Sielanki i Pozostałe Wiersze Polskie

Szymon Szymonowic

Wstęp - J. Pelc

Rozkwit kultury piśmienniczej w 16 w. (polskie odrodzenie)

1551 - I okrojone przez cenzurę kościelne wydanie „Rozważań”, „O poprawie Rzeczypospolitej” Modrzewskiego.

1550-60 pisze i drukuje M. Rej

Prozę łacińską reprezentuje A. Trzecieski, pisze J. Kochanowski

1561-65 drukiem w Polsce pierwsze utwory J. Kochanowskiego „Zuzanna”, „Szachy”, „Zgoda”, „Satyr', wiersz „O śmierci Jana tarnowskiego”, „Pieśń o potopie”

Kwitnie publicystyka polityczna, społeczna, religijna: Orzechowskie, Solikowski, Kromer, Bielski („Kronika” polska).

1565 „Dworzanin polski” Ł. Górnickiego

1567 - 68 „Żywot człowieka poczciwego”

1565 - pocz. Szczytu rozwoju lit. Polskiej, 2 pokolenia:

-starsze - Rej, Frycz, Orzechowski

- młodsze - Górnicki, Nidecki, Gorlicki

1558 -drukiem „Wizerunek wlasny żywota człowieka poczciwego”

24 paźdź. 1558 - we Lwowie urodził się Szymon, syn ławnika i radcy miejskiego Szymona z brzezin, znany jako Simon Simonides, kontynuator dzieła polskich poetów-humanistów.

Ojciec jego pochodził z Brzezin na Mazowszu, AK Krk, 1540-przeniosł się na stałe do Lwowa, objął stanowisko rektora, ławnika, radcy miejskiego, rzemieślnika lwowskiego. Dużo rodzeństwa. Matka z 1szego małżeństwa miała 2 córki, z 2gim mężem miała 5 dzieci, najmłodszy Szymon.

W rodzinie żywe tradycje humanistyczne, reprezentował je krewny jego matki mikołaj Śmieszkowic - Gelasinus.

1557 studia w AK krk, lata bezkrólewia, wrzenie wśród młodzieży, luty 1576 - AK opowiada się za Batorym, król odwiedza uczelnię 29 maja 1576. sz. Wrażliwy na problemy polityczne i społeczne. Uboższy student AK. Pobiera naukę u mgr M. Ujazdowczyka jako tzw. Gracjalista. Szymonowic czytał teksty klasyków łacińskich i greckich. Nawiązał kontakt z W. Fontaną (wykładowca matematyki, korespondował z nim), S. sokołowskim (teolog, kaznodzieja).

Modrzewicz, rej, Trzecieski, Kochanowski - związani z reformacją obozu katolickiego i 1szej ofensywy kontrreformacyjnej. Dzicinstwo i młodość Sz. Przypadają na okres potrydenckiej konsolidacji obozu katolickiego i 1-szej ofensywy kontrreformacyjnej polskiej. Sz. Nastawiony prokatolicko - wywarł wpływ S. Sokołowski.

W czasie studiow pierwsze utwory - poeta et scriptor extemporalis. Najstarszy zamieszczony utwór przy „Gnieździe cnoty” B. Paprockiego - 1578.

„divus Stanislavus” 1604, przesycony duchem katolickiej pobożności jednak jest to utwór o treści politycznej i etycznej. Autor kontrastuje 2 postawy, łatwo ulegającego namiętnościom krola i biskupa. Sz. Popierając biskupa starał się spojrzeć na króla bezstronnie./ chwali Bolesława za obronę Śląska przed Czechami. Pogląd Sz. Na sprawiedliwe i niesprawiedliwe bliski jest stanowisku postępowych pisarzy renesansowych (Modrzewski). Wojna sprawiedliwa to wojna obronna, spokój. Spr. Wg Sz. Jest walka z nieprzyjaciółmi chrześcijaństwa. Rzucona myśl uwolnienia Greków spod jarzma tureckiego wyraża humanistyczna ideę wyzwolenia ludzi z niewoli tyranów i katolicką ideę obrony krzyża. Więź autora z tradycja a tyczną i myślą renesansową.

Na związek tradycjami antycznymi wskazuje humanistyczna forma poematu „Divus stanislaus” spotkał się z entuzjastyczna ocena w środowisku katolickim. W 1604 wydrukowany.\

1577 - Sz. Zyskał tytuł bakałarza nauk wyzwolonych

1578 - 1szy wykład na uniwersytecie poświęcony „Satyrom” Perseusza. Nie dokończył 2letniego kursu zajęć bakałarskich. Zrezygnował ze starań o magistra atrium.

1578-80 podroż zagraniczna. Studia zagraniczne ukończył przed 1584 - „Herby rycerstwa polskiego”. Nie ustalono gdzie studiował za granicą. Zagraniczny mistrz: j. Szaliger (młodszy). W czasie pobytu za granica pogłębił Sz. Swą wiedzę w zakresie filologii, klasycznej, kultury antycznej, studiów nad Biblią i pisami autorów wczesnochrześcijańskich. Zainteresował się, medycyną. Po powrocie do kraju zatrzymał się we Lwowie. Pisał w czasie studiów i we Lwowie próby poetyckie, być może nie znane wiersze greckie.

W KRĘGU ZAMOYSKIEGO

1586 - Sz. Zatknął się z Zamoyskim

W późniejszych utworach Sz. Pozostał przy swoich poglądach, bliska mu była tematyka religijna, zwłaszcza biblijna, ale nie wypowiadała się tak ostro przeciw reformacji, przeciw wyznawcom nowych konfesji.

