Kemy- są typowymi formami deglacjacji arealnej, są to garby i pagóry wysokości od kilku do kilkudziesięciu m, o szerokości do kilkuset m, ograniczające wielobokami mniej lub bardziej regularne obniżenia. Wyróżniamy kemy: glacifluwialne i glacilimniczne. Związane z rzeźbą staroglacjalną.

Kemy glacifluwialne- zbudowane ze żwirów i piasków poziomo warstwowanych, osadzane przez wody proglacjalne w szerokich szczelinach martwego lodu.

Kemy glacilimniczne- zbudowane z rytmicznie warstwowanych, drobnoziarnistych piasków i mułów.osadzanie tego mat odbywało się w wodach stojących wypełniających szerokie szczeliny rozdzielające płaty martwego lodu.

Podział kemów ze względu na powstawanie w lodowcu:

-k supraglacjalne - powstają na pow martwego lodowca, nie mają pokrycia morenowego.

-k inglacjalne- w środku lodowca, mają pokrycie morenowe.

-k subarealne - między bryłami lodowca

Powstawanie kemów - w lądolodzie rozpadającym się na płaty lodowe wody lodowcowe osadzają piaski i żwiry w stale poszerzanych szczelinach. Po stopieniu się płatów lodowych odsłaniają się formy kemowe.

Terasy kemowe - poziomo warstwowane osady fluwioglacjalne, które wypełniały obniżenia pomiędzy krawędzią wyniesionego kemu a martwym lodem. Po stopieniu przylegają do zboczy tworząc płaskie pow o charakterze terasów o ile nie zostały przekształcone przez inne procesy wtórne.

OZY - wały i ciągi pagórów o wys od kilku do kilkudziesięciu metrów, o stromych stokach i falistej linii grzbietowej. Ciągną się one na przestrzeni od kilkuset m do kilkudziesięciu km. Mają krety, czasem meandrowy przebieg. Zbudowane są ze żwirów i piasków glacifluwialnych warstwowanych oraz dobrze otoczonych i wysortowanych. Wały ozów wznoszą się nad pow skalną lub moreny dennej. Okryte są moreną ablacyjną. Ozy powstają w skutek transportowania przez rzeki subglacjalne ogromnej ilości róznoziarnistego materiału. Najgrubszy mat zrzucają w strefie marginalnej lądolodu. Takie rzeczne odsypy warstwowane tworzą jądra ozów , które podczas topnienia lądolodu otulane zostają płaszczem gliny zwałowej. Związane są one z deglacjacją frontalną.

Ze względu na warunki i miejsce powstawania wyróżnia się:

-ozy subglacjalne(tunelowe) - powstają w rynnach w wyniku akumulacji osadów glacifluwialnych przez rzeki podlodowcowe. Składają się ze żwirów, mułków, piasków i gliny zwałowej. Mają przykrycie morenowe.

-ozy inglacjalne - powstają również dzięki akumulacji glacifluwialnej, lecz dokonuje się ona w kanałach w lądolodzie. Mają przykrycie morenowe.

-ozy subakwalne - akumulowane są w bramie lodowca, u wylotu tunela do morza lub jeziora zastoiskowego w postaci stożków deltowych przyrastjących do siebie w miarę wycofywania się czoła lądolodu.

-ozy supraakwetyczne - w dolinach rzecznych lub dużych korytach rzek, które płynęły po pow lodu i wcinały się w ten lód.

Przebieg ozu jest niekiedy prawie prostolinijny, prostopadły do moren czołowych.

SANDRY - związane z deglacjacją frontalną rzeźbą młodoglacjalną. Rzeki subglacjalne wypływają z bram lodowcowych na zewnątrz i na przedpolu moren czołowych akumulują transportowany materiał w postaci sandrów.są to rozległe pow, zbudowane ze żwirów i piasków osadzonych przez rzeki proglacjalne w postaci wielkich płaskich stożków napływowych.

Równiny sandrowe o nachyleniu 4-6 powstają w czasie postoju krawędzi lodowca. Powstają równocześnie z morenami czołowymi. Mogą być sandry elementarne tzn pojedyncze stożki oraz sandry zbudowane z wielu stożków. Najgrubszy materiał rzeki akumulują na przedpolu moren czołowych. W miarę oddalania się od krawędzi lądolodu materiał staje się drobniejszy, sandry ciensze i zmniejsza się nachylenie pow.

TERAS SANDROWY - powstaje podczas cofania się lądolodu a linii moren końcowych co powoduje rozcinanie pow sandru. Każdy kolejno młodszy sandr jest coraz to niższy i włożony w starszy. Najczęściej rozdzielają je zbocza mniej lub bardziej wyraźne .w zboczach terasów powcinane mogą być zagłębienia wytopiskowe.

Procesy i formy denudacyjne na stokach dojrzałych i młodych.

DENUDACJA - całość procesów niszczących polegających na stałym przemieszczaniu pokryw zwietrzelinowych i obnażaniu podłoża skalnego. Obejmuje rozległe pow stokowe, prowadzi do zrównania powierzchni ziemi.

Wyróżnia się stoki:

-proste (wypukłe, wklęsłe, jednostajnie pochylone)

-złożone (wypukłoklęsłe, wklęsłowypukłe, schodkowe)

Podział stoków:

-stoki młode - pochylenie 40-90 (występują w górach)

-stoki dojrzałe - pochylenie do 40

Odpadanie - tym procesom ulegają skały zwięzłe. Główną rolę odgrywa zamróz i wietrzenie termiczne. Jeśli dominuje wietrzenie termiczne od ściany stoku odpadają drobne okruchy skalne(proste cofanie się stoku), u podnóża gromadzi się materiał, powstają hałdy. Jeśli dominuje zamróz to ściana jest nierówna, poszarpana, odpadają okruchy i bloki skalne - powstają rynny korozyjne(żleby), wyrabiają je okruchy i bloki. Powstają stoki usypiskowe u podnóża. Przy ścianie jest materiał najgrubszy, dalej są okruchy.

