1607


,,Tezy na egzamin ze Starego Testamentu - księgi mądrościowe.

Ks. Wiesław Szlachetka

1. Mądrość Izraela - terminologia, źródła, definicja.

Trzecią częścią Biblii hebrajskiej (po Torze i Prorokach) stanowią Pisma (ketubim). Kanon chrześcijański dzieli Biblię na księgi historyczne, mądrościowe (dydaktyczne) i proroków. Do ksiąg dydaktycznych zaliczamy następujące księgi:

Określenie mądrość w kręgu zainteresowań Starego Testamentu odnosi się do kilku rzeczywistości. Najpierw oznacza ono pewną cechę, zaletę, cnotę przysługującą człowiekowi, który dzięki niej bywa nazywanym mądrym czy mędrcem. Dalej mądrość oznacza pewien nurt myślowy czy prąd teologiczny w starożytnym Izraelu, lub pewną klasę społeczną „mędrców” podobnie jak prorocy czy kapłani. Wreszcie termin ten określa pewną grupę pism Starego Testamentu, które nazywamy księgami mądrościowymi, np. Księga Mądrości Salomona.

Terminologia mądrościowa:

Są to tylko niektóre określenia mądrościowe w tych sześciu księgach. Są również przeciwstawne , opozycyjne określenia:

Mądrość jawi się jako dar Boży, przymiot Boga, wymiar osobowy, personifikacja mądrości. Nawiązuje do tej mądrości Jan ewangelista w prologu kiedy mówi o logosie i następne zdania, słowo wcielone, osoba Boska, mądrość pochodząca od Boga.

Wpływ ksiąg dydaktycznych.

Księgi dydaktyczne przygotowują nas do przyjęcia Nowego Testamentu.

Źródła mądrości można odkrywać poprzez:

2. Izraelski nurt mądrościowy - mądrość Salomona, mądrość Izraela, nauka mądrości.

U podstaw nurtu mądrościowego jest postać króla Salomona, który najpierw modli się o mądrość i tę mądrość otrzymuje. On jest tym, który tworzy przysłowia, maszal - porównanie, przysłowie. Badają one trudniejszy wątek mądrości i przedstawiają jej łatwiejszą formę. Mówi się, że Salomon jest autorem około trzech tysięcy przysłów. Cały świat nosi blask prawdy, ukazywaniem tego blasku jest mądrość. Wiedza beż mądrości może odwrócić się przeciwko człowiekowi. U Salomona ukazuje się interdyscyplinarność wiedzy, która jest mądrością Bożą. Różne księgi Starego i Nowego Testamentu nawiązują do Salomona.

Drugim etapem mądrościowym są mędrcy, tu tradycją staje się dwór królewski, władcy mają rządzić i zapisywać wszystkie mądrości. Urzędnicy dworscy mają być przykładem mądrości. Po niewoli babilońskiej zaczynają powstawać szkoły - bet mitrasz - domy poszukiwań (mądrości). W szkołach tych kształcono głównie mądrości chłopców. Na bazie tych szkół powstały instytucje uczonych w Piśmie. Prawo stało się narzędziem zbawienia, potem z tym prawem polemizuje Jezus. W swych naukach mówił, że nie ma zbawienia przez prawo lecz przez wiarę. Prawo jest pedagogiem, który prowadzi do nauczyciela Chrystusa.

Nauka mądrości.

W Izraelu funkcjonowały trzy sposoby nauczania mądrości:

  1. Dom - formacja domowa, na ojcu a także na matce spoczywały obowiązki przekazywania torah. Opowiadali to co sami poznali, wiedzieli, widzieli, mądrość o objawieniu, przekazywanie wiary. Ten obowiązek wynika z natury rodzicielskiej. Jest również uzasadnienie oddania ojcu i matce czci, to tak jakby oddawano cześć samemu Bogu, ponieważ rodzice uczestniczą w przekazywaniu wiary;

  2. formacja szkolna;

  3. formacja pozaszkolna - oznacza to, że zakończenie szkoły nie oznacza zakończenie zdobywania mądrości;

Z mądrością związana jest twórczość literacka, która wyrażana jest poprzez spisane przysłowia. Przysłowia zbudowane są na zasadzie paralelizmów, są symoniczne, syntetyczne, równoległe. Charakteryzują się rytmiką, stanowią tematykę do refleksji.