„Castus Joseph” - 1587 - nowy dok. Świadczący o związkach autora z tradycją antyczną i renesansową. Zainteresowanie postacią biblijnego Jozefa zawdzięczał być może zachętom Sokołowskiego. Dzieje Józefa należały do najpopularniejszych w dramaturgii europejskiej tematów biblijnych )M. Rej „Żywot Jozefa). „Casus Joseph” budową kompozycyjna nawiązuje do tragedii Eurypidesa „Hypolytos”. Temat biblijny przedstawił Sz. W wymiarach dramatu antycznego. Niektóre partie tekstu grzeszą rozwlekłością. Zakończenie utrzymane w duchu moralizatorskim, nie pozwoliła na późniejsze i bardziej konsekwentne ukazanie wewnętrznej tragedii Jempsar, w której nieokiełznaną grę namiętności przedstawiono poprzez porównanie do antycznej Fedry. Sz. Nie ujawnił większych zdolności dramatycznych. Wykazał dużą znajomość kultury literackiej, techniki dramatu antycznego. 1597 -przekład na jęz. Polski . Sz. Otwarty był na inspiracje nowości stylowych, Orencji modnych w ówczesnej literaturze.

1586 - zamojski dostrzega Szymonowica.

13 IV 1588 - list Zamoyskiego do sz. Pisany w Ozochowcach, zachętą do odp. Na aktualny temat polityczny. Odp na list było wydanie w 1588 w krk. Zbiorku 19 ód nawiązujących do Horacego „Bicz na Zawiść zawierający wszystkie niemal rodzaje rymów, których używał Horacy.

Sz. Jako poeta eksperymentujący, starający się wykazać maestrią, subtelnością ujęcia, ujawniającą się w nawiązaniu do antyku Pindara. Manieryści wyżej cenili subtelność niż ideał piękna. Renesansowi klasycyści poszukiwali doskonałości poetyckiej w prostocie i jasności wypowiedzi będących wyznacznikami piękna. Sz. Najpierw poszukiwał manierystycznej subtelności, maestrii, a potem nawiązywał do ideałów klasycyzmu i renesansowych tradycji, np. „Sielanki” 1614 wyd.

„Plagellum livoris” - postać Zamojskiego u Szymonowica zyskuje właściwą ocenę przez porównanie do antycznych herosów:

- Eneasza - przewodnika narodu w trudnych chwilach dziejowych,

- herkulesa - zmagającego się wciąż ze wszechpotężną Zawiścią,

- późno - antycznego poety Klaudiana.

Porównanie z antycznymi herosami: Eneaszem, herkulesem, Stylichonem były wyrazem najwyższego uznania dla Zamoyskiego jako polityka, jako opatrznościowego męża stanu, sternika losów i obrońcy ojczyzny, atakowanego przez personifikowaną Zawiść, czyli przez ludzi, którzy nie mogli mu wybaczyć wielkiej i błyskawicznej kariery i pozycji, którą osiągnąła za czasów Batorego. Porównała Pana Kanclerza do mecenasa, protektora Horacego.

„Aelinopean” -wiekopomne czyny Zamoyskiego, który po napadzie Tatarów śmiałymi poczynaniami zagrodził drogę inwazji tureckiej grożącej południowym kresom RP. Przezorność, męstwo i bezgraniczne poświęcenie dla Ojczyzny cechujące postępowanie Zamoyskiego, ukazuje Szymonowic także przez porównanie z innymi herosami antycznymi czyny hetmana porównane do gestów Macjusza Scewoli. Przykład wzorcowy przywoływany przez rożnych autorów antycznych, powszechnie czytelny i niezwykle dobitny wyraz heroicznej postawy polityka i wodza. O talentach męża stanu miał przekonać kształt artystyczny. Sz. Wykazał się sprawnością w posługiwaniu się metrum przy swobodnym toku wypowiedzi, podkreślonym niezwykle licznymi i mocnymi przerzutniami, dzieleniem wyrazów nie tylko granicami rządków wersów, ale i granicami strof. Wyszukane słownictwo, zaskakujące porównania, kunsztowne przymiotniki złożone, liczne oksymorony. Zamierzeniem autora było pobudzenie rodaków do refleksji nad wielkim, bezinteresownym czynem bohatera, który zażegnał groźne niebezpieczeństwo, ale miała to być tez przestroga dla tych, którzy nie rozumieli grozę sytuacji i roli opatrznościowego męża stanu. Szymonowic Zamoyskiego porównał wręcz do słońca. 1589 - wiersz pochwalny , zalecający traktat religijny swojego dawnego mistrza S. Sokołowskiego
”Partitiones ecclesiasticae”.

18 kwietnia 1590 - akt nobilitacji poety, nadawał mu herb Kościesza. Nie ma tu wzmianki p przydomku „Bendoński”.

23 grudnia1590 - Zygmunt III mianował go „poetą królewskim” (poeta regius)

Wydrukował swój pierwszy wiersz po polsku z łacińskim tytułem „Mulier fortis”, była to wierszowana parafraza fragm.. 31 rozdz. „Przypowieści Salomonowych”, poprzedzona łacińska czy też wierszowana wersją piora S. Helsztyńskiego

„Epitalamijum Heleny” pisane dla króla, przedstawia pieśń i weselne, wykonane przez 2 chóry: młodych chłopców, zwracających się do pana Młodego, i młodych dziewcząt, zwracających się do oblubienicy, Anny Habsburżanki. Panegiryk dość powściągliwy w pochwałach, gdyż nie było zadowolone społeczeństwo a tym bardziej Zamoyski, że krol wchodzi w układy z Habsburgami.

1592 - wesele Zamoyskiego, którego 4 żoną była Barbara Tarnowska („Rportia Zamosciana” panegiryk weselny)

„Imagines Dietae zamosciane” - poetycki komentarz do symbolicznie potraktowanych wizerunków sławnych postaci zdobiących na powianie gości nowożeńców uroczyście przystrojoną salę jadalną w Zamościu. Muza poety głosi wielka pochwałę rycerskiego króla.

1592 - „Joel Propheta” dedykowany papieżowi Klemensowi. Wierszowane ujecie tematu z ksiąg prorockich. We wstępie sławi papieża, jako dawnego negocjatora, gdy podczas walk Zamoyskiego z Maksymilianem był on nuncjuszem w
Polsce. w Zamoyskim Klemens widział kontynuatora mile w Rzymie miedzianej polityki Batoriańskiej.

