Dobrostan (Well-being)

Dobrostan to subiektywna ocena stanu zdrowia nie tyle związana z jego biologicznym wymiarem, ile z takimi do­znaniami, jak samoocena czy poczucie przynależności społe­cznej, kształtowanymi w procesie uczestnictwa w życiu społe­cznym.

W promocji zdrowia zakłada się, że podstawowym warunkiem osiągania przez człowieka dobrostanu jest istnienie, dających poczucie bezpieczeństwa i stabilizacji, jasnych reguł życia społe­cznego. Jak wynika z badań z zakresu antropologii społecznej i epidemiologii społecznej, wysoki poziom integracji społecznej, istnienie wsparcia społecznego oraz spójnych zasad przynale­żności społecznej stanowią tu kwestie o centralnym znaczeniu. Stopień, do jakiego jednostka jest zdrowa w tradycyjnym, biolo­gicznym sensie, odgrywa tu zdecydowanie drugorzędną rolę. Do­brostan ludzi jest wyznaczony przede wszystkim przez jakość ich społecznych relacji.

Termin „dobrostan" został wykorzystany w bardzo szerokim sen­sie, raczej jako wyidealizowany stan pełnego zdrowia, w definicji zdrowia ogłoszonej w konstytucji Światowej Organizacji Zdro­wia w 1948 roku. Zgodnie z tą definicją zdrowie to fizyczny, psychi­czny i społeczny dobrostan jednostki, a nie tylko brak choroby czy kalectwa.

Piśmiennictwo:

Edukacja zdrowotna (Health education)

Zgodnie z tradycyjnym podejściem edukacja zdrowotna sprowa­dza się do świadomego stwarzania sposobności do uczenia się, sposobności tak zaplanowanych, by ułatwiały dokonanie się wcześ­niej określonej zmiany zachowania. Tak rozumiana edukacja zdro­wotna dąży do poprawy i ochrony zdrowia poprzez stymulowanie procesem uczenia, dobrowolne zmiany w zachowaniu jednostek. Edukacja przebiega tu dwutorowo: w drodze bezpośredniej edukacji jednostek oraz poprzez użycie w celach edukacyjnych środków ma­sowego przekazu. Działania skierowane na edukację i rozwój jedno­stek obejmują: podnoszenie poziomu wiedzy o zdrowiu, poradnictwo z zakresu zagrożeń zdrowia, budowanie wysokiej samooceny oraz samodzielności. Proces edukacji przebiega w ramach relacji nauczy­ciel — uczeń, lekarz — pacjent. Edukacja poprzez środki masowego przekazu ma charakter bezosobowy i obejmuje podnoszenie poziomu świadomości społecznej, kreowanie właściwego klimatu wokół prob­lemów zdrowotnych oraz poradnictwo z zakresu zagrożeń zdrowia. Przybierać może formę reklamy, marketingu, serwisu informacyj­nego, a wykorzystane do tego celu mogą być: radio, telewizja, prasa oraz inne formy publikacji.

Tradycyjnie rozumiana edukacja zdrowotna pozostaje w ścisłym związku z prewencją chorób (por. prewencja chorób) i jest daleko niewystarczająca z punktu widzenia potrzeb promocji zdrowia. Na­stawiona jedynie na mobilizację jednostek bywa oskarżana o „obwi­nianie ofiar" (por. obwinianie ofiary), jako że możliwość zmiany własnego zachowania, wskutek oddziaływania szeroko pojętych czynników środowiskowych, często leży całkowicie poza zasięgiem człowieka.

Doświadczenie pokazało, że tradycyjne rozumienie roli edukacji zdrowotnej wpływa znacząco na ograniczenie efektywności jej od­działywania. Obecnie jest oczywiste, że by była ona skuteczna, nie może ograniczać obszaru swego oddziaływania jedynie do jednostek i ich zachowania, zarówno tego sprzyjającego, jak i szkodzącego zdrowiu. Nowoczesna edukacja powinna przebiegać na trzech poziomach:

- podnoszenia poziomu wiedzy i umiejętności związanych z choro­bą, funkcjonowaniem własnego organizmu, zapobieganiem, radzeniem sobie w sytuacjach trudnych;

- podnoszenia poziomu wiedzy i umiejętności związanych z korzy­staniem z systemu opieki zdrowotnej i pojmowaniem zasad jej funk­cjonowania;

- zwiększania poziomu świadomości co do czynników społecznych, politycznych i środowiskowych wpływających na zdrowie. W celu podniesienia efektywności oddziaływania edukacyjnego nie­zbędne jest także stosowanie różnych form edukacji zdrowotnej, w tym także form skierowanych na grupy, organizacje i całe społeczeń­stwa.