Meszolin - przysłowia

Domar - nauki, słowo

Są to dłuższe nauki, pouczenia, opowiadania pouczające np. w Księdze Hioba. Modlitwy mędrców Księga Przysłów. Opowiadania autobiograficzne - kiedy mędrcy dzielą się ze swym doświadczeniem

Błogosławieństwa, poematy np. o stworzeniu świata.

Mądrość biblijna nie jest odosobniona w Egipcie, Mezopotamii, Kanaanie również ukazują się refleksje nad mądrością. Mądrość ma temat ładu w świecie, stworzenia świata. Pisma egipskie są to swoiste instrukcje dla mających pełnić różne funkcje społeczne, wskazówki króla dla swojego syna, nauka Amenenope. Oprócz tego znajdziemy sporo pieśni, dialogów, skarg. Poszukiwanie mądrości jest zjawiskiem uniwersalnym. Mądrość biblijna jest mądrością Bożą.

3. Rodzaje literackie w zapisie tradycji mądrościowej.

Najbardziej znamiennym rodzajem literackim w literaturze sapiencjalnej jest maszal. Rzeczownik ten pochodzi od rdzenia māšal o znaczeniu „być podobnym”, „uczynić podobnym”, oznacza podobieństwo, przypowieść. Występowała bogata palestra różnych odmian maszalu, wśród tych odmian należy wyliczyć na pewno: przypowieść, przysłowie, dowcipną sentencję, uroczystą pieśń o tajemniczej treści, powiedzenia satyryczne. Wspólną ich cechą jest jakieś porównanie oparte na podobieństwie.. często mówca posługuje zwykłym zestawieniem bez słowa wskazującego na porównanie, jak to np. „Zbierający latem - syn mądry; śpiący we żniwa - syn godny pogardy” (K Prz 10,5). Najwięcej tego typu przykładów zawartych jest w Księdze Przysłów i Hioba. Jest prawie pewne, że rodzaj ten podlegał jakiejś ewolucji i swój szczytowy okres rozwoju osiągnął w epoce po niewoli babilońskiej. W Izraelu ten sposób formułowania mądrości był znany w czasach przedbiblijnych. Były to z reguły bardzo krótkie, proste, ludowe powiedzenia. W Księdze Ezechiela jest przytoczone przysłowie, powiedzenie: „Jaka matka, taka córka”.. tenże prorok przytacza inne powiedzenie: „Ojcowie jedli cierpkie jagody, a synom cierpły zęby”. Istotą przysłowia jest to, że jest zarazem odpowiedzią na zaistniałą okoliczność. Z biegiem czasu maszal przybrał formę wypowiedzi artystycznej, poetyckiej. Kazde przysłowie, samo w sobie będące wykończoną formą literacką, ma z reguły dobrze dobrane człony (dwa lub trzy) i symetrycznie zestawione w jakiejś odmianie paralelizmu, jak synonimiczny. Szczególną formą są przysłowia numeryczne.

Czasem krótkie sentencje są łączone w większe całości tematyczne, a niekiedy te całości są tak zwarte, że możemy mówić o poematach mądrościowych. Jedność kompozycyjna takich poematów jest czasem zewnętrznie uwidoczniona przez związanie z alfabetem hebrajskim. Czasem wystarczy, że poemat ma 22 linie, a więc tyle ile jest liter w alfabecie hebrajskim. Tak jest w Księdze Przysłów 2. jeszcze wyraźniej jest to uwidocznione w kompozycjach akrostychicznych, gdzie każda nowa linia poematu zaczyna się od kolejnej litery alfabetu hebrajskiego. Takim poematem jest pochwała dzielnej kobiety w Księdze Przysłów 31, 10 - 31; Psalm 34. w Księdze Hioba autor komponuje większe jednostki jako mowy i układa je tak, ze tworzą coś w rodzaju dysputy, rozprawy. Mędrzec Kohelet też zdaje się dyskutować, ale jest to raczej dyskusja z tezami tradycyjnej mądrości aniżeli z konkretnymi rozmówcami, adwersarzami. Na zasadzie dialogu zbudowana jest Pieśń nad Pieśniami, a jej mądrościowy epilog jest refleksją nad potęgą i wartością miłości w życiu człowieka. Autor zebrał i ułożył w całość pieśni, dotyczące miłości kobiety i mężczyzny pochodzące z różnych środowisk. Wśród tych poematów szczególne miejsce zajmują pieśni opisujące, podobne do znanych z literatury arabskiej poematów wasf. I te poematy pełne są metafor i porównań, których znaczenia trzeba powoli dociekać. Co bowiem znaczy porównanie szyi oblubienicy do wieży Dawida czy jej oczu do gołębi?