1593- wydany we Lwowie u Macieja Bernata „Ślub opisany przez Simona Simonidesa. Na feście jego mości Pana Adama Hieronima Sieniawskiego”. Była to sielanka epitalamijna, pierwsza pisana po polsku.adresat należał do rodziny zaprzyjaźnionej z Zamoyskim.

Sz. Interesował się tym, co działo się we Lwowie. 1590 - powital pierwszych jezuitów sprowadzonych do do Lwowa przez arcybiskupa Solikowskiego.

W stosunku do utworów powstałych w latach 1592-1593 odnotować trzeba istotne obserwacje. Dwa drukowane wówczas utwory pisane były po polsku, co było nowością wobec wcześniejszych prac poety, trzy spośród drukowanych prac to pierwsze utwory sielankowe Sz. `Epithalamium…”, „Sigismundi III…”, „Repotia Zamosciana” i „ślubna feście”. Trzeci z wymienionych utworów znaczy początek pracy autora nad zbiorem jego polskich „sielanek”. Już 1sza wydana przez poetę łacinska sielanka nawiazuje do tradycji humanistycznego epitalamium i b. wyraźnie do poezji Teokryta. Wszystkie 3 najwczesniejsze sielanki to utwory weselne, epitalamijne. Nawiązanie do Teokrytowego „Epitalamium Heleny” otwieralo pracę SZ. Nad 1szą jego, jeszcze łacinska sielanką i zamykalo cykl wydanego w 1614 zbioru „Sielanek” pisanych po polsku.

1589 oziębienie stosunków pomiedzy nowym krolem a Zamoyskim. Zamierzał on zoragnanizować w Krakowie odpowiednik paryskiego College Royal, a potem uczelnie w Zamościu. W 1593 krystalizuje się ten pomysł, współorganizatorem instytucji stał się SZ. Sz. Miał wyszukac odpowiednich ludzi na stanowiska profesorów. 17 wrześnie 1593 SZ. Donosi, że zwerbował do „Gymnasium” (jeszcze nie „Akademia”) : J. Ursynusa, Starnigeliusa, Stefanidesa, obiecuje zaś pozyskac Burskiego, Birkowskiego, Schoneusa. Następna czynność to organizacja drukarni akademickiej w Zamościu. Do tej sprawy zwerbował Januszewskiego. Sz. Uczestniczyl we współorganizowaniu drukarni we Lwowie M. Bernata. 3 czynność zwiazana z organizacją Zamoyskich „Aten”, to gromadzenie księgozbioru. Sz. Rozpocząl już w 1594. Zamoyski dal w dzierżawe poecie wieś Czernięcin w 1595 umarł ojciec Sz. Sz. Przeniósł się na wieś. Sz pisuje utwory okolicznościowe. W 1599 wychodzi dzielko zbiorowe pt. „Aulaeum nuptiale novelli poetae academiae Samosciensis” (Kobierzec ślubny nowego poety akademii Zamoyskiej) zawierającej wiersz łaciński SZ. „Ad Nicolaum Firleum Cracoviensem” napisany z okazji ślubu Piotra Firleja i Jadwigi Włodkówny, krewnej kanclerza. W 1600 wychodzą dwa odbicia pisanej po lacinie patriotycznej poswięconej mlodemu Adamowi Hieronimowi Sieniawskiemu, przygotowującemu się wraz z hetmanem do wyprawy wołoskiej przeciw hospodarowi Michalowi. Przynosiła ona apoteozę bohaterskich czynow Zamoyskiego. Z ta wyprawą łączy się pisana w 1600 r. łacińska oda dedykowana mlodemu Tomaszowi zamoyskimu poematem pt „hercules prodiceus” (Herkules na rozstajnych drogach) stanowiącym wyprawę hetmana w obronie Inflant przed Szwedami. Hetman jako antyczny heros dokonujący wyboru między cnota a rozkoszą.

1601 - panegiryczna „ode Georgio Zamoscio episcopo Chelmensi' (oda poświecona Jerzemu Zamoyskiemu, biskupowi chełmskiemu). Podbnych panegiryków moglo być więcej. w latach 1594-1605 Sz. Poświęca wiele czasu pracom filologicznym. W 1604 wydaje w drukarni Zamoyskiego „oratio In sepulturam corporis Domini”.

8 czerwca 1605 - śmierć jana Zamoyskiego. Wg testamentu SZ. Miał sprawowac wladze nad kształceniem syna Tomasza. SZ nie skomponowal z okazji śmierci hetmana żadnego panegiryku wierszowanego. Jedynie w „Łzach smutnych…” S. Grochowskiego ukazal się w formie wstępu list żałobny Simonidesa do autora. Dopiero w „Sielankah” wydanych w 1604, zamieścił SZ osobny utwor poetycki poświęcony pamięci hetmana, alegoryczna sielankę „Rocznica”.

III. LATA 1606-1614

Rok 1606 rozpoczyna nowy okres w życiu i twórczości SZ. „Tropheum Stanislai Zolkevii Scythis caesis, fugatis” (Znak tryumfu S. Żóliewskiego po rozgromieniu i przepędzeniu tatarow) stanowil zmknięcie panegirykow. Do tego utworu dolączył SZ. Ode do Tomasza by naśladował bohaterskie czyny ojca.

Wczesna twórczość Sz. „Flagellum Livoris” i „Aelinopean” była wyrazem nawiązan do modnych w opwczesnej literaturze nowinek stylu manierystycznego i wczesnobarokowego. Z zainteresowań tych nie zrezygnował poeta, chociaż potem pobrzmiewa tonacja klasyczna. Związek z tradycją antyczną i renesansowa dokumentuja sielankowe utwory Sz. Wyrazem tych tendencji było również „Tropheum…” poemat polityczny poswięcony nie tylko zwycięstwu żółkiewskiego, lecz omawiający szerzej sytuację RP. Na wstepie była apoteoza zmarłego niedawno kanclerza i hetmana. Obszerny fragm.. poświecono walkkom Chodkiewicza ze Szwedami na Inflantach, choć Ch. Krytycznie się odnosił do Zamoyskiego. Kończy utwór apostrofa do niezwyciężonej Polski i zacheta obywateli do obrony ojczyzny. Utwor utrzymany w tonacji spokojnej, bliski renesansowej liryki patriotycznej i bliskie powstałego potem „Rytmu po pogromieniu..”