Obrywanie - jest to runięcie ogromnych mas skalnych w dół. Następuje to wskutek podcięcia stoku przez rzekę, przez przesuwający się lodowiec, trzęsienie ziemi lub działalność człowieka.

Na stokach dojrzałych procesem denudacyjnym są ruchy masowe w postaci:

Osuwanie - przebiega punktowo, podlegają mu materiały zwietrzelinowe. Następuje silniejsze nachylenie stoków zbudowanych z iłów, mułków, mułów i glin pylastych. Podczas opadu deszczu zwietrzelina nasiąka, woda przenika do materiałów pęczniejących, w skutek czego powstaje osuwisko (w górach, na wyżynach, na zboczach dolin rzecznych powstają nisze osuwiskowe).

Pełzanie

a)cieczenie - wietrzenie chemiczne, występuje w klimacie gorącym, zwietrzelina jest ilasta, przemieszcza się w postaci potoków błotnych, pod lasami i w dogodnych warunkach wychodzi na pow pozostawiając pod lasami próżnię.

b)spełzywanie - proces bardzo powolny obejmujący pokrywy zwietrzelinowe, które przemieszczają się w dół stoku(3 cm/rok) pod roślinnością łąkową. Następuje marszczenie pow stoku, przechylanie drzew i słupów. Zachodzi na stokach pokrytych darnią. Na stokach pozbawionych lub ubogich w roślinność, a podlegających przymrozkom dużą rolę w przemieszczeniu pokrywy zwietrzelinowej odgrywa lód włóknisty. Darń w skutek nasiąknięcia wodą staje się bardziej plastyczna, zwiększa się jej ciężar, a zmniejsza tarcie i doprowadza do pełzania.

Kongeliflukcja - proces zachodzi na stokach dosłonecznych pod wpływem nasłonecznienia, zwłaszcza w południe. Nagrzewanie przemarzniętego stoku powoduje kolejno odmarzanie cienkich warstewek, brak cementacji lodem i szybkie obsuwanie.

Spłukiwanie - zachodzi pod wpływem wody deszczowej i roztopowej. Woda transportuje i przemieszcza się dzięki sile ciężkości. Działalność deszczu na stok to rozprysk albo bombardowanie, które powoduje przemieszczanie materiału na stok.

Spłukiwanie powierzchniowe - gdy woda płynie wolną warstewką, lub tworzy sieć nitek wodnych.

Spłukiwanie liniowe - gdy sieć nitek wodnych łączy się ze sobą i płynie bruzdą.

Intensywność spłukiwania zależy od:

-szaty roślinnej - na stokach pokrytych roślinnością darniowanie zachodzi, roślinność motylkowa hamuje proces, okopowa nie zapobiega.

-pochylenia stoku - stok jednostajnie pochylony niszczony jest na całej pow, wklęsły w górnej pow, wypukły w dolnej, na całej długości.

-budowa geologiczna

-ilość, natężenia i rodzaju opadów - im większa ilość opadu tym intensywniejszy jest proces spłukiwania.

Lodowce górskie, powstawanie i działalność. Występowanie:

-obszary okołobiegunowe - do nich nalezą dwa lądolody Antarktyda(najw 15mln km²), Grenlandia

-góry - (najw lodowiec górski Malaspina 220km²)

*do lodowców górskich należą lodowce

1.dolinowe 2.karowe 3.stokowe 4.transfluencyjne

*na przedpolu obszarów zlodowaconych są wyróżniane lodowce

1.podgórskie 2.szelfowe

POWSTAWANIE

Lodowce powstają powyżej granicy wiecznego śniegu, w obszarach gdzie więcej śniegu spada niż się topi. Granica wiecznego śniegu oddziela obszary o przewadze akumulacji(gromadzenia śniegu) od obszarów przewadze ablacji(topnienia).

WARUNKI POWSTAWANIA L GÓRSKICH.

-klimatyczne (temp, opady śniegu) od warunków klimatycznych zależy położenie granicy wiecznego śniegu, jest to klimatyczna gr wiecznego śniegu. Podnosi się ona od obszarów polarnych do zwrotnikowych na skutek wzrostu temp i obniża się w kierunku równika w związku ze zwiększeniem ilości opadów.

-orograficzne - istnienie zbiorników gdzie śnieg może się długo gromadzić. Zasięg tych zbiorników wyznacza orograficzna granica wiecznego śniegu. Przebiega ona powyżej klimatycznej granicy wiecznego śniegu.

-pole(obszar) firnowe - obszar gromadzenia się mas śnieżnych. Śnieg w obszarze firnowym ulega przeobrażeniu(diagenezie) w lód lodowcowy. Bardzo drobne kryształki śniegu wskutek osadzania i nadtapiania zbijają się w grudki o średnicy do kilku mm, zwane firnem. Firn pod wpływem ciśnienia coraz nowszych mas śniegu łączy się i tworzy kryształy o coraz większych rozmiarach. Budują one krystaliczną masę najpierw białego lodu firnowego, a następnie niebieskiego lodu lodowcowego. Pod ciężarem stale przybywających mas śniegowych, część lodu lodowcowego jest wyciskana i spływa w obszar położony poniżej gr wiecznego śniegu. Ta wyciskana masa może rozpływać się na wszystkie strony(lądolód, czapa lodowa) lub spływa językami w doliny(lodowce górskie).

Topnienie lodów(ablacja) - topnieniu podlega część lodowca, znajdująca się poniżej gr wiecznego śniegu. Odbywa się wskutek:

-insolacji -ciepłych mas powietrza -ciepłych wiatrów -opadów dreszczów -ciepła oddawanego przez nagrzane zbocza skalne

Rozmiary topnienia lodowca zależą od:

-stanu pow lodowca -napromieniowania słonecznego

Ablacja MAŁA - np. lodowiec czysty odbija około 50% promieni słonecznych, lodowiec okryty moreną powierzchniową.

Ablacja DUŻA - np. gdy pow lodowca jest słabo przyprószona piaskiem, pyłem. Materiał nagrzewa się, wtapia w lodowiec. Powstają rurki kryokonitowe, lodowiec ulega dziurawieniu i topnieniu.