Jakąś wspólną cechą tych różnych form i całych ksiąg mądrościowych wydaje się być zagadka.. mądrość Salomona, którą podziwiała królowa Saby, była zdolnością rozwiązywania zagadek. Starożytni cenili sobie moc słowa i ukrytego w nim sensu, więc zdolność rozwiązywania zagadek

.

4. Pozabiblijne podłoże mądrości - Egipt, Mezopotamia, Kanaan.

O Salomonie powiedziano, że jego mądrość była taka, jak ludzi Wschodu i Egiptu, a nawet większa. W Izraelu znana była i ceniona mądrość Edomu, Egiptu, Babilonii i Arabii.

Cywilizacja egipska jest bardzo stara, bo sięga około 5500 lat przed Chrystusem. Około w 3100 roku przed Chrystusem pojawia się tutaj pierwsza dynastia i ten system dynastyczny utrzymuje się przez około 2500 lat, aż do podboju przez Persów. Jak naukowcy potwierdzają, to egipcjanie byli narodem bardzo pragmatycznym, akceptujących prawdy sprawdzone w praktyce. Według nich to co było pożyteczne, skuteczne czy korzystne było dobre. Od najwcześniejszych epok rozprawy dydaktyczne, były komponowane przez urzędników w celu kształcenia młodych ludzi, którzy uczęszczali do szkoły pisarzy i którzy mieli objąć posady w służbie państwowej. Owe przemowy były formułowane jako przemowy ojca do syna, która to forma wkrótce stała się obowiązująca w relacjach nauczyciela i uczniów. Oprócz nauki czytania i pisania nauczyciele uczyli sposobów skutecznego przemawiania, a także zasady etycznego postępowania czy reguł etykiety dworskiej. W formie przekazu dominowało pouczenie, instrukcja, a aforyzmy stały się powszechne dopiero w pouczeniach demotycznych zaczynających się w epoce perskiej. Te formy znalazły się w Księdze Przysłów. Mędrcy egipscy kładą nacisk na umiejętność wymowy i uczą, jak skutecznie zabierać głos, pouczenia również dotyczą różnych kwestii współżycia z ludźmi. Tutaj zasadniczą rolę odgrywają prawda, uczciwość, hojność, umiarkowanie, mówienie poprawne i w odpowiednim czasie, właściwe stosunki z urzędnikami (przełożonymi), kobietami, domownikami i przyjaciółmi. Przeciwnie, wszelka wyniosłość i wszelki brak karności psuje ludzkie relacje i sprowadza różne nieszczęścia. Widać tu wyraźnie, jak moralność wyższych klas społecznych podlega w nauczaniu mędrców pewnej demokratyzacji.

W Mezopotamii szkoły kwitły już w III tysiącleciu przed Chrystusem. W sumeryjskim edubba (dom tabliczek) kopiści utrwalali na glinianych tabliczkach pismem klinowym różne typy literatury, z których pewne są porównywalne z biblijną twórczością mądrościową. Do literatury Mezopotamii należą utwory synajskie i akadyjskie: dysputy, bajki pisane pismem klinowym. Do egipskich instrukcji dają się porównać instrukcje Szurupaka, które kierowały rady króla do swego syna Ziusudry. Podobne w stylu są akkadyjskie Rady mądrości, które traktują o poprawnej mowie, unikaniu złego towarzystwa. Jest poznawaniem świata, przejawów życia ludzkiego, hierarchii wartości. Twórczość Mezopotamii znalazła swoje motywy najczęściej w Księdze Hioba i Koheleta mówiące o cierpieniu i współczuciu.