Dostaje w dzierżawę od Zamoyskich druga posiadłość Putatyńce w Rohatynskiem.

1606 - rokosz Zebrzydowskiego. Dwaj opiekunowie Tomasza Zamoyskiego, czyli zwierzchnicy SZ. Znaleźli się w dwóch wrogich sobie obozach. Zebrzydowski przewodził rokoszanom, żółkiewski, choć krytycznie usposobiony wobec króla Zygmunta, w obliczu jawnego buntu opiwiedzial się po stronie krola. Po pogromie Guzowskim i po zajeciu Inflant SZ. Napisał „Rytm po pogromieniu na teraźniejsze rozruchy”. Przeprowadza w swym utworze ostrą krytyke dotychczasowej polityki Zygmunta 3. potepia pruska politykę króla, eskapadę moskiewską Polaków popierających pretensje Dymitra Samozwańca.

Wobec aktualnego sporu króla i rokoszan SZ. zajmuje stanowisko kompromisowe. Przeciwstawia się projektom reform ustrojowych, ale potepia również bunt przeciw władzy króla. wypełniający przeszło połowę utworu apel do polaków i do króla wzywa poddanych do respektowania władzy monarchy, a Zygmunta 3 do poszanowania praw i wolności szlachty. Kończy swój apel poeta wezwaniem do króla o łaskawe potraktowanie rokoszan, wezwaniem do zgody i jedności narodowej. Krolowi radzi autor rozladować wzburzone nastroje podjeciem akcji przeciw nieprzyjaciołom zagrazającym ojczyźnie. Sluszne stanowisko zajmuje autor wobec wojen zewnętrznych, potępia poczynania agresywne, wzywa natomiast do zdecydowanej akcji obronnej przeciw napastnikom. Stanowisko autora najbliższe byo koncepcjom politycznym Żółkiewskiego. Bardzo ważną rzeczą jest tu użycie jęz. Polskiego, decydowały o tym wzgledy propagandowe. Pisząc to SZ. Sięgnął do najlepszych tradycji, jakimi dysponowala polska poezja, do tradycji Kochanowskiego. Janek się wypowiadał o polskich problemah po polsku, dletrgo tez SZ. Się na nim wzorowal. Nawiązanie do wzorca poezji czarnoleskiej możemy dostrzec w olirycznym wstepie utworu. Postawa obywatelska w wierszu SZ. Jak często byo u Kochanowskiego, wyaża się w uzyciu apelu do odbiorcow: krola, szlachty, wzywajacego ich do rozwagi, zgody i konstruktywnego działania. Nie tyle jest to pieśń liryczna co skarga, apel.

Zakończaenie rokoszu na sejmie konwokacyjnym 14 kwi. 1608 przywitał SZ.krotkim utworem łacińskim „Halcyonia Poloniae Sacre Reggae Maiestati et amplissimus Regni…” wyrża w nim radość, że nastały znow dni pokoju.

Stosunki poety z Zamościem ulegly stopniowo rozluźniniu.

Panegiryk z okazji zgonu Barbary Zamoyskiej „Cienie Barbary z Tarnowa do Tomasza z Zamościa, syna jej jedynego”.

1610 - w druk. W Zamościu wychodzi łac. Elegia poswięcona Jakubowi Sobieskiemu, synowi Marka, wojewody lubelskiego. Myślał SZ. O napisaniu dziela historycznego ale skonczyło się na planach.

1614 - „Na zaślubiny Szymona Birkowskiego i Zofii Moździarskiej”, w którym występuja wyraźne zbieżności tekstowe z sielanką pt. „Kołacze”.

Majatki SZ - Putytańce, Czernięcin.

Praca nad sielankami ciągnęła się przez wiele lat, zaczał ją poeta pisząc „Ślub”. Największe jej nasilenie przypada już po napisaniu „Rytmu…”, który rozp[ocząt nowy okres twórczości poety, w którym to przeważają utwóry polskie. 1614 to 1wsze wydanie sielanek.

Sam autor idąc za przykł. Teokryta chciał dołączyc wiązkę epigramatów. Powstały „Nagrobki” przed 1614.

W porównaniu z wierszykami Kochanowskiego epigramaty SZ. Wyróżniają się większym ladunkim dydaktyzmu, czym zbliżaja się bardziej do bajek ezopowych. „Nagrobki” SZ. Łączą najsilniej elementy erotyzmu, często rubasznego i bliskiego grotesce humoru. Przy wydaniu „Sielanek”. Które wyszło w Krk w drukarni Franciszka Cezarego w 1629 i w którym opuszczono część „Nagrobków zbieranej druzyny”, zamieszczono 33 nowe wierszyki: „Nagrobki zielone inszego autora”.

IV.SIELANKI

Popularność form sielankowych w literaturze XVI i XVII w. wtedy to kariere zrobiły różne formy literatury sielankowej. Rozwijaja się one w postaci zarówno lirycznej jak i dramatycznej w literaturze hiszpańskiej czy portugalskiej. W lit. Włoskiej b. modny jest dramat pastoralny, pieśni pasterskie, romans pasterski, sielanki w formnie dialogowej. W Italii utwory bukoliczne: Dante, petrarca, , Boccaccio. We Francji utwory sielankowe pisują poeci Plejady. Również w Anglii epoki Elżbietańskiej poezja sielankowa cieszy się popularnością. Uprawiali ją Philips Sidney, Edmont Spencer. W Hiszpanii powstały romanse pasterskie: „Diana” J. Montemayora, „Galatrea” Cervantesa, we Francji „Astrea” honore d`Urle.

