.)

- opiekun ma obowiązek składania sądowi opiekuńczemu sprawozdania dotyczącego osoby podopiecznego oraz rachunków z zarządu jego majątkiem

- opiekun sprawuje swoje funkcje nieodpłatnie; względem osoby poddanej opiece przysługuje mu jedynie uprawnienie do żądania zwrotu nakładów i wydatków związanych ze sprawowaniem opieki

- opiekun ponosi względem osoby, nad którą sprawuje opiekę, odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną jej wskutek nienależytego sprawowania opieki

Ustanie opieki

Prawa i obowiązki opiekuna ustają wraz z ustaniem opieki lub w następstwie zwolnienia opiekuna. Opieka nad małoletnim ustaje z chwilą osiągnięcia przez niego pełnoletniości lub z chwilą przywrócenia chociażby jednemu z rodziców władzy rodzicielskiej.

Opieka nad ubezwłasnowolnionym całkowicie ustaje z mocy prawa w razie uchylenia ubezwłasnowolnienia lub zmiany ubezwłasnowolnienia całkowitego na częściowe (art. 177 k.r.o.).

Sąd opiekuńczy ma obowiązek zwolnienia opiekuna, jeżeli z powodu przeszkód faktycznych lub prawnych opiekun nie jest zdolny do sprawowania opieki (np. został ubezwłasnowolniony lub pozbawiony praw opiekuńczych) albo jeżeli dopuszcza się czynów lub zaniedbań, które naruszają dobro podopiecznego (art. 169 par. 2 k.r.o.).

Kuratela

U podstaw kurateli leży założenie podobne do znajdującego się u źródeł instytucji opieki, a mianowicie ochrona praw oraz interesów osób, które tej ochrony potrzebują. Art. 178 k.r.o. par. 1 stanowi, że: „Kuratora ustanawia się w wypadkach w ustawie przewidzianych.” Na ogół sąd ustanawia kuratora z urzędu, gdy tylko poweźmie wiadomość o istnieniu przyczyny uzasadniającej ustanowienie kurateli. W wielu jednak wypadkach powołanie kuratora następuje na wniosek, np. w razie powołania kuratora dla osoby ułomnej; dla ochrony praw osoby, która z powodu nieobecności nie może prowadzić swoich spraw, a nie ma pełnomocnika; dla osoby nie mającej zdolności procesowej, która nie ma przedstawiciela ustawowego lub organu powołanego do jej reprezentowania.

Jeżeli kurator został ustanowiony dla załatwienia poszczególnej sprawy, kuratela ustaje z chwilą ukończenia danej sprawy (art. 180 par. 2 k.r.o.). W odniesieniu do praw i obowiązków kuratora można ogólnie stwierdzić, że ich zakres wynika z rodzaju kurateli i celu, któremu ona służy. W przeciwieństwie do opieki, która jest w zasadzie funkcją honorową, kurator pełni swoje obowiązki odpłatnie, chyba że nakład jego pracy jest nieznaczny, a sprawowanie kurateli czyni zadość zasadom współżycia społecznego.

Podział kuratorów (ze względu na cel ustanowienia):

1. dla osób częściowo ubezwłasnowolnionych

2. dla osób ułomnych

3. dla zastępowania istniejących przedstawicieli ustawowych

4. dla roztoczenia pieczy nad osobą mającą przedstawiciela ustawowego i jej mieniem

5. dla dziecka poczętego, lecz nie urodzonego (gdy jest to potrzebne do strzeżenia przyszłych praw dziecka)

6. dla ochrony praw osoby nieobecnej

7. dla osób prawnych, jeżeli nie mogą one prowadzić swych spraw z powodu braku powołanych w tym celu organów

Bibliografia

Kodeks Cywilny. Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy, Wolters Kluwer, 2007

Ciszewski J, Stepien- Sporek Z., Prawo cywilne. Część ogólna. Prawo rzeczowe i prawo rodzinne w pytaniach i odpowiedziach, Lexis Nexis, Warszawa 2008

Ignatowicz J., Nazar M., Prawo Rodzinne, Lexis Nexis, Warszawa 2006

Sznurek Z., Prawo cywilne dla studentów administracji, Zakamycze, Krakow 2005

1

---