WIEDZA O JĘZYKU POLSKIM W ZREFORMOWANEJ SZKOLE

red. Agnieszka Mikołajczuk, Jadwiga Puzynina

Warszawa 2004

-opracowanie na egzamin z Metodyki nauczania literatury i języka polskiego-

1. Jerzy Bartmiński - Tekstologia (lingwistyka tekstu)

Tekstologia (= lingwistyka tekstu) - dziedzina współczesnego językoznawstwa, której przedmiotem jest tekst, całościowo zorganizowany komunikat językowy, wypowiedź ustna lub pisana.

Tekst stanowi podstawowy komponent komunikacji językowej, jest jednostką językową przyswajaną najwcześniej, jeszcze przed pójściem dziecka do szkoły, i używaną najszerzej w szkolnej praktyce i w społecznym obiegu.

Kształcenie umiejętności tworzenia różnego rodzaju tekstów, ich odbioru i przetwarzania zajmuje bardzo ważne miejsce w programie nauczania na wszystkich poziomach szkolnych. Wszystkie podstawowe umiejętności językowe rozwijane w szkole - mówienie, słuchanie, pisanie i czytanie ze zrozumieniem - mają za punkt odniesienia właśnie tekst.

Do wiedzy z zakresu tekstologii, która powinna się znaleźć w nauczaniu szkolnym, należą:

• wiadomości dotyczące pojęcia tekstu (wypowiedzi) i jego typów (w tym: gatunki tekstu);

• dane o kompozycji tekstu;

• pojęcie spójności tekstu;

• dane dotyczące czynności dokonywanych na tekstach (m.in. redagowania, parafrazowania, interpretowania).

Wymóg integrowania wiedzy językoznawczej z wiedzą o literaturze i kulturze jest szczególnie doniosły na gruncie tekstologii. W szkole podstawowej należy skoncentrować się na ćwiczeniach praktycznych, w gimnazjum, liceum i kształceniu ponadnaturalnym rośnie rola wiedzy o tekstach. Uczeń zapoznaje się z tekstami jako świadomy odbiorca, ale także jako ich potencjalny nadawca.

Problematyka tekstologiczna jest wprowadzana do programów szkolnych pod różnymi nazwami (zwykle pod nazwą wypowiedzi) i w różny sposób, częściej praktyczny (ćwiczenia w mówieniu i pisaniu tekstów) niż opisowy. Na tym polu spełnia się postulat przewagi uczenia umiejętności nad nauczaniem teorii, nastawieniem na przekaz samej wiedzy o języku. Ważne jest np., aby uczeń dochodził do opisu gatunku w wyniku analizy określonego tekstu. Niedobrze jest bowiem, kiedy czytanie i interpretowanie tekstu poprzedza podana przez nauczyciela definicja gatunku. Jednak pewna część wiedzy z zakresu tekstologii powinna być wprowadzana do programu szkolnego. Warunkuje ona przyswajanie przez ucznia umiejętności rozumienia i tworzenia różnych typów tekstu, nadawania im właściwej struktury i dokonywania na nich we właściwy sposób różnych operacji.

Siatka pojęć i terminów dla klasy 4-6:

Tekst językowy (wypowiedź).

Proza; poezja.

Rozmowa; dialog; monolog.

Gatunek wypowiedzi: pytanie, odpowiedź, prośba, rozkaz, życzenia, podziękowanie, zaproszenie, zawiadomienie, ogłoszenie, instrukcja, przepis, regulamin, katalog, list (prywatny i oficjalny), notatka, podręcznik, encyklopedia; zagadka; przysłowie; mit; baśń; legenda; podanie; opowiadanie; powieść; bajka; piosenka; pieśń; kolęda; modlitwa; kazanie; wypracowanie szkolne: opowiadanie, opis, charakterystyka postaci, sprawozdanie.

Teksty multimedialne: spektakl [filmowy, telewizyjny, teatralny (przedstawienie teatralne)], audycja radiowa, słuchowisko radiowe, film, reklama, program telewizyjny, gra komputerowa, komiks, plakat, mapa, tabela, wykres.

Kompozycja wypowiedzi: akapit, rozdział; wers, zwrotka (strofa), refren; tytuł; wstęp, zakończenie; cytat, spis treści; plan wypowiedzi.

Spójność wypowiedzi, temat wypowiedzi; redagowanie tekstu, poprawa błędów, streszczanie tekstu; recytacja; przekład językowy (tłumaczenie).

Siatka pojęć i terminów dla gimnazjum:

- jak w klasach 4-6. a ponadto:

Tekst językowy (wypowiedź) - w ujęciu rozszerzonym w stosunku do w.w.

Liryka, epika, dramat.

Rozmowa - w ujęciu rozszerzonym w stosunku do w.w., dialog, dyskusja, monolog.

Gatunek wypowiedzi: list (motywacyjny i otwarty), podanie, życiorys, cv (curriculum vitae), dziennik, pamiętnik, biografia; przypowieść, nowela, powieść - w ujęciu rozszerzonym w stosunku do w.w., science fiction, fantasy, epos (epopeja), ballada, psalm, hymn, tren, sonet, satyra, fraszka, komedia, tragedia, scenariusz; pastorałka; recenzja, wywiad, artykuł, reportaż; opis - w ujęciu rozszerzonym w stosunku do w.w., rozprawka, referat.

Teksty multimedialne: spektakl [filmowy, telewizyjny, teatralny (przedstawienie teatralne)], audycja radiowa, słuchowisko radiowe, film, reklama, program telewizyjny, gra komputerowa, komiks, plakat, mapa, tabela, wykres.

Kompozycja wypowiedzi: paragraf; akt, scena, didaskalia; podtytuł, śródtytuł; dedykacja; pointa, morał; cytat, indeks, bibliografia.

Spójność wypowiedzi - w ujęciu rozszerzonym w stosunku do w.w.: redagowanie tekstu, adiustacja tekstu, parafrazowanie tekstu; interpretacja tekstu, kontekst, komizm, groteska, tragizm; przekład intersemiotyczny, inscenizacja, adaptacja tekstu.

Siatka pojęć i terminów dla szkół ponadgimnazjalnych - zakres podstawowy:

- jak w.w., a ponadto:

Negocjacje, dyskurs, gatunek wypowiedzi - w ujęciu rozszerzonym w stosunku do w.w., list - w ujęciu rozszerzonym w stosunku do w.w., list intencyjny; sielanka, poemat; przemówienie (mowa), wykład, felieton, esej; interpretacja utworu literackiego.

Teksty multimedialne: spektakl [filmowy, telewizyjny, teatralny (przedstawienie teatralne)], audycja radiowa, słuchowisko radiowe, film, reklama, program telewizyjny, gra komputerowa, komiks, plakat, mapa, tabela, wykres.

Kompozycja wypowiedzi - w ujęciu rozszerzonym w stosunku do w.w.: motto, prolog; epilog; przypisy, bibliografia; konspekt wypowiedzi; spójność wypowiedzi; korekta tekstu; adiustacja tekstu; parafrazowanie tekstu.

Siatka pojęć i terminów dla szkół ponadgimnazjalnych - zakres rozszerzony:

Tekst kultury, kontekst - w ujęciu rozszerzonym w stosunku do w.w.

2. Urszula Żydek-Bednarczuk - Pragmatyka językowa z elementami retoryki

Pragmatyka językowa jest jednym z działów semiotyki. Termin pragmatyka występuje w dwóch istotnych dla językoznawstwa znaczeniach:

1. nauka koncentrująca się na relacjach między znakami językowymi a ich użytkownikami (nadawcą i odbiorcą);

2. nauka zajmująca się zależnościami rozumienia wypowiedzi językowych od ich kontekstów (w tym: kontekstów sytuacyjnych) i (często niewyrażonych wprost) intencji ich nadawców.

Pragmatykę łączy się często z teorią aktów mowy.

Głównym zadaniem pragmatyki szkolnej jest rozwijanie kompetencji komunikacyjnej przez obserwowanie i tworzenie różnych wypowiedzi w różnych sytuacjach. Wiedza przekazywana uczniowi ma przede wszystkim charakter funkcjonalny. Uczeń od najwcześniejszych lat powinien uczestniczyć w komunikacji językowej i rozwijać umiejętności skutecznego porozumiewania się. Ważna jest też umiejętność odczytywania sensów (bezpośrednio wyrażanych i ukrytych). Wiąże się z tym rozpoznawanie intencji wypowiedzi propagandowych i reklamowych, a tym samym obrona przed manipulacją.

W klasach 4-6 ważne jest dalsze doskonalenie kompetencji komunikacyjnej. Treści kształcenia sugerują tu zasadę łączenia obserwacji wypowiedzi z identyfikacją cech nadawcy i odbiorcy oraz rozpoznawaniem intencji wypowiedzi (np. pytania, odpowiadania, informowania).