Przy dużej rozmaitości form wspolną cechą różnorodnyh utworów sielankowych jest przede wszystkim przyjęta w nich postawa wobec świata. Polega ona na apoteozie prostego żywota na łonie natury. moze to być np. formą ucieczki przed przykrościami dworskiego żywota, ograniczającymi indywidualną swobodę duchową i fizyczna człowieka. Może Stanowic jednak równie dobrze apoteozę dworskiego zycia widzianego jako rajski zakatek, gdzie można się schronić przed okropnościami świata.

Drugim wyróżnikiem cechującym utwory sielankowe jest kostium pasterski, wiejski lub łowiecki, często jego odmiana; rybacki bohaterow oraz sceneria zycia na łonie natury, najczęściej pasterska, wiejska. [pierwszym obszerniejszym utworem sielankowym były „Skotopaski” S.Porębskiego. realizowaly one wzorzec konstrukcyjny zbliżony do poezji teokrytejskiej. Utworem sielankowym jest napisana przez Kochanowskiego elegia 9 ksiegi 1wszej. Sielankowy charakter posiada także „Pieśn świętojańska o sobótce”, ale pod względem kompozycji jest ona utworem innego typu. Stanowi cykl piesni o tematyce wiejskiej, ziemiańskiej. Panegiryczne eklogi łacińskie, pisane w 2 pol. XVI w.przez Grzegorza z Sambora i znajomego SZ., Andrzeja Schoneusa, nawiązują do wzorca „Bukolik”. Wergiljański charakter posiada przeważnie sielanka renesansowa w Europie.

Stosunek do tradycji literackiej. SZ. Korzystal z „:Bukolik” i „Metamorfoz”, a także z sielankowych pieśni Moschosa, Biona. Korzystanie z utworow kontynuatora i naśladowcy Teokryta, było0 dla SZ. Swoista forma nawiązania do poezji teokrytejskiej. Odnajdujemy tu echa hymnow Kallimacha, wierszy Safony, „Argonautyki” Apoloniosa z Rodos. Już w „Ślubie” nawiązuje poeta do antycznych i humanistycznych epitalamiów. „Wierzby” nawiązują do „Salices”(wierzby) Sannazzara. Stąd skopiowałl dokladnie obraz przemiany lekkomyślnych nimf w wierzby.

Stwierdzona w „Sielankach” ogromna liczba zapożyczeń i raminescencji z lektury dziel pisarzy starożytnych, nie była wytnikiem indywidualnych upodobań autora. Takie postępowanie nakazywala tworcom wspołczesna poetyka. Umiejętne przejmowanie różnorodnych elementów uważane było przez ówczesnych twórców i odbiorców za przejaw bardzo oddatni, świadczący o kulturze literackiej pisarza. Przekłady z 16 i 17 w to przede wszystkim parafrazy, rzadziej tłumaczenia.

Pomysl sielanki 15 „Czary” zawdzięcza SZ. Idylli teokryta i jej łac. Przeróbce, eklodze 8 wergiliusza. Sz ukazuje treść swojego utworu w środowisku rodzimym polsko - ruskim. Elementy czary antycznego, odwoływanie się do bóstw mitologicznych zastapione zostały słowiańskimi rekwizytami i zkleciami magicznymi. Odpowiednikiem wergiliuszowego czarodzieja Morrisa, który dostarczył zawiedzionej kochance magicznych ziół, jesta „sąsiada Baucys”. W przeróbkach Sz. Ulegaja polonizacji nie tylko koloryt sytuacyjny czy zewnętrzne rysy bohaterów, ale również i styl wypowiedzi. W sielance 7 „Alofon” wzorowanej na 2 cz. Teokrytowego „Hymnu na Dioskurów” wojownik grecki Lince przemawia style polskiego szlachcica.

Stosunek twórcy sielanek do tradycji literatury antycznej zdeterminowany był przez polskie i chrześcijańskie konwencje obyczajowe. W sielance 7 podejmuje SZ. Generalna polemike etyczną ze swym greckim wzorem. Teokryt opiewa męstwo dzielnych braci Dioskurów, symonides pokazuje okrutna i niepotrzebną walkę. Dla dydaktycznego moralu SZ. Zmienił tu wersje starozytnego mitu i odrzucil strukturę kompozycyjną wzoru. Na ogół jednak pozostaje wierny kompozycji teokrytejskiej, a zmienia realia określające inny, autorowi bliski świat kultury.

W idyllach teokryta i w bukolikach Wergiliusza wypracowany został podstawowy schemat konstrukcyjny sielanki jako gatunku określonego nie tylko przez postawę poety wobec rzeczywistości i uzycie sielankowej scenerii ale rowneż przez pewne rygory dotyczące formy. Podstawową strukturą poznawczą staje się forma dialogu pasterzy, wieśniaków, ludzi czy bóstw związanych z przyrodą lub monologu wprowadzonej postaci, będącej częścią stanowiska autora, od ram dialogowych odstępuje Teokryt dość rzadko. Sielanka teokrytejsko - wergiljańska jest gatunkiem, w którym na ogół dominują czynniki liryczne bądź opisowe, rzadziej dramatyczne. Liryczne potraktowanie utworu pokazuje dialog pieśniowy, czyli przeplatające się wystapiuenie dwu lub kilku śpiewaków. Pieśni w „Sielankach” SZ. Pełnią ważną funkcję, nadaja ton, eksponują przewodnie mysli, idee, pouczają ludzi, by postępowali zgodnie z porządkiem natury. SZ korzysta z zasobów poezji Kochanowskiego z umiarem. SZ jak Kochanowski zwraca się wprost do tradycji lit. Antycznej. Podmiot mówiący w sielankach SZ wskazuje na podobieństwo z konstrukcja podmiotu mowiącego liryki czarnoleskiej: kunsztowne słownictwo miłosne, typ refleksyjności. SZ nawiązuje do spopularyzowanej horacjańskiej koncepcji aurea mediocritas. SZ osiąga swobodę toku składniowo - intonacyjnego i uniezaleznia go od granic wiersza. Przestrzega jak Kochanowski jedności akcentowej (paroksytoneza) w klauzuli wiersza, używa rymow zeńskich, półtorazgłoskowych dokładnych.