Typy lodowców górskich:

-alpejskie - 1 pole firnowe i 1 jęzor

-dendrytowe -podgórski -norweskie

Działalność transportowa lodowców - l transportują w swoim cielsku materiał różnego pochodzenia. Cały materiał pochodzący z niszczenia ścian skalnych oraz podłoża skalnego nosi nazwę moreny.

Rodzaje moren:

-m powierzchniowa - mat morenowy transportowany na pow lodowca(bloki, głazy, okruchy, piaski)

-m wewnętrzna - mat morenowy transportowany wewnątrz lodowca, do wnętrza dostaje się przez wtapianie do lodu lub szczelinami razem z wodą.

-m boczna - mat morenowy transportowany na obu bokach lodowca

-m środkowa - mat morenowy transportowany miedzy dwoma lodowcami łączącymi się w jeden lodwiec.

-m denna - przymarznięta do spągu lub przemieszczana przy dnie. Tworzy ją masa gliniasto - gruzowa, mieszanina pyłu, iłu, piasku, okruchów, głazów i bloków skalnych pochodzące z niszczenia podłoża skalnego. Materiał ten szoruje o podłoże skalne, niszcząc je.

-m czołowa - usypywana lub spiętrzana przed czołem lodowców górskich i lądolodów(żwiry, gliny, głazy)

Działalność erozyjna lodowców:

-wygładzanie podłoża skalnego -bierze udział mat piaszczysty i pylasty wchodzący w skład gliny morenowej

-wyorywanie - odrywanie przez lodowiec okruchów i bloków skalnych z podłoża. Odbywa się to przy współudziale zamrozu.

-zdzieranie - mat skalnego przez czoło lodowca lub lądolodu, produktem zdzierania są zagłębienia i garby, zbudowane ze spiętrzonego materiału.

Działalność przeobrażeniowa lodowców: w górach wynoszących się ponad gr wiecznego śniegu w wyniku glacjalnego przeobrażenia powstają:

-kotły lodowcowe - są to całe pola firnowe opuszczone przez lodowce(mają od kilku m do kilku km długości)

-żłoby lodowcowe - są dolinami rzecznymi przekształconymi wskutek niszczącej działalności języka lodowcowego

*całkowite

*niecałkowite(częściowe)

-doliny wiszące - powstają wskutek przelewania się mas lodowych przez niskie przełęcze do sąsiednich dolin.

Moreny czołowe i denne - związane są deglacjacją frontalną i rzeźbą młodoglacjalną.

Moreny czołowe - pagórki i wzgórza zgrupowane w wały, biegnące równolegle do czoła lodowca, powstały na skutek nagromadzenia materiału morenowego lub jego spiętrzenia u czoła lodowca.

Moreny czołowe akumulacyjne - przed czołem lodowca podczas jego postoju. Osiągają dł do kilkudziesięciu km i wys kilkudziesięciu m. Są to ciągi pagórków, garbów i wałów, przebieg mniej lub bardziej powyginany, asymetryczny. Ich pow jest urozmaicona, wyst wierzchołki i obniżenia oraz zagłębienia. Mogą być zbudowane z glin zwałowych, z utworów piaszczysto - żwirowych i z głazów. Od strony lodowca stok wału morenowego jest stromy, zbudowany z mat obsuniętego po stopieniu lodowca, drugi stok jest łagodny poniewż nastąpiło rozmywanie i przenoszenie części materiału morenowego przez wody roztopowe.

Moreny czołowe spiętrzone - powstają podczas transgresji lądolodu, który wywiera na podłoże stycznie działające ciś. Zbudowane są z osadów starszych od lądolodu, który je uformował. W Polsce są to najczęściej silnie zburzone piaski i iły oraz utwory starszych zlodowaceń. Mają one znaczną szerokość, wys względna przekracza 100m, zarys podstawy form jest regularny, pow wyrównana, kopulasta, stok od strony lodowca jest łagodny, a przeciwny stromy, zbudowany z mat spiętrzonego. Moreny te są duże, szerokie wały o asymetrycznym profilu poprzecznym. Zbudowane są z osadów morskich, jeziornych, rzecznych, rzeczno lodowcowych, które nasuwający się lodowiec odkuł od podłoża, sfałdował, spiętrzył.

Morena - mat pochodzący z niszczenia ścian skalnych, wznoszących się ponad pow lodowców oraz z niszczenia podłoża(transport lodowca).

Morena denna - podczas wycofywania się lądolodów kolejnych zlodowaceń, starszego w cz dolnej, młodszego w cz górnej. Zbudowana z gliny zwałowej rzadziej a piasków.

Moren denna płaska - powstaje w procesie zrównywania moreny dennej przez obfite wody roztopowe, spadek terenu 2, deniwelacja 3.

Morena denna falista - tworzą ją niewielkie, zaokrąglone nabrzmienia i obniżenia o małych nachyleniach, są one wynikiem nierównomiernego rozmieszczenia materiału morenowego w lądolodzie.

Jeziora, klasyfikacja, osady jeziorne.

Jezioro - naturalny zbiornik wody zawierający obniżenie na pow ziemi i nie mający bezpośredniego połączenia z morzem. Są one różne pod różnymi względami:

-wielkości - największe to m Kaspijskie 359 tyś km² , J. Górne w Am Pół 88440km².

-głębokości - j Bajkał 1740m

-pod względem przepływów

a)przepływowe - charakterystyczne dla klimatu wilgotnego i umiarkowanego, są to j słodkie.

b)zamknięte - charakterystyczne dla klimatu suchego i półsuchego, są słone, wokresach suchych są to bardzo duże kałuże błotne mogące wyschnąć.

-pod względem pochodzenia

a)tektoniczne(zapadliskowe) - związane z budową geologiczną, znajdują się w dnach tektonicznych, zbocza mają strome, są wydłużone.

b)polodowcowe - zw z lodowcami, są różne, mogą występować w różnych formach terenowych, j moren dennych, wytopiskowe. Jeziora morenowe są różnej głębokości, gdy wysycha składa się z kilku innych, mniejszych.

