Przyswajanie języka

J.B.Gleason, N. Bernstein Ratner, z: Psycholingwistyka, r.8

Wprowadzenie

Dzieci uczą się języka (tysięcy słów, systemów gramatycznych i fonologicznych oraz zasad użycia języka w kontekście społecznym) zazwyczaj w ciągu 3, czy 4 lat życia, we wszystkich społeczeństwach, zarówno piśmiennych jak i nie.

Psycholingwistyka rozwojowa to dyscyplina poświęcona badaniom nad przyswajaniem języka przez dzieci (jak dzieci nabywają język i jakie procesy biologiczne i społeczne leżą u podstaw rozwoju języka).

Morfologia to dziedzina lingwistyki zajmująca się formami odmiennych części mowy (fleksja) oraz słowotwórstwem.

Morfem to najmniejsza grupa fonemów, która niesie ze sobą określone znaczenie i której nie można podzielić na mniejsze jednostki znaczeniowe.

Transkrypcja to system zapisu dźwięków przy pomocy symboli graficznych oparty na przybliżonej odpowiedniości głosek i liter - inaczej pisownia fonetyczna.

Metody badań rozwoju języka

• Dziennniki i relacje rodziców (obecnie wprowadza się kwestionariusze z listami słów)

• Dane obserwacyjne (nagrywanie co jakiś czas + transkrypcja + jej analiza, CHILDES - The Child Language Data Exchange System)

• Wywiady (zadawanie pytań dla badania metajęzykowego poziomu dzieci)

• Techniki eksperymentalne:

• badania longitudialne i badania poprzeczne

• badania obserwacyjne lub eksperymentalne

• badania naturalistyczne

• obserwacje kontrolowane (np. bawiący się z dziećmi w laboratorium ojcowie posługiwali się mniej potocznym słownictwem niż matki i używali mniej powtórzeń (Bernstein Ratner, 1988))

• badania eksperymentalne

Rozwój percepcji mowy

Metody badawcze u niemowląt:

1. Paradygmat pomiaru częstotliwości i siły ssania (HASP - high-amplitude sucking paradigm) - eksperymenty percepcji kategorialnej z udziałem niemowląt poprzez wzrost częstotliwości ssania przy ekspozycji na nowy bodźiec

2. Pomiar zwolnienia rytmu pracy serca (cardiac deceleration) - rytm zwalnia w fazie habituacji i wzrasta przy prezentacji nowego bodźca, podobnie jak wyżej

3. Procedura warunkowania odwracania głowy (conditioned head-turn procedure) - dla dzieci 6-18m; zmianom dźwięku towarzyszy interesujący pokaz z boku, więc dziecko odwraca głowę w odpowiedzi na nowy dźwięk

Rozwój percepcji mowy

Uczenie się przed urodzeniem:

• Tuż po urodzeniu niemowlęta preferują głos własnej matki

• Kolo 4 dnia odróżniają wypowiedzi w języku ojczystym swoich matek od wypowiedzi w języku obcym

Wczesna percepcja mowy:

• prawidłowości fonotaktyczne u niemowląt - czyli jakie dźwięki mogą występować obok siebie

• u niemowląt tuż po urodzeniu spostrzaganie czasu rozpoczęcia dźwięczności i korzystanie ze wskazówek ugięcia formatów jest taka sama jak u dorosłych

Specjalizacja językowa:

• Odróżnianie głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych już w pierwszych tygodniach

• Odróżnianie w wieku 8-10m głosek nieodróżnialnych przez dorosłych w danym kręgu kulturowym - zdolność ta zanika pod koniec 1roku

Słownik dziecka

• Przecenianie kompetencji językowych dziecka przez rodziców

• Pod koniec 1r dzieci zaczynają przejawiać intencje i wyrażać je w różne sposoby pozajęzykowe

• Wczesne próby komunikowania się zawierają zarówno protodeklaratywny (mówienie o czymś) jak i protoimperatywny (prośba/żądanie) charakter.

