Alpy, fr. Alpes, niem. Alpen, wł. Alpi, słoweń. Alpe, najwyższy obszar górski w Europie; ciągną się łukiem otwartym ku pd., od Zat. Genueńskiej po Małą Niz. Węgierską, na terytorium: Niemiec, Włoch, Francji, Szwajcarii, Monako, Liechtensteinu, Austrii i Słowenii; dł. 1200 km, szer. 150-260 km; najwyższy szczyt Mont Blanc, 4807 m.

Dzielą się na Alpy Zachodnie, wyższe i masywniejsze, i Alpy Wschodnie, niższe, bardziej pocięte dolinami rzek; linia podziału biegnie poprzecznym obniżeniem od Jez. Bodeńskiego, doliną górnego Renu, przez przełęcz Splügen i dolinę San Giacomo do jez. Como. W Alpach Zachodnich występuje strefa krystal. (Alpy Nadmorskie, Alpy Kotyjskie, Alpy Delfinackie, Alpy Graickie, Alpy Sabaudzkie, Alpy Pennińskie, Alpy Lepontyńskie, Alpy Berneńskie, Alpy Glarneńskie) oraz wapienna i fliszowa (fr. Alpy Wapienne, szwajc. Prealpy). W Alpach Wschodnich wyróżnia się strefę krystal. Alp Centralnych (Alpy Retyckie, Wysokie Taury, Niskie Taury, Alpy Noryckie, Alpy Kitzbühelskie) i 2 strefy wapienne: Północne Alpy Wapienne (Alpy Algawskie, Alpy Bawarskie Alpy Wapienne, Alpy Salzburskie, Alpy Dolnoaustriackie) i Południowe Alpy Wapienne (Alpy Bergamskie, Dolomity, Alpy Karnickie, Karawanki, Alpy Julijskie, Alpy Kamnickie).

Budowa geologiczna. Powstały w orogenezie alp., ostatecznie się wypiętrzone w trzeciorzędzie. A. charakteryzuje budowa fałdowo-płaszczowinowa. W Alpach Zachodnich rozróżnia się zewn. strefę płaszczowinową — helwecką (osady mezozoiku i paleogenu, miejscami jako flisz, z masywami krystal.: Pelvoux, Mont Blanc, Święty Gothard) i wewn. strefę płaszczowinową — pennińską (łupki krystal. mezozoiku). W Alpach Wschodnich (strefa austryjska) rozróżnia się część osiową (mezozoiczne skały magmowe i metamorficzne) i obrzeżające ją od pn. i pd. strefy płaszczowinowe (dolomity i wapienie). Od pn. i pd. przylegają do A. zapadliska przedgórskie wypełnione trzeciorzędową molasą (zlepieńce, piaskowce, iły).

Rzeźba A. powstała w okresie trzeciorzędowym i czwartorzędowym w wyniku kilkufazowego wypiętrzenia sfałdowanego górotworu przy równoczesnym oddziaływaniu procesów niszczących (wietrzenia, erozji rzecznej i lodowcowej). Formy terenu wykształciły się odmiennie w poszczególnych strefach, w zależności od rodzaju i odporności skał.

W zewn. strefie najmniej odpornych skał fliszowych przeważają stosunkowo niskie (do ok. 1800 m) wzniesienia o łagodnych stokach. W strefie wapiennej (wys. do 3000 m) występują głęboko wcięte doliny rzeczne, stoliwa górskie o b. stromych stokach, baszty skalne i turnie; rozwinięte zjawiska krasowe, zwł. w Północnych Alpach Wapiennych (Hochschwab, Totes Gebirge, Tennengebirge, Hagengebirge); największe systemy jaskiń krasowych powstały w Alpach Prowansalskich, Delfinackich i Sabaudzkich (najgłębsza jaskinia Mirolda, 1733 m). Najbardziej wysokogórski charakter mają A. w strefie krystal.; dzięki wielkiej odporności skał zachowały się tu ostre rysy rzeźby glacjalnej z plejstocenu (wg E. Brücknera i A. Pencka A. przeszły 4 zlodowacenia: günz, mindel, riss i würm); w wyniku egzaracji powstały typowe dla krajobrazu alp. kilkupiętrowe cyrki, doliny (żłoby) lodowcowe (często zawieszone), wygłady skalne.