*j moreny czołowej - na czele moreny

*j rynnowe - są to przegłębienia w rynnie polodowcowej, w długich rynnach polodowcowych mogą się rozkładać jedno po drugim

*j karowe - (cyrkowe) jeziora górskie, dawne pola firnowe wytworzone przez lód lodowcowy, zajmują małą pow ale są głębokie

*j zastoiskowe - podczas postoju lądolodu jako jeziora przylodowcowe, obecnie ich nie ma

c)wulkaniczne - w nieczynnych lub wygasłych wulkanach, nie są duże ale głębokie i powstały przez lawę, która zastygła między potokami i tworzy się rynna wykorzystana przez jezioro.

d)rzeczne - odcięte od koryta rzeki, różna głębokość np. meander.

e)nadbrzeżne - powstają nad brzegiem mórz, odcięte od morza przez wał brzegowy lub wydmę

f)eoliczne - na polach wydmowych(parabolicznych), niewielkie i płytkie, krótkie zbocza

g)antropogeniczne - sztuczne, zalewy, zapory.

Podział jezior pod względem biologicznym.

-eutroficzne - bogate w subst odżywcze(zw azotu i fosforu), występują zwłaszcza na pojezierzach, nie są głębokie, zawartość tlenu jest mała w dole jeziora, więcej przy pow, bujność życia organicznego(zw i rośliny), obumiera tu duża masa roślin i szczątki opadają na dno jeziora, a tle znajdujący się w jeziorze jest zużywany do rozkładu tych cz, tlen może zanikać i pojawia się siarkowodór.

-dystroficzne - pośrednie i subst org to główne zw próchniczne, rozwijają się torfowiska, w j tych znajdują się kwasy: huminowy, które przedostają się do wód z lasów iglastych, w j tych rozwija się tylko określony typ roślinności i zwierząt; wraz z kwasami przedostają się różne inne związki niezbyt rozłożone(ze ściółki) i na dnie powstaje utwór podobny do torfu, woda jest tutaj żółta.

-oligotroficzne - są b ubogie w życie organiczne, występują w górach, są głębokie, otoczone skałami(zwietrzelina skalna), są tam subst odżywcze: sole min i subst org. Woda zawiera dużo tlenu i dlatego subst org ulegają silnej i szybkiej mineralizacji. W osadach jest b mała liczba szczątek, woda jest czystsza(zielonawo niebieska).

OSADY JEZIORNE.

Muły jeziorne.

-kreda jeziorna - zbudowana z CaCO₃, z dysocjacji jonów wapiennych w wodzie na rośliny wodne, gdy muł jest wilgotny jest biały, kiedy wysuszony jest szary, gdy ma grubość do 3m izoluje dno jeziora od wód gruntowych.

-gytia - skl się z 3 komponentów: masa org, roślinna, plankton; silnie rozdrobniona i przeobrażone przez faunę dna jeziora, powstaje w jeziorach oligotroficznych. Później powstają drobne kuleczki zwane katragerową - CaCO₃ i masa min skl się z drobnych cz iłowych, pyłowych przemieszczanych do zbiorników wodnych przez wiatr.

-sapropel - w j eutroficznych w skutek procesów gnilnych, jest on tłusty i mazisty w dotyku, ma w skł obumarły plankton, muł autoktoniczny.

-dy - w j dystroficznych z mat przenoszonego do jeziora, skł się z brunatnej materii org dostarczanej z otoczenia w postaci pasów kulwowych oraz jako łuski, kora, utwór jest silnie kwaśny, jest to mat allogeniczny.

DEGLACJACJA I JEJ RODZAJE.

Jest to proces wycofywania się lodowca, jego zanikanie:

-deglacjacja frontalna - zanikanie lodowca od czoła, w skutek topnienia cofa się całe czoło lodowca. Formy z nią związane: sandry, moreny czołowe i rynny podlodowcowe.

-deglacjacja arealna - zanikanie lodowca od pow, gdy topnienie doprowadza do obniżenia brzeżnej strefy lodowca i powstania pod pokrywą moreny powierzchniowej wielkich płatów martwego lodu i zamierającego lodu. Formy z nią związane: kemy, moreny martwego lodu, doliny wód roztopowych, terasy kemowe.

Wietrzenie fizyczne i chemiczne Wietrzenie fizyczne i procesy

Proces wietrzenia polega na rozdrabnianiu skały co prowadzi do zmniejszenia jej zwięzłości i spoistości.

Czynnikami atakującymi powierzchnię ziemi, zbudowaną z różnorodnych skał jest:

-słońce, -promieniowanie słoneczne, -woda jej ilość i jakość, -gazy, -świat organiczny.

Działalność tych czynników powoduje zmiany fizyczne i chemiczne podłoża skalnego.

Procesy doprowadzające do zmian fizycznych nazywamy wietrzeniem fizycznym (inaczej mechanicznym). Jego rezultatem jest rozpad skały.

Proces doprowadzający do zmian chemicznych nazywamy wietrzeniem chemicznym. Jego rezultatem jest rozpad skały.

Oba te procesy wzajemnie na siebie oddziaływują a nawet się potęgują. Rzadko działają równocześnie przeważnie na przemian.

Wietrzenie fizyczne następuje pod wpływem:

a)nasłonecznienia (insolacji)

-rozpad ziarnisty skały - spowodowany zmianami temperatury, wielokrotnym na przemian ogrzewaniem i ochładzaniem,

-łuszczenie się skały - spowodowane nagrzewanie się warstwy powierzchniowej skały. Tworzą się wówczas drobne pęknięcia napowierzchniowe - równoległe do powierzchni skalnych.

-rozpad blokowy - na skutek ochładzania skały partie zewnętrzne kurczą się bardziej niż wewnętrzne , powstają szczeliny prostopadłe do poprzednich, dzieląc warstwę powierzchniową na płaty, bloki i okruchy.

b)zamrozu

wietrzenie mrozowe polega na rozsadzaniu i rozdrabnianiu skały przez zamarzającą wodę. Woda wolna, która wypełnia pory i szczeliny zamarza w temperaturze 0°C, powiększa wówczas swą objętość o 95%, im częstsze są wahania temperatury, tym częściej zachodzi na przemian zamarzanie i odmarzanie wody w szczelinach i tym większe są efekty wietrzenia mrozowego.

c)parowanie - (skały ilaste, łupki, iły gliny z dużą ilością części iłowych)

Skały w stanie wilgotnym pęcznieją, stają się zwięzłe i spoiste. W czasie suszy woda wyparowuje ze skały, skała pęka, powstają wieloboki (o różnej długości boków) zwane poligonami.

d)oddziaływania biosfery (organizmów roślinnych i zwierzęcych) np. Korzenie rozrastając się wywierają nacisk na skałę powodując jej niszczenie.