Na poziomie gimnazjum przyjmujemy w kształceniu kryterium użytkowo-funkcjonalne. Doskonalimy kompetencję komunikacyjną, posługując się przy tym pojęciami nadawcy, odbiorcy, sytuacji, aktu mowy i wpisanej weń intencji, korzystamy z konkretnych przykładów zaczerpniętych z codziennego komunikowania się ludzi między sobą. Wprowadzamy pojęcie oficjalności i nieoficjalności oraz skuteczności komunikacji. Uczniowie pracują na tekstach pisanych i mówionych, które interpretujemy, zwracając uwagę na wiedze użytkownika, przewidywane skutki wypowiedzi i jej dostosowanie do różnych sytuacji komunikacyjnych. Ćwiczenia analityczne, redakcyjne, interpretacyjne.

W szkołach ponadgimnazjalnych w doborze treści nauczania przeważa kryterium funkcjonalne. Funkcjonalność polega na wyjaśnianiu roli, jaką środki językowe odgrywają w danych aktach komunikacji, oraz ich wpływu na skuteczność porozumiewania się. Wiąże się z tym stwarzanie sytuacji, w których uczniowie posługiwaliby się językiem w sposób świadomy i refleksyjny. Uczniowie obserwują i rozpoznają całą sytuację aktu mowy, analizują wypowiedzi innych nadawców, sami tworzą wypowiedzi i posługują się odpowiednimi pojęciami przy ich omawianiu. M.in. zwracamy uwagę na odpowiedni do danej sytuacji i kontekstu dobór struktur gramatycznych. W analizach i praktyce komunikacyjnej uwzględniamy także retoryczny aspekt wypowiedzi (sposoby przekonywania i argumentowania) oraz włączamy w zakres refleksji zagadnienia etykiety językowej, a także problematyki aksjologicznej.

Siatka pojęć i terminów dla klas 4-6:

Nadawca, odbiorca; akt mowy; wypowiedź: intencja komunikacyjna wypowiedzi, rozumienie wypowiedzi; skuteczność komunikacji; etykieta językowa.

Siatka pojęć i terminów dla gimnazjum:

- jak w.w., a ponadto:

Komunikacja językowa, akt komunikacji: sytuacja aktu komunikacji, nadawca, odbiorca, kod językowy; oficjalność i nieoficjalność aktu komunikacji; akt mowy - w ujęciu rozszerzonym w stosunku do w.w.; wypowiedź: funkcja wypowiedzi (informatywna, impresywna, ekspresywna), manipulacja językowa; intencja komunikacyjna wypowiedzi - w ujęciu rozszerzonym w stosunku do w.w.; rozumienie wypowiedzi: fakty, opinie.

Argumentacja: argument, hipoteza, teza, przesłanki, wniosek; pogląd; ocena; skuteczność komunikacji; etykieta językowa - w ujęciu rozszerzonym w stosunku do w.w.

Siatka pojęć i terminów dla szkół ponadgimnazjalnych - zakres podstawowy:

- jak w.w., a ponadto:

Komunikacja językowa; komunikacja niejęzykowa; akt komunikacji - w ujęciu rozszerzonym w stosunku do w.w.: kod językowy; akt mowy - w ujęciu rozszerzonym w stosunku do w.w., wypowiedź - w ujęciu rozszerzonym w stosunku do w.w., funkcja wypowiedzi - w ujęciu rozszerzonym w stosunku do w.w., perswazja językowa, manipulacja językowa, intencja komunikacyjna wypowiedzi; rozumienie wypowiedzi - w ujęciu rozszerzonym w stosunku do w.w.; retoryka: argumentacja - w ujęciu rozszerzonym w stosunku do w.w.; etykieta językowa.

Siatka pojęć i terminów dla szkół ponadgimnazjalnych - zakres rozszerzony:

- jak w zakresie podstawowym, a ponadto:

Funkcja wypowiedzi - w ujęciu rozszerzonym do zakresu podstawowego, w tym: funkcja poetycka, stanowiąca; retoryka - w ujęciu rozszerzonym do zakresu podstawowego; erystyka; zasady konwersacyjne.

3. Magdalena Danielewiczowa - Stylistyka

Stylistyka - dyscyplina z pogranicza językoznawstwa, poetyki i teorii literatury, zajmująca się badaniem stylu. Stylistyka mająca wdrażać swoich adeptów do pięknego, zgodnego z zamierzonym przez autora celem mówienia i pisania ma wiele wspólnego z retoryką.

Stylistyka opisuje środki językowe ze względu na ich wartość stylistyczną, a tym samym przydatność w konstruowaniu różnego rodzaju tekstów. Zajmuje się też opisem warunków harmonijnego zestrojenia środków należących do różnych poziomów i odmian języka. Jej celem jest też rejestracja i charakterystyka stylów funkcjonalnych polszczyzny, a także innych stylów typowych (np. styl danej epoki, prądu literackiego, gatunku wypowiedzi) i indywidualnych (styl autora, styl utworu). W ramach tej dyscypliny bada się też rozmaite zabiegi stylizacyjne.

Stylistyka to dział szeroko rozumianej lingwistyki. Bez gruntownej wiedzy z zakresu stylistyki praktycznej i teoretycznej uczeń nie będzie zdolny do w pełni świadomej lektury, analizy i interpretacji tekstów literackich, czy też świadomego odbioru jakichkolwiek wytworów kultury. Nie będzie gotów do zajęcia w kulturze miejsca współtwórcy i współuczestnika. Pojęcie stylu odnosi się nie tylko do języka, ale też do innych przekazów kultury: malarstwa, rzeźby, architektury, filmu, muzyki, mody, sztuki użytkowej itp.

Należy rozróżniać praktykę od teorii stylistyki. Różnorodne ćwiczenia stylistyczne, polegające na obserwacji, celowym przekształcaniu i redagowaniu tekstów mogą się pojawić już w klasie 4. szkoły podstawowej. Zdobywaniu wiedzy na temat gramatyki języka polskiego powinno nieustannie towarzyszyć obserwowanie ich funkcji w wypowiedziach, w tym: funkcji stylistycznych.

Na poszczególnych etapach kształcenia należy wzbogacać stopniowo wiedzę ucznia na temat środków synonimicznych o różnej wartości stylistycznej, a także rozwijać jego umiejętności posługiwania się tymi środkami. Uczeń ma wiedzieć jakim gatunkom służą w szczególny sposób różne kategorie gramatyczne i semantyczne, zdawać sobie sprawę z tego, jakie zmiany stylistyczne pociąga za sobą maksymalne wycofanie z danego tekstu elementów należących do danej kategorii językowej i nasycenie go jednostkami innego typu.

Elementy systematycznej wiedzy o stylistyce mogą być wprowadzane, poza nielicznymi wyjątkami, dopiero w starszych klasach gimnazjum i szkole ponadgimnazjalnej (wymagają one pewnego poziomu wiedzy, niedostępnego jeszcze młodszym dzieciom).

Siatka pojęć i terminów dla klas 4-6:

Styl; wartość stylistyczna; powtórzenie; stylistyczne środki fonetyczne: instrumentacja głoskowa, wyrażenia dźwiękonaśladowcze, rym, rytm; stylistyczne środki fleksyjne; stylistyczne środki składniowe; stylistyczne środki leksykalne i frazeologiczne: epitet, przenośnia, porównanie; cechy dobrego stylu.

Siatka pojęć i terminów dla gimnazjum:

- jak w.w., a ponadto:

Stylistyka; styl; styl indywidualny; style funkcjonalne: s. potoczny, s. urzędowy, s. naukowy, s. artystyczny, a. publicystyczny; stylistyczne środki fonetyczne - w ujęciu rozszerzonym niż w.w.: instrumentacja głoskowa, wyrażenia dźwiękonaśladowcze (onomatopeje), rym, rytm; stylistyczne środki fleksyjne - w ujęciu rozszerzonym niż w.w.; stylistyczne środki składniowe - w ujęciu rozszerzonym niż w.w.: apostrofa, elipsa, pytanie retoryczne; stylistyczne środki słowotwórcze stylistyczne środki leksykalne i frazeologiczne - w ujęciu rozszerzonym niż w.w.: tropy stylistyczne: przenośnia (metafora), ożywienie (animizacja), uosobienie (personifikacja), porównanie (w tym: porównanie homeryckie), eufemizm, ironia; stylizacja: archaizacja, dialektyzacja (stylizacja gwarowa), stylizacja środowiskowa, parodia wulgaryzmy; archaizmy; dialektyzmy; regionalizmy; cechy dobrego stylu - w ujęciu rozszerzonym niż w.w.

