LITERATURA

• Encyklopedia wiedzy o języku polskim pod red. Urbańczyka lub Polańskiego, tu: Składnia.

• Gramatyka współczesnego języka polskiego, tu: Topolińska, Karolak, Składnia.

• Renata Grzegorczykowa, Wykłady z polskiej składni.

• Stanisław Jodłowski, Podstawy polskiej składni.

• Zenon Klemensiewicz, Zarys polskiej składni.

• J. Labocha, Gramatyka polska, tu: Składnia.

• Alicja Nagórko, Zarys gramatyki polskiej, tu: Składnia.

• J. Podracki, Składnia polska. Podręcznik dla nauczycieli, studentów
  i uczniów.

POJĘCIE SKŁADNI

Składnia (syntaksa) - 1) podsystem (langue) języka dotyczący całego wypowiedzenia; 2) dział nauki o języku dotyczący komunikatu (budowa zdania);
3) rozumiana metajęzykowo jako dział nauki o języku opisuje reguły budowania, tworzenia wypowiedzeń z jednostek niższego rzędu, tj. leksemów, przekształconych fleksyjnie na człony składniowe.

Trzy obszary zainteresowań:

• związki składniowe (stosunki składniowe, zależnościowe)

• funkcja wyrazów w zdaniu

• szyk

GAŁĘZIE SYNTAKSY

Składnia synchroniczna (opisowa) - opisuje stosunki składniowe w ujęciu synchronicznym, statycznym.

Składnia diachroniczna - bada rozwój poszczególnych elementów składniowych
w poprzednich wiekach; dziedzina historii języka.

Składnia dialektologiczna (gwarowa) - zajmuje się stosunkami składniowymi właściwymi gwarom, dialektom polskim.

Składnia logiczna (gramatyka transformacyjno-generatywna) - pomija znaczenie, koncentruje się na regułach generowania mowy (Chomsky).

Struktura powierzchniowa i głęboka (głębinowa, zanurzona)

Struktura powierzchniowa - układ stosunków składniowych, które da się bezpośrednio zaobserwować w zdaniu.

Kasia uwielbia dostawać kwiaty.

Kasia uwielbia dostawać piątki.

podmiot orzeczenie dopełnienie dopełnienie

identyczna struktura powierzchniowa

Każdą dziewczynkę całuje jeden chłopiec. - minimum dwie struktury głębokie, jedna struktura powierzchniowa, minimum dwa znaczenia

Wybór prezydenta wszystkich zdenerwował.

PODSTAWOWE POJĘCIA SKŁADNI OPISOWEJ

Wypowiedzenie - zamknięta i ukształtowana składniowo jednostka informacji wprowadzona do polskiej terminologii syntaktycznej przez Zenona Klemensiewicza dla wszystkich jednostek składniowych zawierających predykację.

Związek składniowy (syntaktyczny) - 1) połączenie wyrazów (co najmniej dwuelementowa konstrukcja) o charakterze niepredykatywnym; 2) każda bezpośrednia zależność w zdaniu.

Segment (składnik) - niepodzielna składniowo część wypowiedzenia (składniowo, bo morfologicznie da się podzielić).

Pilny uczeń odrabia lekcje.

• pilny uczeń - związek składniowy

• odrabia lekcje

Na zdanie składają się związki składniowe, które są w relacji:

• szeregu (np. uczeń i uczennica)

• podrzędny-nadrzędny (np. pilny uczeń)

• forma nadrzędna - człon (wyraz) konstytutywny (nieredukowalny), określany

• forma podrzędna - człon określający, zdeterminowany, determinant

Grupa składniowa

• grupa nominalna - grupa podmiotu

• grupa werbalna - grupa orzeczenia

Charakter związku składniowego może być:

• werbalny - nadrzędnikiem jest czasownik

• adwerbalny - nadrzędnikiem jest przysłówek

• adjektywny - nadrzędnikiem jest przymiotnik

• nominalny - nadrzędnikiem jest rzeczownik

Leksemy składające się z kilku wyrazów, a uznawane za jeden segment:

• imiona i nazwiska (Anna Kowalska)