Stosunek do wspolczesnej poecie rzeczywistości. Znajomośc polskich i obcych utworów oraz antycznych poglębiały ideową, humanistyczna wymowę zbiorku poety, wzbogacały warsztat pisarski autora. Utwory wchodzące do polskiego zbiorku SZ dzielą się na konwencjonalne i realistyczne, przy czym ten drugi typ reprezentują „Żeńcy” i „Kołacze”. Sieanka ze swej istoty zawsze była alegoryczna, przekonanie o naiwności i naturalności idyll teokryta jest oparte na legendzie. Obiektywna sielanka pasterska jest wyjątkiem. Nawet obrazki rodzajowe u sielankopisarzy są całkowicie wolne od nalotu konwencji pasterskiej. Umiejętność sielankopisarzy realistow polega na tym, że ich obrazki rodzajowe harmonizują z lekko zarysowanymi elementami konwencji pastoralnej. Nie dopuszczaja do prymatu konwencji nad przedstawionym obrazem rzeczywistości. Nawet sytuacje ukazane konwencjonalnie straja się oni podporządkować w ogolnym ujęciu tematu problematyce społeczeństwa. „sielanki” adresowane były do aktualnej współczesności. SZ jest bacznym obserwatorem, interesują go zagadnienia polityczne, społeczne, dostrzega piękno obyczajów ojczystych, krajobrazu, który wyziera spod narzuconego schematycznego kostiumu pasterskiego idyllicznej scenerii. Aktywny stosunek wobec wspolczesniej poecie rzeczywistości wyraża się w dużej zawartości dydaktyzmu. Przybiera on różny kształt: od napominania do potepienia lub szyderstwa. W większości sielanek dydaktyzm łączy się nie tyle z afirmacją, co z negacja pewnych przejawów życia społecznego, politycznego, złych obyczajów i zlego postepowania ludzi. „Wierzby” morał: swawola nie przynosi korzyści, zyj uczciwie i przykładnie „Baby” - śmieszność i nieobyczjnośc sytuacji. Apoteoza przeszłości.

Stała nutą powtarzana przez dydaktykę humanistyczną była apoteoza przeszłości. Krytyka Zygmunta 3 w „Rytm po pogromieniu…”. Krytyka dynastycznej polityki króla, pozbawi9onego dziedzicznego tronu w Szwecji. Sporo miejsca zajmuje w „Sielankach” potępienie niesprawiedliwości społecznej, ucisku i wyzysku biednych, słabszych przez bogatych i mocniejszych.

Cięzka prace robotnic folwarcznych pod korbaczem ekonoma ukazuje sielanka 18 „żeńcy”, w której autor przedstawił sugestywny, pełen dramatyzmu obraz niedoli, krzywdy ludzkiej. Ukazanie dramatycznego konfliktu na tle sielskiej przyrody, ukazanie dysonansu między madrymi, sprawiedliwymi prawami natury, a niesprawiedliwością, krzywdząca człowieka rzeczywistością ówczesnego feudalnego świata.

Wynurzenia autobiograficzne - sielanka „Orfeusz” - w skardze na niewdzięczność dworskiego słuchacza, podobne akcenty w sielance „Wierzby” (wyrazy zadumy nad sensem własnego zywota). Lirycznemu wyrazowi melancholii towarzyszy optymistyczne przekonanie o celowości uczciwej pracy oraz wiara w życzliwość i przyjaźń ludzką.

Zróżnicowanie struktury wypowiedzi. Środki stylistyczne i język. W „Alkon”, „wierzby”, „Orfeus” a także innych utworach zbiorku nuta dydaktyczna wyrażona jest poprzez przytoczenie opowieści. Funkcję narratora pełni tu jedna lub jedyna z postaci mówiących utworu, co daje pozory utrzymania ram dialogowych. Partie narracyjne wyodrębniają się tworząc autonomiczna całość. Dydaktyczny cel osiąga się poprzez rozmowę pasterzy. W wielu miejscach należy mowić o dialogu pozornym. Brak bezpośredniej wymiany mysli. Każdy ze śpiewakow odtwarza swój tekst, wszystkie razem teksty układaja się w całość, ale pomiędzy poszczególnymi wystapieniami obowiazuje bezwzględnie logiczna kolejność następstwa. W rozmowach pasterzy jest większa lub mniejsza żywość prowadzonej rozmowy.

w „Żeńcach” tendencja dydaktyczna zostala ukazana poprzez mocno udramatyzowana konstrukcje dialogu, poprzez zarysowanie dramatycznego konfliktu. Akcja utworu toczy się zywo zarówno na samej scenie jak i za sceną, skąd uczestniczki dialogu słyszą krzyki i gdzie widzą pobitą do krwi Maruszkę.

Sielanki cechuje zróżnicowanie, zindywidualizowanie stylu wypowiedzi. Wypowiedzi gburowatego i mrukliwego starosty w „żeńcach” jaskrawo odcinają się od dialogu żniwiarek.

b. wazna rolę w konstrukcji wypowiedzi „Sielanke” odgrywa przysłowie. Pelni ono funkcje dydaktyczną, uwypukla morał, akcentuje refleksyjny charakter stylu, ozywia tok wypowiedzi. Najczęściej w celu wydobycia pointy. SZ jak Kochanowski wprowadza sentencje i aforyzmy, stanowia one niekiedy aluzje do przysłowia. SZ posługuje się też ironia i szyderstwem.

W „Żencach” oluchna , udzielając przestrogi wygadanej i złośliwej Pietrusze, która jakby zapomniaola o obliczu starosty, mówi ironicznie: … szczeście twoje, że odszedł starosta na stronę….” Ironiczna aluzja do datki na buty czerwone i pstrokaty kaftan, co mialo odpowiadać gustom ówczesnych dziewcząt dbałych o elegancki stroj, wypowiedziana w bezpośrednim sąsiedztwie opisu bicia korbaczem aż do krwi Muraszki, nabiera odcienia swoistego wisielczego humoru.