Klimat. A. stanowią granicę klim. między strefą umiarkowaną i podzwrotnikową; po pn. stronie A. przeważa chłodniejsze powietrze polarno-mor. z pn. zach. i zach., natomiast od strony pd. dociera (zwł. wiosną i jesienią) cieplejsze powietrze znad M. Śródziemnego, a od wsch. suchsze, zimą chłodne powietrze kontynent. znad Kotliny Panońskiej. Średnia temperatura miesięczna w styczniu najwyższe wartości osiąga u podnóży: w Alpach Nadmorskich ok. 8°C, po pd. stronie ok. 0°C, po pn. — ok. -2°C; na wys. 2500 m średnia temperatura w styczniu spada do ok. 0°C; w kotlinach i dolinach zimą często tworzą się zastoiska chłodniejszego powietrza, w których dochodzi do silnych spadków temp. (poniżej -30°C); w zagłębieniu na Gstettner Alm (w masywie Dürrenstein) absolutne minimum wynosi -53°C. Średnia temperatura w lipcu: ok. 24°C w Alpach Nadmorskich, ok. 20°C na pd. i 19°C na pn., na wys. 2500 m ok. 5°C. Najwięcej opadów otrzymują Alpy Zachodnie, do 3000 mm, miejscami do 4000 mm rocznie; w Alpach Wschodnich pasma zewn. eksponowane na pn. i pd. — 2500-3000 mm. Najsuchsze są wewn. doliny o biegu południkowym i kotliny: suma opadów maleje poniżej 1000 mm (lokalnie do 500 mm). Powyżej 2300 m opady występują niemal wyłącznie w postaci śniegu (co w połączeniu z ich obfitością prowadzi do tworzenia się grubej i trwałej pokrywy śnieżnej). Granica wiecznego śniegu przebiega na wys. od 2500 m na stokach pn. do 3200 m na pd. i w suchych obszarach wewnętrznych. W związku z napływem nad A. mas powietrznych o różnych właściwościach oraz zróżnicowaną rzeźbą terenu w A. występują charakterystyczne wiatry regionalne i lokalne: fen, bise, górsko-dolinne, lodowcowe; chłodne powietrze spływające z gór jest przyczyną zimnych wiatrów w ich sąsiedztwie, jak mistral w dolinie Rodanu. Współczesne zlodowacenie A. obejmuje ok. 4000 km², z czego 2/3 przypada na Alpy Zachodnie; do najsilniej zlodowaconych części A. należą: Monte Rosa, Finsteraarhorn, Mont Blanc, Wysokie Taury; największe lodowce w Alpach Zachodnich: Aletsch (pow. 86,8 km², dł. 24,7 km), Gorner, Mer de Glace, w Alpach Wschodnich — Pasterze.

Stosunki wodne. Dzięki dużej wilgotności i wysokiemu współczynnikowi odpływu (60-90%) A. są ważnym węzłem hydrograf. Europy; stąd biorą początek Ren, Rodan, Pad oraz dopływy górnego Dunaju (Lech, Inn, Izara, Aniza); rzeki płyną w głęboko wciętych dolinach, w Alpach Zachodnich przeważnie w poprzecznych, w Alpach Wschodnich w podłużnych, z odcinkami przełomowymi; zasilane wodami roztopowymi, a miejscami również lodowcowymi wykazują wysokie stany wód w środku lata i niskie w zimie; ich duże zasoby energ. wyzyskują liczne elektrownie. Największe jeziora leżą u podnóża A., po pn. stronie: Genewskie, Bodeńskie, Czterech Kantonów, Zuryskie, po pd.: Garda, Maggiore, Como.

Świat roślinny. Termiczna piętrowość klimatu Alp powoduje piętrowe rozmieszczenie roślinności; na pd. u podnóża gór występuje roślinność submediterrańska (widne dąbrowy, lasy kasztanowe); na wsch. roślinność ma charakter stepowo-leśny z widnymi lasami dębowymi; na podgórzach pn. rosną lasy liściaste i mieszane z dębami i bukami; od wys. 500-800 m rozciągają się piętra lasów górskich (buk, jodła, wyżej świerk, miejscami sosna, najwyżej modrzew i limba); górna granica lasu leży w centrum gór na wys. 2000-2400 m, na pd. 1700-2000 m i na pn. 1600-1900 m; ponad nią występuje piętro subalp. zarośli (kosodrzewina — tylko w Alpach Wschodnich — lub zarośla różanecznika), wyżej piętro muraw alp. (hal) i turniowe (subniwalne) oraz niwalne (pozbawione roślinności, pola firnowe i lodowce). Flora alp. odznacza się bogactwem gat. i licznymi endemitami.

Świat zwierzęcy Alp uległ silnemu wyniszczeniu przez człowieka, niektóre gat. są bliskie wyginięcia (np. koziorożec alp.). Typowe zwierzęta alp. występują gł. w strefie wysokogórskiej; ze ssaków: kozica i koziorożec alp., zając bielak, świstak, polnik śnieżny; z ptaków: pomurnik, płochacz halny, pardwa, orzeł przedni, endemiczne wrończyk i wieszczek; z płazów np. endemiczna salamandra czarna. Dużo endemitów to bezkręgowce: m.in. ślimaki (np. 2 gat. przeźrotek i 2 gat. świdrzyków), motyl niepylak febus i 12 gat. górówek. W celu ochrony flory i fauny Alp utworzono wiele rezerwatów i parków nar. (m.in. Szwajcarski, Stelvio, Mercantour, Gran Paradiso, Vanoise).

Miejsce tradycyjnej gospodarki alp. zajął intensywny chów zwierząt w dolinach górskich i na pogórzu oraz towarowa gospodarka hod.; wypas stad bydła i owiec skupia się na halach położonych w pobliżu stałych osad (nie jest związany lub tylko w niewielkim stopniu z wypasem sezonowym); na opuszczonych halach wysokogórskich pojawiła się zabudowa rekreacyjno-wypoczynkowa oraz liczne obiekty sport.-turyst. czynne przez cały rok; wiele hal (zwł. w Alpach Wschodnich) zostało zalesionych, wprowadzono na nich gospodarkę łowiecką. A. są stosunkowo łatwo dostępne: przecinają je liczne drogi z tunelami, mostami, akweduktami; najważniejsze linie kol.: Lyon-Turyn (na trasie tunel Mont Cenis), Berno-Mediolan (tunel Simplon), Zurych-Mediolan (Tunel Św. Gotharda), Innsbruck-Werona, Salzburg-Villach (Tunel Tauryjski); drogi kołowe prowadzą przełęczami (najniższa Brenner) lub zbud. po 1960 dla wzrastającego ruchu samochodowego tunelami (najdłuższe pod Mont Blanc, Św. Gotharda i Arlberg). Rozwinięta turystyka i sporty zimowe (w A. istnieje największa na świecie liczba kolejek i wyciągów linowych).

---