• nazwy ulic (ul. 1 Maja)

• nazwy własne (Sen nocy letniej)

• nazwy instytucji

• liczebniki złożone (1963)

• zaprzeczone orzeczenia (nie odrabia)

• formy zwrotne (robi się)

• formy analityczne (niech napisze, będę pisała)

• frazeologizmy (gonić w piętkę)

• zestawienia typu Boże Narodzenie

• leksemy nieciągłe (na biało)

• wyrażenia przyimkowe (po ulicy)

• wprowadzanie przez porównania (jak śnieg, niż morze)

ZWIĄZKI SKŁADNIOWE

Związki składniowe

człon podrzędny, człon podrzędny,

zależny gramatycznie niezależny gramatycznie

od członu nadrzędnego

związek związek związek

zgody rządu przynależności

wyraz nadrzędny

wymaga odpowiedniego

przypadka dla wyrazu

podrzędnego

WYPOWIEDZENIE

Predykacja - łac. praedicatio - orzekanie

• zawsze, gdy coś komuś komunikujemy

• może być zdaniotwórcza lub niezdaniotwórcza

Czynniki konstytuujące zdania (predykację zdaniotwórczą)

• verbum finitum (predykację zdaniotwórczą)

• forma bezosobowa (zrobiono, napisano, stoczono)

• czasowniki niefleksyjne (trzeba, można, należy, np. Trzeba co do tego uzyskać pewność.)

• konstrukcje z orzeczeniem imiennym, w którym w roli łącznika występuje zaimek to (np. Te pięćset rubli to mój cały majątek.)

Przykłady:

• Stać i patrzeć. - równoważnik zdania

• Chodzić prawą stroną jest bezpiecznie. - zdanie

• Brat senatorem. - równoważnik zdania (podmiot domyślny, np. jest, będzie, zostanie)

• Kto pierwszy? - równoważnik zdania

• Przed miesiącem. - równoważnik zdania

• Dokąd? - równoważnik zdania

• Na ramię broń! - równoważnik zdania

• O, rety! - równoważnik zdania

• Tchórze cuchnący! - równoważnik zdania

• Psiakrew! - wykrzyknienie

• Powrót do przyszłości. - równoważnik zdania

• Wśród cudzoziemców naszego słownictwa. - zawiadomienie

FUNKCJA I FORMY PODMIOTU

Podmiot - znak przedmiotu, więc `kogoś' czy `czegoś', czemu świadomość mówiącego przyznaje z postawy sądzącej przestrzenny byt, dający się charakteryzować.

• funkcja reprezentowania wartości przestrzennych

• części mowy mogące pełnić funkcję podmiotu:

• wyraz rzeczowny (rzeczownik lub zaimek rzeczowny) albo inna część mowy pełniąca funkcję rzeczownika (przymiotnik, liczebnik, imiesłów odmienny)

• w szczególnych przypadkach - bezokolicznik

• każdy znak graficzny, jeśli jest interpretowany w planie wyrazowym
  i każda część mowy tak interpretowana

Przypadek wyrazu rzeczownego będącego podmiotem

• mianownik - typowy

• dopełniacz - w określonych konstrukcjach:

• przy oznaczaniu stosunków ilościowych

• przy stwierdzaniu braku lub ubywania czy przybywania

• konstrukcje typu: Chwat z naszej starej!, Wielki dziwak był z tego chłopaka. (chłopaka - podmiot)

• celownik lub narzędnik - rzadko

• celownik, np. Tobie by na wojnę chodzić., Gdzie mi tam czekać!

• narzędnik, np. Z Pawłem coraz gorzej., Jak jest z tobą? (= Jak ty stoisz?)

Typy struktury gramatycznej podmiotu

• pojedynczy wyraz

• szereg wyrazów lub wyrażeń podmiot szeregowy

• nierozerwalne skupienie rzeczownika z określeniem, np. mnóstwo polnych koników

• anaforyczny zaimek to (może mieć charakter zbiorczy)

• dowolna jednostka językowa interpretowana w planie wyrazowym

Stopień wyrażenia subiektu

• subiekt oznaczony - rzeczownik, zaimek, przymiotnik, imiesłów
  lub bezokolicznik

• subiekt konotowany końcówką osobową czasownika

• subiekt domyślny (z poprzedniego wypowiedzenia)

• brak subiektu

Przykłady podmiotu

• Saldo jest wyrazem zapożyczonym.