Siatka pojęć i terminów dla szkół ponadgimnazjalnych - zakres podstawowy:

- jak w.w., a ponadto:

Stylistyka; styl - w ujęciu rozszerzonym niż w.w.: s. indywidualny, s. typowy, s. makaroniczny, s. biblijny, s. artystyczny, s. publicystyczny; powtórzenie - w ujęciu rozszerzonym niż w.w., stylistyczne środki fonetyczne - w ujęciu rozszerzonym niż w.w., stylistyczne środki fleksyjne - w ujęciu rozszerzonym niż w.w., stylistyczne środki składniowe - w ujęciu rozszerzonym niż w.w.: paralelizm składniowy, anafora, okres retoryczny; stylistyczne środki słowotwórcze - w ujęciu rozszerzonym niż w.w., stylistyczne środki leksykalne i frazeologiczne - w ujęciu rozszerzonym niż w.w.: metonimia, peryfraza (omówienie); stylizacja - w ujęciu rozszerzonym niż w.w.: stylizacja środowiskowa, terminologia specjalistyczna (fachowa), regionalizmy; parodia, trawestacja; pastisz; hiperbola; paradoks; cechy dobrego stylu - w ujęciu rozszerzonym niż w.w.

Siatka pojęć i terminów dla szkół ponadgimnazjalnych - zakres rozszerzony:

- jak w.w., a ponadto:

Aliteracja, paronomazja; anafora, epifora.

4. Jerzy Podracki, Wilga Herman - Składnia

Składnia - dział gramatyki, w którym omawia się budowę zdań (szerzej: wypowiedzeń), m.in. rolę wyrazów w zdaniu (funkcje: podmiotu, orzeczenia, dopełnienia, przydawki, okolicznika), związki składniowe między częściami zdania (zgoda, rząd, przynależność), budowę zdań złożonych, szyk wyrazów i wypowiedzeń składowych w wypowiedzeniu złożonym. Tak ujętej składni naucza się w szkole.

Termin składnia jest stosowany też na oznaczenie budowy wypowiedzeń w danym tekście, np. składnia powieści Sienkiewicza. W szkole podstawowej i gimnazjum wystarczy takie rozumienie pojęcia składnia, ale pod koniec gimnazjum powinno się określić bliżej jego zakres. W szkołach ponadgimnazjalnych należy sprecyzować oba znaczenia terminu składnia.

Nauczanie składni powinno być uświadamianiem uczniom tego, jak ludzie postrzegają świat, jakie relacje między przedmiotami i zjawiskami uogólniają i utrwalają językowo, jak je wyrażają. W wyższych klasach składnia stwarza okazję do wiązania nauki o języku z epistemologią i logiką. Na niższych poziomach nauczania składnia umożliwia wskazanie, że gramatyka nie jest nauką i nudnych, abstrakcyjnych schematach, że pozwala poznawać umysł człowieka i sposób jego funkcjonowania. Wszystkie kategorie składniowe to narzędzia służące człowiekowi posługującemu się językiem do myślowego porządkowania otaczającego go świata, do wyrażania w różny sposób własnych postaw i uczuć.

Wartości poznawcze, kształcące i praktyczne składni dostrzegano od dawna (już w XIX w.). Teoria składni, wielorakie ćwiczenia syntaktyczne wyrabiają umiejętność obserwacji, analizy i syntezy, abstrahowania i uogólniania, odkrywania związków pojęciowych między składnikami wypowiedzeń i pośrednio między elementami rzeczywistości. W obrębie składni powinno się w dydaktyce ściśle łączyć teorię i praktykę językową. Nie można przy tym odejść od wiedzy językoznawczej, od niezbędnych pojęć i terminów.

Składni uczy się na lekcjach w całości jej poświęconych, ale też przy okazji omawiania deklinacji i koniugacji, wyróżniania części mowy, różnych zagadnień stylistycznych.

Siatka pojęć i terminów dla szkoły podstawowej:

Zdanie (oznajmujące, pytające, rozkazujące), wypowiedzenie (oznajmujące = orzekające, pytające = pytajne, rozkazujące = żądające), równoważnik zdania.

Części zdania: orzeczenie (czasownikowe, imienne), podmiot, podmiot domyślny, określenia; związki składniowe; wymagania składniowo-znaczeniowe wyrazów (konotacja składniowa); zdanie nierozwinięte, zdanie rozwinięte; wypowiedzenie pojedyncze.

Wypowiedzenie złożone: w. składowe; w. złożone podrzędnie (nadrzędne, podrzędne); w. złożone współrzędnie (współrzędne).

Mowa zależna, mowa niezależna.

Szyk wyrazów; interpunkcja.

Siatka pojęć i terminów dla gimnazjum:

- jak w.w., a ponadto:

Wypowiedzenie - w ujęciu rozszerzonym niż w.w., zdanie - w ujęciu rozszerzonym niż w.w., równoważnik zdania - w ujęciu rozszerzonym niż w.w.

Części zdania: orzeczenie - w ujęciu rozszerzonym niż w.w., podmiot - w ujęciu rozszerzonym niż w.w., podmiot w dopełniaczu, podmiot szeregowy, dopełnienie: bliższe, dalsze; przydawka; okolicznik: czasu, miejsca, przyczyny, celu, sposobu, warunku, przyzwolenia, stopnia i miary.

Związki składniowe: zgody, rządu, przynależności; związek główny.

Wyrazy poza związkami zdania; wymagania składniowo-znaczeniowe wyrazów (konotacja składniowa) - w ujęciu rozszerzonym niż w.w.

Zdanie bezpodmiotowe.

Wypowiedzenie złożone - w ujęciu rozszerzonym niż w.w.: wypowiedzenie złożone dwukrotnie, wypowiedzenie złożone wielokrotnie (wieloczłonowe); wypowiedzenie złożone podrzędnie - w ujęciu rozszerzonym niż w.w.: w. p. przydawkowe, w. p. dopełnieniowe, w. p. okolicznikowe, w. p. podmiotowe, w. p. orzecznikowe, imiesłowowy równoważnik zdania podrzędnego; wypowiedzenie złożone współrzędnie - w ujęciu rozszerzonym niż w.w.: w. z. w. łączne, w. z. w. przeciwstawne, w. z. w. wynikowe, w. z. w. rozłączne.

Szyk wyrazów; szyk wypowiedzeń; interpunkcja.

Siatka pojęć i terminów dla szkół ponadgimnazjalnych - zakres podstawowy:

- jak w.w., a ponadto:

Wymagania składniowo-znaczeniowe wyrazów (konotacja składniowa); wypowiedzenie złożone - w ujęciu rozszerzonym niż w.w.; wypowiedzenie rozwijające, wypowiedzenie złożone współrzędnie synonimiczne (włączne).

Mowa niezależna, mowa zależna, mowa pozornie zależna.

Wskaźniki zespolenia w wypowiedzeniach złożonych; szyk przestawny; anakolut.

5. Jolanta Maćkiewicz - Frazeologia

Frazeologia - dział nauki o języku, który zajmuje się opisem i analizą ustalonych połączeń wielowyrazowych (związków frazeologicznych = frazeologizmów). Termin ten odnosi się także do samego zbioru związków frazeologicznych występujących w danym języku, stylu lub badanym zbiorze tekstów.

Związki frazeologiczne funkcjonują w wypowiedzeniach i tekstach tak jak wyrazy i dlatego uznaje się je za jednostki leksykalne współtworzące zasób słownikowy języka. W związku z tym frazeologia zbliża się do leksykologii.

Związki frazeologiczne, podobnie jak związki luźne, składniowe, dzielimy m.in. na wyrażenia, zwroty, frazy.

Obecność frazeologii w szkole wiąże się z kształceniem sprawności językowej ucznia i rozwijaniem jego wiedzy o człowieku, świecie i kulturze. Frazeologia stanowi świadectwo doświadczeń społecznych i historycznych, odzwierciedlenie kultury i jest jednym ze źródeł rekonstruowania obrazu świata zawartego w języku. Badanie frazeologizmów, ich funkcji i modyfikacji w tekstach poetyckich daje możliwość integrowania wiedzy o języku z wiedzą o literaturze.

Już w klasach 1-3 szkoły podstawowej warto objaśniać znaczenia frazeologizmów. W klasach wyższych należy gromadzić i analizować związki frazeologiczne związane z określonymi kręgami tematycznymi, a także zwracać uwagę na ich zróżnicowanie stylistyczne i synonimiczność względem wyrazów. W gimnazjum i w szkole ponadgimnazjalnej należy wyjaśniać źródła frazeologizmów (Biblia, mitologia) i próbować rekonstruować historyczną przeszłość, wycinki językowego obrazu świata na podstawie frazeologii oraz przysłów. Należy zwrócić uwagę na poprawność posługiwania się związkami frazeologicznymi i ich funkcjonowaniu w tekstach różnego rodzaju.

Siatka pojęć i terminów dla szkoły podstawowej:

Związek frazeologiczny.

Siatka pojęć i terminów dla gimnazjum:

- jak w.w., a ponadto:

Związek frazeologiczny (frazeologizm), innowacja frazeologiczna.

Siatka pojęć i terminów dla szkoły ponadgimnazjalnej - zakres podstawowy:

- jak w.w., a ponadto:

Wyrażenie, wyrażenie porównawcze, zwrot, fraza; innowacja frazeologiczna; skrzydlate słowa; idiom.