„Sielanki” nie odróżniają się bogactwem rytmiki. Utwory pisane tylko 13zgłoskowcem. Wsytepują przerzutni średniówkowe i klauzulowe. „dialogi pieśniowe” czy tez pieśni nie są jednakowe pod względem tematu jak i o ich strukture kompozycyjno - stylistyczną. Stosowanie stylu opartego o częste uycie paralelizmu składniowo - wersyfikacyjnego uwypukla trec tych pieśni.

Częste używanie przerzutni klauzulowej i średniówkowej posiada walor stylistyczny. Fakt przyznawania mniejszej roli do budowy polskiego wiersza średniówkowego, co powoduje zakłócenia rytmiki 13zgłowskowca. SZ umiejętnie korzysta z ekspresywnych walorow refrenu w wierszu. Podobna sytuacje mamy z „żeńcach”, gdzie poeta wprowadzil wystepoujacy niekiedy w poezji humanistów a szczególnie częsty w poezji ludowej, refren inicjalny, który zaczyna się od słów „Słoneczk, sliczne oko…”. Styl „sielanek” odznacza się renesansową prostotą i związłoscia wypowiedzi. Najczęściej spotykanym ozdobnikiem są powtorzenia (w tym wokatywne - przy zwrocie do jakiejs postaci, rzeczy. W ten sposób zwracaja się pasterze do swej trzody). Powtorzenia mające funkcje emocjonalną. Styl klasyczny: peryfraza, personifikacja, hiperbolizacja, synekdocha, porównanie, wyliczenie, wołacz, przymiotniki złożone(sturaki, białonogi). Renesansowy charakter ma styl wypowiedzi miłosnej wzorowanej na Teokracie i kochanowskim. Typowe dla swiata bukolicznego i poezji ludowej paralelizmy między swiatem przyrody żywej a losami człowieka. Pokrewieństwa z barokiem w konstrukcjach posługujących się wyliczniem dla ukazania podobieństw i kontrastu. Występowanie rutenizmów. Pasterze nie tylko nosza ruskie imona, jak wonton (antoni), Praszka (Praskowia), lecz w rozmowach wtrącają słowa takie jak: bogato, winohrad.

Sielanka - odpowiednik greckiej idylli - wprowadził Sz do lit polskiej i utworzył od ruskiego wyrazu selo - sioło, wieś. SZ konsekwentnie używa polskich form patrononimicznych na -ic, choc na terenach, skąd pochodził przeważał ruska końcówka -icz ( w sielankach jest królewic).

Kompozycja i charakter całego zbioru. Grupowanie utworów zbliżonych tematem lub konstrukcją. Wyraźny cykl erotyczno - weselny („ślub”, „Kołacze”, „Zalotnicy”). W dalszych utworach dominuje refleksyjna tonacja. Pojawiają się akcenty antydworskie. „sielanki” były humanistycznym manifestem niezależności poety, wyzwolenia z pęt służby na wielkopański dworze. Najlepsze sielanki to „Kołacze” i „żeńcy”.

V. SCHYŁEK PRACOWITGO ŻYWOTA

1615 - zamiar przetłumaczenia „soraliów' Plutarcha przez SZ.

1617 - wierszyk przy dziele Erazma Syxtusa, lekarza lwowskiego „o cieplicach we Śkle ksiąg troje”.

1617 czerwiec - „Elegia na pogrzeb Wielmożnej panny… Zofije Sieniawskiej, podczaszanki koronnej” - klasyczne epicedium, zakończone epitafium, poswięcone 10 letniej córeczce poety A.H. Sieniawskiego, nawiazuje to stylu frazeologii „Trenów”.

„Pentesilea” - tragedia łacińska, śmierć krolowej amazonek, która przybyła bronic Troi przed Grekami. Ginie z ręki Achillesa, zadedykowana Tomaszowi Zamoyskiemu.

„Oda na poprawiny przesławnych małżonków: Tomasz z Zamościa, wojewody kijowskiego… i Katarzyny…,Aleksandra…, księcia z Ostroga… córki”. W ostatnich latach nie układają się stosunki SZ z Tomaszem. 1624 pozew do sądu przeciw SZ w celach finansowych. Tragedia i panegiryk do Tomasa zamykają okres większej twórczości SZ. Ostatni znany wiersz łaciński Sz napisany w 1625 w Czernięcinie podczas zarazy to „Carmina quaedam Polonica…”, w nim Sz żegna się ze światem i poleca się Bogu.

1629 - w krk w drukarni Franciszka Cezarego wychodzi nowe wydanie „Sielanek”

5 maj 1629 - śmierć w Czernięcinie, pochowany z Zamościu w kościele kolegiackim, Akademii Zamoyskiej zapisal pokaźny księgozbior.

VI. MIEJSCE SZ. I JEGO „SIELANEK” W LITERATURZE POLSKIEJ

Za poemat „O Joelu proroku” zyskał laur poetycki od papieża Klemensa VIII. Największe sukcesy odnosil w odzie pindarycznej „Alinopean”. Jako dramaturg nie odniósł większych sukcesów. Twórczość Kochanowskiego stanowiła dla niego przykład.

W „zencach” dzięki dramatyzacji dialogu i umiejętnemu przedstawieniu problematyki społecznej, stworzył jeden z najlepszych utworów, jakimi legitymuje się cała lit staropolska i cała polska sielanka. Jako całość „Sielanki” zajmują wybitna pozycje w rozwoju literatury narodowej. Mimo przyjecia przez autora postawy sielankowej, mimo silnych związków z lit antyczną, tematyka i sceneria mitologiczną, sielanki są tez dziełem o aktualnej wymowie społecznej. Wiazą się sielnie z najblizsza przeszłością, z kultura polskiego Renesansu. SZ jako człowiek renesansu - żegnal ja i tworzył jej apoteozę. „Sielanki” są w lit polskiej ostatnim wybitnym utworem renesansowym. Do twórczośći Sz pollskiej i łacińskiej nawiązuje epoka Oswiecenia.