Wietrzenie chemiczne doprowadza do rozkładu skały i do przeobrażenia jej składu chemicznego i mineralnego. Głównym czynnikiem wietrzenia chemicznego jest woda opadowa, która zawiera gazy pobrane z powietrza, tlen, azot, dwutlenek węgla oraz w niewielkich ilościach amoniak, tlenek azotu i chlor. Woda wsiąka w głąb podłoża skalnego, rozpuszcza różne minerały tworzy nowe związki i aktywne składniki przyspieszające dalsze wietrzenie, Są to: kwas siarkowy, kwas węglowy oraz kwasy humusowe, dostarczane przez gnijącą materię organiczną. Wyżej wymienione czynniki wietrzenia chemicznego powodują w zależności od składu chemicznego:

a)utlenianie (oksydację) - w skutek czego ciała beztlenowe przechodzą w tlenowe np. Siarczki w siarczany, czarny magnetyt w czerwony hematyt. Pod wpływem utleniania ciemne substancje organiczne zawierające węgiel ulegają rozjaśnieniu.

b)rozpuszczanie (solucję) - następuje wtedy gdy minerał pod wpływem wody jest całkowicie lub częściowo odprowadzany do roztworu.

c)uwęglanowienie (karbonatyzację) - polega na wypieraniu przez wodę zawierającą CO₂, węglanów wapnia, magnezu, żelaza i na rozkładaniu krzemianów oraz glinokrzemianów i przechodzeniu ich w węglany.

d)uwodnienie (hydrację) - polega ona na łączeniu się niektórych minerałów z wodą a więc przechodzeniu minerału bezwodnego w uwodniony (np. Czerwony hematyt po połączeniu się z wodą przeobraża się w żółty limonit).

e)hydroliza - pod wpływem wody zawierającej CO₂ następuje w procesie hydrolizy rozpad minerałów na kwaśne i zasadowe. Wskutek tego procesu ulegają rozkładowi krzemiany a szczególnie skalenie. Hydroliza ma duże znaczenie jeśli chodzi o żyzność gleb.

Wiatry. Wiatr jest zjawiskiem powszechnym. Poziomy ruch powietrza zachodzi wszędzie na obszarze kuli ziemskiej. Na morzach i oceanach tworzy fale i prądy, na lądach charakterystyczne formy eoliczne. Wiatr niszczy, buduje i transportuje. Przebieg i rozmiary tej działalności zależą od siły i przeważających kierunków wiatru.

Działalność wiatru zależy przede wszystkim od charakteru podłoża.

Największa działalność wiatru:

-obszary gdzie nie ma szaty roślinnej i grunt jest suchy, a więc w strefach o klimacie suchym i półsuchym,

obszary nadmorskie,

-pola uprawne pozbawione ochronnej pokrywy roślinnej.

Działalność transportowa wiatru:

Przebieg transportu zależy od:

-siły wiatru, -okresu działania wiatru, -materiału podłoża.

Rodzaje transportu eolicznego:

a)pełzanie

b)podskakiwanie (skokowe przemieszczanie ziaren piasku)

c)zawieszenie (utrzymywanie się w zawieszeniu na przestrzeni od kilku metrów do kilku tys. km.) - materiał bardzo drobno ziarnisty

d)przetaczanie - ulegają jemu grube ziarna

e)zaokrąglanie ziaren - efekt transportu.

Działalność budująca wiatru:

1)mikroformy

-zmarszczki - olityczne drobne nabrzuszenia (grądy),długość zmarszczek zależy od prędkości wiatru powodującego sfalowanie powierzchni piaszczystych. Przemieszczają się zgodnie z kierunkiem wiatru.

-języki piaszczyste - inaczej cienie piaszczyste powstają za przeszkodą, za kamieniami, gdy przeszkody są większe np. Drzewa, duże głazy, zmuszają do osadzania się piasku. Jeżeli piasek jest osadzony przed i za przeszkodą, rosną w tym miejscu nieregularne kopce i pagórki.

2)mezoformy

-wydmy -wzniesienie piaszczyste usypane przez wiatr (transportowany wiatrem piasek zatrzymuje się na przeszkodach tj. głazy, pagórki, krzewy i tworzy wyniosłości- czyli wydmy)

*piaszczyste - powstają i rozwijają się na obszarach pustynnych (wydmy pustynne), na piaszczystych wybrzeżach morskich (wydmy nadmorskie_, na piaszczystych równinach rzecznych (wydmy środkowe)

*podłużne - wydmy układające się równolegle do kierunku wiatru. Występują na pustyniach i w dolinach rzek

*poprzeczne- układają się prostopadle do kierunku wiatru, występują na wybrzeżach rzadziej na pustyniach. Powstają na obszarach o umiarkowanej sile wiatru i dużej ilości piasku.

*barchany - wydmy o kształcie sierpa z ramionami wysuniętymi zgodnie z kierunkiem panującego wiatru.

*wydmy paraboliczne i łukowe - powstają wtedy gdy dwa końce przesuwanego przez wiatr barchanu, zostaną unieruchomione przez roślinność lub wilgotne podłoże, podczas gdy środek posuwa się naprzód.

Pomiędzy ramionami wydmy parabolicznej znajduje się misa deflacyjne) a, szybsze przemieszczanie części środkowej może doprowadzić do rozerwania wydmy parabolicznej i powstania wydmy podłużnej. Wydmy paraboliczne - najbardziej powszechne w Polsce.