6. Dorota Zdankiewicz-Jedynak - Leksykologia z elementami semantyki i leksykografii

Leksykologia - dziedzina językoznawstwa, której przedmiotem jest opis słownictwa. Słownictwo potraktowane tu jest jako system złożony z powiązanych ze sobą elementów - wyrazów. Opis leksykologiczny wyrazów obejmuje przede wszystkim ich znaczenie (znaczenia) oraz relacje znaczeniowe i formalne między nimi (antonimy, synonimy, homonimy). Leksykologia bada też zróżnicowanie słownictwa pod względem stylistyczno-funkcjonalnym, ekspresywnym, terytorialnym, środowiskowym, rozróżnia słownictwo rodzime i obce, współczesne i dawne. Opisuje również etymologię.

W szkole zagadnienia leksykologiczne są stale obecne. Wiedza o wyrazach jest częścią ogólnej kultury człowieka, gdyż stanowią one podstawowy budulec wszelkich wypowiedzi. Od poziomu znajomości ich znaczenia i różnic między nimi zależy zatem możliwość pełnego odbioru tekstów i umiejętność formułowania wypowiedzi adekwatnych, precyzyjnych, ułatwiających porozumienie między nadawcą i odbiorcą.

Językowa indywidualność przejawia się w doborze wyrazów. Uczeń musi być świadomy, że przez właściwy sobie dobór wyrazów nadawca prezentuje swoją sprawność językową. Bogactwo słownika jest też refleksem bogactwa myśli osoby dysponującej owym słownikiem, toteż praca nad leksyką w szkole jest koniecznością. Składają się na nią obserwacja wyrazów, ich znaczeń, różnej ich funkcji w tekstach, ćwiczenia słownikowo-frazeologiczne.

Należy pokazać uczniom, jak doświadczenia i wiedza użytkowników polszczyzny wpływają na sposób używania przez nich wyrazów (np. różne skojarzenia związane z wyrazem krowa). Ważnym celem dydaktycznym powinno być uświadomienie uczniowi konieczności uwzględniania tego typu skojarzeń wyrazowych w dobieraniu słów w wypowiedzi.

Należy zwrócić uwagę na etyczny i grzecznościowy aspekt używania poszczególnych jednostek leksykalnych (dobór słów w zależności od wieku i rangi rozmówcy, unikanie wyrazów obraźliwych, raniących).

Należy kształtować świadomą i refleksyjną postawę uczniów wobec języka jako żywego, podlegającego zmianom organizmu (zwrócenie uwagi na neologizmy, neosemantyzmy, zapożyczenia). Powinno się pobudzać uczniów do krytycyzmu wobec mody i szablonu leksykalnego, które należy traktować jako zagrożenia dla indywidualnego stylu, a w konsekwencji - twórczego myślenia. Uczniowie dzięki temu dostrzegają wartość w tym, co niesie tradycja.

W tekstach literackich poprzez analizę semantyczno-pragmatyczną słów (ich zawartości treściowej, nacechowania ekspresywnego, stylistycznego itp.) można odkrywać z uczniami artystyczne walory utworów i docierać do wykreowanego w nich specyficznego obrazu świata.

Wskazanym jest też zapoznanie uczniów z podstawowymi rodzajami słowników języka polskiego, aby wiedzieli jak szukać różnego rodzaju informacji o wyrazach i wypracowali sobie nawyk sięgania po słowniki.

c.d. w opracowaniu Teresy

ZAGADNIENIE NR 7 - ( druga część ) ; książka : „ Wiedza o języku w zreformowanej szkole” red. J. Puzynina, A. Mikołajczyk, Warszawa 2004.

(Rozdział 6 )

* siatka pojęć i terminów dla etapów I - IV

- Szkoła podstawowa - etap I ( klasy I - III ) : wyraz ; nazwy własne i nazwy pospolite ; synonimy ; antonimy ; słownik

- Szkoła podstawowa - etap II ( klasy IV - VI ) : Jak na etapie I , a ponadto : wyraz ; nazwy własne i nazwy pospolite ; znaczenie wyrazu ; znaczenie podstawowe wyrazu ; znaczenie przenośne wyrazu ; definicja wyrazu ; wyraz wieloznaczny ; wyraz neutralny stylistycznie ; wyraz nacechowany stylistycznie ; wyraz potoczny ; wyraz oficjalny ; wyraz nacechowany ekspresywnie ; wyraz o ograniczonym zasięgu środowiskowym ; wyraz o ograniczonym zasięgu terytorialnym ; synonimy ; antonimy ; homonimy ; słownik ( ortograficzny, języka polskiego, poprawnej polszczyzny, frazeologiczny, wyrazów bliskoznacznych, synonimów)

- Gimnazjum - etap III : jak na etapie II, a ponadto : treść wyrazu; zakres wyrazu ; nazwy własne i nazwy pospolite; znaczenie wyrazu; znaczenie podstawowe wyrazu ; znaczenie przenośne wyrazu; definicja wyrazu; wyraz wieloznaczny; wyraz neutralny stylistycznie; wyraz nacechowany stylistycznie; wyraz potoczny; wyraz oficjalny; wyraz archaiczny; archaiczne znaczenie wyrazu ; wyraz nacechowany ekspresywnie; wyraz o ograniczonym zasięgu środowiskowym ; wyraz o ograniczonym zasięgu terytorialnym; synonimy ; antonimy; homonimy; neologizm; neologizm słowotwórczy ; wyrazy rodzime; zapożyczenie; wyraz zapożyczony; słownik ( treści z etapu II wzbogacone o : artykuł hasłowy; hasło; indeks; układ alfabetyczny - układ rzeczowy; definicja znaczenia; słownik wyrazów obcych; słownik dwujęzyczny )

- Szkoły ponadgimnazjalne - etap IV , zakres podstawowy : Jak na etapie III, a ponadto: wyraz; znaczenie wyrazu; znaczenie realne wyrazu; znaczenie strukturalne ( słowotwórcze) wyrazu; etymologia; znaczenie etymologiczne wyrazu; zmiany znaczeniowe; definicja wyrazu; wyraz nacechowany stylistycznie; wyraz potoczny; poetyzm ; wyraz nacechowany ekspresywnie; wyraz o ograniczonym zasięgu środowiskowym; wyraz o ograniczonym zasięgu terytorialnym; synonimy; antonimy; homonimy; neologizm; ( w tym frazeologiczny i znaczeniowy); zapożyczenie; wyraz zapożyczony; internacjonalizm; adaptacja wyrazów obcych w polszczyźnie; system leksykalny; słownik ( słownik jednojęzyczny; słownik wielojęzyczny; słownik ogólny; słownik specjalistyczny; słownik etymologiczny)

- Szkoły ponadgimnazjalne - etap IV, zakres rozszerzony : konotacje leksykalne; zapożyczenie właściwe; wyraz- cytat; kalka; hybryda

ROZDIAŁ VII SŁOWOTWÓRSTWO

[ Józef Porayski- Pomsta ( Uniwersytet Warszawski) ]

• Wprowadzenie - przedstawienie definicji: słowotwórstwo - dział nauki o języku opisujący budowę wyrazów pochodnych i sposób ich tworzenia. Dzięki poznawaniu budowy wyrazów pochodnych i ich klas uczniowie dowiadują się :

a) jak mechanizmy słowotwórcze uczestniczą we wzbogacaniu zasobu słownikowego języka;

b) jak kategorie myślowe stają się kategoriami językowymi, elementami systemu języka ( np. kategorie wykonawców czynności, miejsc czynności itp. );

c) jak powstają ważne, m.in. pod względem stylistycznym, słowotwórcze neologizmy okazjonalne w języku poetyckim, reklamach czy dowcipach językowych,a także neologizmy przynależne do słownictwa naukowego i technicznego

Autor odwołuje się do nauczania szkolnego- zaznacza, że mammy do czynienia tam z synchroniczną budową słowotwórczą wyrazów, czyli taką budową, jaką ujawnia analiza słowotwórcza odwołująca się do naszego poczucia podzielności i pochodności wyrazów oraz znaczeń ich cząstek słowotwórczych. Podkreślenie tego, że młodzież powinna się zapoznać ze znaczeniem słowa etymologia oraz pojęciem znaczenia etymologicznego wyrazów pochodnych.

Według autora, poważny problem dydaktyczny stanowi kwestia oddzielenia analizy słowotwórczej i analizy morfemowej.

> Analiza morfemowa - polega na wyodrębnianiu powtarzalnych w danym języku cząstek wyrazów o podobnych znaczeniach lub funkcjach gramatycznych ( np. wydzielamy cząstkę - mal - na podstawie powtarzania się jej w wyrazach mal- arzowi; mal- owidło ; itp.) Na podstawie analizy morfemowej wyodrębnia się morfemy- czyli cząstki wyrazów obdarzone znaczeniem. Morfemy dzielą się na: rdzenne, słowotwórcze i fleksyjne. Na poziomie szkolnym ważne są trzy typy morfemów słowotwórczych: przyrostki ( sufiksy), przedrostki ( prefilsy) , wrostki ( infiksy) oraz morfemy rdzenne ( rdzenie) - podstawowe cząstki wyrazów.

> Analiza słowotwórcza- polega na wyodrębnieniu w wyrazie pochodnym tematu słowotwórczego ( podstawy słowotwórczej) oraz formantu. Do wydzielenia tych cząstek można doprowadzić analizując znaczenia i formy wyrazu pochodnego, co doprowadza do wskazania podstawy słowotwórczej wyrazu. Trzy typy morfemów pozwalają na odróżnienie typów formantów, jakimi są przedrostki, przyrostki, wrostki i złożenia.

W szkole uwaga skupia się na analizie słowotwórczej wyrazów ( wprowadzamy ją od etapu II ). Ważne są tu także pojęcia rodziny wyrazów, wyrazów pokrewnych ( co przydatne jest zwłaszcza w nauczaniu ortografii i wzbogacaniu słownictwa). Warto zwrócić także uwagę na pojęcie parafrazy słowotwórczej, ( co jest ważne zwłaszcza dla zrozumienia pochodności wyrazów i ustalania znaczeń słowotwórczych).

• Na etapie III zapoznaje się uczniów z budową wyrazów złożonych i skrótowców;

• Na etapie IV powinno się wprowadzać nazwy pojęć analizy słowotwórczej i analizy morfemowej - jednak pojęcia powinny być znane uczniom już wcześniej. W szkołach ponadgimnazjalnych następuje też zaznajomienie z pojęciami formantu fleksyjnego i kategorii słowotwórczej, jak i powiązanie pojęcia kategorii słowotwórczych z kategoryzacją myślową człowieka.

* siatka pojęć i terminów dla etapów II - IV :

- Szkoła podstawowa - etap II (klasy 4 - 6 ): analiza morfemowa; rdzeń; przedrostki; przyrostki; analiza słowotwórcza; parafraza słowotwórcza; wyraz pochodny; podstawa słowotwórcza ( wyraz podstawowy) ; temat słowotwórczy; formant słowotwórczy; formant przedrostkowy; formant przyrostkowy; rodzina wyrazów; wyrazy pokrewne

- Gimnazjum - etap III : Jak na etapie II, a ponadto : analiza słowotwórcza; formant wrostkowy; formant złożony; wyraz niepodzielny słowotwórczo; wyraz złożony; złożenie; zrost; skrótowiec

- Szkoły ponadgimnazjalne etap IV - zakres podstawowy : jak na etapie II, a ponadto: analiza morfemowa, morfem; analiza słowotwórcza; parafraza słowotwórcza; formant fleksyjny; złożenie ; zrost; kategoria słowotwórcza; wyraz pochodny genetycznie; rodzina wyrazów ( rodzina słowotwórcza)

- Szkoły ponadgimnazjalne - etap IV : zakres rozszerzony : Jak w zakresie IV, a ponadto: wyraz pochodny genetycznie

ROZDZIAŁ VIII FLEKSJA I NAUKA O CZĘŚCIACH MOWY

[ Helena Synowiec ( Uniwersytet Śląski) ]

- Wprowadzenie- przedstawienie definicji: fleksja- dział morfologii, który opisuje budowę, zasady użycia i funkcje form występujących w tekstach, ( czasem terminu fleksja używa się też w znaczeniu ' odmiana wyrazów'). W języku polskim ( który jest językiem fleksyjnym) wypowiedzi występują w ściśle określonych formach,

- Formy wyrazowe składają się z dwóch części :

a) tematu fleksyjnego , który jet elementem stałym wyrazu, z nim związane jest jego znaczenie

b) końcówki fleksyjnej, która jest elementem wymiennym, charakteryzuje ona wyraz pod względem formalnym, tzn, wskazuje na przynależność do określonej kategorii części mowy, informuje o jego funkcji składniowej i znaczeniowej. Końcówki rzeczowników, przymiotników i zaimków, liczebników są zazwyczaj wykładnikami kategorii przypadka, rodzaju i liczby; końcówki czasowników są wykładnikami kategorii trybu, osoby i czasu . Każda cześć mowy ma więc wyznaczony zasób kategorii, które określają jej rolę w wypowiedzi.

Następnie autorka zaznacza, że fleksja obejmuje:

• deklinację, czyli odmianę rzeczowników, przymiotników, liczebników i zaimków,

• koniugację, czyli odmianę czasowników

Kolejnym podziałem, który uwzględnia autorka, jest określenie części mowy odmiennych ( rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, zaimki, czasowniki) i nieodmiennych ( mniejsze grupy wyrazów, które obejmowane są przez grupę wyrazów odmiennych).

Kolejną rzeczą, zaznaczoną w tekście jest stwierdzenie, że uczniowie rozpoczynający naukę szkolną, mogą mieć jeszcze pewne problemy związane z poprawnym użyciem niektórych form deklinacyjnych, czy koniugacyjnych. Jako przyczyny tych problemów wymienia się wpływ dialektalnej czy środowiskowej odmiany polszczyzny, lub stopień skomplikowania paradygmatów w polszczyźnie ogólnej ( np. występowanie oboczności tematycznych). Autorka zaznacza, że na początkowym etapie nauki szkolnej przede wszystkim powinno się skupiać na ćwiczeniach językowych, dzięki którym uczniowie mogliby opanować współczesny system języka polskiego, a dopiero później wprowadzać wiadomości o znaczeniu, budowie i funkcjach form fleksyjnych.

Kolejną rzeczą uwypukloną w tekście są cele nauczanie fleksji, która ma zdaniem autorki

kształcić umiejętność poprawnego wypowiadania się, a w klasach wyższych umiejętność świadomego doboru form językowych. Ponadto wiadomości z zakresu fleksji mają być przydatne w praktyce i uczeniu się języków obcych.

Autorka określa również relacje, jakie zachodzą między fleksją a semantyką oraz między

fleksją a składnią. Ich konsekwencją jest rozpatrywanie części mowy i ich form fleksyjnych od strony znaczenia oraz funkcji w wypowiedzeniach. Podane są również wskazówki, jak należy opisywać zjawiska fleksyjne- należy czynić to na tle wypowiedzeń, z których są wyodrębniane, a nie w izolacji; ponadto należy zwracać uwagę na ich rozpoznawanie i poprawne pod względem stylistycznym stosowanie w wypowiedziach.

Na I etapie edukacyjnym powinno wyjaśniać się istotę podstawowych pojęć, aby uczeń mógł

m.in. zrozumieć reguły ortograficzne. ( Dla dziecka rozpoczynającego naukę szkolna wyrazy mają przede wszystkim wartość znaczeniową , dlatego też pojęcia wybranych części mowy wyjaśniamy od strony ich znaczenia, na przykładach wyrazów oznaczających konkretne obiekty, czynności, cechy). W klasach 4-6 obok pojęć wprowadzamy terminy, przy czym ważne jest, aby uczeń rozumiał ich istotę i potrafił się nimi posługiwać w praktyce.

Autorka podkreśla, iż trzeba uwzględniać fazy rozwoju psychicznego dzieci , co powinno przejawiać się w respektowaniu zasad stopniowania trudności i łączenia teorii z praktyką. > W klasach niższych wprowadzamy tylko nieliczne pojęcia gramatyczne, do których rozumienia mogą dojść uczniowie w ramach bezpośrednich obserwacji. Jednak szerszy jest tuta zakres ćwiczeń praktycznych związanych z poprawnością językową . > W klasach 4-6 omawiamy od strony teoretycznej te kategorie fleksyjne, które są powszechnie używane w odmianie polszczyzny ogólnej. > W klasach gimnazjalnych omawiamy kategorie fleksyjne występujące częściej w odmianie pisanej i oficjalnej. Zmierzamy tu również do wstępnego usystematyzowania treści. > W klasach licealnych proponuje się omawianie wybrane tendencje rozwojowe języka, które przejawiają się we fleksji, uporządkowanie wiedzy o podsystemie fleksyjnym w powiązaniu z innymi podsystemami, wyjaśnianie istoty normy i błędu fleksyjnego. Etap ten pozwala również na wskazanie na to, jak kategorie fleksyjne służą wyrażaniu kategorii myślowych człowieka a także budowaniu językowego obrazu świata.

* siatka pojęć i terminów dla etapów I - IV

- Szkoła podstawowa - etap I ( klasy 1- 3 ) : czasowniki; rzeczowniki

- Szkoła podstawowa - etap II ( klasy 4-6) : Jak na etapie I, a ponadto : części mowy; odmienne części mowy; czasowniki; rzeczowniki; przymiotniki; liczebniki; zaimki; nieodmienne części mowy; przysłówki; przyimki; spójniki; forma fleksyjna; odmiana wyrazu; temat fleksyjny; końcówka fleksyjna; osoby; formy osobowe czasownika; czasy gramatyczne; tryby czsownika; bezokolicznik; przypadki; liczba gramatyczna; rodzaje gramatyczne; stopniowanie; osobliwości w odmianie wyrazów;

- Gimnazjum - etap III : Jak na etapie II , a ponadto: odmienne części mowy; czasowniki; czasowniki dokonane i niedokonane; czasowniki niewłaściwe; czasowniki przechodnie i nieprzechodnie; rzeczowniki ( w ujęciu rozszerzonym w stosunku do etapu II ) ; przymiotniki ( w ujęciu rozszerzonym w stosunku do etapu II); liczebniki ( w ujęciu rozszerzonym w stosunku do etapu II ) ; zaimki( w ujęciu rozszerzonym w stosunku do etapu II ) ; zaimek zwrotny; zaimki nieokreślone i względne; nieodmienne części mowy( w ujęciu rozszerzonym w stosunku do etapu II ) ; przyimki ( w ujęciu rozszerzonym w stosunku do etapu II ) ; przysłówki ( w ujęciu rozszerzonym w stosunku do etapu II ) ; spójniki ( w ujęciu rozszerzonym w stosunku do etapu II ) ; partykuły; wykrzykniki; odmiana wyrazu ( w ujęciu rozszerzonym w stosunku do etapu II ) ; osoby ( w ujęciu rozszerzonym w stosunku do etapu II ) ; formy osobowe nieokreślone; czasy gramatyczne ( w ujęciu rozszerzonym w stosunku do etapu II ) ; tryby czasownika ( w ujęciu rozszerzonym w stosunku do etapu II ) ; strona bierna; strona czynna; formy nieosobowe czasownika; imiesłowy ( przymiotnikowy czynny i bierny, przysłówkowy współczesny i uprzedni) ; liczba gramatyczna ( w ujęciu rozszerzonym w stosunku do etapu II ) ; stopniowanie ( w ujęciu rozszerzonym w stosunku do etapu II ) ; deklinacja; koniugacja; osobliwości w odmianie wyrazów( w ujęciu rozszerzonym w stosunku do etapu II ) ; rzeczowniki dwurodzajowe; odmiana przymiotnikowa i mieszana rzeczowników; czasowniki niewłaściwe

- Szkoły ponadgimnazjalne - etap IV: zakres podstawowy: Jak na etapie III, a ponadto : zaimki nieokreślone; zaimki względne; czas zaprzeszły; liczba podwójna

- Szkoły ponadgimnazjalne- etap IV: zakres rozszerzony : Jak w zakresie podstawowym, a ponadto: aoryst

ROZDZIAŁ IX FONETYKA Z ELEMENTAMI FONOLOGII

[ Jadwiga Kowalikowa ( Uniwersytet Jagielloński)

• Wprowadzenie- przedstawienie przedmiotów zainteresowań fonetyki - dźwięki mowy, czyli głoski,a także ich naturalne kompleksy; grupy spółgłoskowe i sylaby w wyrazach. Fonetyka bada procesy powstawania samogłosek i spółgłosek , opisuje ich cechy, dokonuje klasyfikacji. W polu obserwacji fonetycznych mieszczą się również zjawiska będące skutkiem pozycji poszczególnych dźwięków w wyrazie i ich wzajemnego na siebie oddziaływania. Są to zwłaszcza :

a) upodobnienia wewnątrzwyrazowe, przejawiające się m.in. jako wtórne ubezdźwięcznienia spółgłosek lub przeciwnie- ich udźwięcznienia

b) upodobnienia międzywyrazowe, ubezdźwięcznienia i udźwięcznienia

c) zanik dźwięczności spółgłoski stojącej na końcu wyrazu

d) zmiany w wymowie samogłosek nosowych

Fonetyka zajmuje się również innymi składnikami warstwy brzmieniowej wypowiedzi- akcentem wyrazowym i zdaniowym oraz intonacją właściwą różnym rodzajom zdań. > Warstwa brzmieniowa języka to płaszczyzna, na której fonetyka spotyka się ze stylistyką i teorią literatury. Tak zwana prozodia , czyli muzyka mowy bywa kształtowana świadomie przez pisarzy. Instrumentacja głosowa staje się natomiast środkiem artystycznego wyrazu w dziele literackim.

Następnie autorka skupia się na osobie nauczyciela, określa jakie kompetencje powienien on posiadać, jeśli chodzi o fonetykę i fonologię. Według niej nauczycie języka polskiego powinien dobrze znać działanie ludzkiego aparatu mowy, właściwości akustyczne dźwięków (w szczególności głosek), polski system fonetyczny i fonologiczny, polski system graficzny i ortograficzny, rolę głoski, akcentu i intonacji w systemie języka polskiego, rodzaje wadi błędów wymowy, ich przyczyny i sposoby usuwania. Powinien też umieć opisać artykulacyjnie, akustycznie i funkcjonalnie każdą polską głoskę, potrafi opisać dokładnie kształt kanału głosowego, a zwłaszcza rezonatora ustnego jako całości i rozumieć zależności brzmienia od kształtów rezonatora u nasady. Ponadto nauczyciel powinien sam odznaczać się nienaganna dykcją, dobrze ustawionym głosem o przyjemnej barwie , umiejętnością posługiwania się środkami ekspresji żywej mowy.

Autorka przedstawia niektóre założenia Podstawy programowej, która określa cztery obszary, w jakich powinno się kształtować sprawności językowe i komunikacyjne ucznia. Są to > mówienie, > słuchanie, > pisanie, > czytanie. Ponadto uczeń, zdobywając wiedzę z zakresu fonetyki, musi mieć świadomość praktycznej przydatności owej wiedzy oraz nabyć umiejętność pożytecznego wykorzystywania owej wiedzy. Nauczyciel powinien kontrolować wymowę uczniów, aby poprawiać ewentualne błędy uczniów i mieć wpływ na poprawność ich wymowy. Działania te powinny mieć zawsze potrójny wymiar: sprawnościowy, poprawnościowy i estetyczny.

Następnie autorka po raz kolejny odwołuje się do Podstawy programowej , określając, że z fonetyka stykają się już uczniowie najmłodsi, w klasach 1-3 , ćwiczący się w głośnym, poprawnym czytaniu oraz zapisywaniu głosek , sylab, wyrazów, zdań . Doskonalone są też wówczas wcześniej nabyte umiejętności mówienia i słuchania.

Kolejne wnioski wynikające wg autorki z Podstawy programowej, związane z usytuowaniem w niej problematyki fonetycznej, to :

1. Fakt, iż już na najwcześniejszym szczeblu edukacji uczeń mus się zetknąć praktycznie ze wszystkimi podstawowymi dla głosowni zagadnieniami, by móc opanować sztukę pisania i czytania.

2. Aby pisanie było od pierwszej chwili poprawne ortograficznie, należy przyjąć jako ogólną ramę szczegółowych działań dydaktycznych relację pomiędzy mową a pismem. Docenienia wymagają też zabiegi analityczne zwane głoskowaniem oraz literowaniem.

3. Uczeń powinien od pierwszej chwili mieć przekonanie, iż refleksja fonetyczna jest mu naprawdę potrzebna, a z nabytej wiedzy może czerpać widoczne i wymierne korzyści praktyczne jako odbiorca i nadawca wypowiedzi mówionych i pisanych.

Autorka zauważa również, że zapoczątkowane na pierwszym szczeblu edukacyjnym procesy są kontynuowane w klasach 4-6. Sprzyja im bliższe poznanie cech samogłosek i spółgłosek. W związku z odbieraniem i tworzeniem dłuższych tekstów, istotne stają się takie zjawiska, jak akcent zdaniowy oraz intonacja. Oczekuje się bowiem, iż działania dydaktyczne zaowocują takimi pożądanymi osiągnięciami, jak:

1. płynne mówienie z wyraźną artykulacją, staranną dykcją, poprawnym akcentowaniem, intonacją podkreślającą treść wypowiedzi, z właściwym wykorzystywaniem pauz oraz zmian tempa,

2. równie płynne, wyraziste głośne czytanie jako nieodzowne stadium nabywania umiejętności czytania ze zrozumieniem, z uwzględnieniem zasad kultury słowa,

3. pisanie zgodne z wymogami ortografii

W gimnazjum pojawiać się będą coraz częściej pytania typu „ jak?” , „ dlaczego?”. Szukając na nie odpowiedzi, uczniowie powinni poznać mechanizm upodobnień i innych zjawisk fonetycznych, by zrozumieć ich znaczenie i skutki, tj. rozbieżność pomiędzy wymawianiem a zapisywaniem wyrazów.

Szkoły ponadgimnazjalne powinny skupiać się na syntezach, uogólnieniach, rekapitulacjach, w których należy uwzględnić aspekt diachroniczny opisu fonetyki polskiej oraz aspekt porównawczy. Tu też można zaznajomić uczniów z pojęciami fonologii oraz fonemu na przykładzie polskiego systemu fonologicznego z ewentualnymi elementami porównawczymi . Trzeba również zwrócić uwagę na funkcjonalny wymiar warstwy brzmieniowej i jej elementów oraz na pozytywne skutki świadomego do niej podejścia, na traktowanie wspomnianych elementów jako swoistego tworzywa językowego oraz na komunikacyjne i estetyczne znaczenie starannego, poprawnego i wyraźnego przekazywania odbiorcom wypowiedzi ustnej. W szkołach ponadgimnazjalnych warto wprowadzić w ramach refleksji syntetyzujących pojęcie prozodii .Nasycając jego pole semantyczne właściwymi treściami, należy łączyć podejście taksonomiczno- opisowe ( wyliczanie i charakterystyka) z funkcjonalnym. Przekazywanym informacjom ogólnym zawsze powinny towarzyszyć stosowne przykłady.

* siatka pojęć i terminów dla etapów I - IV

- Szkoła podstawowa - etap I ( klasy 1 - 3) : głoska; samogłoska; spółgłoska; sylaba; litera; alfabet;

- Szkoła podstawowa - etap II ( klasy 4-6) : Jak na etapie I, a ponadto : głoska ( w ujęciu rozszerzonym w stosunku do etapu I ); samogłoska; samogłoska ustna; samogłoska nosowa; spółgłoska; spółgłoska dźwięczna; spółgłoska bezdźwięczna; spółgłoska nosowa; spółgłoska ustna; spółgłoska miękka; spółgłoska twarda; oboczności fonetyczne w tematach; narządy mowy; grupa spółgłoskowa; uproszczenie grupy spółgłoskowej; upodobnienie; sylaba ( w ujęciu rozszerzonym w stosunku do etapu I ); alfabet ( w ujęciu rozszerzonym w stosunku do etapu I ); ortografia; akcent wyrazowy; wyrazy nieakcentowane; intonacja zdaniowa; wymowa staranna

- Gimnazjum- etap III: Jak na etapie II, a ponadto : oboczności fonetyczne w tematach; narząd mowy; uproszczenie grupy spółgłoskowej w wymowie; upodobnienie ( w ujęciu rozszerzonym w stosunku do etapu II ); upodobnienie wewnątrzwyrazowe pod względem dźwięczności; zanik dźwięczności na końcu wyrazu; akcent wyrazowy ( w ujęciu rozszerzonym w stosunku do etapu II ); akcent zdaniowy; intonacja zdaniowa

- Szkoły ponadgimnazjalne - etap IV, zakres podstawowy: Jak na etapie III, a ponadto: warstwa brzmieniowa polszczyzny; akcent ( w ujęciu rozszerzonym w stosunku do etapu II i III ); intonacja zdaniowa ( w ujęciu rozszerzonym w stosunku do etapu II i III ); elementy fonetyki historycznej w polszczyźnie ( w powiązaniu z ortografią współczesną i obocznościami w tematach); iloczas; samogłoski pochylone ( ścieśnione) ; wzdłużenie zastępcze; jery; przegłos polski; palatalizacje; zasady ortografii polskiej; cechy fonetyczne dialektów polskich; mazurzenie; dykcja

- Szkoły ponadgimnazjalne - etap IV, zakres rozszerzony: jak w zakresie podstawowym, a ponadto: prozodia; fonem; palatalizacje ( w ujeciu rozszerzonym w stosunku do zakresu podstawowego)

ROZDIAŁ X JĘZYKOZNAWSTWO OGÓLNE

Z ELEMENTAMI HISTORII JĘZYKA

[Jadwiga Puzynina ( Uniwersytet Warszawski) ]

- Wprowadzenie- autorka nawiązuje do Podstawy programowej, zauważając, że elementy językoznawstwa ogólnego pojawiają się tam dopiero na etapie IV, tj. w szkołach ponadgimnazjalnych. Stwierdza też, że wydawałoby się, że już poczynając od etapu II, trzeba wprowadzać ogólne pojęcia języka i gramatyki, nadrzędne wobec licznych pojęć bardziej szczegółowych, a przy tym należące do podstawowego zasobu słownictwa uczniów uczęszczających na lekcje języka polskiego, uczących się języków obcych, korzystających z licznych pomocy naukowych.

Następnie autorka ponownie odwołuje się do Podstawy programowej i jej poszczególnych punktów ( Osiągnięcia ; Przykłady literatury regionalnej do ogólnopolskiej skarbnicy literackiej), które jej zdaniem na III etapie umiejętności posługiwania się odmianami mówioną i pisaną, wymagają wprowadzenia pojęć odmian ustnej i mówionej oraz odmian terytorialnych języka.. Inny punkt ( Oficjalne i nieoficjalne sytuacje mówienia ) nasuwa ponadto konieczność zaznajomienia uczniów z pojęciami oficjalnej i nieoficjalnej odmiany języka ( chodzi bowiem o umiejętność właściwego wypowiadania się w sytuacjach kontaktu oficjalnego i nieoficjalnego, nie zaś o samo rozpoznawanie typów sytuacji).

Autorka twierdzi również, że wraz z wprowadzeniem problematyki odmian języka, wiąże się potrzeba zaznajomienia młodzieży (już na etapie gimnazjalnym) z pojęciem języka narodowego i ogólnego. Autorka uważa również, że zakres językoznawstwa ogólnego w opracowaniu, na które się powołuje może budzić wątpliwości. Jest on ( zakres) wynikiem z jednej strony bardzo ograniczonych, przede wszystkim bardzo praktycznych potrzeb nauczania szkolnego, z drugiej strony układu całości tego opracowania : wiele pojęć ogólnojęzykoznawczych, takich jak jednostki języka różnych poziomów ( fonem, morfem, wyraz, wypowiedzenie), funkcja wypowiedzi, pojęcia tekstu i wypowiedzi trafiło do różnych wyodrębnionych działów nauki o języku jako istotne elementy przekazywanej w nich wiedzy. (Pojęcia te pojawiają się w Słowniku pojęć i terminów tylko jako hasła odsyłaczowe).

( Następnie pojawia się tłumaczenie dotyczące wyglądu samego rozdziału X : Do zakresu językoznawstwa ogólnego wprowadzone zostały pojęcia należące do socjolingwistyki, takie jak odmiany środowiskowe, terytorialne oraz pokoleniowe języka, ponieważ w opracowaniu nie wyodrębniono działu socjolingwistycznego. Znalazły się tu również nieliczne hasła dotyczące historii języka polskiego w jej syntetycznych ujęciach, na które nie było miejsca w rozdziałach obejmujących poszczególne odmiany nauki o języku. )

* siatka pojęć i terminów dla etapów II - IV

- Szkoła podstawowa - etap II ( klasy 4 - 6 ) : język; gramatyka

-Gimnazjum - etap III : jak w etapie II, a ponadto : język; gramatyka; odmiana ustna ( mówiona) języka; odmiana pisana języka; odmiana oficjalna języka; odmiana nieoficjalna języka; języka narodowy; język ogólny; odmiany środowiskowe języka; odmiany terytorialne języka

- Szkoły ponadgimnazjalne - etap IV : zakres podstawowy : Jak na etapie III, a ponadto : znak; język ( w ujęciu rozszerzonym w stosunku do etapów II i III); język narodowy; język ogólny; odmiany środowiskowe języka; odmiany terytorialne języka; rodzina językowa; zmiany językowe; rozwój języka

- Szkoły ponadgimnazjalne- etap IV: zakres rozszerzony: jak w zakresie podstawowym, a ponadto : językoznawstwo ( lingwistyka); działy językoznawstwa ( w tym dialektologia; fleksja; fonetyka; fonologia; frazeologia; gramatyka; kultura języka; leksykografia; leksykologia; morfologia; onomastyka; pragmatyka językowa; retoryka; semantyka; składnia; słowotwórstwo; stylistyka; tekstologia ( lingwistyka tekstu) ; typologia tekstu; historia języka; idiolekt; model komunikacji językowej; kompetencja komunikacyjna; językowy obraz świata

ROZDZIAŁ XI KULTURA JĘZYKA POLSKIEGO

[ Tomasz Karpowicz (Uniwersytet Warszawski) ]

- Wprowadzenie- kulturę języka w szkole należy pojmować przede wszystkim w sensie podmiotowym: jako tę część kultury osobistej człowieka ( ucznia), która wiąże się z jego uczestnictwem w kontaktach językowych - z mówieniem, pisaniem i czytaniem tekstów, a także słuchaniem wypowiedzi innych osób. W zakres najszerzej rozumianej kultury języka wchodzą cztery zagadnienia ogólne:

1) poprawność językowa, czyli umiejętność używania elementów językowych zgodnie z przyjętymi normami,

2) sprawność językowa ( stosowność językowa) , a zatem umiejętność znajdowania najodpowiedniejszego sposobu językowego ukształtowania wypowiedzi do realizacji założonego celu komunikacyjnego,

3) etyka językowego porozumiewania się, rozumiana m.in. jako kontakt językowy oparty na zasadach prawdy, szczerości oraz wzajemnego szacunku i życzliwości nadawców i odbiorców komunikatów językowych,

4) estetyka wypowiedzi- umiejętność budowania wypowiedzi ocenianych jako ładne, a zarazem dbałość o unikanie elementów języka wywołujących przeciwne wrażenie; również świadome korzystanie z bogactwa zasobu słownego i gramatycznego polszczyzny.

Autor zaznacza, że obok umiejętności budowania tekstów zgodnie z wymienionymi powyżej zasadami, kultura języka zakłada także wrażliwość odbioru wypowiedzi odpowiadającą tym postulatom. Według niego również, dominującym podejściem do materiału z zakresu kultury języka powinno się stać ujęcie praktyczne, tzn. nastawienie nauczyciela na analizę konkretnych przykładów językowych- dotyczy to zarówno elementów językowych przywoływanych przy omawianiu poszczególnych zagadnień gramatycznych lub leksykalnych, jak i konstrukcji wyższego rzędu, w tym całych tekstów, których ocena wykraczałaby poza kwestie wyłącznie poprawnościowe. > Tutaj, zdaniem Karpowicza, wybór przykładów determinuje szkolna praktyka- W procesie dydaktycznym bowiem należy bowiem położyć nacisk na ćwiczenia zarówno sprawdzające właściwy i świadomy dobór środków językowych w zależności od sytuacji lub typu kontaktu słownego, jak i na ćwiczenia utrwalające te umiejętności.

Zdaniem autora warto również zwrócić uwagę na synonimię, jak również na leksykalno- składniową specyfikę odmian funkcjonalnych polszczyzny. Szczególnie cenne jest tu uwzględnienie najbardziej reprezentatywnych przejawów dwóch przeciwstawnych tendencji : do precyzji w języku oraz do minimalizowania wysiłku w procesie porozumiewania się. Istotny jest również dobór przykładów najodpowiedniejszych dla poszczególnych zagadnień: na pierwszych etapach kształcenia powinny się pojawiać przykłady najłatwiejsze. Stopień komplikacji owych przykładów powinien wzrastać w kolejnych latach, by w szkołach ponadgimnazjalnych można było zajmować się zagadnieniami najtrudniejszymi.

Karpowicz zwraca również uwagę na ujęcie praktyczne, któremu - na wszystkich etapach przedlicealnych - powinno towarzyszyć zastosowanie jedynie niezbędnych pojęć wraz z wymaganiem ich rozumienia, w części także operowanie ich skonwencjonalizowanymi nazwami. Ujęcie teoretyczne powinno zaś być realizowane w IV etapie edukacji.

Autor zaznacza też, że dla nauki o poprawności językowej najważniejszym problemem metodycznym jest obecnie hierarchizacja normy językowej, tj. odróżnienie norm : wzorcowej i użytkowej ( potocznej). Przedmiotem nauczania zaś powinien stać się zasób środków należących do polszczyzny wzorcowej ( > norma językowa).

Następnie określony jest kontakt między nauczycielem a uczniem, który ( kontakt) nosi znamiona oficjalności, a polszczyzna wzorcowa jest odpowiednia właśnie w takiej sytuacji. Nie znaczy to, że należy walczyć z elementami językowymi przypisanymi do poziomu użytkowego. Wyrazy i konstrukcje charakterystyczne dla polszczyzny użytkowej powinny być tolerowane przez nauczyciela w sytuacjach sprzyjających nieoficjalnym kontaktom słownym, takim jak zwłaszcza rozmowy rówieśników. (Uwaga polonisty byłaby skupiona wówczas na elementach językowych spoza normy, czyli na błędach językowych).

Autor określa odpowiednią postawę nauczyciela wobec ucznia i samego przedmiotu ( jeżeli rozumiemy kulturę języka jako etykę słowa). Na wszystkich etapach procesu dydaktycznego należy zwracać uwagę na to, co się mówi, i na sposób, w jaki się mówi. Już od wczesnych etapów edukacyjnych należy wśród uczniów krzewić poczucie odpowiedzialności za słowo, dbałość o szacunek i życzliwe nastawienie wobec uczestników komunikacji oraz położyć nacisk na szczerość wypowiedzi. Ponadto, jako jedna z intencji każdej ze stron procesu porozumiewania się winna zostać ukazana troska o dobre samopoczucie odbiorcy w rozmowie. Przedmiotem analizy mogłyby więc stać się tutaj różnorodne sposoby zapewniania takiego samopoczucia. Przydatny okazałby się również przegląd form i konstrukcji apelatywnych.

Karpowicz podaje konkretne przykłady, dotyczące przekazywania treści w programie nauczania z kultury języka. Według niego należy je ( treści) ująć tak, by zaakcentować ich ukierunkowanie na estetykę słowa. Również w tym przypadku teoria powinna zostać zdominowana przez materiał praktyczny. Jednak autor zaznacza tu, że ocenie pod względem estetycznym podlegają teksty pisane i mówione, z czym wiążą się: zagadnienie starannej wymowy, problematyka słownictwa obcego, specjalistycznego, środowiskowego itp., ( a także kwestia przejrzystego komponowania zdań). Jednym z najważniejszych problemów zaś, wiążących estetykę z etyką słowa jest eliminowanie elementów językowych uznawanych za obraźliwe czy- zwłaszcza- wulgarne. W tym miejscu pojawiają się również wskazania dotyczące działań nauczyciela. Nauczyciel bowiem powinien konsekwentnie i w sposób możliwie atrakcyjny, a przekonujący przeciwstawiać się zachwaszczaniu i wulgaryzacji języka, ze szczególnym uwzględnieniem negatywnej oceny przejawów tych zjawisk w polszczyźnie użytkowej. Należy przy tym przestrzegać młodzież przed uleganiem modzie językowej i posługiwaniem się szablonami językowymi ( które prowadzą do stereotypizacji języka). Ponadto ważnym zadaniem nauczyciela polonisty jest, jak to określił Karpowicz : „ zdobycie w szkole sojuszników w walce o kulturę języka uczniów.” Powinni nimi być nauczyciele innych przedmiotów i dyrekcja szkoły. Zwiększyłoby to w sposób istotny możliwość wpływu na jakość języka, a wraz z tym ogólnej kultury dzieci i młodzieży.

* siatka pojęć i terminów dla etapów I - IV

- Szkoła podstawowa - etap I ( klasy 1 - 3 ): poprawność językowa; błąd językowy;

- Szkoła podstawowa - etap II ( klasy 4-6) : Jak na etapie I, a ponadto : kultura języka polskiego; poprawność językowa ( w ujęciu rozszerzonym w stosunku do etapu I ); sprawność językowa ( stosowność językowa); błąd językowy; błąd fonetyczny; błąd frazeologiczny; błąd ortograficzny; etyka słowa; prawdomówność; kłamstwo; życzliwość wobec odbiorcy wypowiedzi; estetyka słowa

- Gimnazjum- etap III: jak na etapie II, a ponadto: kultura języka polskiego; norma językowa; poprawność językowa ( w ujęciu rozszerzonym w stosunku do etapu I i II ); sprawność językowa ( stosowność językowa) ( w ujęciu rozszerzonym w stosunku do etapu II ); błąd językowy ( w ujęciu rozszerzonym w stosunku do etapu II ); błąd fleksyjny; błąd fonetyczny; błąd frazeologiczny; błąd leksykalny; błąd składniowy; błąd stylistyczny; błąd w zakresie spójności wypowiedzi; błąd ortograficzny ( w ujęciu rozszerzonym w stosunku do etapu II ); błąd interpunkcyjny; etyka słowa ( w ujęciu rozszerzonym w stosunku do etapu II ); szacunek dla uczestników aktu komunikacji; agresja językowa; estetyka słowa ( w ujęciu rozszerzonym w stosunku do etapu II )

- Szkoły ponadgimnazjalne - etap IV, zakres podstawowy : jak na etapie III, a ponadto : kultura języka polskiego; norma językowa ( w tym norma wzorcowa i norma użytkowa ( potoczna); poprawność językowa ( w ujęciu rozszerzonym w stosunku do etapów I, II i III ); puryzm językowy; liberalizm językowy; sprawność językowa ( stosowność językowa); błąd językowy; błąd fleksyjny; błąd fonetyczny ( w ujęciu rozszerzonym w stosunku do etapu III ); błąd frazeologiczny ( w ujęciu rozszerzonym w stosunku do etapu III ); błąd leksykalny; błąd składniowy; błąd w zakresie błąd stylistyczny; błąd w zakresie spójności wypowiedzi; błąd interpunkcyjny; błąd ortograficzny ( w ujęciu rozszerzonym w stosunku do etapów II i III ); etyka słowa; ; estetyka słowa; moda językowa; szablon językowy.

1

---