• Nad jest przyimkiem.

• Pisa- to temat czasu przeszłego.

• Poszedł był to temat czasu przeszłego.

• Q jest literą łacińską.

• √ to znak pierwiastkowania.

ZDANIA BEZPODMIOTOWE

W zdaniu bezpodmiotowym nie wiadomo, kto jest sprawcą (nie wynika to
ze zdania).

• zjawiska atmosferyczne, przyrodnicze

• zjawiska fizjologiczne, zjawiska „duchowe” w ustroju fizjologicznym

• występuje forma bezosobowa czasownika

ORZECZENIE

Orzeczenie proste / czasownikowe / słowne - wyrażone jedną słowo-formą.

Orzeczenie złożone - wyrażone kilkoma słowami

• imienne / słownoimienne

• inne niż imienne

Przykłady

• orzeczenia proste

• Robi się ciemno.

• Szarpnęło windą.

• Zakuło w sercu.

• Stawało się coraz ciężej.

• Nic z tego nie rozumiem.

• Oni będą na nas czekać na parkingu.

• Zebranie zostało odwołane.

• Myślę intensywnie.

• orzeczenia złożone - imienne (łącznik + orzecznik)

• Jej siostra jest studentką. (jest - łącznik, studentką - orzecznik)

• Dnie zrobiły się piękne. (zrobiły się - łącznik, piękne - orzeczenie)

Łącznik - słowo posiłkowe być, zostać, stać się lub ewentualnie czasowniki wydawać się, nazywać się, okazać się, służyć

Funkcje orzecznika pełnią:

• zaimki dzierżawcze - Ten długopis jest mój.

• zaimki pytajne - Kim jesteś?

• przymiotniki - On jest pewny.

• imiesłowy - Ta impreza była imponująca.

• liczebniki porządkowe - Była druga na mecie.

Inne niż imienne:

• Janek ma kiełbie we łbie.

• On odniósł zwycięstwo.

• Ona zrobiła się na bóstwo.

• Hania wyszła za mąż.

• związków frazeologicznych się nie rozbija

• Trzeba napisać ten list.

• Można przyjść jutro do szkoły.

• Kiedy zaczniemy krzyczeć?

• Skończ wreszcie pisać!

• Tutaj można przechodzić przez ulicę.

• Warto obejrzeć ten film.

OKOLICZNIK

Okolicznik - określenie czasownika, w pewnych konstrukcjach określenie przymiotnika.

Jest określeniem jakościowym w stosunku do czasownik, analogicznie do funkcji przydawki.

Typy okoliczników

Okolicznik miejsca - gdzie?, skąd?, dokąd?, którędy?

Wyznacza:

• konkretne miejsce

• konkretne przestrzenie

• punkt wyjścia czynności

• punkt dojścia

• odpowiednie części terenu

Byłem za granicą.

Na wsi u brata przeżyje.

Wróci do domu.

Przechodzą przez kładkę.

Między jednym a drugim

Wysoko, w głębi zastygł jastrząb.

Okolicznik kierunku - w jakim kierunku?, ku czemu?, w którą stronę?

Wyznacza kierunek, w jakim zmierza pewna czynność (nie jest jednoznaczny
z miejscem, które jest odczuwane jako bardziej materialny wycinek przestrzeni)

Pocwałowali w kierunku skoczni.

Płynąc w kierunku południowo-zachodnim.

Skinęła ku niemu.

Poszedł za jej spojrzeniem.

Szłam w jedną stronę.

Okolicznik czasu - kiedy?, odkąd?, dokąd (do kiedy)?, jak dawno?, jak długo?

Pewnego dnia pod koniec stycznia zadzwonił.

Nazajutrz przebudził się bardzo późno.

Elektrotechnik Izaak na odchodnym powtórzył.

Dzień przedtem dokonał.

Dopiero wtedy położył.

Okolicznik stadium

Nie od razu zdobył się na to.

Zrazu chciał wsiąść.

W końcu nadszedł.

Musiała krzyknąć po raz drugi.

Okolicznik sposobu - jak?, w jaki sposób?

Kuł jak dzięcioł.

Patrzył jeden po drugim.

Spojrzał przez ramię.

Zaczął wycofywać się tyłem.

Szła, kulejąc z lekka.

Rzekła pytająco z trwogą.

Okolicznik miary - w jakiej mierze?, ile razy?

Zadzwonił raz i drugi.

Czekał chwilę.

Wolę go sto razy od Rysiewicza.

Mniej więcej za pół minuty.

Był prawie niewidoczny.

Fest kopie.

Okolicznik celu - po co?, w jakim celu?

Dotyczy stanu przyszłego, który pragniemy przez naszą czynność osiągnąć.

Wystrzelił dla postrachu.

Robi to na pokaz.

Pobiegł otworzyć drzwi.

Dostałem w prezencie.

Kursował w poszukiwaniu stałego zarobku.

Okolicznik przyczyny - dlaczego?, z jakiej przyczyny?

Dotyczy czynności, zjawisk lub zdarzeń, które wywołują nowy stan, zwany skutkiem działania.

Z głodu ginę.

Drżymy z zimna.

Walczyli z błahych powodów.

Wobec argumentów kobiety czuję się pokonany.

Okolicznik skutku - z jakim skutkiem?

Dotyczy stanu lub zjawiska będącego wynikiem funkcjonowania jakiegoś innego zjawiska, czynności lub stanu jako przyczyny.

Wyrosła na podziw a zazdrość wsi.

Uczył się na same piątki.

Poszarpał na śmierć.

Aż do znudzenia.

Do uprzykrzenia długa jest ta zima.

Okolicznik warunku - pod jakim warunkiem?, w jakim wypadku?

Dotyczy środka koniecznego do zrealizowania zamierzonego celi i do osiągnięcia właściwego skutku.

Aresztowano bez zgody Sejmu.

Bez pracy nie dojdzie.

W razie nagłej potrzeby dzwonić.

Okolicznik przyzwolenia - mimo co?, mimo czego?, wbrew czemu?

Mimo telefonicznego alarmowania posterunków wozu nie odnaleziono.

I w Paryżu nie zrobią.

Nawet brzęczenie owadów nie przerywało ciszy.

Okolicznik niewspółmierności treści

Dotyczy rozbieżności między faktami a zasadami, przeszkodami, potrzebami
czy będącymi do dyspozycji środkami.

Wbrew logice kazali to zrobić.

Zamiast przyjaciół.

Bezwarunkowo muszę to zrobić.

Okolicznik względu

Oznacza aspekt, pod jakimś coś się dzieje.

Z polskiego punktu widzenia to nie jest możliwe.

Jest drugim pod względem wielkości krajem.

W zakresie orzekania.

Okolicznik okoliczności towarzyszących

Na dany przez dowódcę sygnał poderwałem oddział.

Na to weszła Julka.

Swoim zwyczajem dała mu policzek.

Usadawia się na stałe w Paryżu.

Wspomina tylko mimochodem.

W gruncie rzeczy nie ma prawa.

Nic się na pozór nie zmieniło.

Snują się pod pozorem sprawunków.

W towarzystwie nie mówiło się.

DOPEŁNIENIE

Dopełnienie jest określeniem czasownika; może być określeniem niektórych przymiotników. Dotyczy przedmiotów objętych czynnością.

grupa podmiotu grupa orzeczenia

podmiot orzeczenie

zw. rządu

przydawka dopełnienie okolicznik

przydawka

Nie napisał zadania.

Bał się wracać.

Ona kąpała się w wannie.

• gdzie? - okolicznik miejsca

• w czym? - dopełnienie (dalsze)

Rano kupuję chleb.

zw. zgody

(ja) kupuję

zw. rządu co? kiedy?

zw. przynależności

chleb rano

(B. - dopełnienie bliższe)

Dopełnieniem może być:

• rzeczownik w przypadku zależnym

• wyrażenie przyimkowe

• bezokolicznik

• zaimek

Dopełnienie bliższe - w bierniku w zdaniu twierdzącym, w dopełniaczu
przy czasowniku zaprzeczonym (w zdaniach przeczących), łączy się z czasownikami przechodnimi.

Uczeń nie przeczytał książki. - dopełnienie bliższe

Zawsze różnił się od swoich przyjaciół. - dopełnienie dalsze

Wypożyczyliśmy książki od sąsiadki.

PRZYDAWKA

Przydawka znajduje się w grupie nominalnej.

Klasyfikacja strukturalna (dotycząca części mowy):

• przydawka przymiotna, przymiotnikowa (oczy zielone)

• przydawka zaimkowa (moja siostra)

• przydawka liczebnikowa (pierwsza klasa)

• przydawka imiesłowowa (przy otwartym oknie)

• przydawka rzeczowna (w zamku fortecy)

• przydawka przysłówkowa (bieganie boso)

• przydawka przyimkowa (klatki z królikami)

• przydawka bezokolicznikowa (pora działać)

Inne typy:

• przydawka narzędnikowa (bicie pięścią)

• przydawka celownikowa (pomoc dzieciom)

• przydawka dopełniaczowa (zachód słońca)

PRZYKŁADY WYKRESÓW ZDAŃ POJEDYNCZYCH

Rozzłoszczony niedźwiadek odgarniał łapą natrętne osy.

podmiot zw. zgody orzeczenie

niedźwiadek odgarniał

zw. zgody zw. rządu zw. rządu

przydawka dopełnienie dopełnienie

imiesłowowa bliższe dalsze

rozzłoszczony osy łapą

zw. zgody

przydawka przymiotna

natrętne

Drzewko derywacyjne

• zawsze „gałęzie” binarne

• struktura linearna zdania musi się pokrywać ze strukturą linearną wykresu

Rozzłoszczony niedźwiadek odgarniał łapą natrętne osy.

W

GP GO

Pd₁ P O rozw D rozw

O D₁ Pd₂ D₂

O + D zw. rządu

MODULANTY

Modulanty - te spośród wyrazów nieokreślających, które - nie będąc same składnikami wypowiedzenia ani wskaźnikami zespolenia - nie determinują
(= nie zacieśniają zakresu) składników, którym towarzyszą, lecz jedynie zaznaczają pozakonstrukcyjne elementy wypowiedzenia.

Modulanty sytuujące - tylko, także, jeszcze, już, dopiero, właśnie, przeciwnie, zwłaszcza, przede wszystkim, szczególnie, jedynie, też, również itp.

• nie zacieśniają zakresu znaczenia, lecz jedynie zaznaczają ich sytuację na tle wypowiedzenia, konotując pewne dodatkowe informacje

Tylko ojciec ci pomoże.

Grają tylko w poniedziałek.

Ojciec jedynie posiwiał.

Matka nauczyła ją też francuskiego.

Ewa grała również w tenisa.

Uczniowie już piszą.

Obudził się już w rozgwarze dnia.

Modulanty waloryzujące treść logicznie - tak, nie, owszem, naprawdę, istotnie itp.

• charakteryzują stosunek treści wypowiedzenia do rzeczywistości

Ojciec nie przyjechał.

Modulanty modalne zaznaczają rodzaj postawy mówiącego wobec treści wypowiedzi:

• osądzające - na pewno, niezawodnie, może, pono, snadź, prawdopodobnie, podobno, chyba, niechybnie itp.

• zaznaczają stopień wiedzy o realności treści wypowiedzenia

• pytające - czy?, li?, no?

• zmieniają nominalny opis w pytaniu

• życzące - nich, niechby, oby, bodaj

• zmieniają nominalny opis w życzenie

Modulanty afektujące - że, no, raczej, nawet, aż

• dynamizują wypowiedzenie emocjonalnie

Modulanty wprowadzające składnik wypowiedzenia i stanowiące jego uzasadnienie (na przykład) lub innego rodzaju interpretację

OBUDOWA WYPOWIEDZENIA

Zastosowanie modulantów:

• sytuowanie (także, poza tym, ponadto, po wtóre, na odwrót)

• waloryzowanie logiczne (doprawdy, rzeczywiście)

• zaznaczanie stopnia wiedzy o realności treści (niewątpliwie, pewnie,
  na pewno, może, najprawdopodobniej)

• wartościowanie uczuciowe (niestety, nawet, lepiej, raczej, koniecznie, wreszcie, skądże, bądź co bądź, jak obszył)

• treść podlega ocenie emocjonalnej

• ingerowanie w sytuację (oto, może, czy, niech)

• pokazywanie, pytanie, żądanie, zachęcanie, a więc domaganie się uwagi, wyjaśnienia, wykonania czegoś

• wprowadzanie składników wypowiedzenia (na przykład)

• komentowanie stylizacji (dosłownie, najogólniej i najprościej biorąc,
  że tak powiem, widać)

• interpretacja lub uzasadnienie sformułowań zastosowanych
  w kontekście

ANALIZA SKŁADNIOWA

Analiza składników bezpośrednich - stożki klamrowe

grupa podmiotu grupa orzeczenia

Bardzo głęboka studnia dostarcza orzeźwiającej wody.

PARATAKSA

Zdania pozostające względem siebie w stosunku współrzędnym, a więc niejako wzajemnie się określające, są zorganizowane w całość albo przez spójnik,
albo na podstawie czysto fonologicznej (pauza, -, ,, :).

Wewnętrzny podział bierze pod uwagę kryterium semantyczne.

Równorzędne relacje mogą polegać na:

• koniunkcji sensów (i),

• dysjunkcji (albo, albo),

• opozycji przeciwstawnej (ale),

• wynikania logicznego (więc),

• inkluzji (czyli) - charakter metajęzykowy.

Zdania:

• łączne (i; nie tylko, ale; ani, ani) - „i”-zdania

• rozłączne (albo; to - to) - „albo”-zdania

• przeciwstawne (ale; za to; lecz; tylko; jednak) - „ale”-zdania

• wynikowe (więc; toteż; bowiem; i dlatego) - „więc”-zdania

• włączne (czyli; to znaczy; słowem) - „czyli”-zdania

Zdania łączne

___...___

lub:

i

i, oraz, a, tudzież

• zdań nie rozdzielamy przecinkiem

Zdania rozłączne

---<...>---

albo, lub, bądź, czy

• zdań nie rozdzielamy przecinkiem

Zdania przeciwstawne

--->...<---

za to, ale, jednak, natomiast

Zdania wynikowe

--->...>---

zatem, przeto, więc, toteż

Zdania synonimiczne, włączne

---===---

czyli, to znaczy, słowem

Przykłady:

• Nie krzycz i nie podchodź do mnie! - zdanie łączne

• Kupiłaś gazetę i przyniosłaś mleko? - zdanie łączne

• Przyjedziesz do mnie jutro albo nie przychodź wcale. - zdanie rozłączne

• Odczep się ode mnie albo zaraz wyjdź! - zdanie rozłączne

• Jest już albo późno, albo coś z tobą nie tak. - zdanie rozłączne

• Pojechali w Tatry, ale nie wzięli lin. - zdanie przeciwstawne

• Omal nie doszło do kłótni, lecz na szczęście w porę się opanował. - zdanie przeciwstawne

• O wszystkim już wiem, więc nie kłam. - zdanie wynikowe

• Nie dostaliśmy odpowiedzi, zatem możemy spokojnie czekać. - zdanie wynikowe

• Budyń, mianowicie nie kisiel, jest dobry. - zdanie włączne

• Jest środa po południu, czyli środek tygodnia. - zdanie włączne

WYPOWIEDZENIE ZŁOŻONE

Wypowiedzenie złożone podrzędnie

Spójnikowe łączenie wypowiedzeń nierównorzędnych

Pokazało się też i teraz, że Zbyszko góruje (...).

Połączenia względne

Był razu pewnego taki młodzieniec, co się wychował bez strachu.

• Zaimek wskazujący spełnia rolę tzw. zapowiednika.

• Często pomijany zaimek zapowiadający.

• Oglądał fermy i domy, w których mieli zamieszkać.

• Ze spójnikami, które spełniają tę samą rolę, co zaimki względne.

• Taki masz już zwyczaj, że mnie straszysz.

Połączenia pytajnozależne

• Zobacz, która godzina.

• Patrz, jak ciemno!

Rodzaje znaczeniowe

Wypowiedzenia złożone z podrzędnym podmiotowym

• Można zapytać o ich desygnaty zaimkami: kto?, co?

• Można zastąpić je podmiotem.

• To bardzo dobrze, że nasza kryjówka staje się coraz bardziej personalna.

Wypowiedzenia złożone z podrzędnym dopełnieniowym

• można zapytać o ich desygnaty pytaniem zaimkowym w przypadkach zależnych.

• Określanie czasowników typu: napisać, pytać, powiedzieć, czuć, wierzyć, być pewnym.

• Można zamienić wypowiedzenie na dopełnienie.

• Nie ma mowy, żebyś teraz jechała.

Wypowiedzenia złożone z podrzędnym orzecznikowym

• Można zapytać: kim jest?, jaki jest?, na czym polega?

• Teoretycznie można zamienić na orzecznik.

• Los mój widać taki, by przejść jak smutny cień.

Wypowiedzenia złożone z podrzędnym przydawkowym

• Można zapytać o cechę desygnatu rzeczownego zaimkami: jaki?, który?, ile?

• Pełni funkcję określającego wyrazu rzeczownego znajdującego się w wypowiedzeniu nadrzędnym.

• Można zamienić wypowiedzenie przydawkowe na przydawkę.

• My jesteśmy naród, który z natury nie jest ponury.

Wypowiedzenia złożone z podrzędnym okolicznikowym

1. miejsca

• Ludzie kryli się, gdzie kto mógł.

2. czasu

• Było ciemno, gdy wyjechałem

3. sposobu

• Jak sobie pościelesz, tak się wyśpisz.

4. stopnia lub miary

• Cofnął się, aż krzesło zaskowyczało.

• Im dłużej tu żyję, tym mniej ten kraj znam.

5. celu

• Sama ułożyła się, żeby odpocząć.

• Kieliszki są od tego, żeby się tłukły.

• Aby je odnowić, powleka się je.

6. skutku

• Łaziłem, aż trafiłem na bibliotekę.

7. przyczyny

• Zamilkł, ponieważ był zły.

8. warunku

• Jeśli was tam zobaczę, to popamiętacie.

9. przyzwolenia

• Mimo że było ciepło, wrócili.

10. niewspółmierności treści

• Jeśli Platon, będąc filozofem, uskarżał się na bezbronność książki, cóż dopiero miałby rzecz powieściopisarz!

Zdanie złożone

Parataksa Hipotaksa

(relacja współrzędna) (relacja nadrzędno-podrzędna)

* łączne

* rozłączne

* przeciwstawne

* synonimiczne zdania uzupełniające zdania rozwijające

* wynikowe (kontynuujące myśli

* podmiotowe zdania poprzed-

* orzecznikowe niego)

* przydawkowe

* dopełnieniowe

* okolicznikowe

POPRAWNOŚĆ SKŁADNIOWA W JĘZYKU PISANYM

Błędne ubiernikowienie dopełniacza

Akomodacja składniowa - niektóre czasowniki wymagają odpowiedniego przypadka gramatycznego.

przestrzegać - przepisy czy przepisów?

• poprawnie: przestrzegać przepisów (dopełniacz)

używać - czegoś czy coś?

• poprawnie: używać czegoś (dopełniacz)

dociekać przyczyny (dopełniacz)

dochowa wierności, przysięgi, tajemnicy (dopełniacz)

dotrzymać obietnicy, słowa (dopełniacz)

bronić pracy magisterskiej (dopełniacz)

bronić ojczyzny, prawdy (dopełniacz)

Z kolei takie czasowniki jak: obronić, chronić, osłonić, ochronić łączą się z biernikiem.

To przesądza sprawę czy o sprawie?

• poprawnie: przesądza sprawę

Tendencja do analityczności składniowej

adekwatny - z sytuacją?, względem sytuacji?, do sytuacji?

• poprawnie: adekwatny do sytuacji

nabyć coś - drogą przetargu?, na drodze przetargu?, w przetargu?

• poprawnie: nabyć coś w przetargu; w języku urzędowym może być: na drodze przetargu

przewiduję - zakończyć studia?, zakończenie studiów?

• poprawnie: przewiduję zakończenie studiów

przewidywać + gerundium

brać się - za robotę, naukę, jedzenie?, do roboty, nauki, jedzenia?

• poprawnie - brać się do roboty, nauki, jedzenia

Spójniki

Niektóre spójniki wymagają konkretnego szyku w zdaniu. Np. spójniki bowiem, zaś nie mogą rozpoczynać zdania podrzędnego.

• Niepoprawnie:

• Trwa to od dwóch lat, bowiem wtedy odbyła się pierwsza konferencja.

• Wygłosił odczyt, zaś po nim spotkał się z publicznością.

• Był tu Kowalski, w mieszkaniu którego zaczęła się akcja.

Jak się namyślą, to nas odwiedzą. - niepoprawnie

• poprawnie: Kiedy się namyślą..., Jeśli się namyślą...

O ile spełnią się moje przewidywania, to pojedziemy. - niepoprawnie

• poprawnie: Jeżeli spełnią się...

Cieszę się, dlatego ponieważ. - niepoprawnie

Cieszę się, gdyż...

Cieszę się, bo...

• poprawnie: Cieszę się, że...

Co rusz czyniono nam afronty. - niepoprawnie

• poprawnie: Raz za razem czyniono nam afrotny.

• poprawnie: Co krok czyniono...

Znam kogoś, co to zrobi. - niepoprawnie

• poprawnie: Znam kogoś, kto to zrobi.

Znam takiego majstra, co wszystko umie. - niepoprawnie

• poprawnie: Znam takiego majstra, który wszystko umie.

Studenci przygotowują się albo do egzaminów, albo chodzą do kina. - niepoprawnie

• poprawnie: Studenci albo przygotowują się do egzaminów, albo...

Kontrolę nad armią sprawuje nie parlament, a prezydent. - niepoprawnie

• poprawnie: ...sprawuje prezydent, a nie parlament.

Zanim nie sprowadzono potrzebnego elementu, minęły trzy dni. - niepoprawnie

• poprawnie: Zanim sprowadzono potrzebny element, minęły trzy dni.

aż, zanim - po nich nie można używać zaprzeczonego czasownik

Nie poleca się form: cokolwiek bądź, gdziekolwiek bądź, jakikolwiek bądź, ktokolwiek bądź!

• poprawnie:

• cokolwiek lub co bądź

• gdziekolwiek lub gdzie bądź

• jakikolwiek lub jaki bądź

• ktokolwiek lub kto bądź

Połączenia przyimków

zainteresowanie dla poezji - niepoprawnie

zainteresowanie poezją - poprawnie

ulicą, mostem - wzorcowe

przez ulicę, przez most - dopuszczalne

Związki rządu

szukać i wykorzystywać rezerwy produkcyjne - niepoprawnie

szukać rezerw produkcyjnych i wykorzystywać je - poprawnie

przed i po jedzeniu - niepoprawnie

przed jedzeniem i po jedzeniu lub przed jedzeniem i po nim - poprawnie

przed i za domem - poprawnie

Ujednolicenie zapisu

Otwarte od 10.00 - 19.00 - niepoprawnie

Otwarte 10.00 - 19.00 - poprawnie

Otwarte w godzinach 10.00 - 19.00 - poprawnie

Otwarte od 10.00 do 19.00 - poprawnie

Bardzo dobry podręcznik.

Ostrożnie, bo są tam błędy merytoryczne.

To nie jest podręcznik akademicki.

Rusycyzm.

---