Środowisko Kanaanu. Środowisko fenickie , środowisko od którego Izrael przejął język, przejęli sporo treści mądrościowych. Obecność mądrości w innych księgach np. Rdz. Stworzenie świata. Ideał władcy, króla w Egipcie Wj 34. księga Powtórzonego Prawa gdzie spisane jest zawarcie przymierza. Również księgi narracyjne epizod dziejów Dawida, Księga Estery, w księgach prorockich prorocy przejmowali formy literackie, alegorie, przypowieści itp. także apokaliptyka Starego Testamentu w księdze Daniela, Ezechiela. Te tradycje współistniały ze sobą, łączyło te tradycje Boże Objawienie, różne refleksje nad Bożym Objawieniem.

Podsumowując możemy powiedzieć, że Egipt był jednym z głównych źródeł mądrościowej literatury Izraela. Sumerowie, Babilończycy i Asyryjczycy stworzyli bardzo bogatą literaturę mądrościową, która miała wpływ także na literaturę Izraela. Mogła ona także mieć dość znaczący wpływ na tworzącą się literaturę izraelską.

5. Księgi madrościowe a inne księgi biblijne.

Jeśli chcielibyśmy określić mędrca, to wyłania się portret człowieka mądrego, zdolnego, mistrza w różnych dziedzinach życia. Ale również człowieka wyposażonego w wiedzę intelektualną, umiejącego wykorzystać swój zasób wiedzy w kontrolowaniu życia i postępowania w różnych sytuacjach życiowych.

Rysem najbardziej znamiennym mądrości hebrajskiej jest jej praktyczny charakter, jej związek z postępowaniem. Widać to wyraźnie częstego występowania w pouczeniach mądrości terminu „droga”, hebrajskie derek czy podobnego terminu „ścieżka życia”. Ta droga, która zachęca mądrość, prowadzi, czy też raczej zapewnia sukces w życiu, prowadzi do pełni życia w pomyślności i przyjaźni z Bogiem. Sama ta droga to ludzkie postępowanie, która wciela pouczenia mędrców, a więc uczciwość, pilność, samokontrola, czy poczucie odpowiedzialności.

Innym zjawiskiem terminologicznym wskazującym na etyczny charakter mądrości biblijnej jest paralelne występowanie terminów: mądry czy sprawiedliwy, jak też kontrastowe zestawienie: mądry - głupi, sprawiedliwy - występny. Droga wskazywana przez mędrców często pokrywa się z Dekalogiem (np. ustawiczne przestrogi przed cudzołóstwem), ale sporo pouczeń dotyczy o wiele szerszego zakresu, zmierzając do uformowania charakteru, do poprawnego działania. Nauczanie mądrościowe jest też bogatsze w motywację. Gdy Dekalog odwołuje się do autorytetu Bożego („Jam jest Pan Bóg twój [...] Nie będziesz”, to mędrcy rozbudowują swe motywacje o racje rozumowe, o doświadczenia codziennego życia, ukazując z jednej strony powodzenie sprawiedliwych, a z drugiej opłakane następstwa życia grzesznego (Ps1). Słynny opis kuszenia w Księdze Przysłów 7, przewidując z góry los uwiedzionego, co motywuje go do właściwego postępowania. W wielu przysłowiach zdaje się dominować jakaś prosta pragmatyczna mądrość „Zapłatę prawego jest życie, zysk niegodziwca sprowadza karę” lub „Bez pożytku są skarby niesprawiedliwie nabyte, lecz sprawiedliwość wybawia od śmierci”. Mędrcy niejednokrotnie uciekają się do specyficznej motywacji, niejednokrotnie aby osiągnąć zamierzony cel dążą do określonego własnego interesu. Dlatego zarzuca się mędrcom starotestamentalnym interesowność czy wprost eudajmonizm.

Mędrcy uczą najpierw, że mądrość jest dla ludzi dostępna, a tym, którzy się o nią starają, przynosi dobroczynne owoce: „Szczęśliwy kto mądrość osiągnął, człowiek, który nabył rozwagi; bo lepiej ją posiąść niż srebro, ją raczej nabyć niż złoto; zdobycie jej lepsze od pereł, nie równe jej żadne klejnoty”. Ale mądrość oprócz tych dóbr namacalnych, jak dostatek i długie życie, niesie jeszcze wiele innych wyższych dóbr.

Wiele wypowiedzi mędrców zdaje głosić niemal mechanistyczną zasadę odpłaty, według, której postępowanie mądre, czyli uczciwe, zapewnia długie życie i dobrobyt (jak w uzasadnieniu czwartego przykazania Dekalogu Wj.20,12). Mędrzec mówi: „Bojaźń Pańska dni pomnaża, lecz krótkie są lata grzesznika”.