3)makroformy

*drra - długie i szerokie wały piaszczyste o długości do 800 km, szerokości 1-3 km i 50 - 450 m wysokości. Są to zęby tektoniczne przykryte piaskiem wydmowym powstały prawdopodobnie z połączenia wielu form wydmowych.

Budowa Ziemi: W kuli ziemskiej można wydzielić kilka koncentrycznych warstw (powłok) o różnym składzie i/lub cechach fizycznych, które nazywa się geosferami. W najszerzej przyjętym podziale wyróżnia się: skorupę ziemską, płaszcz Ziemi (górny i dolny), oraz jądro Ziemi (zewnętrzne i wewnętrzne). Skorupa ziemska oraz najwyższa część płaszcza składają się na litosferę (w niektórych starszych podziałach litosfera była utożsamiana ze skorupą ziemską).

skorupa ziemska - zewnętrzna powłoka kuli ziemskiej otoczona hydrosferą i atmosferą, a w głębi granicząca z płaszczem Ziemi (wzdłuż nieciągłości Moho). Grubość jej waha się od 5 do 80 km mając zdecydowanie większą miąższość na obszarach lądowych. Jest to powłoka typowo skalna, sztywna. Można w niej wyróżnić trzy zasadnicze warstwy: osadową, granitową i bazaltową. W części oceanicznej jest to warstwa osadowa i bazaltowa, w części suboceanicznej (subkontynentalnej) osadowa, niewielkiej grubości granitowa (często nieciągła) i bazaltowa i w części kontynentalnej osadowa, granitowa i bazaltowa. Wraz ze skalną częścią górnego płaszcza (kruchej i sztywnej warstwy perydotytowej) tworzy litosferę

astenosfera (warstwa Gutenberga) - warstwa górnego płaszcza występująca bezpośrednio pod litosferą. Jest to geosfera odznaczająca się znacznie większą plastycznością, w związku z częściowym stopieniem skał w jej obrębie. Pojawia się na głębokości od 10 do 100 km i sięga do ok. 350 km pod powierzchnią Ziemi.

płaszcz Ziemi - warstwa kuli ziemskiej leżąca pomiędzy skorupą ziemską a jądrem Ziemi. Przyjęty jest pogląd, że procesy zachodzące w płaszczu Ziemi są źródłem energii dla diastrofizmu. Sięga do ok. 2900 km od powierzchni Ziemi. Część płaszcza pomiędzy astenosferą a jądrem Ziemi nazywa się mezosferą.

jądro Ziemi (barysfera) - centralna część kuli ziemskiej poniżej 2900 km składające się z części zewnętrznej najprawdopodobniej w stanie płynnym i części wewnętrznej najprawdopodobniej będącej ciałem stałym.

Litosfera do 70 km, granity, bazalty, gęstość 2,6 - 7,7 g/cm³ Astenosfera do 100km, półpłynny bazalt i perydotyt, 3.0-3.3 g/cm³ Mezosfrea do 2500 km z perydotytu z Cr i Ni. 5.0 - 6,5 g/cm³ Barysosfera zbud z Fe i Ni, konsyst nieznana. Cokół kontynent skaly osadowe(Si, Al.,O₂) 0,16 km, nast. Granit od 10-30 km, azaltowa 20-30 km. Ruchy endogeniczne (wewnętrzne): ruchy distroficzne(izostatyczne, pirogeniczne, diktyogeniczne, orogeniczny), plutonizm , wulkanizm, trzęsienia ziemi. ruchy izostatyczne - pionowe ruchy bloków skorupy ziemskiej lub całej litosfery będące przejawem kompensacji izostatycznej, tj. przywracania zakłóconej równowagi przez fałdowanie, gromadzenie osadów, powstawanie lub zanik pokrywy lodowej i.t.p. np. podnoszenie się obszarów zlodowaconych (Zatoka Botnicka) max. 1cm/rok, poglacjalne ponad 300 m., a jeszcze może 200 m.

ruchy epejrogeniczne - powolne i długotrwałe pionowe ruchy skorupy ziemskiej obejmujące najczęściej rozległe obszary (nawet całe kontynenty i morza), które nie powodują istotnych deformacji wewnętrznych, czyli zmian struktury. Często miały charakter oscylacyjny. Przyczyny różne (izostatyczne ruchy wywołują wędrówkę mas, poziomy nacisk, zmiany objętości podłoża kontynentów wynikające ze zmiany warunków termodynamicznych. Nie maja bezpośrednich przyczyn w zaburzeniu izostazji.ruch diktyogeniczne-wyniku tych ruchów powstały w neogenie i 4-rzędzie nabrzmienia i obniżenia podłużne lub kopulaste o zasięgu do kilkuset km. i wys do kilkuset m

. ruchy orogeniczne (ruchy górotwórcze) - intensywne, krótkotrwałe, epizodyczne i nieodwracalne ruchy skorupy ziemskiej obejmujące dość ograniczone obszary, prowadzące do dość istotnych deformacji wewnętrznych (przede wszystkim fałdowania) i w konsekwencji do powstania gór Trzęsienia ziemi: hipocentrum (ognisko) - miejsce z którego fale się rozchodzą, epicentrum - punkt najwcześniej uderzony, sejsmografy - urządzenia do rejestracji trzęsień Ziemi, obszary pensejsmiczne, - trzęsienia słabe,obszary asejsmiczne - wolne od trzęsień. Wulkanizm - ogół procesów polegających na wydobywaniu się lawy i towarzyszących jej gazów i par na powierzchnię Ziemi. gdzie ze stopienia skał tworzy się magma. Wyróżniamy lawę kwaśną i zasadową

