Archeologia epoki kamienia
mgr. Marta Kaflińska
Chronologia
Paleolit - od początku kultury ludzkiej do końca plejstocenu 5/4 mln - 10 tys. lat temu
podział paleolitu:
dolny - do 350 tys. lat temu
środkowy - 350-45/30 tys. lat temu
górny i schyłkowy 45/30-10 tys. lat temu
Mezolit 10 tys. - 5500 BC
Neolit
Europa 5500-2300 BC
preceramiczny (Bliski Wschód) 10 tys. - 6800 BC
ceramiczny Bliski Wschód 6800-5500 BC, Europa 5500-4000 BC
eneolit/chalkolit (epoka miedzi, ale wchodzi też w użycie złoto) Bliski Wschód od 5500, Europa 4000-2300 BC
KOPALNIE
cztery rodzaje kopalń, których kształt i głębokość uzależniona była od położenia warstwy krzemienionośnej oraz warunków inżynieryjno-geologicznych złoża:
jamowe - proste, nieskomplikowane doły o średnicy kilku metrów i głębokości do 2 m, wykonywane narzędziami rogowymi, krzemiennymi (tzw. „pickami”) i drewnianymi w glinie zwietrzelinowej. Uzyskiwany surowiec był jakościowo najgorszy.
profil kopalni jamowej
etapy powstawania kopalni jamowej:
etap pierwszy etap drugi
niszowe - głębokość od 2,5-ok. 4 m, przy dnie szybów we wszystkich kierunkach wykopywano w zwietrzelinie niewielkie, maks. 1 m wysokości i do 2,5 m dł. nisze zwiększające przestrzeń eksploracji ławicy krzemienionośnej. Przy kopaniu posługiwano się klinami kamiennymi, „pickami” krzemiennymi, dźwigniami i dłutami z poroża jeleni.
profil kopalni niszowej
etapy powstawania kopalni niszowej:
etap pierwszy etap drugi
filarowo-komorowe - głębokość do 5 m, komory do 8 m dł. (od podszybia), wysokość od 55 cm do ok. 1 m, wyrobiska te posiadają pozostawione przy podszybiu naturalne filary wzmacniające stropy, skałę płoną pozostawiano w wyeksploatowanych chodnikach, tak by zabezpieczyć stropy wyrobisk przed ewentualnymi obławami. Kopalnie wyrąbywano przy pomocy narzędzi kamiennych i krzemiennych w formie siekier, który wbijane były w szczeliny skalne, w celu wykruszenia spękanej tektonicznie skały, używano też narzędzi rogowych - młotków, pobijaków, klinów, dłut, dźwigni, kilofów, narzędzi drewnianych.
profil kopalni filarowo-komorowej rekonstrukcja kopalni filarowo-komorowej
komorowe - eksploatowały złoże w warstwie skały litej, która posiadała wystarczającą wytrzymałość, aby nie trzeba było pozostawiać wzmacniających filarów, pojawiły się wielkie komory wypełnione pod strop gruzem, chodniki licowane płaskimi płytami, punkty etapowe (węzłowe) od których prowadzono kolejne chodniki i wyrobiska. Poszczególne szyby miały głębokość od 5 do 8 m (od ich dna odchodziły promieniście poziome chodniki o średnicy 0,5-0,7m a więc pracować i poruszać się w nich można było tylko w pozycji siedzącej lub na czworakach), powierzchnia wybranych komór dochodziła do 400 m2. Komory te wykonywano głównie przy pomocy dłutowatych narzędzi kamiennych, cygarowatej formy i kształtu kamiennych kilofów i klinów drewnianych.
praca w kopalni
Proces inwestycyjny budowy kopalni wymagał fachowej wiedzy i odpowiedniego wyposażenia w narzędzia - kamienne kilofy, kliny, pobijaki, dźwignie, kilofy i grace wykonywane z poroża jeleni, łosi i saren.
Podczas wykonywania głębokich kopalń komorowych podstawowymi problemami były oświetlenie i wentylacja. Używano łuczywek ze smolnych szczapek, po których pozostały ślady węgli drzewnych i tzw. objaśnisk (miejsca w których górnik obtrącał zwęglony koniec przygasającej żagwi, aby przywrócić jej jasny płomień) na ociosach, filarach i płytach wapiennych. Wentylację uzyskiwano przede wszystkim poprzez palenie w wyrobiskach małych ognisk i wymuszony naturalny obieg ciepłego i zimnego powietrza.
Prawdopodobnie pracowano również w zimie - temperatura w podziemiach jest stała, niezależna od pory roku.
Pracowano w pozycji skurczonej, klęczącej lub półleżącej.
Załoga górnicza jednej kopalni składała się z 3 do 6 ludzi w tym górnik przodowy (rębacz), pomocnik transportujący urobek do podszybia i pomocnik wyciągający z szybu za pomocą kosza i liny krzemienie na powierzchnię kopalni.
narzędzia górnicze
Krzemień wyłupywany był ze skały różnej jakości, znaczna część surowca nie nadawała się do obróbki ze względu na wewnętrzne spękania tektoniczne. Surowiec krzemienny testowano od razu w podziemiach, najlepsze gatunkowo bryły wynoszona na powierzchnię, złe porzucano wraz z gruzem wapiennym w wyrobiskach. Podstawowa obróbka odbywała się na powierzchni tuż przy wylotach szybów. Pracownie i szyby kopalń komorowych chronione były przed opadami przez stożkowate konstrukcje - wiaty.
SUROWCE KAMIENNE UŻYTKOWANE W PALEOLICIE I MEZOLICIE
podział surowców:
organiczne
wyroby z surowców nieorganicznych spotykane są w poziomach odpowiadających chronologicznie występowaniu szczątków kostnych Australopithecinae, czasem łącznie ze szczątkami tych form.
podejmowane były próby udowodnienia istnienia paleoksylu -epoki drewna, poprzedzającej okres użytkowania surowców nieorganicznych, zostały jednak odrzucone tak jak koncepcja użytkowania długich kości zwierząt jako narzędzi łowieckich (osteodontokracja)
nieorganiczne
wybierano skały, których obróbka była stosunkowo łatwa, preferowano łatwo łupliwe, drobnokrystaliczne, twarde, o możliwie jednolitej budowie wewnętrznej. Najchętniej użytkowane były krzemienie (w Polsce i Europie krzemień odegrał największą rolę jako surowiec używany do produkcji narzędzi w paleolicie i mezolicie) a na terenach ich pozbawionych użytkowane były kwarcyty, rogowce, jaspisy, agaty, w mniejszym stopniu lawa wulkaniczna, twarde, drobnoziarniste piaskowce i niektóre gatunki skał zmetamorfizowanych.
Krzemienie - skały krzemionkowe, pochodzenia organogenicznego (obecność w masie krzemiennej szkieletów organizmów żywych, przeważnie tzw. okrzemków) lub kryptogenicznego (- ich geneza nie może być odczytana na podstawie charakteru petrograficznego - nie wszystkie krzemienie zawierają szczątki organiczne, a ich obecność jest uznawana przez część petrografów za przypadkową).
K. z reguły towarzyszą osadom wapiennym i występują w obrębie masy wapiennej w postaci konkrecji różnej wielkości. Zewnętrzną powierzchnię buł i konkrecji k. tworzy kora. Wnętrze konkrecji stanowi masa bezpostaciowa, czasem drobnokrystaliczna, zawierająca często wtręty w postaci kryształów kalcytu lub kwarcu a także szkielety organizmów.
Część krzemieni powstała osadzając się równocześnie z osadzaniem się osadu wapiennego i częściowo powiększając swoją objętość jeszcze po zakończeniu procesu powstawania osadu (powstawanie syngenetyczne). (prawie syngenetyczne powstawanie -tworzenie krzemieni dokonuje się przez wypełnienie krzemionką spękań lub pustych przestrzeni osadu otaczającego, powstałych pod wpływem czynników zewnętrznych).
Złożem pierwotnym buł krzemiennych był zazwyczaj rumosz skalny i zalegająca pod nim glina krasowa.
Petrografowie stosują określenie „krzemień” w odniesieniu do różnych gatunków skał krzemionkowych. Czerty wykazują bliskie pokrewieństwo z krzemieniami ze względu na genezę, właściwości oraz cechy budowy.
Rogowce i jaspisy należą także do skał krzemionkowych pochodzenia kryptogenicznego.
Radiolaryty należą do skał osadowych krzemionkowych pochodzenia organogenicznego- zbudowane są ze szkieletów organizmów żywych zwanych radiolariami (stanowią one z reguły ponad połowę objętości konkrecji), tworzyły się jako osady typu morskiego. Skały drobnokrystaliczne o zwięzłej strukturze, rzadko zawierają mineralne lub organiczne domieszki w postaci wtrąceń.
RODZAJE KRZEMIENI WYSTĘPUJĄCYCH NA TERENIE POLSKI
środkowotriasowy - najstarsze jeśli chodzi o wiek utworzenia się ich konkrecji, występuje w wapieniach muszlowych na terenie Wyżyny Śląskiej i Krakowsko-Częstochowskiej, barwa biała lub żółtawa, najczęściej zupełnie matowe, używane stosunkowo rzadko.
jurajski - na całym obszarze Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, gruba, chropowata, pofałdowana kora, dobra łupliwość, barwa od żółtawej i szarozielonej, odcienie brunatne, brunatnoniebieskie, do czarnego.
jurajski odmiana G - kora gruba, równa, niekiedy szorstka z drobnymi skamielinami na powierzchni, pod korą widoczne dość szerokie białawe pasmo, masa krzemienna gładka, b. dobrze łupliwa, nieprzejrzysta, barwa mlecznobeżowa z nieco ciemniejszymi drobnymi plamkami.
pasiasty - okolice Krzemionek Opatowskich, koło Ostrowca Świętokrzyskiego, pasmowa budowa z przeplatających się pasm barwy szarej i niebieskawej, ułożonych koncentrycznie lub faliście, na większą skalę używane w neolicie.
czekoladowy - górnojurajski, złoża od Iłży, przez Wierzbicę i Tomaszów w kierunku na pn-zach od Orońska, gruba kora o gładkiej powierzchni, doskonała łupliwość, masa krzemienna charakteryzuje się obecnością drobniutkiej, wyraźnej zawiesiny, barwa od woskowoszarej i szarożółtawej do brunatnoczekoladowej i czarniawej, występuje w śedniej wielkości konkrecjach, czasem w postaci niewielkich płytek, kopalnie Tomaszów Polanów, Wierzbica.
szary, biało nakrapiany - świeciechowski, okolice Annopola i Gościeradowa, głównie mezolit i neolit, kora cienka, gładka, białawe drobne plamki na szarej (szarozielonkawej) masie krzemiennej.
wołyński - powstał w kredzie, złoża nad Bugiem i na Wołyniu, południowo-wschodnia Polska, gładka kora, barwa od żółtawoczarniawej do brunatnoczarniawej, użytkowany głównie w neolicie, dobra łupliwość.
kredowo-bałtycki - zachodnia część Polski i wschodnia część Niemiec, barwa popielata, popielatoniebieska, niebieskawoczarna, widoczne plamy różnych rozmiarów, najczęściej jasne na ciemniejszym tle, rozlane o nieostrych konturach.
Inne surowce używane do wyrobu narzędzi w paleolicie i neolicie:
- drobnokrystaliczne twarde piaskowce (pn. G. Świętokrzyskie)
- kwarcyty (Śląsk i na wschód od Wyż. Krk-Częst.)
- lawa wulkaniczna
- drobnokrystaliczne granity
Importowane na teren Polski:
- radiolaryt
- obsydian
poszukiwane były ze względu na dużą łupliwość i jednolitą budowę wewnętrzną.
TECHNIKI OBRÓBKI KAMIENIA W PALEOLICIE I MEZOLICIE
całokształt wykonywanych czynności w celu uzyskania narzędzia
(stosowana terminologia)
typologia - sklasyfikowanie
surowiaki - konkrecje krzemienne podlegające obróbce
pięta (podstawa uderzeń) - płaszczyzna surowiaka, w którą uderza się tłuczkiem w celu uzyskania odłupka lub wióra, w momencie jego oddzielenia na surowiaku powstaje powierzchnia negatywna po odbiciu, wtedy surowiak nazywamy rdzeniem
odłupek - oddzielony na skutek intencjonalnego uderzenia fragment surowiaka, charakteryzuje się trzema płaszczyznami:
płaszczyzna górna - naturalna płaszczyzna surowiaka, jeżeli odłupek oddzielono jako pierwszy od rdzenia (tzw. odłupek degrosisażowy), lub powierzchnią negatywową po poprzednich oddzielonych odłupkach z tego samego rdzenia z widocznym negatywem sęczka i fal odbicia, albo obiema powierzchniami jednocześnie.
płaszczyzna dolna (pozytywowa) - którą odłupek przylegał do rdzenia, ma typowe cechy przełamu intencjonalnego: sęczek z zaznaczonym niekiedy stożkiem uderzenia i występującymi często skazami oraz fale odbicia wskazujące na kierunek odbicia.
oś odłupka - linia przedłużająca kierunek odbicia, która przechodzi przez punkt uderzenia i dzieli sęczek na dwie części.
piętka - fragment pięty na rdzeniu zabranym przez odłupek
grań międzynegatywowa (burta) - krawędź dzieląca poszczególne negatywy lub też oddzielająca negatywy od powierzchni naturalnych.
odłupki:
- odłupki, których długość jest równa lub mniejsza od dwu szerokości
- wióry, których długość jest większa od dwu szerokości, krawędzie boczne przynajmniej w części są sobie równoległe
a także:
1. narzędzia nieretuszowane lub użytkowane bez wtórnej obróbki
2. półsurowiec (półsurowiaki) do dalszej przeróbki na narzędzia
3. odłupki odpadkowe
rdzeń - surowiak od którego oddzielono przynajmniej jeden odłupek,
na rdzeniu wyróżniamy:
- piętę - (jw.) może być: naturalna (pochodzenia nieintencjonalnego), uformowana (przygotowana pojedynczym uderzeniem) lub zaprawiona (przygotowana większą liczbą uderzeń) - charakter pięty określa typ piętki odłupków oddzielonych od tego rdzenia.
przygotowanie pięty - poprzez oddzielenie jednego odłupka lub szeregu drobnych (tzw. świeżaki)
- odłupnię - powierzchnia z negatywem jednego lub więcej odłupków stykających się, oddzielonych od jednej lub więcej pięt. O. tworzy z piętą kąt dwuścienny zwany kątem zewnętrzym (rdzeniowym).
- część tylną - przeciwległą odłupni
przygotowanie odłupni i tylniej części - oddzielenie odłupków zwanych zaprawiakami (zatypiakami)
- wierzchołek - przeciwległy pięcie
zaprawa - obróbka przygotowawcza poprzedzająca proces eksploatacji rdzenia, zaprawa rdzenia może być:
przygotowawcza - dokonywana przed eksploatacją rdzenia
naprawcza - w trakcie eksploatacji
Kryteria podziału rdzeni:
1) liczba pięt i odłupni (jedno-, dwu- lub wielopiętowe, wspólno- lub rozdzielnoodłupniowe)
2) rodzaj uzyskiwanego półsurowca (rdzenie wiórowe, wiórowo-odłupkowe i odłupkowe)
3) forma rdzenia, kształt odłupni (np. stośkowate, łódkowate, krążkowate itp.)
4) obecność, rodzaj zaprawy
obłupień - rdzeń posiadający zaprawę/ obróbkę przygotowawczą, który nie był jeszcze eksploatowany, składa się z:
- praodłupni - utworzonej przez stykające się wzajemnie negatywy zaprawiaków, prostopadłe lub ukośne do orientacji przyszłego rdzenia
- pięty od której nie oddzielono jeszcze odłupków
Ostatecznym celem obróbki surowców kamiennych było uzyskanie narzędzia. Wytworzenie narzędzi mogło następować:
- techniką rdzeniową przez obróbkę surowiaka w celu nadania mu pożądanej formy przydatnej do pracy
- poprzez uzyskanie odłupków specjalnego typu o formach najbardziej przydatnych do wykonywania określonej pracy
- techniką retuszu przez dalszą obróbkę uzyskanego półsurowca w celu nadania formy przydatnej do wykonywania określonej pracy
sposoby eksploatacji rdzenia:
- uderzanie obrabianą konkrecją o twarde podłoże w celu oddzielenia odłupków lub uformowania narzędzi (zwłaszcza dotyczy otoczakowych)
- uderzanie twardym tłuczkiem bezpośrednio o krawędź obrabianej konkrecji
- uderzenie twardym tłuczkiem o narzędzie pośredniczące (z reguły z surowca organicznego) które przenosiło uderzenie na krawędź obrabianej konkrecji
- używanie tłuczków miękkich z surowców organicznych i nieorganicznych przy zastosowaniu zarówno techniki uderzeniowej i naciskowej
Tłuczki - wykonane z twardych skał: drobno- i średniokrystaliczny granit, twardy drobnoziarnisty piaskowiec, kwarcyt, rzadziej krzemień, najczęściej tłuczki okrągławe lub owalne, spłaszczone, rzadziej nieregularne i większe, ślady tłuczenia na ich biegunach, rzadziej na krawędziach bocznych
Naciskacze-retuszery:
- dwie grupy: 1. płaskie, płytkowate, okrągłe, owalne, trójkątne, nieregularne lub 2. wydłużone, pałeczkowate, walcowate lub spłaszczone
- ślady użytkowania na płaskich powierzchniach, rzadko na wierzchołkach i krawędziach bocznych
- wykonane z miękkich skał (łupki, mułowce, drobnoziarniste piaskowce), kości, zębów, rogu
TECHNIKI DOLNO- I ŚRODKOWOPALEOLITYCZNE
PALEOLIT DOLNY 2,6 mln. - 350/300 tys. lat temu
australopiteki 5/4 - 1,5 mln. lat temu
homo habilis 2,5 - 1,5 mln. lat temu
homo erectus 2/1,7 mln. - 400 tys. tal temu
produkcja narzędzi otoczakowych - najbardziej pierwotny etap techniki wytwarzania narzędzi kamiennych charakterystyczny dla wczesnych stadiów antropogenezy. Były to otoczaki, które przygotowano do pracy odbiciem na obwodzie kilku odłupków. Narzędzia otoczakowe były wykonywane z zastosowaniem ciężkiego tłuczka kamiennego, którym uderzano bezpośrednio w powierzchnię otoczaka. Po raz pierwszy znalezione na terenie Afryki, najstarsze z Etiopii, charakterystyczne dla przemysłu oldowajskiego. Najprawdopodobniej były dziełem homo habilis i niektórych australopiteków. Szeroko rozprzestrzenione w najstarszych inwentarzach dolnopaleolitycznych Starego Świata. Na pewnych obszarach Azji (szczególnie Azji Wschodniej) występują licznie do początków holocenu.
grupy narzędzi otoczakowych:
choppery - obrobione z jednej strony:
chopping-tool - obrobione z dwóch przeciwległych stron:
sferoidy ściankowe - narzędzia otoczakowe z obróbką wielostronną (wielokierunkową) służące do rzucania i rozcierania. Obrabiano je w ten sposób, że powierzchnie jednych negatywów przyjmowano jako podstawy dla kolejnych odbić.
narzędzia pięściakowe - wykonane techniką rdzeniowania przede wszystkim z kamienia (naturalnych fragmentów krzemieni i skał twardych, rzadziej z grubych odłupków). Pięściak składa się najczęściej z grubej, niekiedy nieobrobionej podstawy oraz dwu krawędzi bocznych, dwustronnie obrobionych, zbiegających się w mniej lub bardziej ostry wierzchołek. Obrabiano go przy zastosowaniu tłuczka kamiennego, oddzielając na obwodzie, na przemian po obu stronach szereg odłupków.
Pięściaki pojawiają się w najpóźniejszych zespołach kultur otoczakowych (górne poz. Olduvai, Ubajdija), następnie ulegają szerokiem rozprzestrzenieniu w dolnym paleolicie Europy, Afryki i Azji Zachodniej tworząc podstawową grupę narzędzi kultury abewilskiej i aszelskiej. Rozwinięte formy p. występują jeszcze w inwentarzach środkowopaleolitycznych kultur mustierskich, będąc formą przewodnią tzw. kultury mustierskiej z tradycją aszelską rozwijającej się do końca środkowego paleolitu.
Wyróżniamy pięściaki właściwe, narzędzia pięściakowate oraz inne narzędzia rdzeniowe z obustronną (bifacjalną) obróbką.
schemat wytwarzania pięściaka z konkrecji lub otoczaka kamiennego
podział pięściaków właściwych:
1. nieumiarowe, abewilskie (od stan. Abeville w pn. Francji)
- nieregularny kształt
- silnie zygzakowaty przebieg krawędzi
- niepełna obróbka powierzchni
- bardzo głębokie negatywy odłupków
2. sercowate i migdałowate
- bardziej staranna obróbka
- forma spłaszczona z charakterystyczną starannie obrobioną zaokrągloną podstawą
sercowaty migdałowaty
3. trójkątne i podtrójkątne
- kształt zbliżony do trójkąta równoramiennego
- podstawa ścieniona, ostro zakończona, obrobiona od dolnej krawędzi
4. owalne
- różny stopień poprawności obróbki
- maksymalna szerokość znajduje się w połowie wysokości okazu
5. kończaste
- różnie ukształtowane podstawy
- wydłużony ostry wierzchołek
wśród p. kończastych wyróżnia się pięściaki mikockie (od stan. La Micoque) o wklęsłych, podłużnych krawędziach i masywnej, kulistej podstawie
pięściak mikocki
narzędzia pięściakowate:
1. „Limandes” - zbliżone do pięściaków owalnych ale bardziej wydłużone, spłaszczone przy krawędziach, których zaokrąglenie w partii wierzchołkowej jest z reguły identyczne z zaokrągleniem podstawy.
Charakterystyczne dla Europy Zachodniej, występują w przemysłach aszelskich środkowych i wczesnych.
„limande”
2. Rozłupce - wykonane techniką rdzeniowania lub na odłupkach (rozłupce odłupkowe wykonywane z odłupków otrzymywanych techniką Kombewa lub Tabelbala-Tachenghit), zbliżone do pięściaków, posiadające na wierzchołku poprzeczną krawędź uformowaną na przecięciu dwu negatywów odbocznie odbitych odłupków lub powierzchni nie przemysłowych (surowych)
Rozłupce charakteryzują niemal wyłącznie dolnopaleolityczne kultury Afryki. Rozłupce odłupkowe sporadycznie pojawiają się w przemysłach mustierskich na Płw. Iberyjskim.
PALEOLIT ŚRODKOWY 300-40 tys. BP
homo heidelbergensis 800-400 tys. BP
homo neanderthalensis 200-25/24 tys. BP
TECHNIKI UZYSKIWANIA PÓŁSUROWCA W PALEOLICIE DOLNYM I ŚRODKOWYM:
(półsurowiec - wióry i odłupki)
KLAKTOŃSKA - w najwcześniejszych przemysłach dolnopaleolitycznych celowe wytwarzanie półsurowca odłupkowego przeznaczonego do dalszej przeróbki na narzędzia różnymi technikami retuszu. Charakterystyczna dla prawie całego Starego Świata gdzie przetrwała aż do młodszej epoki kamienia.
LEWALUASKA - (od stan. Levallois) pojawia się w młodszej części paleolitu dolnego, charakterystyczne jest specjalne przygotowanie rdzenia przed oddzieleniem półsurowca, mające na celu uzyskanie regularnego kształtu odłupka. Znana na obszarze Europy, Azji Zachodniej i całej Afryki, typowa dla form neandertalskich.
rdzeń lewaluaski -rdzeń z odłupnią przygotowaną dośrodkowymi odbiciami szeregu odłupków - pochodzi z niego specyficzny typ półsurowca odłupkowego nazywany odłupkami lewaluaskimi.
odłupki lewaluaskie (rodzaje):
- owalne (zwykłe odłupki lewaluaskie)
- o bokach równoległych (wióry lewaluaskie)
- trójkątne (ostrza lewaluaskie)
wióry lewaluaskie - uzyskiwano ze specjalnego typu rdzeni zwanych rdzeniami lewaluaskimi do wiórów. Zasada działania tych rdzeni taka sama jak zwykłych rdzeni lewaluaskich, z tym że zaprawa odłupni dokonywana była z dwóch boków, prostopadle do właściwej orientacji rdzenia, przy czym kierunki odbić zaprawiaków były wzajemnie równoległe, a nie zbieżne jak w przypadku rdzeni do odłupków. Rdzenie lewaluaskie wiórowe były wyzyskiwane jako rdzenie jedno- lub dwupiętrowe.
ostrza lewaluaskie - uzyskiwane od rdzeni z trójkątną lub prostokątną odłupnią, na której najczęściej oddzielono już poprzednio dwa odłupki, znoszące negatywy odłupków zaprawiakowych.
- ostrza serii I - uderzano w miejscu, gdzie grań międzynegatywowa przebiegająca przez środek odłupni dotyka krawędzi rdzenia, skutkiem uderzenia uzyskiwano trójkątny odłupek, który miał na stronie górnej grań międzynegatywową dzielącą go na dwie połowy, przebiegającą od wierzchołka do podstawy. Ostrza serii I miały pięty trójkątne lub wydłużone rombowate.
- ostrza serii II - następny odłupek oddzielony od tego samego rdzenia, mający na stronie górnej cały negatyw ostrza I serii, co nadawało mu trapezowaty przekrój. Pięty wygięte o kształcie przypominającym stylizowany rysunek ptaka w locie.
ostrze serii II ostrze serii I
MUSTIERSKA - (od stan. Le Moustier) rozwijała się w środkowym paleolicie równolegle z techniką lewaluaską, bardziej prosta i wymagająca mniejszych konkrecji surowca. Pojawia się już w odłupkowych inwentarzach dolnopaleolitycznych, jednak ulega rozpowszechnieniu w przemysłach mustierskich przede wszystkim tych, które nie stosują techniki lewaluaskiej.
Do uzyskiwania surowca wykorzystywany rdzeń krążkowaty. Ekspoatację tego rdzenia prowadzono przez odbicie na obwodzie surowiaka odłupków o zbieżnych, koncentrycznych kierunkach odbicia; odłupki te odbijano albo na jednej stronie (rdzeń odłupkowy krążkowaty jednostronny) albo na obu stronach (rdzeń krążkowaty dwustronny).
Od rdzenia krążkowatego uzyskiwano serię odłupków degrosisażowych zbliżonych do odłupków klaktońskich. Następnie odbijano odłupki trójkątne, przeważnie krótkie i szerokie, posiadające na stronie górnej fragmenty negatywów najczęściej dwu poprzednio oddzielonych odłupków.
schemat ilustrujący sposób oddzielania odłupków od rdzeni krążkowatych
ostrza pseudolewaluaskie - trójkątne odłupki od rdzeni krążkowatych przypominające ostrza lewaluaskie - różnica polega na odmiennym stosunku osi odłupka do kierunku odbicia, w ostrzach pseudolewaluaskich kierunek odbicia i oś trójkąta jaki tworzy zarys bocznych krawędzi odłupka są zbieżne, piętka jest nierówna, złożona z fragmentów dwu powierzchni negatywowych drugiej strony rdzenia, punkt uderzenia jest położony ekscentrycznie - na brzegu piętki. Ostrza lewaluaskie nie wykluczają się wzajemnie z pseudolewaluaskimi.
różne typy odłupków od rdzeni krążkowatych (ostrzy pseudolewaluaskich)
DOLNO- I ŚRODKOWOPALEOLITYCZNE TECHNIKI RETUSZU
RETUSZ - wtórna obróbka półsurowca mająca na celu nadanie mu pożądanej formy i przystosowanie krawędzi do użytku narzędziowego.
typy retuszy stosowanych w paleolicie dolnym i środkowym:
1. przykrawędne półpłaskie, łuskowe - jednoseryjne (jedna seria odbić) o niezbyt dużych negatywach odbić wzajemnie zachodzących na siebie, ułożonych pod kątem ostrym w stosunku do przeciwległej strony okazu. Najczęściej w technikach dolno paleolitycznych.
2. przykrawędne płaskie - jedno- lub dwuseryjne, zachodzące nieco więcej na powierzchnię narzędzia, kąt retuszu mniejszy niż 30 st.
odmiana: retusz lameralny (paralelny) - negatywy o równoległych krawędziach
spotykany w niektórych przemysłach mustierskich
3. przykrawędne strome lub półstrome - wielo- lub jednoseryjne, negatywy krótkie ułożone pod kątem 50-90 st. w stosunku do przeciwległej strony okazu, z reguły wykonywane z zastosowaniem twardego tłuczka i podkładki. Charakterystyczne dla paleolitu górnego ale pojawiają się też w środkowym.
4. stopniowe - wieloseryjne, retusz zachodzący szerzej na powierzchnię wyrobu, negatywy poszczególnych odbić mniejsze od poprzednich, dzięki dość znacznej ich głębokości powierzchnie negatywowe tworzą rodzaj stopni schodzących w kierunku krawędzi okazu. Najbardziej rozpowszechniony typ retuszu w paleolicie środkowym, typowy dla niektórych przemysłów mustierskich, szczególnie szarenckiego.
5. powierzchniowe - wywodzące się z obróbki dwustronnej narzędzi rdzeniowych, początkowo wykonywane uderzeniami miękkim tłuczkiem, następnie techniką naciskową. W postaci zaczątkowej występują w paleolicie środkowym przy produkcji ostrzy liściowatych, rozwijają się i różnicują w górnym paleolicie jako retusz solutrejski.
6. zębate - jednoseryjne, złożone z szeregu krótkich i stromych negatywów, stykających się brzegami a nie zachodzących na siebie, typowe dla przemysłów mustierskich z narzędziami zębatymi.
7. wnękowe - rodzaj r. półstromego ale złożone z szeregu krótkich, wklęsłych odcinków.
8. łuszczkowe - z reguły dwustronne, nanoszone przez uderzenie tłuczkiem w linii siecznej kąta dwuściennego utworzonego przez obie powierzchnie półsurowiaka opartego na twardej podstawce. Retusz charakteryzuje się płaskimi powierzchniami negatywowymi o silnie zaznaczonych falach odbicia tzw. negatywami łuszczkowymi. R. łuszczkowe występują w niektórych przemysłach mustierskich.
TYPOLOGIA NARZĘDZI PALEOLITU ŚRODKOWEGO
narzędzia bez wtórnej obróbki (retuszu), będące szczególnym rodzajem półsurowca którego kształt został ściśle określony jeszcze przed odbiciem dzięki starannemu przygotowaniu rdzeni np. ostrza lewaluaskie które rzadko były retuszowane, jeżeli występują z retuszem mamy do czynienia ze specyficznymi typami narzędzi:
Ostrzami typu Emireh (stan. Mugharet el-Emireh, Izrael) - typowe ostrza lewaluaskie z dwustronnie ścienioną podstawą, kierunek odbić ścieniających zawsze prostopadły do piętki. Ostrza te znane są jedynie ze schyłkowej fazy przemysłów lewaluasko-mustierskich Azji Mniejszej przejściowych do górnego paleolitu.
Ostrza typu Soyons (stan. Soyons, Francja) typowe o. lewaluaskie, retuszowane przy obu bokach podłużnych na stronie dolnej, występują w niektórych przemysłach mustierskich Europy Zachodniej. Jeśli na ostrzach lewaluaskich występują retusze na stronie górnej, wówczas są one bardzo skąpe i nigdy nie zmieniają formy półsurowiaka.
NARZĘDZIA RETUSZOWANE:
ostrza mustierskie odłupkowe, jednostronne:
- trójkątne ostrze odłupkowe; wierzchołek ukształtowany na przecięciu dwóch zaretuszowanych krawędzi
- retusz jednoseryjny, płaskawy lub wieloseryjny, bardziej stromy
ostrze mustierskie podwójne (limace):
- oba końce odłupka mocno zaretuszowane
- z reguły też retusz na całym obwodzie - wieloseryjny zbliżony do stopniowego
- spotykane najczęściej w przemysłach typu szarenckiego Europy Zachodniej
ostrza mustierskie dwustronne:
- wykonane za pomocą retuszu dwustronnego
- szczególnym typem ostrza dwustronnego jest ostrze liściowate
- występują tylko w kulturze ateryjskiej na terenie Afryki Północnej i mustierskiej na terenie Europy Środkowej
ostrza mustierskie liściowate
ostrza mustierskie z trzonkiem (ostrza ateryjskie):
- ostrza jedno- lub dwustronne o wyodrębnionym, retuszowanym trzonku
- występują w ateryjskim przemyśle Afryki Północnej
zgrzebła:
- odłupki różnego typu zaretuszowane co najmniej na jednej dłuższej krawędzi równoległej lub poprzecznej do osi wyrobu
- krawędź pracująca może być proste, wklęsła lub wypukła
- wykonywane były różnymi typami retuszy jedno- i dwustronnych
zgrzebła jednostronne - z jednostronnie zaretuszowaną krawędzią
zgrzebła dwustronne - zgrzebła z dwustronnie zaretuszowaną krawędzią
zgrzebła-noże:
- pokrewne dwustronnym zgrzebłom i niektórym pięściakom
- charakteryzują się obecnością naturalnie tępego lub celowo zatępionego tylca, zbiegającego się w ostry wierzchołek z dwustronnie obrobionym ostrzem
narzędzia wnękowe:
- formowane retuszami wnękowymi
- wyróżnia się narzędzia z jedną wnęką oraz narzędzia wnękowe z wieloma wnękami
narzędzia zębate:
- formowane retuszem zębatym
- licznie występują w przemysłach przedmustierskich (tj. przemysł tajacki w Europie Zachodniej)
- jednym z przykładów tego typu narzędzi są ostrza typu Tayac z dwoma krawędziami zaretuszowanymi retuszem zębatym, które zbiegają się w ostry symetryczny wierzchołek
raklety - drobne odłupki stromo retuszowane na całym obwodzie lub jego części
GÓRNY PALEOLIT W EUROPIE 45/30-12 TYŚ BP
50-30 tyś. BP - KULTURY PRZEJŚCIOWE
Europa Zachodnia:
Chatelperron
ułuska
Europa Środkowa i Wschodnia
szelecka
bryndzeńska
kostenkowsko-sungirska
jerzmanowicka
45/40 tyś BP - kultura oryniacka
30 tyś BP - technokompleks grawecki
pawłowska
TECHNIKI GÓRNOPALEOLITYCZNE I MEZOLITYCZNE
Paleolit dolny i środkowy - zasadniczym celem eksploatacji rdzeni było uzyskiwanie różnego rodzaju odłupków.
Paleolit górny i późniejsze okresy - tendencja do uzyskiwania wiórów.
Zróżnicowanie typologiczne rdzeni - ściśle związane z różnicami w zakresie sposobów ich przygotowania i eksploatacji. Sposoby te powtarzają się na ogół w paleolicie górnym, schyłkowym i mezolicie.
1. Rdzenie bez zaprawy przygotowawczej
wiórowe lub wiórowo-odłupkowe, czasem odłupkowe wykonane na ogół na niewielkich stosunkowo surowiakach
- czasami formowano albo przygotowywano piętę,
- po zmianie kąta rdzeniowania piętę odnawiano przez odbicie pojedynczym uderzeniem biegnącym od strony odłupni tzw. odnawiaka
- czasami piętę odnawiano za pomocą odbicia kilku świeżaków od strony boków lub odłupni
- czasami stosowana była zmiana orientacji rdzenia
często spotykane w kulturach mezolitycznych Europy Środkowej, rzadziej w paleolicie
rdzeń bez zaprawy
2. Rdzenie z zaprawą przygotowawczą
rdzenie z zaprawą
rdzenie jedno piętowe i jedno piętowe ze zmienioną orientacją
- najczęściej wiórowe
- mają zaprawioną lub uformowaną piętę
- zaprawa obejmuje również boki i tylnie części rdzeni
- kierunki uderzeń zaprawiaków przebiegają poprzecznie do kierunku odłupni, tworząc najczęściej w tyle rdzenia ostrą, grzebieniowatą krawędź zwaną zatępiskiem
rdzenie ze zmienioną orientacją
Ślady zatępisk widoczne są także czasem na samych odłupniach. W takich wypadkach pierwszy odłupek, z reguły odpadkowy, odbijany w miejscu przyszłej odłupni zabierał grań zatępiska wraz z początkowymi partiami odbocznych negatywów formujących to zatępisko. Odłupek ten nazywany jest zatępcem.
Następne odłupki lub wióry odbijane kolejno ze śladami fragmentów zatępiaków na stronie górnej noszą miano podtępców. W większości wypadków stanowią one już surowiec na równi ze zwykłymi wiórami.
Rdzenie wiórowe i wiórowo-odłupkowe jednopiętowe są bardziej zróżnicowane. Pod względem formy dzieli się je na:
- klinowate
- łódkowate
- podstożkowate
- walcowate
- wąskie deskowate
- szerokie płaskie
Rdzenie te różnią się nieraz znacznie rozmiarami. Najmniejsze związane są z okresem mezolitu. Rdzenie o wysokości 2-3 cm nazywane są rdzeniami mikrolitycznymi.
Od rdzeni wiórowych i wiórowo-odłupkowych oddzielano wióry i smukłe odłupki. Posiadają one regularną formę i mniej lub bardziej podgięte wierzchołki w kierunku strony dolnej.
Rdzenie jednopiętowe z zaprawą boczną - występują od starszej fazy paleolitu górnego do końca epoki kamienia we wszystkich prawie znanych kulturach tego czasu na terenie niemal całego Starego Świata.
W stosunku do rdzeni jednopiętowych często stosowano zmianę orientacji.
rdzenie dwupiętowe
- rdzenie wiórowe o dwóch piętach usytuowanych naprzeciw siebie.
- wspólnej, czasem lekko skręconej odłupni z negatywani wiórów odbitych od jednej z pięt, zachodzących między negatywy wiórów odbitych od drugiej pięty.
- mają często pełną, niekiedy zaś fragmentaryczną zaprawę pięt, bokow i części tylnej oraz widoczne w fazie zaczątkowej eksploatacji ślady zaprawy praodłupni.
- rdzenie dwupiętowe sa z reguły eksploatowane na przemian od jednej i drugiej pięty. Taki sposób eksploatacji powodował oddzielanie regularnych wiórów, prostych w przekroju podłużnym o krawędziach równoległych.
rdzenie dwupiętowe
3. Łuszczenie
- rodzaj bardziej płaskich, na ogól niewielkich rdzeni o piętach krawędziowych (biegunach) eksploatowanych przy użyciu twardej podstawki
- uderzając twardym tłuczkiem w jeden z biegunów łuszczenia opartego na podstawce powodowano oddzielanie płaskich odłupków, zwanych łuszczkami.
- technika łuszczniowa w zastosowaniu do obróbki narzędziowej występuje już w paleolicie środkowym. Jako technika uzyskiwania półsurowca stosowana jest w niektórych przemysłach paleolitu i w mezolicie.