Dzięki mądrości, która zaprojektowała świat i włączyła w Boży plan, świat nie jest plątaniną ślepych i chaotycznych sił, lecz ma swój ład, swoją historię, zapoczątkowaną stworzeniem, i swój cel, wyznaczony w planie Bożym. Świat jawi się tutaj jako księga Bożej mądrości i ludzie mogą dzięki usilnemu poszukiwaniu do tej mądrości się zbliżyć. Mędrcy Izraela nie byli skazani tylko na swój własny rozum, gdyż mieli do dyspozycji pozytywne objawienie prorockie i pełne cudownych interwencji dzieje wybranego narodu i w swej refleksji mądrościowej mogli je spożytkować.

6. Księga Przysłów - charakterystyka literacka struktura.

Nazwa księgi w oryginale brzmi „miszle szelomah - przysłowia Salomona”. Septuaqinta : „Paroimiai Salomontos - porównania Salomona”. Natomiast Wulgata „Poroverbia co oznacza Księga Przysłów. Ojcowie Kościoła dają inną nazwę tej księdze „Sofija co w języku greckim oznacza mądrość lub po łacinie „sapientia Salomonis - mądrość Salomona”. Księga odpowiada zawartością tej nazwy i znajduje to uzasadnienie w X rozdziale i XXV mówiące, ze są to mądrości Salomona. Księga ta zawiera również nauki innych mędrców np. w XXX rozdziale nauka Agura.

Budowa księgi.

1. Pierwsza część stanowi od I do IX rozdziału, jest wprowadzeniem, wstępem;

  1. Rozdział X, są przysłowiami Salomona;

  2. Dwa zbiory mędrców anonimowych 22,17 - 24,22 ;

  3. Inne nauki mędrców anonimowych 24,23 - 34;

  4. Drugi zbiór przysłów Salomona 25,1 - 29, 27;

  5. Wypowiedzi Agura 30,1 - 14;

  6. Przysłowia Liczbowe 30,15 - 33;

  7. Nauki Lamuela 31,1 - 9;

  8. Poemat o dzielnej niewieście 31, 10 - 31;

7. Księga Przysłów - treść.

Wprowadzenie, najmłodsza warstwa księgi powstała w momencie redagowania 9 pierwszych rozdziałów. Możemy tam wyróżnić dwa punkty. Pierwszy - polecenie dzieła rekomendacje, autor wskazuje, że jest to mądrość Salomona. Księga ta daje poznać tę mądrość, mądrość, która pogardza głupcami. Drugi - właściwe polecenie tej księgi. W późniejszej części możemy wyróżnić formy literackie: napomnienia do słuchania ojca i matki, nauki o szkodliwości postępowania grzeszników, nauki dla synów, przestroga przed obcą kobietą (uwodzicielka), krótkie napomnienia, sentencje. Treść tego wprowadzenia: wezwanie napomnienia do słuchania ojca i matki, mądrość się przedstawia, która poszukuje swoich uczniów. Charakterystyka mądrości, która stoi w opozycji do grzechu, grzech jest głupotą. Kobieta cudzołożna jest głupotą, mądrość daje się poznać tym, którzy ją pragną, o mądrość należy się modlić.

Trzy grupy przysłów Salomona.

przy pomocy zjawisk przyrodniczych mądrość uczy o ładzie moralnym. Nauki mędrców anonimowych są to wskazówki środowiska dworskie, przestrogi przed korupcją, intrygą, chęcią bogacenia się a zachęcają do samodyscypliny, karności. Inne nauki mędrców anonimowych przestrzegają przed skutkami lenistwa, pouczenia o formach napomnienia religijnego, wezwania do szczególnej więzi z Jahwe i Jego prawem. Przy pomocy zjawisk przyrodniczych odsłania się duchowa rzeczywistość.

Nauki Lemuela przedstawiają mądrość poza izraelską, która była w północnej Arabii, matka karci wady syna i przestrzega przed pijaństwem i rozwiązłością.

O dzielnej niewieście - ten zbiór jest niezależnym dziełem literackim pisany wierszem alfabetycznym. Możemy poznać z niego ideał kobiety izraelskiej.