Plutonizm - zjawiska prowadzące do powstania magmy i głębinowych skał magmowych. Intruzje (wtargnięcia magmy w skały już istniejące) dzielimy na intruzje zgodne (wchodzące w przestrzenie na granicach warstw) np. lakolity, sille , lopolity, oraz intruzje niezgodne (przerywające, przetapiające warstwy istniejące) np. batolity, dajki, żyły kominowe.Formy utw przez sily wewn: f planetarne (baseny ocean i cokoly kont); f strukturalne poch tekton (niziny, wyzyny, gory); f stukt poch wulk (kratery, kaldery); Pseudowulkany, F halokinetyczne (wysady solne, kratery meteoryt); F strukt w obrębie basenów oceanicznych (szelfy, stoki kont, dna basenow oc, grzbiety i waly srodoc, rowy ocea, łuki wyspowe, załukowe baseny morskie) Wietrzenie - zmiany fizyczne i chemiczne dokonujące się w skale, gdy jest ona wyeksponowana na działanie atmosfery, hydrosfery i biosfery. Powoduje to rozpad skał i minerałów, a w trakcie działania czynników chemicznych i rozkład.Wietrzenie dzielimy na mechaniczne (fizyczne) i chemiczne.Wietrzenie mechaniczne (dezintegracja) - odłączanie fragmentów skał od pierwotnej całości lub rozdzielanie skał na drobniejsze fragmenty bez zmiany ich składu chemicznego.Wietrzenie mechaniczne wywoływane jest przez:

zróżnicowane rozszerzanie się skał wywołane zmniejszaniem się ciśnienia wskutek odciążenia, następujące wówczas, gdy powierzchnia jej zostaje odsłonięta, wzrost obcych kryształów, takich jak lód lub sól w szczelinach i porach skał (sól działa silniej niż lód),,nierównomierne rozszerzanie się i kurczenie ziaren mineralnych wywołane niejednakowym lub nagłym ogrzaniem i oziębianiem powierzchni skały,

Rośliny swoimi korzeniami też powodują rozsadzanie skał.

Charakterystyczne łuszczenie się warstw skały wzdłuż linii najmniejszej wytrzymałości nazywa się eksfoliacją.

Wietrzenie chemiczne (dekompozycja) - rozkład struktury chemicznej w obrębie ziaren mineralnych pierwotnej skały.Wietrzenie chemiczne zachodzące w skałach są bardzo silnie związane z wodą będącą zarówno reagentem jak i nośnikiem produktów reakcji. Procesy wietrzenia chemicznego to:utlenianie i redukcja, często dotyczy związków żelaza, którego w skałach jest zazwyczaj bardzo dużo, np. utlenianie tlenku żelazawego do żelazowego. hydroliza - tj. rozkład minerałów pod wpływem wody np. rozpuszczanie oliwinu. hydratacja (uwodnienie) - łączenie niektórych minerałów pod wpływem wody np. przeobrażenie hematytu w limonit.reakcja wymiany - zastępowanie jednych kationów w sieci krystalicznej minerałów innymi z wody gruntowej. chelatowanie (chelatacja), polega na uruchomieniu kationów np. Fe i Al poprzez tworzenie związków kompleksowych składających się z kationów i cząstek organicznych, Podstawowe czynniki w wietrzeniu chemicznym: aktywność biologiczna, warunki klimatyczne: temperatura i dostępność wody, skład mineralny skały macierzystej, rzeźba terenu, czas.

9.Działalnośc rzeczna, formy koryt rzecznych.

Rzeka- masa wody płynąca w korycie naturalnym pod wpływem siły ciężkości.

Klasyfikacja zwyczajowa cieków:

-strumyki- strumienie- potoki- rzeki małe, duże, średnie.

Klasyfikacja cieków pod względem czasu płynięcia:

-stałe-ciągle płyną, -okresowe- zanikają, -epizodyczne- okazjonalnie, jak jest np. dłuższy opad.

Transport- odbywa się w różny sposób, jest potrzebna różna siła. Materiał ulega obróbce szybko lub wolno, następuje w wodzie poprzez zderzanie się cząsteczek.

-materiał rozpuszczony- różnego rodzaju jony chlorkowe, potasowe, manganowe. W zależności od ich ilości wodę dzieli się na klasy: niska, średnia, podwyższona, wysoka.

-materiał uniesiony- materiał organiczny głównie części roślinności przybrzeżnej, gałęzie.

-materiał zawieszony- drobne cząstki śr.<0,02 mm, pochodzi z niszczenia dorzecza.

-materiał toczony i wleczony-transportowany po dnie koryta, piaski, żwiry, otoczaki, niekiedy głazy nawet.

Niszczenie- erozja wgłębna, wsteczna, boczna, denna.

-wgłębna- oddziaływuje na podłoże przez eworsję- przegłębienie , niszczenie dna koryta, skutkiem nagłego ruchu wody, materiał pochodzący z rumowiska; ebrazję- niszczenia dna i brzegów koryta poprzez uderzanie materiału, ostre krawędzie; kawitację- zachodzi wtedy gdy woda płynie z dużą prędkością, powstaje między nimi próżnia i duże ciśnienie do 30 tyś. atmosfer, powoduje rozkruszanie i wyrywanie materiału z dna.

-boczna- podcinanie zewnętrznych części brzegu, przez co brzeg staje się kręty-rzeki meandrujące.

-denna- hydrauliczne rozmywanie brzegów koryta.

Akumulacja- zachodzi tam gdzie zmniejsza się siła transportowa.

-sedymentacja-powolne opadanie materiału na dnie koryta,

-akracja- zwolnienie procesów wleczenia materiału po dnie, aż do jego ustabilizowania,

-inkursja- staczanie się różnych ziaren do obniżeń w dnie koryta i tam gromadzenie się,

-dekantacja- wytrącanie się materiału drobnoziarnistego na pow. tarasu.

Formy dna koryta w zależności od prędkości płynięcia wody.

-f. falista 45cm/s-ryplemarki, -f.wydmowa 45-75cm/s-fale piaskowe,

-f.płaska 75-120cm/s-płaskie dno, -f.antywydmowa 120-170cm/s-garby.

Rodzaje koryta:

Płaskie- najżadziej, główny nurt środkiem koryta; powstają mielizny.

Kręte- najbardziej powszechne, krętość jest wymuszona, główny nury jest spychany w stronę przeciwległą, również obrywy skalne przyczyniają się do krętości koryta.