• Pierwsze słowa ok 1r. (krótkie, częściej zawierające sylaby otwarte, odnoszące się do przedmiotów częstszej interakcji; są to słowo treściowe, tzn oznaczające obiekt a nie funkcyjne, czy abstrakyjnym; zwykle rzeczowniki, chociaż różnice kulturowe; pierwsze rzeczowniki jako przykłady kategorii poziomu podstawowego; niektóre dzieci nabywają więcej słów służących wymiane społecznej (np.hej, a-kuku) a nie rzeczowników; są też dzieci wykazujące się bardziej równomiernym wzrostem słownictwa, a nie „wybuchem”)

• 18-20m - posługują się ok. 50 słowami

• 2lata - ..... słów („wybuch słownictwa” - vocabulay spurt)

• stadium holofrazy - jednowyrazowe stadium w którym dziecjo używa jedenego wyrazu w funkcji całego zdania

• Dzieci uczące się migowego jako pierwszego języka, zaczynają używać pierwszych słów nieco wcześniej (=rozwój zależy od koordynacji motorycznej aparatu artykulacyjnego, który przebiega wolniej niż rozwój koordynacji manualnej)

• Wiele dzieci w swoich najwcześniejszych wypowiedziach nie używa języka w funkcji referencyjnej - nie odnoszą się do obiektów nieobecnych i nie wychodzą poza aktualny kontekst.

• Dzieci rozumieją ponad 5 razy więcej słów niż wypowiadają, tendencja ta także dotyczy nabywania składni

• błyskawiczne odwzorowanie (rap mapping, zap mapping, QUIL - quick incidental learning)- dzieci rozumieją znaczenie słowa już po pierwszej jego prezentacji, chociaż zanaczenia te są zwykle odmienne od zanczeń przypisywanych przez dorosłych; dzieci mają skłonności do nadmiernego rozszerzania znaczeń (overextension, 1/3 słownictwa małych dzieci posiada nadmiernie rozszerzone znaczenia, np. każde zwierze to pies) oraz mniej powszechnie do zawężania znaczeń (underextension, np. słowo butelka tylko w odniesieniu do plastikowych butelek) oraz mylenia znaczeń (mismatch)

• Ucznie się znaczeń czasowników może być trudniejsze niż rzeczowników, zwłaszcza tych odnoszących się do stanów wewnętrznych, ukrytych np. myśleć, czuć, chcieć.

• Już w wieku 2,5r. Dzieci są w stanie używać morfemów fleksyjnych, pozwalających na przewidywanie, czy nowe słowo jest rzeczownikiem, czy czasownikiem.

• Stosują tęż swój zasób morfemów fleksyjnych, do tworzenia nowych słów, zarówno takich które występują w słowniku dorosłych jak i takiech, które potencjalnie mogłyby w nim występować. Wyukorzystują też przy tym swoją wiedzę gramatyczną i słowotwórczą.

• Dzieci preferują w użyciu i rozumieniu słownictwo konkretne, a nie słowa określające pojęcia abstrakcyjne.

• Mają także problemy z pojęciami realcyjnymi (ich zanczenie zmienia się w zależności od kontekstu). Nadają takim pojęciom jak duży znaczenie absolutne.

• Dopiero ok 8 roku rozumieją znaczenia słów oznaczających realcje rodzinne jak wujek czy siostrzenica.

• Dopiero w wieku 8-10 lat zdają sobie sprawę, że w języku istnieją słowa wieloznaczne i zaczynają przejawiać zainteresowanie żartami słownymi i kalamburami.

• Rozpoznanie i wydobywanie słów zpamięci zajmuje dzieciom więcej czasu niż dorosłym (dostęp zależy od wydajnego przechowywania i strategii dostępu).

• Dzieci idąc do przedszkola znają ok. 14000 słów i będą się uczyć ok. 300, co roku, zanim opuszczą szkołę.

• Dzieci organiuzują i reorganizują słownik w sieci semantyczne. Dorosłych cechują odpowiedzi paradygmatyczne na słowa bodźce, czyli antonimy bądź synonimy (np.kot-pies). Dzieci poniżej 5 roku na słowo pies odpowiedzą „szczeka”, czyli odpowiadają słowem umieszczonym po nim najbliżej w zdaniu - udzielają odpowiedzi syntagmatycznych.

Strategie uczenia się znaczeń:

1. Odniesienie do konkretnego egzemplarza

2. Rozszerzanie znaczeń na klasę obiektów

3. Całe przedmioty jako odniesienie - słowa odnoszone są do całych przedmiotówa nie ich części

4. Zakres kategorialny - odnoszenie znaczeń do obiektów należące do tej samej kategorii poziomu podstawowego(??!!dżiz)

5. Nowa nazwa = nienazwana kategoria

6. Konwencjonalność - zakładanie, że mówiące osobu wolą słowa o znaczeniu szczegółowym od ogólnych terminów

Teoria cech semantycznych:

We wczesnym okresie rozwoju dzieci używają niewielkiego zbioru cech do opisu wielu słów. Można zatem wnioskować, że będą nadmiernie rozszerzać znaczenia.

Teoria prototypów:

Dobrze tłumaczy uczenie się znaczeń słów treściowych i nadmierne rozszerzanie, nie tłumaczy jednak jak dzieci uczą się innych kategorii słów np.funkcyjnych.

Uczenie się tworzenia i rozumienia zdań

• W drugim roku życia po osiągnięciu znajomości 50 słów dzieci zaczynają łączyć ze sobą słowa w proste, dwuwyrazowe zdania, które łączone są w krótkie wypowiedzi. W angielskim w wypowiedziach tych brakuje rodzajników, przyinków, końcówek fleksyjnych oraz wszelkich innych elementów gramatycznych, tzw mowa telegraficzna.

• Nieco póżniej w stadium dwuwyrazowym pojawiają się kolejne typy znaczeń jak: wykonawcai czynność, określenia do rzeczowników, przynależność, miejsce. Nie posługują się jeszcze strukturami gramatycznymi wskazującymi liczbę, rodzaj i czas.

• W językach o bogatszym systemie morfologicznym (np. turecki, węgierski, hiszpański i polski) dzieci używają poprawnie gramatycznych końcówek już w wieku 2lat, ponieważ w językach tych nie występują formy w postaci samego tylko rdzenia. Jedna z zasad opercyjnych rządzących rozwojem języka Slobina (1985) głosi, że im bardziej wszechobecna jest dana kategoria morfologiczna tym łatwiej będzie nabywana. Innymi czynnikami nabywania gramatyki są: wszechobecność i regularność pojawiania się konstrukcji gramatycznych, stopień, w jakim konstrukcje te pełnią ważne funkcje semantyczne, oraz względna wyrazistość formy gramtycznej.

• Dzieci w różnych językach uczą się używać znaczników gramatycznych w tej samej kolejności. W angileskim najpierw przyimki in i on, a potem under oraz końcówka czasu teraźniejszego -ing, a potem przeszłego -ed.

• Średnia długość wypowiedzi (mean lenght of utterance - MLU) - mierzona w morfemach a nie słowach.

• Nadmierna regularyzacja - dzieci tworzą słowa zgodnie z podstawowymi regułami własnego języka, a nie po prostu powtarzają, to co słyszą. Dzieje się tak we wszystkich językach z migowym włącznie.

• Trzy etapy nabywania formy zdania przeczącego wg. Bellugi (1967):

1. Porzedzanie wypowiedzi partykułami przeczącymi no i not

2. Na kolejnym etapie (gdy MLU=3) no i not zaczynają towarzyszyć czasownikom

3. (gdy MLU=3,5-4 i więcej) tworzą przeczenie z użyciem czasowników posiłkowych.

• Względna złożoność semsntyczna słow: why, how i when wymagają rozumienia pojęć przyczynowych i relacji czasowych, co sprawia, że pojawiają się w mowie dziecka później niż: who, what, where.

• Dzieci stosują zasadę najmniejszej odległości, która głosi, że podmiotem w zdaniu jest rzeczownik znajdujący się bezpośrednio przed czasownikiem - orzeczniem (Chomsky, 1968). Stąd trudności ze stroną bierną w angielskim.

• Pierwsze próby tworzenia zdań rozwiniętych sprowadzają się do użycia spójnika and. Zdarza się, że używają innych spójnikównie znjąc ich znaczenia.

• Dzieci stosują strategię kolejności zdarzeń w wypowiedzi - zdarzenia są przytaczane w zdaniu w takiej kolejności w jakiej nastąpiły.

• Przed ukończeniem 6 lat trudno jest dzieciom prawidłowo interpretować zdania podrzędnie złożone.

Późniejsze osiągnięcia rozwojowe

• Niejednoznaczność składniowa jest dużo trudniejsza niż niejednoznaczność semantyczna.

• Zdolność do parafrazowania pojawiająca się w pózniejszych latach szkolnych.

• Rozumienie idiomów (fraz, których rozumienie nie polega na zsumowaniu poszczególnych elementów ) i języka figuratywnego (niedosłownego, metaforycznego) - od 7lat.

• Małe dzieci uważają nazwę przedmiotu za jedną z jego cech. Mają też problem zrozumieć fakt, że słowa składają się z dźwięków, co jest przeszkodą w nauce czytania i pisania. Późno nabywają także umiejętność definiowania znaczeń słów.

Uczenie się komunikowania

• Gdy dziecko opanuje język większość jego wypowiedzi służy podtrzymywaniu kontaktu z opiekunem oraz nakłanianiu innych do spełnienia jego potrzeb. Intencje społeczne dziecka wg Bates i Holliday (1975) to:

• kierowanie na siebie uwagi („hej”)

• wskazywanie obiektów („patrz”)

• proponowanie i żądanie („jeszcze!”)

• Pełniące wyłącznie społeczną funkcję wyrażenie „pa-pa” jest w rzeczywistości pierwszym skonwencjonalizowanym aktem komunikacyjnym małego dziecka w naszej kulturze.

• Dzieci „ekspresyjne” są bardziej zorientowane społecznie, natomiast „referencyjne” na nazywanie elementów rzeczywistości.

• Społeczno-motywacyjne, pragmatyczne oraz socjolingwistyczne czynniki mogą również wpływać na kolejność i tempo przyswajania form językowych.

• Egocentryzm - mimo, że dzieci wydają się rozumieć, że należy w różny sposób mówić do róznych rozmówców, to jednak treść ich interakcji wskazuje, że nie do końca rozumieją perspektywę swojego odbiorcy (np odwołują się do wskazówek wzrokowych rozmawiając przez telefon).

Teorie przyswajania języka przez dzieci

Teoria lingwistyczno-natywistyczna:

• ogólne zasady języka są wrodzone, nie zaś wyuczone

• na całym świecie dzieci nabywają pełne kompetencje językowe w przybliżeniu między 1-6 rokiem życia

• głuchonieme dzieci bez jakiegokolwiek treningu i wzorców językowych tworzyły własny język i formy konunikacji migowej, charakteryzujący się wieloma formalnymi cechami języka (Goldin-Meadow, 1990)

• problem ubóstwa bodźca (wypowiedzi kierowane do dzieci są niepełne, dziecko musi wypowiadać zdania, które nigdy nie słyszało, dzieci nie tworzą niepoprawnych składniowo konstrukcji)

• dzieci nie potrafią korzystać z informacji zwrotnej dorosłych dopóki nie znajdą się na odpowiednim etapie rozwoju

• abstrakcyjny mechanizm umysłowy, np. LAD (language acquisition device, Chomskiego, 1956), który ukierunkowuje uwagę dziecka na język, generuje hipotezy dotyczące funkcjonowania języka i wyprowadza właściwą gramatykę.

• język jako na stałe wpisany w umysł bioprogram

• Gramatyka Uniwersalna (UG, Chomskiego, 1975) - system zasad i reguł, będących elementami wszystkich językówludzkich, nie z przypadku ale ze względu na biologiczną konieczność.

• dzieci uczą się języka niemal w każdych warunkach i rozwoju tego zablokować praktycznie nie można (Lenneberg, 1967)

• dzieci mają wrodzone parametry, których stan jest ustalany na podstawie języka dorosłych

• język stanowi autonomiczną władzę umysłową, która jest odrębna od inteligencji ogólnej

• przyswajanie języka wiąże się z internalizacją podstawowych reguł różnych podsystemów językowych - wiedza językowa jest modułowa

• istnieje okres krytyczny

Teoria uczenia się:

• behavioryści traktują rozwój języka mówionego jako wynik wzmocnień dorosłych oraz jako stopniowe przekształcanie dziecięcego gaworzenia

• Teorie uczenia sięobejmują co najmniej trzy rodzaje procesów: warunkowanie klasyczne, warunkowanie instrumentalne (selektywne wzmacnianie wysiłków dziecka, rozwijanie wypowiedzi dziecka i informacja zwrotna, np. zwroty grzecznościowe) i uczenie się społeczne (dziecko obserwuje i naśladuje innych).

Teroia poznawcza:

• nabywanie języka jest podporządkowane rozwojowi poznawczemu i zależy od przyswojenia określonych pojęć (trzeba np. nabyć pojęcie stałości przedmiotów by stwierdzić - „nie ma”)

• język jest jednym z aspektów poznania

• wg Piageta język jest nakładany na wcześniejszy zbiór struktur poznawczych, a zasady języka nie różnią się znacząco od innych zasad poznawczych

• niektórzy wiążą zabawy symboliczne z postępem w rozwoju języka

Teoria interakcji społecznych:

• matki mówiąc do dzieci używają różnej tonacji głosu, co w pierwszych tygodniach życia informuje dziecko o aprobacie lub jej braku

• w społeczeństwie amerykańskim mowa do dzieci charakteryzuje się: wolnym tempem, wyraźnie zaznaczoną intonacją, wysokimi tonami podstawowymi, licznymi powtórzeniami, prostą składnią oraz prostym, konkretnym słownictwem

• mowa kierowana do dziecka (child-directed speech - CDS), czy mowa dziecięca (BT-babytalk) występuje w jakiejś formie we wszystkich przebadanych społeczeństwach

• BT charakteryzuje się zwykle wysoką częstotliwością podstawową, być może wysokie dźwięki są mniej zagrażające niż niskie, choć nie we wszystkich kulturach

• „obopulna adaptacja” matki i dziecka

• prozodia wyraźnie zaznaczjąca granice słów ułatwia dziecku odkodować słownik i gramatykę

• nie wyklucza się wrodzonego, wyspecjalizowanego mechanizmu neuropsychologicznego, jednak uważa się, że czynniki biologiczne choć konieczne, nie stanowią wystarczającego warunku rozwoju języka

• niektórzy badacze twierdzą, że nie ma czegoś takiego jak okres krytyczny w rozwoju języka (np.dorośli mogą też nauczyć się odpowiedniego akcentu)

• LASS - system przyswajania języka przez socjalizację (Bruner)

• niezbędna jest interakcja a nie tylko kontakt z językiem

• rodzice dostarczają informacji zwrotnej i potrafią przeformułować (recast) wypowiedzi dzieci i dostarczyć różnych wskazówek gramatycznych

• zwraca się uwagę na fonologię, słownik i pragmatykę, a więc na aspekty języka rzadziej omawiane przez inne teorie

• różne cechy interakcji społecznych pozytywnie korelują znabywaniem języka przez dzieci np. wspólna uwaga koreluje z wielkością słownika we wczesnym okresie rozwoju

Modele koneksjonistyczne:

• jednym z ich rodzajów są modele równoległego rozproszonego przetwarzania informacji (PDP - paralel distributed processing) i służą badaniu tego jaka informacja może być wbudowane w system (mózg) poprzez połączenia neuronalne

• uaktywnienie jednego pojęcia w umyśle wywołuje inne

• ludzka pamięć rozproszona jest w systemie jednostek przetwarzania

• dziecko rozwija połączenia między jednostkami poprzez doświadczenie różnych form językowych

• ostatecznie taki system połączeń staje się znaczeniem słowa

• węzły (jednostki przetwarzania) mają przypisane progi pobudzenia, na których następuje włączenie lub wyłączenie, a uczenie się polega na regulowaniu siły poszczególnych połączeń, tak aby uzyskać pożądany wzorzec pobudzenia na wyjściu

• to asocjacje a nie reguły leżą u podstawy uczenia

• często do aktywizacji pełnego wzorca wystarczy bodziec niepełny lub zniekształcony

• dostateczny kontakt z językiem wystarczy do utworzenia sieci neuronalnej

• krytyka: modele koneksjonistyczne nie potrafią modelować wszystkiego co potrafią nawet 4letnie dzieci (Pinker, 1984, 1991)

Ogólne dane

• zdolności językowe opierają się między innymi na strukturach neuroanatomicznych, które są specyficzne dla naszego gatunku

• specjalizacja lewej półkuli dla funkcji językowych wydaje się wrodzona, a asymetrię półkul mózgowych odnotowano już u płodów w 18 tygodniu ciąży (szczególnie planum temporale, potem rozwija się okolica Wernickego, okolica Broki i pęczek łukowaty)

• dane empiryczne zdają się świadczyć na rzecz ciągłości rozwoju języka w badanych dotychczas obszarach, a w szczególności na etapie przechodzenia od gaworzenia do mowy

• niektóre badania wskazują, że język jest niezależną, modułową zdolnością

• istnieją rozbirzności pomiędzy poziomem rozumienia rzeczywistości a umiejętnością wytwarzania złożonych wypowiedzi

• obecnie modele tworzenia liczby mnogiej odwołują się raczej do sieci neuronalnych, a nie do abstrakcyjnych zasad

• język podlega procesom społecznym, poznawczym i emocjonalnym

5

---