SIELANKI

SIELANKA 1 „Dafnis”

W sielance tej nawiązuje Sz do II ekologi Wergiliusza „Alexis” (pieśn miłosna pasterza Corydona do chłopca Alexisa). Dafnis - powtarzające się u sielankopisarzy imie symbolizowało nieszczęśliwego kochanka. Wg legend sycylijskich Dafnis był twórca piesni pasterskich. Dafnis choć dał wszystko, chwalił ja w piesniach, to ona i tak go nie chciala, bo się brzydzi zycia pasterskiego. Mjiała na imię Filis.

SIELANKA WTÓRA „WESELE”

O weselu filipy i Damona. Pieśni o Kupidzie i jak go Wenus szukała.

SIELANKA TRZECIA „SILENUS”

Tytuł: Sylen - wychowawca i towarzysz Dionizosa. Lubił wino, był towarzyski, słynal z mądrości, znał przeszłość i teraźniejszość, umial przewidywac wypadki przyszłe. Pomysł fabularny tej sielanki zaczerpnął Sz z VI ekologi Wergiliusza (trzej chłopcy związali Sylena, zmuszając go do śpiewania pieśni). W dalszych partiach utworu (opowieść Sylena) Sz rozszerzył schemat kompozycyjny przyjęty z ekologi VI przez dodanie licznych przykładów, wziętych głównie z „Metamorfoz”: Owidiusza.

SIELANKA CZWARTA „KOSARZE”

Tytul: kosarze - dzis kosiarze. Przekład idylli X Teokryta, ale nasycony realiami rodzimymi, polsko-ruskimi. U teokryta rozmowcami są Bartos i Milon, tutaj Miłko i Baty. Baty nie kosi dobrze, bo jest zakochany i tęskni. Kocha już 2 tyg;P śpiewa do niej.

SIELANKA PIĄTA „BABY”

SIELANKA SZÓSTA „MOPSUS”

Paśli stado, jeden kozioł się zgubił i pasterz znalazł go w innym stadzie, pasterz powiedział, że odda go jeśli z nimi zostanie.
SIELANKA SIÓDMA „ALKON”

Starzec miał dwóch synow i chciał jednego z nich ożenić.

SIELANKA ÓSMA „DZIEWKA”

Dafnis chce pocałować dziewke, ona się wzbrania. W staropolszczyźnie wyraz `dziewka' ma znaczenie dodatni. Jest to przeróbka przypisywana Torytowi idylli „Zaloty” lub „Dafnis i dziewka”. SZ dokonal retuszu obyczajowego i zmienił zakończenie.

SIELANKA DZIEWIĄTA „KIERMASZ”

SIELANKA DZIESIĄTA „WIERZBY”

Tytuł i wżny motyw treści: romans satyrow z nimfami, przemiana tych ostatnich w wierzby - zaczerpnał SZ z utworu Jakuba Sannazzara „Salices”.

SIELANKA JEDENASTA „ŚLUB”

W ROKU 1593 jako kilkunastoletni młodzieniec zawierał ślub z Katarzyną z Sztemberka Kostczanką Adam Hieronim Sieniawski. Małżeństwa dzieci magnackich wiązały się z planem majątkowym rodziców i były dość częste.

SIELANKA DWUNASTA „KOŁACZE”

SIELANKA TRZYNASTA „ZALOTNICY”

SIELANKA CZTERNASTA „POMARLICA”

Pomarlica to zaraza na bydło.

SIELANKA PIĘTNASTA „CZARY”

Pomysł na utwór zawdzięcza SZ idylli Teokryta i jej rzymskiej przeróbce dokonanej przez Wergiliusza. Realizacje przenosi w środowisko polsko - ruskie.

SIELANKA SZESNASTA/SZÓSTA „ORFEUS”

SIELNAKA SIEDEMNASTA „PASTUSZY”

U Sz wyraz pastuch nie posiada wrażenia pogardliwego.

SIELANKA OSIEMNASTA „ŻEŃCY”

SIELANKA DZIEWIETNASTA „ROCZNICA”

Jest utworem okolicznościowym, wiąże się z pierwszą lub którąś nastepna rocznicą śmierci Jana Zamoyskiego. SZ naśladuje tu V eklogę Wergiliusza, również interpretowana alegorycznie (odnosila się do Cezara). Jednocześnie dokonał pewnych zmian podyktowanych sytuacją (żona grzebie męża a nie matka syna) i odmiennym usytuowaniem kulturowym (świąteczne obchody Rzymian zastepują tu odpusty i kiermasze, Dafnia czyni świętym a nie bogiem).

SIELANKA DWUDZIESTA „EPITALAMIJUM HELENY”

Jest to przekład XVIII idylli Teokryta. Panną młodą jest Helena, żona Menelausa.

NAGROBKI ZBIERANEJ DRUŻYNY

„Starego szkapy”, „Satergo psa”, „Starego kozła”, „Starego buhaja”, „Starego kiernoza”, „wołu robotnego”, „Starego dyganta”, „wilka”, „Liszki”, „Kota”, „Zająca”, „Kotka morskiego”, „Wiewiórki”, „Kozy, co wilczęta wychowała”, „Myszy”, „Perlisie suczki”, „Węża”, „Komorka, co lwa kąsał”, „Jastrząba”, „Koguta starego”, „Wróbla”, „Sroki”, „Szpaka”, „Kanie”, „Kawki”, „Jaskółki”, „Czyżyka”, „Papugi”, „Przepiórki”, „Kaczora”, „Słowika”, „Wrony”, „Kruka”, „Gąsiora”.

POZOSTAŁE WIERSZE POLSKIE

„MULIER FORTIS”

Tytuł: stateczna niewiasta, jest to parafraza fragm. „Przypowieści Salomonowych” Kochanowskiego.

„Za potrójnym”, „Tenże”, „Rytm po pogromieniu na terazniejesze rozruchy”, „Do Wacława Zamoyskiego”, „Elegia na pogrzeb wielmożnej panny jej mości panny Zofije Sieniawskiej podczaszanki konoronnej”.

---