Meandrująca- powstają w szerokich dolinach, środkowy bieg rzeki, niski spadek. Meandrem jest odcinek koryta złożony z 2 zakoli: prawego i lewego. W obrębie meandru nurt towarzyszy brzegom wklęsłym i przerzuca się w odcinku brodu spod jednego brzegu wklęsłego pod przeciwny brzeg wklęsły. bok wklęsły silnie niszczony(przy boku najgłębiej) bok wypukły dobudowywany(najpłycej) odcinek najbardziej wyprostowany-bród -występują tam mielizny. Kres wędrówki meander osiąga, gdy rzeka wyprostowuje swoje koryto, przekształca się w starorzecze, które jest zamulone, następuje zatorfienie meandrów.

Roztokowe- bieg górny, wysoki spadek (obszary górskie), koryto dzieli się na wiele ramion, postać warkocza, maja rzeki określane jako dzikie lub zdziczałe; charakterystyczną ich cecha są bardzo duże wahania rwącego przepływu, w czasie roztopów cała dolina zalana jest wodą typowe; płytkie; odsypy żwirowo- piaskowe-łachy i wyspy zarośnięte.

Anastomozujące- koryto ma dużo ramion, duża stabilność, gęsta roślinność pokrywa brzegi rzeki np. Narew w NPN, koryta wąskie i głębokie (stosunek 2,5 do 10).

Wieczna zmarzlina, procesy i formy w klimacie zimnym.

Klimat peryglacjalny to obszar gdzie dzisiaj w przeszłości mróz stworzył struktury i wszelkie inne formy terenowe. Cechą klimatu zimnego jest obecność wiecznej zmarzliny. Grunt przez X lat jest skuty mrozem, sięga do różnej głębokości. Na Syberii najwięcej 1500m, północna część Płw. Skandynawskiego, północna część Kanady, Grenlandia, Szpicbergen 380m. Obecnie obszary z przemarzniętym gruntem zajmują 35 mln km2.

Działalność mrozu przejawia się tam gdzie wieczna zmarzlina rozmarza-strefa czynna wiecznej zmarzliny waha się od 0,5 m do 4 m. W różny sposób:

-pękanie, -pęcznienie, -wietrzenie mrozowe (zamróz), -podnoszenie, -sortowanie.

1.Pękanie- głównie ulegają skały luźne, piaszczysto- żwirowe i powierzchnia skały z lodem. Nagły spadek temperatury od -10 do -30C powoduje kurczenie się lodu i następuje pękanie skały- pojawia się szczeliny. W czasie kolejnych roztopów w te szczeliny dostaje się woda i zamarzając rozszerza już istniejące szczeliny, które klinowe zanurzają się w głąb gruntu (żyły, kliny lodowe).

2.Pęcznienie- podlegają skały osadowe: iły, iłołupki, gliny. Są to pionowe i poziome ruchy powierzchni gruntu wywołane tworzeniem się lodu gruntowego z wody grawitacyjnej, higroskopowej, błonkowatej.

3.Wietrzenie mrozowe- woda wpływa w pory i szczeliny w skale. Wskutek obniżenia się temperatury poniżej 0C woda ta zamarza, a zamarzając powiększa swą objętość o ok. 9%, przez co wywiera duże ciśnienie na otaczającą skałę i powoduje jej kruszenie.

4.Podnoszenie- tzw. rośnięcie kamieni, w czasie zamarzania grunt ulega podniesieniu na skutek pęcznienia (lód gruntowy).

5.Sortowanie- nagromadzenie materiału.

Formy mrozowe i struktury mrozowe.

1.Żyły, kliny mrozowe- w wyniku pękania mrozowego. Proces powstawania klina lodowego rozpoczyna się od powstania w okresie nagłych spadków temperatury, gdy pokrywa roślinna jest bardzo uboga, a pokrywy śnieżnej jest brak lub jest bardzo cienka, szczeliny lub szczelin kontrakcji termicznej. Owe szczeliny w okresie zimy wypełnione są śniegiem, a w czasie roztopów dostaje się do nich woda. W czasie następnej zimy woda zamarzając w szczelinach rozszerza już istniejące formy, powodując tworzenie pionowych żył lodowych lodu masywnego, które klinowo zanurzają się w głąb gruntu. Następnie gwałtowne spadki temperatury powodują powstanie kolejnych szczelin w obrębie już istniejących żył lodowych. Coroczne pękanie żyły lodowej oraz zamarzanie w utworzonej szczelinie wody, doprowadza do poszerzenia jej rozmiarów i utworzenia klina lodowego.

-syngenetyczne- powstają równoznacznie z materiałem, w którym się tworzyły (dna dolin rzecznych, aluwia),

-epigenetyczne- wykształcają się w materiale już złożonym, znacznie więcej, na żwirowniach często spotykamy, zdeformowane.

2.Gleby poligonalne- w wyniku pęcznienia i segregacji mrozowej

-pierścienie kamieniste- występują pojedynczo lub w grupach. Znane są nadmorskich równin Szpicbergenu. Średnica ich waha się od 0.5m do 3m.

- poligony kamieniste- mogą powstawać zarówno miarę bocznego rozrastania się pierścieni kamienistych, jak również w czasie tworzenia wieloboków szczelin mrozowych powstających przy gwałtownych spadkach temperatury.

3.Tarasy i pasy soliflukcyjne- w wyniku soliflukcji.

4.Terasy krioplanacyjne- w wyniku soliflukcji i w. mrozowego.

5.Ałasy- jeziorka termokrasowe, powstają w wyniku wytopienia się lodu gruntowego.

6.Pagóry mrozowe- w wyniku pęcznienia mrozowego.

- pingo- największa forma pagórów, wys. Do 80m, średnica podstawy do kilkuset m, w planie kształt owalny, powierzchnia spękana, na powierzchni osad rzeczny lub jeziorny, a wewnątrz lód. Może być otwarte i zamknięte.

- palas- pagóry pojawiające się w obrębie mokradeł do 3m; są wykształcone w obrębie torfu

-bugry- małe, tworzą się tam gdzie pod jeziorami nie ma zmarzliny. Zbudowane z materiału gliniastego z lodu segregacyjnego; przykryte warstwa darni.

7.Inwolucje- struktury mrozowe- nie są widoczne gołym okiem; okolice Tykocina.

-faliste, -amorficzne, -słupowe.

1

---