Kiedy zestawimy tę księgą z Nowym Testamentem to widzimy fragmenty użyte w: liście świętego Pawła do Rzymian 12, 20; list świętego Piotra 2, 17; list świętego Jana 1,8; Apokalipsa . Były to inspiracją dla Ojców Kościoła.

9. Księga Hioba - autor, czas i miejsce powstania, problem struktury.

Na końcu księgi Septuaginta identyfikuje bohatera Księgi Hioba z postacią Jobaba z Rdz36, 33, ale nie ma żdnych podstaw do takiej identyfikacji. Prolog jedynie mówi że bohater żył na wschodzie i jeden raz wymienia kraj Uz, który lamentacje kojarzą z Edomem. Krytycy twierdzą, że autor nie mógł napisać tego co napisał i tak napisać jak napisał, jeżeli sam nie przeżył głębokiego i trwałego cierpienia. Toteż wpływ Hioba na literaturę światową jest ogromny. Mądrościowy charakter Księgi Hioba każe szukać jej autora wśród mędrców, obznajomionych zarówno ze zjawiskami typowo regionalnymi, jak i problemami powszechnie dyskutowanymi. Jest pewne, że autor ten należał do intelektualnej elity swojej epoki. Ktoś powiedział o nim, że był po Platonie najbardziej wykształconym człowiekiem starożytności.

Czas powstania tej księgi nie jest do końca ustalona. Wielu uczonych jest zdania, ze księga powstała pomiędzy VI a IV wiekiem. Ponieważ brak w księdze jakichkolwiek odniesienie do wygnania babilońskiego, uczeni skłaniają się do daty powygnańczej. Na pewno księga powstała przed 200 rokiem przed Chrystusem, gdyż znana jest Syracydesowi i żaden z krytyków nie podał późniejszej daty jak 250 lat przed Chrystusem. Język jakim jest zapisana księga jest bardzo trudnym ze wszystkich Ksiąg Starego Testamentu. Najpierw w tekście hebrajskim uderzają liczne arameizmy, które dotyczą słownictwa, gramatyki składni i fonetyki. Wiele wyrażeń jest zapożyczonych z języków semickich, jak arabski, akkadyjski czy ugarycki. Te pokrewne języki i cywilizacje oddziaływały na siebie wzajemnie i wiele tych określeń było obecne we wczesnym języku aramejskim. Tak więc jeden z żydowskich uczonych Tur - Sinaj twierdzi, że Księga Hioba została przetłumaczona z wczesnego języka aramejskiego, lecz nie wcześniejszego niż z VII wieku lecz nie późniejszego niż VI wieku przed Chrystusem. Wiele wskazuje, że są wygnańcy żydowscy, którzy posługiwali się tym językiem w Babilonii. Tłumaczenia dokonali po powrocie wygnańców na Syjon. Jest to język bardzo bogaty, obfitujący w nie spotykane gdzie indziej słownictwo.

W Księdze Hioba możemy wyróżnić dwie formy literackie, formę prozatorską - prolog i zakończenie natomiast część główna jest napisana w formie poematu. Księga ta opisuje człowieka sprawiedliwego, którego dopadło cierpienie.

Żadna z ksiąg biblijnych nie jest tak zbudowana, jak Księga Hioba, która zaczyna się i kończy sekcjami prozą, natomiast trzon tej księgi skomponowany jest n w formie poetyckiej. W prologu mamy do czynienia z postacią tradycyjnie pobożnego i cierpliwego męża, który pomimo wszystkich nieszczęść jakie spadły na niego, zachowuje się nienagannie i wciąż błogosławi Boga. W epilogu mamy natomiast zganionych przyjaciół Hioba jako fałszywych adwokatów Boga i pochwałę Hioba, jako mówiącego prawdę o Bogu. Choć w dialogu widzimy całkiem innego Hioba, którego gwałtowne oskarżenia miotane przeciw Bogu obrażają jego pobożnych przyjaciół, usilnie broniących sprawiedliwych rządów Boga w świecie. Różnicę możemy także zauważyć w określaniu Boga: proza używa imienia Jahwe, natomiast w poezji występują tytuły El, Eloah, Elohim, Szaddaj. Dlatego wielu krytyków uważa prolog i epilog jako dodatki redaktora.

Budowa Księgi Hioba: