Jedną z bardziej charakterystycznych cech współczesności jest pogłębianie się i umacnianie współzależności oddziaływań różnego rodzaju podmiotów, systemów wewnętrznych i zewnętrznych, czyli międzynarodowych.

Temu celowi służy rozwój i pogłębianie się współzależności o charakterze procesowym i jako takie zjawisko występuje na poziomie regionalnym, ponadregionalnym i globalnym.

Na każdym z tych poziomów przesądza o niej ta sama grupa czynników:

- potrzeba pokoju i bezpieczeństwa

- racje ekonomiczne

- racje technologiczne

- racje ekologiczne.

Region

• Secomski- regionem gospodarczym jest określony obszar danego kraju, w którym w wyraźny sposób wykształcił się zespół sił wytwórczych wzajemnie ze sobą powiązanych.

• Berezowski- region jest to terytorialnie wykształcony kompleks produkcyjny, czyli zespół różnorodnych zakładów przemysłowych, rolnych, usługowych, itp. rozmieszczonych na określonym obszarze i wzajemnie ze sobą w rozmaity sposób powiązanych.

• Fajerek- region jest obiektywną kategorią geograficzno- ekonomiczną podlegającą ciągłym zmianom i rozwojowi.

• Bielecki- region ekonomiczny jest to obszar(część całości terytorium, który stanowi sprzężony funkcjonalnie kompleks produkcyjno- usługowy o określonym profilu gospodarczym powiązany ściśle z całością gospodarki narodowej.

Region jest umownie wydzielony, względnie jednorodnym obszarem, odróżniającym się od terenów przyległych określonymi cechami naturalnymi bądź nabytymi. Region w ścisłym sensie jest pewnym obszarem wyodrębnionym na podstawie określonego kryterium.

Pojęcie regionu pochodzi od łacińskiego regio, które oznaczało początkowo część lub dzielnice Rzymu.

W nauce polskiej termin ten ma rodowód geograficzny i oznacza obszar wyróżniający się od pozostałych pewna wspólną cechą bądź cechami.

Można powiedzieć ze regionem nazywa się obszar będący częścią kraju lub większego terytorium i mający pewne wspólne cechy gospodarcze oraz kulturowe i społeczne, a tym samym spełniający określoną rolę w gospodarce kraju i różniący się od otaczających go obszarów.

W Polsce jest 16 województw, które są tożsame z 16 regionami.

Na pojęcie regionu jako kategorię obiektywną można też spojrzeć z innego punktu widzenia i region jawi się wówczas jako:

- obszar badania, jest kompleksem zjawisk w określonej przestrzeni i jest narzędziem badań dla różnych dyscyplin naukowych.

- przedmiot poznania, gdzie rozpoznanie zjawisk i związków jest etapem poprzedzającym procesy planowania i polityki.

- zakres przestrzenny, a więc służy za narzędzie dla celu organizacji, określonych celów w danej przestrzeni.

Specjalizacja- jest formą przejawiania się społecznego podziału pracy i prawa nierównomiernego rozwoju w ujęciu przestrzennym dla tego jest ona podstawa wszystkich podziałów regionalnych.

Przez specjalizację rozumiemy określony i swoisty układ branżowo przestrzennej struktury gospodarczej regionu zarówno dóbr jak i usług. Przedmiotem specjalizacji są przede wszystkim rodzaje wytwórczości bardzo silnie związane ze środowiskiem przyrodniczym.

Stopień rozwoju specjalizacji zależy od warunków przyrodniczych oraz społeczno- ekonomicznych (poziomu sił wytwórczych)

Specjalizacja może być jedno lub wielo punktowa, wskazuje ona działalność wiodącą w regionie na danym obszarze tzw. profil produkcyjno- usługowy i miejsca skupienia tej działalności, nazywane są one biegunami wzrostu lub rozwoju.

Specjalizacja może być:

- ogólna- przejawia się w wysoko rozwiniętej produkcji działu lub gałęzi produkcji narodowej

- szczegółowa- polega na stosunkowo dużej pod względem rozmiarów wytwórczości dóbr lub usług.

Mierniki stopnia specjalizacji regionu:

- wskaźnik udziału regionów w produkcji danego dobra

- wskaźnik wywozu danego dobra za granicę regionu

- wskaźnik wielkości międzynarodowej wymiany

Delimitacja regionu węzłowego (z łac. delimitation- rozgraniczenie, wytyczenie granic między państwami lub innymi obszarami). Delimitacja- jest to szczegółowe określenie i wytyczenie granic państwa dokonywane przez specjalną komisję zgodnie z umową międzynarodową, rozgraniczenie czegoś np. dzielnic lub dóbr.

Proces delimitacji regionu polega na wyznaczaniu granic regionów, na wyodrębnieniu, rozgraniczeniu poszczególnych obszarów

Kryteria delimitacji regionów:

1)podobne warunki naturalne, położenie geograficzne, czynniki naturalne/ bogactwa naturalne

2) określony profil produkcyjny, podobna produkcja przemysłowa, rolna itp.

3)podobne czynniki stymulujące rozwój

4)podobne zamierzenia perspektywicznego rozwoju

Struktura regionu- wyraża proporcje jakich występuje i rozwija się działalność produkcyjno- usługowa w danym regionie, a tym samym wyraża lub określa ich charakter, treść oraz zakres specjalizacji.

Struktura regionu może być ujmowana i badana od strony proporcji branżowych lub przestrzennych stąd też mówimy o strukturze branżowej lub przestrzennej

W strukturze pojęciowej regionu jako terminu podstawowego wyróżniamy 3 inne określenia, ich wzajemne powiązanie w hierarchicznej degradacji pionowej można wyróżnić

- makroregion (dotyczy kilku województw)

- region (dotyczy województwa)

- podregion/ subregion (dotyczy powiatu)

- mikroregion (dotyczy gminy)

Podregion- stanowi część obszaru w danym województwie lub na styku pewnych województw na ogół są to obszary pozostające w strefie większego miasta np. miasto powiatowe wraz z otoczeniem, które jednocześnie spełniają pewne funkcje pomocnicze w stosunku do miasta wojewódzkiego. Z reguły wyodrębniają się 2-3 podregiony w danym województwie

Mikroregion- jest najmniejszą jednostką obszarową; wszystkie gminy w Polsce uważa się za takie jednostki a niekiedy mogą być tworzone inne jednostki makroregionalne nie pokrywające się z oficjalnym podziałem administracyjnym kraju

Struktura branżowa- polega na podziale wielkiej działalności produkcyjno-usługowej na badanym obszarze. Struktura ta może być przedstawiona w przekrojach:

Ujęcie 1: sektor rolny obejmujący: rolnictwo, leśnictwo, rybołówstwo; sektor przemysłowy: przemysł budownictwo; sektor usługowy: pozostała działalność ludzka

Ujęcie 2: stosujemy omawianie struktury według działów gospodarki narodowej zgodnie z obowiązującą klasyfikacją GUS

Ujecie 3: możemy badać różne ujęcia w podziale na gałęzie gospodarki narodowej wykazane w klasyfikacji GUS

Ujęcie 4: możemy uwzględniać różne przekroje według branż podanych w klasyfikacji GUS

Struktura przestrzenna regionu wyraża proporcje w jakich rozmieszczona jest działalność i instytucje produkcyjno- usługowe na określonych obszarach. Struktura ta badana jest w 3 przekrojach:

1)według rozmieszczenia rodzajów działalności

2)według hierarchizacji ośrodków centralnych

3)według przestrzennych jednostek administracyjnych.

Współcześnie zagadnienia rozwoju społeczno - gospodarczego należą do jednych z najważniejszych problemów współczesnego świata - przyczyny:

1.Dominująca populacja świata to tzw. kraje rozwijające się, które stanowią ok. 80% ludności świata i zajmują ok. 75% powierzchni ziemi.

2.Zdecydowana większość populacji świata prowadzi nieustającą walkę z głodem i nędzą, ok.600-700 mln ludzi jest stale niedożywionych.

3.40% populacji w wieku 15 lat i więcej nie potrafi ani pisać ani czytać.

4.Wzrost demograficzny określany eksplozją demograficzną wymaga coraz większego wzrostu potencjały ekonomicznego naszej planety.

5.Dynamiczny wzrost i rozwój gosp. nie zawsze prowadzi do rozwoju społecznego i poprawy warunków życia ludności. Bardzo często przyczynia się do naruszania równowagi biologicznej i dewastacji środowiska geograficznego. Doprowadza to do powstawania różnych zjawisk niekorzystnych, często wręcz patologicznych.

6.Od początku lat 50. obserwujemy ze znacznym przyspieszeniem rozwoju gosp. przy jednocześnie występującym zjawisku polaryzacji stopy wzrostu między poszczególnymi krajami i obszarami.

7.Niezmiernie trudne jest wejście na drogę dynamicznego rozwoju gosp. przez kraje słabo rozwinięte. Wejście na drogę rozwoju to nie tylko zagadnienie ekonomiczne, lecz także (a może przede wszystkim) polityczne. To od decyzji polit. często zależy tempo rozwoju poszczególnych państw.

8.W ostatnim okresie nastąpiło wszechstronne rozwinięcie się teorii wzrostu gosp. oraz współczesnej polityki społeczno-ekonomicznej i przestrzennej.

9.Fundamentalne na obecnym etapie rozwoju jawią się pytania jak kierunkować procesy rozwoju i w jaki sposób, i jakie stosować instrumenty oddziaływania.

Każde społeczeństwo w celu poprawy warunków swego bytowania dąży do przeprowadzania procesów produkcyjnych w formie reprodukcji rozszerzonej. Tempo tego wzrostu powinno znacznie przekraczać tempo przyrostu ludności. W literaturze przedmiotu do określania tych zjawisk używa się pojęć wzrostu i rozwoju gospodarczego.

Na poziom życia poszczególnych społeczeństw, zwłaszcza na wyższych szczeblach rozwoju, stale wzrastający wpływ ma poziom rozwoju społ. Stąd też coraz częściej używa się formuły rozwój społeczno - gospodarczy.

Pojęcia wzrost i rozwój gosp. są przez poszczególnych autorów różnie formułowane, przy czym prawie wszyscy podkreślają duże trudności w zrozumieniu i definiowaniu tych pojęć.

Prof. Secomski stwierdza, że pojęcia wzrostu i rozwoju gosp. są stosowane jako synonimy, spotyka się dość często tendencje do rozróżniania tych pojęć. W wielu pracach używa się zarówno określenia wzrostu i rozwoju gosp. bez akcentowania różnic. Wg prof. Secomskiego nie wydaje się możliwe precyzyjne rozróżnienie określeń wzrostu i rozwoju gosp. zdefiniowanie tych pojęć jest niezbędne, aby w praktyce można było wykorzystać je do opracowania strategii rozwoju i kierowania procesami rozwoju społ-gosp.

Wzrost - proces nasilania, zwiększania i wzmacniania się istniejących cech obserwowanych zjawisk i organizmów, w wyniku których powiększają one posiadane parametry.

Rozwój - proces zmian zachodzących w każdej dziedzinie, a tworzących jednocześnie proces przeobrażeń, polegający na zwiększaniu bądź potęgowaniu oraz ulepszaniu i doskonaleniu istniejących cech, a także powstawaniu i dalszym rozwoju nowych zjawisk (pozytywnych).

Rozwój powoduje pozytywne, a tym samym pożądane zmiany jakościowe i przeobrażenia strukturalne, przestrzenne oraz funkcjonalne.

Wzrost gospodarczy- ma charakter ilościowy. Proces powiększana ekonomicznych wielkości danego gospodarstwa narodowego w wartościach bezwzględnych czyli ilościowe powiększanie z roku na rok rozmiarów sił wytwórczych. Osiągany poprzez inwestycje oraz wzrost zatrudnienia, produkcję dóbr i usług, a więc wzrost dochodu narodowego oraz konsumpcji.

Z reguły wzrost gosp. rozpatrywany jest w krótkich okresach, w związku z tym zmiany zachodzące w celach jakościowych i w poszczególnych parametrach ekonomiczno - technologicznych są w znikomym zakresie.

Rozwój gospodarczy nie może być utożsamiany z pojęciem wzrostu gospodarczego, gdyż jest od niego pojęciem szerszym i w całości go obejmującym.

Poza elementami składającymi się na wzrost gospodarczy ujmuje on także 3 inne elementy:

-rozwój i doskonalenie działalności zaliczanej do infrastruktury ekonomicznej tworzącej w tym zestawieniu materialne warunki wzrostu gospodarczego i rozwoju społecznego.

-naturalne warunki rozwoju, które są wypadkowa położenia polityczno-gospodarczego, walorów środowiska geograficznego warunków klimatyczno-atmosferycznych i bogactw naturalnych. Elementy te stanowią naturalne ramy w których rozwój gospodarczy się odbywa.

- są to ilościowe i jakościowe zmiany w zakresie postępu naukowego oraz technicznego ponadto sposobów i stosunków produkcji, a wiec takich elementów które także zalicza się do rozwoju społecznego.

Rozwój gospodarczy składa się z wymienionych zjawisk ilościowo- jakościowych, a jego skale i natężenie możemy mierzyć za pomocą różnych wskaźników cząstkowych w ujęciu branżowym.

Syntetyczny sposób mierzenia rozwoju gospodarczego umożliwiają w praktyce 2 wskaźniki:

-skalarny(syntetyczny) miernik to wielkość dochodu narodowego na 1 mieszkańca

-udział zatrudnionych w 3 wybranych sektorach do ogółu czynnych zawodowo.

W przeciwieństwie do wzrostu gospodarczego rozwój gospodarczy rozpatrywany jest na ogol w dłuższych okresach, stad tez mówi się ze w wyniku rozwoju ekonomicznego następują jakościowe i strukturalne przeobrażenia w całokształcie struktury ekonomicznej danego społeczeństwa. Istotne są zmiany w sposobie produkcji do których zaliczamy poziom sil wytwórczych oraz strukturę własnościową oraz ekonomiczne w stosunkach miedzy klasami społeczeństwa.

Przez rozwój gospodarczy rozumieć będziemy proces ilościowo- jakościowych zmian polegających na zwiększaniu i doskonaleniu istniejących oraz tworzenie i rozwój nowych zjawisk w sferze wszelakiej działalności gospodarczej człowieka.

Przez rozwój społeczny rozumieć należy proces pozytywnych zmian ilościowo- jakościowych w sferze społecznej i kulturowej danego społeczeństwa oraz stosunkach społeczno- produkcyjnych i polityczno-ustrojowych.

Na rozwój społeczny składają się:

-poprawa szeroko rozumianych warunków egzystencji w tym: wzrost stopy i standardów życiowych oraz przekształceń strukturalnych.

-pozytywne zmiany w sferze stosunków społeczno- produkcyjnych i postaw poszczególnych członków społeczeństwa polegające na ich poprawie i doskonaleniu.

-przyrost ilościowy i doskonalenie instytucji i urządzeń zaliczanych do infrastruktury społecznej.

-występuje zwiększenie skali powszechności świadczonych usług i dostępności (przestrzennej, czasowej, ekonomicznej) w tym także dostęp do świadczeń socjalnych.

-wzrost dorobku kulturowego(we wszystkich formach kultury oraz wzrost postępu nauki i techniki).

-poprawa działalności w sferze polityki społecznej i organizacji społeczeństwa.

Te zjawiska są to bez wątpienia złożone aspekty działalności społeczno- kulturowej prowadzące do powstawania nowych jakości. Są to zjawiska niewymierne bądź trudno wymierne. Skale zachodzących przemian w tym zakresie można zaobserwować w dłuższym przedziale czasu.

Najpełniejszym określeniem z pośród 4 omawianych jest rozwój społeczno- gospodarczy, który w całości obejmuje zjawiska składające się na istotę pozostałych 3 wyżej wymienionych.

Istota współpracy transgranicznej

Obszary transgraniczne są w sposób wyróżniający się usytuowane w określonej przestrzeni większości krajów. Zagadnienie to odnosi się również do Polski. Polska należy do grupy krajów środkowoeuropejskich, w których procesy otwierania się na procesy zewnętrzne są najdalej zaawansowane.

Obszar transgraniczny danego regionu definiuje się jako teren zlokalizowany w obrębie granicy państwa.

Obszar pograniczny to obszar położony w pobliżu granicy po obu jej stronach. W sensie geograficznym jest to obszar peryferyjny dla obu tych państw. Oddalone są one od centrów polityki i gospodarki krajów, a także od centrów regionalnych przy założeniu istnienia efektu „gasnącej fali” czyli ograniczonej ilości impulsów rozwojowych docierających z centrów kraju a także istnienia na obszarach wewnętrznych czynników ograniczających ich rozwój. Ten typ analizy nadal pozostaje w Polsce w dużej mierze aktualnej, ale nie jest już wystarczający w warunkach gospodarki rynkowej i dokonujących się procesów integracji międzynarodowej. Obszary transgraniczne musza być rozpatrywane z szerszej perspektywy jako strefy jednoczesnego oddziaływania ogólnych mechanizmów, procesów ekonomicznych i społecznych oraz procesów zachodzących poza granicami państwowymi.

W literaturze przedmiotu funkcjonuje tez pojecie pogranicza jako obszar zróżnicowany etnicznie i kulturowo, zlokalizowany na granicach państw sąsiedzkich. Uwidacznia się ono w życiu społecznym, ekonomicznym i kulturalnym jako obszar stykowy wskazujący na odrębność dwóch układów przestrzennych a jednocześnie na wzajemne przenikanie w wyniku różnorodnych, dwustronnych konfliktów pomimo istnienia granicy. Przenikanie to czyni z pogranicza rodzaj pomostowego obszaru przejściowego.

Region transgraniczny jest obszarem przekraczającym co najmniej 1 granice państwową i stanowiący sumę co najmniej 2 przestrzeni społeczno- gospodarczych o policentrycznym sposobie organizacji. Koniecznym elementem tej definicji będącymi jednocześnie podstawa tworzenia struktury euroregionalnej jest chęć prowadzenia współpracy gospodarczej, społecznej, kulturalnej i innych regionów przygranicznych należących do różnych państw a także zgodność wszelkich działań w ramach takich struktur z prawom krajowi danego państwa.

Definicje obszarów transgranicznych występujące w literaturze krajowej jak i zagranicznej oparte są o 2 elementy.

1) położenie obszaru w pobliżu granicy państwowej

2) oddziaływanie granicy państwowej na te terytoria.

Oddziaływanie to przejawia się przede wszystkim poprzez orientacje gospodarki regionalnej do krajów sąsiedzkich występuje określone zachowanie podmiotów gospodarczych wiążących swoją działalność z położeniem przygranicznym. Na tych obszarach występuje podaż towarów i usług, które są oczekiwane przez ludność krajów sąsiedzkich. Powinny występować silne związki tych obszarów i ich mieszkańców z mieszkańcami i obszarami ulokowanymi z 2 strony granicy.

Ścisłe określenie jak daleko od granicy do wewnętrznego, kraju sięgają regiony transgraniczne nie jest łatwe. W Polsce wyznacza je pas, ok. 100km szerokości od granicy państwowej.

Poza pojęciem obszarem przygranicznym używane są w stosunku do różnych terenów inne pojęcia jak; obszar pogranicznicy, obszar transgraniczny, region przygraniczny, region transgraniczny, strefa przygraniczna, strefa nadgraniczna, pas małego ruchu granicznego, euroregion

Do obszarów transgenicznych można zaliczyć tereny województw położonych w pasie granicznym z spośród województw utworzonych po 1 stycznia 1999r . Do tego typu województw należą:

^ warmińsko-mazurskie

^podlaskie

^lubelskie

^podkarpackie

^małopolskie

^śląskie

^opolskie

^dolnośląskie

^lubuskie

^ zachodniopomorskie

W wymienionych regionach transgenicznych są też enklawy, obszary na które w sposób bezpośredni wpływ ma granica państwa i szeroko rozumiana infrastruktura graniczna. Zaliczamy do niej przejścia graniczne, i instytucje je obsługujące, sieć stacji paliw, placówki gastronomiczne oraz inne urządzenia obsługujące ruch graniczny.

Ulokowanie przygraniczne określonych regionów wywołuje określone implikacje odnoszące się do współpracy transgranicznej.

Współpracą transgraniczną określa się współprace sąsiedzką przylegającej do siebie regionów transgranicznych lub współpracę zagranicznych władz, organizacji lub instytucji szczebla regionalnego i lokalnego reprezentujących obszary graniczne.

Współpracą transgraniczną określa się szczególną formę współpracy międzynarodowej eksponując 2 podstawowe cechy:

1) sąsiedzkość kontaktów ( bezpośredni przylegających obszarów)

2) regionalny lub lokalny poziom współpracy.

Szczególny rozwój współpracy transgranicznej sięga lat 50. XX wieku, zasadniczym jej

celem było zniesienie barier odgradzających społeczności zamieszkujące obszary przygraniczne.

Europejska Karta Regionów Przygranicznych współpracę sąsiedzką nazywa współpracę przylegających do siebie regionów transgenicznych lub współpracę zagraniczną władz szczebla regionalnego i lokalnego organizacji lub instytucji reprezentujących obszary graniczne.

Współpraca ta pomaga w łagodzeniu niekorzystnych skutków istnienia granic i przezwyciężaniu skutków położenia przygranicznych na narodowych obrzeżach państw oraz

służy poprawie warunków życia zamieszkującej na tych obszarach ludności.

W Europie Zachodniej największe doświadczenia w kwestii współpracy transgranicznej maja regiony położone wzdłuż granicy północnej, zachodniej i południowej Niemiec Zachodnich oraz w krajach skandynawskich. Na tych obszarach powstawały wówczas stowarzyszenia transgraniczne tworzone dla realizacji konkretnych celów. Były to najwcześniejsze struktury współpracy transgranicznej.

Region przygraniczny(nadgraniczny)- region zlokalizowany po jednej stronie granicy, czyli taki, którego jedna z granic jest granica państwa. Po drugiej stronie znajduje się już inny region o innych celach.

Region transgraniczny- region, przez którego obszar przebiega granicapaństwa. Zlokalizowany po obu stronach granicy

W Europie Środkowo-Wschodniej kwestia współpracy transgranicznej z przyczyn politycznych nie mogła być podejmowana przed 89. rokiem. Zmiany polityczne, gospodarcze i społeczne, które maja miejsce w tej części świata umożliwiają wprowadzenie w życie instytucji współpracy transgranicznej, jako ważnej formy współpracy międzynarodowej. Nowe kontakty międzyregionalne i ponadnarodowe maja na celu ułatwienie współpracy

gospodarczej, kulturalnej, intelektualnej, pomimo funkcjonowania naturalnej granicy jaką jest granica państwa.

Analizując dotychczasowe doświadczenia europejskiej współpracy transgranicznej należy wyodrębnić kilka przesłanek skłaniających do prowadzenia tej formy współpracy międzynarodowej.

Przesłanki współpracy tansgranicznej:

a) gospodarcze

odnoszą się do konieczności aktywizacji ekonomicznej obszarów położonych w pasie granicznym, a podzielonych granicami państwowymi. Wskazują na korzyści ekonomiczne wynikające z tej współpracy. Podstawę kooperacji transgranicznej stanowi oczekiwanie na priorytetowe potraktowanie obszarów transgranicznych zarówno w polityce regionalnej określonego państwa jak i UE.

b) polityczne

współpraca transgraniczna stanowi dla Polski i krajów UE istotny element składowy procesu politycznej integracji europejskiej. Efekt bariery granicznej ulega stopniowemu osłabieniu. Obserwuje się proces zmierzający do osłabienia granic i ich zanikania w sensie gospodarczym, kulturowym, językowym i komunikacyjnym. Rola granicy państw sprowadza się do znaczenia czysto administracyjnego.

c) historyczne

Granice państw podzieliły obszary o tożsamym lub zbliżonym charakterze. To wspólne dziedzictwo historyczne oraz podobieństwo strukturalne i funkcjonalne inspiruje społeczności je zamieszkujące do podjęcia szerszej współpracy ponadregionalnej. To historyczna przeszłość często staje się podstawą podejmowania tej formy współpracy.

d) socjologiczne

Najważniejszym celem współpracy transgranicznej jest nawiązanie spontanicznych, autentycznych i pozytywnych stosunków interpersonalnych przy poszanowaniu i zachowaniu odrębności regionów podejmujących tę współpracę. Dążenie do przezwyciężania wzajemnych uprzedzeń oraz inspirowania formalnych i nieformalnych kontaktów między społecznościami zamieszkującymi po przeciwnych stronach granicy leży w naturze tych społeczności, a w szczególności ich liderów. W konsekwencji prowadzi to do

ożywienia kontaktów społeczności, które w wyniku czasem bliżej nieokreślonych podziałów historycznych znalazły się po przeciwstawnych stronach linii granicznych. Wspólnymi cechami współpracy transgranicznej jest inicjowanie formalnych i nieformalnych kontaktów między społecznościami lokalnymi poszczególnych części obszaru współpracy transgranicznej.

Współpraca transgraniczna- jest szczególna forma współpracy między narodami, jest pojęciem szerszym niż współpraca euroregionalna.

Pojęcie współpracy euroregionalnej odwołuje się do różnych form współpracy transgranicznej ale nie jest z nią tożsama.

Współpraca transgraniczna przybiera różne formy i jest prowadzona m.in. w zakresie :

a) infrastruktury granicznej

zagospodarowania przejść granicznych, układów komunalnych, infrastruktury komunalnej

b) w zakresie gospodarki regionalnej i lokalnej

w zakresie kojarzenia zagranicznych podmiotów gospodarczych, wymiany towarów i surowców, świadczenia usług, tworzenia izb przemysłowo-handlowych, działalności informacyjno-doradczej, szkoleniowej oraz promocji regionu i firm zlokalizowanych na jego terenie

c) dotyczy sfery społecznej

rozwijanie demokracji lokalnej i regionalnej, wymiany kulturowej, sportowej, naukowej, oświatowej bądź turystycznej

d) kwestie dotyczące ochrony środowiska naturalnego, transgranicznychobszarów chronionych

e) w zakresie gospodarki przestrzennej i planowania przestrzennego, tworzenia jednolitych koncepcji zagospodarowania przestrzennego obszarów transgranicznych.

Obszary transgraniczne i ich rozwój mają szczególne znaczenie po wstąpieniu Polski do UE. Właściwie zrealizowana współpraca transgraniczna odgrywać będzie istotną rolę w procesie integracji z krajami europejskiej wspólnoty. W związku z tym władze rządowe przywiązują znaczną rolę do wspierania tej formy współpracy. W Europie Zach. współpraca transgraniczna rozwijana jest od kilkudziesięciu lat. Te przesłanki zostały sformułowane w Europejskiej Karcie Regionów Granicznych i Transgranicznych. Znajduje to

wyraz w tworzeniu odpowiednich umocowań pewnych i instytucjonalnych. Merytoryczne i organizacyjne podstawy współpracy transgranicznej zostały określone przez Radę Europy jako efekt 9-ciu konferencji na temat obszarów położonych w pasie granicznym.

Polska będąc członkiem Rady Europy podpisała i przyjęła dokumenty określające ramy tej współpracy. Jest to:

1. Europejska Konwencja Ramowa o Współpracy Transgranicznej miedzy

wspólnotami i władzami terytorialnymi, sporządzona w Madrycie (21.05.1980), ratyfikowana przez Polskę 10 marca 1993

2. Europejska Karta Samorządu Terytorialnego, sporządzona w Strasburgu(15.10.1985), ratyfikowana przez Polskę w kwietniu 1993

3. Europejska Karta Regionów Przygranicznych uchwalona przez Rade Europy (19.11.1981), [następnie Europejska Karta Regionów Granicznych i Transgranicznych sporządzona w Szczecinie

01.12.1995]

ad 1. Przyjęcie europejskiej konwencji ramowej przez Polskę potwierdziło wole promowania współdziałania wspólnot i władz terytorialnych. Dokument ten nakłada na Polskę określone zobowiązania. Wprowadza obowiązek ułatwiania i wspierania współpracy transgranicznej oraz podejmowania działań, starań na rzecz zawierania porozumień wychodzących naprzeciw oczekiwaniom społeczności zamieszkujących po oby stronach granicy. Wszystkie strony zobowiązały się do rozwiązywania wszelkich problemów natury prawnej, administracyjnej i technicznej, będących w kolizji z pomyślna realizacją współpracy granicznej.

ad 2.

Europejska Karta Samorządu Terytorialnego zapewnia ochronę i ugruntowanie samorządu terytorialnego w poszczególnych krajach Europy. Przyczynia się w poważnym stopniu do budowy Europy w oparciu o zasady demokracji i decentralizacji władzy. Jest to możliwe przy założeniu, że społeczności lokalne wyposażone w organy decyzyjne ukonstytuowane w sposób demokratyczny i korzystają z szerokiej autonomii odnośnie ich kompetencji, sposobu ich wykonywania oraz środków niezbędnych do realizacji ich zadań. Stwierdza się, że na samorządzie regionalnym spoczywa obowiązek współpracy z międzynarodowymi organizacjami i regionami innych państw, zwłaszcza sąsiedzkich.

ad 3.

Skierowana jest do wszystkich partnerów, którzy współdziałają w ramach struktur ponadgranicznych. Karta zwraca uwagę na regiony graniczne i transgraniczne, odgrywające szczególna role w kontekście jednoczącej się

Europy. To w ramach współpracy regionalnej dochodzi do sprawdzianu pokojowego współistnienia i respektowania różnorodności oraz praw mniejszości, poszanowania zasad partnerstwa i subsydiarności, czynnego udziału obywateli, polityków, instytucji i stowarzyszeń społecznych we współpracy transgranicznej. Ramy tej współpracy powinny służyć rozwijaniu społecznych, kulturalnych i gospodarczych powiązań kooperacyjnych w celu integracji transgranicznej przy równoczesnej ochronie własnej suwerenności państwowej i tworzeniu tzw. Europy Regionów.

Nowa jakość kontaktów międzyregionalnych i transgranicznych ma na celu uaktywnienie wszechstronnej wymiany gospodarczej, intelektualnej i kulturalnej między sąsiedzkimi społecznościami. Kontakty te są i będą wspomagane przez organizacje między narodowe, jako integralna cześć działań strategicznych na rzecz rozszerzenia integracji na obszary Europy Wschodniej. Współpraca taka może stanowić ponadto jeden ze sposobów rozwiązywania przeszkód, problemów, których rozwiązanie jest ponad siły tych państw. Istotnym elementem(może być także) umacniania stabilności i równowagi sił w regionie oraz tworzyć pozytywny wizerunek państwa na arenie międzynarodowej. Rozwój współpracy transgranicznej będącej wyrazem inicjatyw oddolnych społeczności lokalnych stanowi praktyczną formę tworzenia społeczeństwa obywatelskiego i uspołecznienia zewnętrznych funkcji państwa.

W celu bardziej efektywnego rozwoju rozwiązań transgranicznych, muszą one być wsparte aktami międzynarodowymi w postaci wzajemnego uznania sąsiadów, dotyczy to regulacji form i zasad komunikacji transgranicznej i rozwiniętej infrastruktury granicznej. Formalne ramy współpracy transgranicznej określają porozumienia dwustronne(bilateralne). Polska ma uregulowane stosunki ze wszystkimi sąsiadami. Są one gwarantowane przez poszerzone traktaty o bezpieczeństwie, wzajemnej pomocy, przyjaźni oraz współpracy ekonomicznej, kulturalnej, naukowej.

Deklaracja o dobrym sąsiedztwie, wzajemnym zrozumieniu i współpracy między Polską i Republiką Białorusi podpisana została w Warszawie 10.10.1991r. W deklaracji tej bardzo dużo miejsca zajmują kwestie współpracy transgranicznej. Upoważnia ona władze lokalne i regionalne do zawierania umów cywilno-prawnych, w zakresie współpracy transgranicznej, którą definiuje się jako przedsięwzięcia zmierzające do osiągnięcia wysokiej jakości stosunków między władzami regionu i lokalnymi obu zainteresowanych krajów. Wymieniona deklaracja stała się podstawą do utworzenia polsko-białoruskiej Komisji Koordynacji ds. Współpracy Transgrancznej, której zadaniem jest koordynacja i rozpatrywanie kwestii spornych utrudniających współpracę. W celu zacieśnienia jeszcze lepszej współpracy w dn. 24.04.1992r. w Warszawie podpisano porozumienie między RP i rządem Białorusi dotyczących głównych zasad tej współpracy. Właściwy rozwój jest ważnym czynnikiem prorozwojowym zarówno regionu podlaskiego jak i przygranicznych terytoriów Republiki Białorusi.

Determinanty rozwoju tych obszarów: Rozwój społeczno-gospodarczy regionu uzależniony jest od wielu czynników zewnętrznych i wewnętrznych(egzo- i endogenicznych). W wyniku ich oddziaływania dochodzi do znacznego zróżnicowania w rozwoju poszczególnych enklaw, obszarów(terenów) i część tych czynników ulokowana jest w przeszłośći. Okres rozbiorów i związane z tym różnice rozwoju poszczególnych zaborów mają bezpośredni wpływ na dywersyfikację rozwoju poszczególnych układów przestrzennych(inny jest poziom rozwoju terenów byłego zaboru rosyjskiego, inny zaboru pruskiego, a zupełnie inny austriackiego).

Historycznie ukształtowana struktury gospodarczej stanowi ważny czynnik różnicujący sytuacje poszczególnych obszarów. Istotne znaczenie ma tutaj dawna, umowna granica dzieląca Polskę na A i B jaki i procesy, które zachodziły po II WŚ i zachodzą nadal. Decydowały one o udziale państwowych gospodarstw rolnych(PGR-y) i tzw. WOG-ów w strukturze poszczególnych regionów. Procesy te nie ominęły również Podlasia, które przez 123 lata zaborów pozostawało pod wpływami zaboru ruskiego.

Istotną przyczyną polaryzacji rozwoju obszarów wiejskich(transgranicznych) tego regionu jest jego: 1.lokalizacja względem węzłowych ośrodków przemysłowych;

2.rynku zbytu produktów np. rolniczych;

3.rynków pracy pozarolniczych;

4.szlaki komunikacyjne;

5.pozarolnicze funkcje gospodarcze na danym terenie.

Dyskusji nie podlega również peryferyjność Reg. Podlaskiego, który jest lokowany we wschodnim pasie Polski. Na kształtowanie się przestrzennego zróżnicowania struktur gospodarczych, przemysł, handel, usługi na terenach wiejskich znaczne wpływy wywiera tak że duża odległość od węzłów gospodarczych kraju tj. Śląsk, warszawa, miasta portowe.

Istotne znaczenie na obecnym poziomie rozwoju kraju i poszczególnych regionów (transgranicznych) ma poziom oraz standardy infrastruktury technicznej, społecznej i instytucjonalnej.Szeroko pojmowana infrastruktura jest kwestią zasadniczą uwzględnianą przy budowie, opracowywaniu najróżniejszych strategii rozwoju, gminy, powiatu czy też województwa.

W odniesieniu do obszarów wiejskich regionów transgranicznych, choćby woj. podlaskiego, różnice regionalne są wyraźnie widoczne na kilku wzajemnie powiązanych płaszczyznach: 1. efektywność gospodarowania w rolnictwie, 2. skali i charakteru produkcji rolnej, 3. poziomu i struktury czynników wytwórczych, 4. ogólny poziom cywilizacyjny oraz warunków życia i cech społeczno- kulturowych mieszkańców wsi.

Można więc autorytatywnie, z pewnym przekonaniem stwierdzić, że w odniesieniu do woj. podlaskiego następuje dalsze pogłębianie się istniejącego już wcześniej dystansu w poziomie rozwoju rolnictwa i innych form działalności i otoczenia, a szczególnie w zakresie wydajności pracy.

Na rozwój wiejskich obszarów transgranicznych należy popatrzeć z perspektywy nowej sytuacji społeczno - politycznej powstałej w Polsce(Eur. śr. wsch.) po 1989r. Transformacje społeczne, ekonomiczne i ustrojowe w tej części Europy w oczywisty sposób wpływają na określone przekształcenia omawianej przestrzeni.

Przestrzeń europejska zbudowana jest z różnorodnych obszarów, w oczywisty sposób zdywersyfikowanych pod względem poziomu rozwoju potencjału co prowadzi do sytuacji, że szanse i perspektywy rozwoju tych terenów nie są równomierne. Może to prowadzić do dalszej polaryzacji(dwubiegunowości) rozwojowej tych terenów.

Nierówności ekonomiczne i związane z tym problemy w krajach Europy śr. i wsch. budzą wśród obywateli Wspólnoty Europejskiej obawy i opory związane z procesem akcesyjnym tych państw do Unii Europejskiej. W dalszej perspektywie może to prowadzić do generowania poważnych napięć i konfliktów na linii: starzy członkowie - nowi członkowie Wspólnoty Europejskiej.

Transgraniczny region podlaskie jest klasycznym przykładem obszaru, na którym procesy transformacji ustrojowej nie doprowadziły do zdecydowanej poprawy sytuacji materialnej i społecznej większości jego mieszkańców. Wśród istniejących determinantów różnicujących struktury gospodarcze obszarów wiejskich należy wymienić odmienność struktur agrarnych w poszczególnych regionach poszczególnych województw kraju. W odniesieniu do dużej grupy województw, a w szczególności do takich jak woj. podlaskie można stwierdzić, że rolnictwo jest dominującą funkcją gospodarczą na przeważającej części obszarów tego regionu. Odnosi się to przede wszystkim do struktury sektorowej. Obok struktury sektorowej ważne jest również zróżnicowanie przestrzenne wewnątrz sektora chłopskiego. Południowa część kraju charakteryzuje się zupełnie innym sposobem niż np. Wielkopolska, prowadzenia gospodarstw w przeważającej części rozdrobnionych, przeludnionych i zacofanych. We wspomnianej wcześniej Wielkopolsce dominują gospodarstwa o dużej powierzchni i relatywnie wyższej kulturze rolnej i wyższej chłonności na innowacje agrotechniczne.

W woj. podlaskim dominują gospodarstwa rolne od 10 do 15 ha. Stanowią one ok 23% gospodarstw indywidualnych funkcjonujących na terenie regionu. Druga lokatę stanowią gospodarstwa rolne od 20 do 30 ha. Odsetek tych gospodarstw wynosi ok. 21%. Natomiast w województwie podkarpackim odsetek ten wynosi 1,3%. Diametralnie inna sytuacja występuję w grupie gospodarstw z przedziału od 2 do 5 ha. W woj. podlaskim stanowią tylko 4,7%. W Podkarpackim natomiast aż 43,7%. Z kolei w grupie gospodarstw o powierzchni 100 i więcej ha liderem jest województwo zachodniopomorskie. W regionie tym występuje aż 26,5% gospodarstw tej grupy. W woj. podlaskim stanowią tylko 2%.

Zróżnicowanie obszarowe jest pozostałością wspomnianych wcześniej zaszłości historycznych. A z drugiej strony było to wynikiem niskiego poziomu rozwoju sektorów pozarolniczych Polski międzywojennej.

W wielu przypadkach jest to również pozostałość po likwidacji państwowych gospodarstw rolnych, rolniczych spółdzielni produkcyjnych i zespołowych gospodarstw kółek rolniczych.

Jedna z istotniejszych kwestii mających niewątpliwie wpływ na różny poziom rozwoju poszczególnych obszarów jest lokalny rynek pracy. W tym wypadku decydujące są dwa następujące wskaźniki: 1.Stopa bezrobocia rejestrowanego liczona w relacjach ludności w wieku produkcyjnym. 2. stopa zbędności w gospodarce polskiej.

Z danych zawartych w rocznikach statystycznych wynika, że najlepsza sytuacja pod względem bezrobocia jest w regionach wiejskich zlokalizowanych w okolicach dużych aglomeracji miejskich tj. Warszawa, Katowice, Kraków, a najgorsza - Olsztyn, regiony przygraniczne Podlasia.

Należy sądzić, że oddziaływanie miast na sytuacje w podmiejskim rynku pracy ma wielokierunkowy charakter. Część ludności wiejskiej z tych obszarów znajduje zatrudnienie w mieście, a zapotrzebowanie na produkty wiejskie w miastach sprzyja wzrostowi miejsc pracy na wsi. Na obszarach podmiejskich tworzy się dużo firm pozarolniczych funkcjonujących w oparciu o rynek miejski.

Rozwój obszarów transgranicznych uzależniony jest od potencjału, którym dysponuje społeczeństwo tego terenu. Potencjał to czynniki wpływające na rozwój tego obszaru. Wyróżniamy dwa rodzaje okoliczności, które wpływają na rozwój regionów, w tym przestrzeni transgranicznej:

- Czynniki umożliwiające harmonijny i długofalowy rozwój

- Bariery działające hamująco lub eliminujące tendencje prorozwojowe.

Ogólne warunki rozwoju społeczno- gospodarczego i czynniki tego rozwoju są ze sobą powiązane, ale nie powinny być ze sobą utożsamiane. Słuszne są poglądy różnicujące te pojęcia.

Przez warunki analizowanego rozwoju rozumie się nośniki zasobów danych obszarów takich jak: środowisko, ludność, majątek trwały, stan inwestycji. Nadanie siły sprawczej tym warunkom poprzez odpowiednie działania w ramach interregionalnej i intraregionalnej polityki społeczno- gospodarczej uruchamia i przekształca te możliwości w czynniki rozwoju:

-Warunki geograficzne- ukształtowane przez przyrodę i człowieka, związane z działalnością gospodarczą;

- naukowo- techniczne związane z osmaganym poziomem wiedzy, rozwoju narzędzi pracy i umiejętności posługiwania się nimi.

- warunki demograficzne- związane z liczbą i strukturą ludności zamieszkującą dany obszar, na którym jest lub ma być prowadzona działalność gospodarcza;

- warunki społeczno- ekonomiczne- wynikające z charakteru stosunków ekonomicznych i społecznych a określone są przez osiągnięty poziom rozwoju społeczno- gospodarczego;

-warunki wynikające z bliższego lub dalszego otoczenia zewnętrznego.

Czynniki rozwoju obszarów transgranicznych można pogrupować w wg 4 aspektów rozwoju regionalnego:

-Czynniki ekonomiczne: -wielkość i sposób funkcjonowania regionalnych rynków dóbr i usług; -tendencje zmian na rynku pracy; -dynamika popytu regionalnego i zmiany w jego strukturze; -zmiany dochodów ludności, przedsiębiorstw, jednostek samorządu terytorialnego działających w regionie; -wzrost kapitału zaangażowanego w gospodarkę lokalną; -napływ inwestycji krajowych i zagranicznych; -jakość marketingu regionalnego; -jakość kadry kierowniczej w regionie; -sytuacja makroekonomiczna w kraju i za granicą; -możliwości wsparcia zewnętrznego w tym z UE.

- czynniki społeczne: -zmiany w ruchu naturalnym i strukturze ludności; -tempo i charakter procesu urbanizacji, aglomeryzacji i metropolizacji; -zmiany w stratyfikacji społecznej; -zmiany w stylu, poziomie życia i wykształceniu; -postęp kulturalny; -innowacyjność i przedsiębiorczość władz społeczeństwa; -kreatywność; -sprawność funkcjonowania samorządów terytorialnych i ich organów; -udział społeczeństwa w podejmowaniu decyzji regionalnych i lokalnych.

- czynniki techniczne i technologiczne: -wzrost kapitału stałego i zmiany w jego strukturze; -unowocześnienie struktury rzeczowej aparatu wytwórczego; -rozwój zaplecza badawczo- rozwojowego i wdrożeniowego; -jakościowe różnicowanie produkcji; -rozwój przemysłu wysokiej technologii; -innowacyjność techniczna; -doskonalenie infrastruktury technicznej.

- czynniki ekologiczne: -występowanie zasobów naturalnych; -postęp w zakresie ochrony środowiska naturalnego; -świadomość i kultura ekologiczna społeczeństwa; -postęp w edukacji ekologicznej; -skuteczność ekologicznych i poza ekologicznych instrumentów ochrony środowiska.

Analiza warunków rozwoju regionów w tym transgranicznych obszarów wiejskich daje obraz aktualnego stanu możliwości rozwojowych. Regionalne czynniki rozwoju, jako czynniki przyrostowe to: inwestycje oraz wzrost technicznego uzbrojenia pracy, przyrost majątku trwałego i wzrost jego produktywności, przyrost zatrudnienia i wydajności pracy, przyrost urządzeń infrastrukturalnych, efekty postępu technicznego, naukowego i organizacyjnego, pozytywne zmiany strukturalne w gospodarce, postęp w regionalnym wykorzystywaniu zasobów naturalnych, surowców, materiałów i energii, poprawa stanu, jakości komponentów środowiska naturalnego, bardziej korzystne w stosunku do stanu wyjściowego uwarunkowania polityczno- prawne oraz przyrost efektów w zakresie powiązań zewnętrznych.

Można stwierdzić, że skala, zakres i stopień wykorzystania regionalnych warunków rozwoju determinują jego czynniki a w związku z tym tylko pełne wykorzystanie czynników rozwoju zapewnia osiąganie optymalnych efektów.

W procesach rozwojowych poszczególnych regionów w tym tez obszarów transgranicznych wiejskich, występuje zróżnicowanie warunków rozwoju i czynników dotychczasowego rozwoju oraz stopnia ich wykorzystania. Występowanie poszczególnych elementów jest na danym obszarze zróżnicowane. Różny jest ich kształt i osiągane efekty. Obserwując przebieg procesów transformacyjnych w polskiej gospodarce nie można nie zauważyć, że ich intensywność i społeczna dolegliwość rozkłada się w Polsce nierównomiernie. Następuje dalsze zróżnicowanie regionalne i dotyczy to nie tylko regionów transgranicznych (peryferyjnych) ale tez tych położonych centralnie.

W regionach tych dominują struktury gospodarcze o następujących cechach:

1) charakteryzują się relatywnie wysokim bezrobociem,

2) w tych regionach występuje duży udział przemysłów schyłkowych,

3) niski udział i słaba dynamika sektora prywatnego,

4) na tych obszarach występowały monopolizujące, lokalne i regionalne wielkie zakłady państwowe nie przystosowane do konkurencji nawet na rynkach wewnętrznych,

5) występuje duża skala przekształceń w byłych i państwowych gospodarstwach rolnych,

6) nie uwzględnianie aspektów ekologicznych w procesach prywatyzacji.

Czynniki prorozwojowe posiadają różny stopień wpływu na procesy rozwoju społeczno-gospodarczego i regionalnego. Spośród nich wyróżniamy cztery grupy czynników: tradycyjne, nowoczesne, społeczne i specjalne.

Bez wątpienia istotnym czynnikiem zaliczanym do grupy nowoczesnej jest infrastruktura innowacyjna. To ważna determinanta wzrostu gospodarczego odgrywająca coraz większą rolę w globalizującej się gospodarce. Wszelkie innowacje wprowadzane w życie muszą zapewnić korzyści ekonomiczne dla twórców. Powinny uwzględniać zasadę zrównoważonego rozwoju.

Obok klasycznego rozróżniania czynników można wyróżnić szereg specyficznych czynników odnoszących się do określonej przestrzeni. Dotyczyć to może zarówno gminy jak też powiatu, starostwa, województwa.

(Podlasie) Wstępna, wielostronna analiza zasobów, a więc występowanie dużych zasobów leśnych, powierzchni wód, ekstensywne użytkowanie gruntów ornych, brak znaczących źródeł powietrza oraz uwarunkowań zasobów regionu podlaskiego wskazuje, że na obszarze tym istnieją dobre a nawet bardzo dobre warunki rozwoju turystyki, wypoczynku oraz lecznictwa uzdrowiskowego. Głównymi przesłankami za taką formułą są:

1. Bogate zasoby przyrodnicze i rekreacyjne na które składają się duża lesistość, urozmaicona rzeźba polodowcowa terenu i wysoki udział powierzchni wód otwartych, głównie w północnej części województwa oraz unikatowe w skali Europy tereny bagienne i puszczańskie.

2. Dobrze zachowane, bogate i różnorodne środowisko dziedzictwa kulturowego niezbędnego do rozwoju krajoznawstwa.

3. Rozszerzana i doskonalana sfera turystyki i wypoczynku

4. Dogodne rozmieszczenie miejscowości mogącej zapewnić obsługę turystyczną

5. Znaczne zasoby przyrodo-lecznicze (wody mineralne)

6. W miarę dobrze rozwinięta sieć dróg lokalnych połączonych z drogami o znaczeniu europejskim .

7. Szlaki wodne na które składają się następujące elementy: żegluga pasażerska, szlaki kajakowe.

Na terenie województwa zlokalizowane są: 4 parki narodowe, 3 parki krajobrazowe, 100 rezerwatów przyrody. Rangę tych obszarów podkreśla międzynarodowy status, które posiadają niektóre z nich:

1. Białowieski Park Narodowy- obszar ochrony ścisłej jako obiekt przyrodniczy UNESCO. Puszcza Białowieska to ostoja żubrów, największa w Europie, oraz miejsce lądowe rzadkich gatunków ptaków.

2. Biebrzański Park Narodowy- obiekt chroniony według konwencji Ram-Sar. Jest to ostoja łosia, największa w Europie oraz miejsce lęgowe rzadkich gatunków ptactwa wodnego i błotnego.

3. Dolina Górnej Narwi- występuje w granicach Narwiańskiego Parku Narodowego. Obiekt zgłoszony przez Polskę do konwencji Ram-Sar. Stanowi ostoję ptactwa wodnego i błotnego.

4. Puszcza Augustowska- jedna z ostatnich ostoi głuszca i zająca bielaka.

---