Edukacja zdrowotna w nowym rozumieniu traktowana jest nie tyle jako sposób na uzyskanie zmiany jednostkowych zachowań, znanych jako czynniki ryzyka, ile jako potężny środek możliwy do wykorzystania w celu uruchomienia wszystkich dostępnych sił społe­cznych na rzecz bardzo szeroko pojmowanej zmiany służącej zdro­wiu, w tym zmiany warunków środowiskowych. „Edukacja dla zmiany" ma tę przewagę nad tradycyjnym modelem edukacji, iż:

• uwzględnia fakt wieloprzyczynowości chorób, biorąc pod uwagę nie tylko behawioralne, ale także społeczne, ekonomiczne i polity­czne determinanty stanu zdrowia oraz konieczność budowania pro­gramów edukacyjnych na trzech poziomach: jednostki, społeczności i społeczeństwa;

• posługuje się różnorodnymi strategiami, a programy interwencyjne są tak planowane, by jedne działania nasilały oddziaływanie innych;

• zwraca się ku żywotnym problemom ludzi, których rozwiązania oni sami się domagają;

• zakorzeniona jest w popularnych ruchach na rzecz sprawiedliwości społecznej — takie ruchy, jak ruch na rzecz zdrowia kobiet czy ochro­ny środowiska, od dawna walczyły o wprowadzenie zmian w polityce zdrowotnej i instytucjach związanych ze zdrowiem. Pierwszoplanowym celem „edukacji dla zmiany" jest stworzenie bar­dziej humanitarnego, demokratycznego, zdrowego i sprawiedliwego społeczeństwa.

Podsumowując, edukacja odpowiadająca na wyzwania związane z promocją zdrowia powinna:

·     wykorzystać pojęcie pozytywnego zdrowia,

·     stosować innowacyjne podejścia i technologie edukacyjne,

·   ukierunkowywać się na działania społeczne i społeczne uczestnictwo             (nieprofesjonalne),

·     stosować wielosektorowe i wielodyscyplinarne podejścia,

·   rozwijać nowe strategie związane z różnymi poziomami działania (rządowym, legislacyjnym, profesjonalnym, społecznym),

·   brać pod uwagę społeczne i środowiskowe czynniki wpływające na decyzje związane ze zdrowiem.

Edukacja zdrowotna w szerszym rozumieniu jest kluczowym narzę­dziem promocji zdrowia. Odnoszenie sukcesów w procesie promo­wania zdrowia w istocie zależy bowiem od aktywnego zaangażowa­nia w ten proces kompetentnej ludności, wyposażonej we właściwą wiedzę i umiejętności.

Edukacja zdrowotna ma do spełniania ogromną rolę w procesie so­cjalizacji młodych ludzi (por. socjalizacja). Do dziś wykorzystywane są trzy modele edukacji zdrowotnej w róż­nym stopniu przydatne dla promocji zdrowia: model edukacji zdro­wotnej zorientowanej na chorobę, model edukacji zdrowotnej zorien­towanej na czynniki ryzyka, model edukacji zdrowotnej zorientowa­nej na zdrowie.

Jakość życia (Quality of life)

Poczucie satysfakcji jednostek lub grup społecznych wynikające ze świadomości zaspokojenia własnych potrzeb oraz postrzega­nia możliwości osiągnięcia pełni rozwoju jednostkowego i społeczne­go. Pojęcie jakości życia weszło w użycie w krajach rozwiniętych ekonomicznie, gdzie osiągnięto zadowalający poziom zaspokojenia podstawowych potrzeb materialnych. Wcześniejsze kryteria rozwoju oparte na wzroście gospodarczym i mierzalnych wskaźnikach pozio­mu życia okazały się niewystarczające dla oceny zaspokojenia po­trzeb ludzkich i strategii rozwoju społecznego.

Jakości istnienia poczęto poszukiwać poza potrzebami związanymi ze zwykłym przetrwaniem, odnosząc ją do potrzeb wyższego rzędu, np. potrzeby samorealizacji, potrzeb emocjonalnych oraz potrzeby uznania społecznego. Zaspokojenie tych potrzeb, niemożliwe do osiągnięcia wyłącznie poprzez dobra materialne, związane jest przede wszystkim z innymi ludźmi, z uczestnictwem w życiu społecznym. Jakość życia jest pojęciem w znacznym stopniu normatywnym zwią­zanym z przyjętymi systemami wartości, aspiracjami i oczekiwaniami jednostek i grup społecznych, jest także kategorią dynamiczną zmie­niającą się w czasie i przestrzeni. W kontekście promocji zdrowia powinny być wzmacniane te źródła życiowej satysfakcji, które sprzy­jają zdrowiu.

Pełnia możliwości (Wellness)

To koncepcja zdrowia nawiązująca przede wszystkim do jakości życia człowieka (por. jakość życia). „Pełnia możliwości" oznacza optymalny stan, zarówno w wymiarze funkcjonowania w codziennym życiu, jak i odczuwanej życiowej satysfakcji, możliwy do osiągnięcia przez człowieka w danym momencie życia i warunkach, w których żyje. „Pełnia możliwości" nie oznacza tego sa­mego w przypadku każdego człowieka, nie jest również tym samym w różnych fazach życia tej samej osoby. Co innego oznacza „pełnia możliwości" w przypadku ludzi żyjących na kontynencie europej­skim, co innego w przypadku mieszkańców kontynentu afrykańskie­go, co innego w przypadku małego dziecka, co innego w przypadku dorosłego człowieka. Jest ona bowiem odpowiedzią na potencjał, którym dysponuje dana osoba w zakresie indywidualnego rozwoju, w określonym momencie życia, a także zależy od zasobów, którymi ona dysponuje w wymiarze społecznym, psychologicznym, kulturowym, środowiskowym, a wreszcie fizjologicznym. Ponadto osiągnię­cie „pełni możliwości" jest w znacznym stopniu zależne od aktywności człowieka, od jego inwencji i działania. Na każdym etapie życia powinny być podejmowane kroki, bez których nie możliwe jest osiąg­nięcie „pełni możliwości", np. w wieku młodzieńczym, aby zapewnić sobie możliwość produktywnego i satysfakcjonującego życia, musimy m.in. nauczyć się odpowiedzialności za siebie i innych, a także umiejętności radzenia sobie w sytuacjach trudnych; nauczyć się ustalania celów życiowych oraz zdobyć umiejętności ich osiągania itp.

Mimo iż choroba i „pełnia możliwości" znajdują się na przeciwstaw­nych biegunach kontinuum zdrowia, wzajemnie się nie wykluczają. Jednostka może doświadczać „pełni możliwości" mimo odczuwanych w tym samym czasie dolegliwości, np. człowiek może odczuwać ból głowy lub pleców i jednocześnie znakomicie opiekować się dzieckiem lub wykonywać obowiązki w pracy.

Osiąganie przez ludzi pełni ich życiowych możliwości oraz życiowej satysfakcji jest ostatecznym celem promocji zdrowia. Realizacja tego celu wymaga podejmowania nie tylko działań edukacyjnych, ale także organizacji ekonomicznego i środowiskowego wsparcia sprzyjającego upowszechnianiu się pożądanych stylów życia.

Podstawowa opieka zdrowotna (Primary health care)

Podstawowa opieka zdrowotna jest niezbędną formą opieki zdro­wotnej o stopniu dostępności zależnym od możliwości finan­sowych państwa i społeczności, korzystającą z praktycznych, pop­rawnych naukowo i akceptowalnych społecznie metod. Każdy obywa­tel powinien mieć do niej dostęp i działać na jej rzecz. W podstawo­wą opiekę zdrowotną powinien być zaangażowany nie tylko sektor zdrowia, ale także inne sektory o istotnym znaczeniu dla zdrowia.

W zakres działań składających się na podstawową opiekę zdrowotną powinna wchodzić edukacja zdrowotna obejmująca co najmniej kwe­stie rozmiaru i natury problemów zdrowotnych występujących w da­nej społeczności oraz metod zapobiegania im i nadzoru. Inne istotne działania to promocja odpowiedniej żywności oraz właściwego odżywiania; zapewnienie bezpiecznej wody i podstawowych warun­ków higienicznych; opieka nad matką i dzieckiem, w tym planowanie rodziny; szczepienia przeciw głównym infekcjom i chorobom infekcyjnym; właściwe leczenie powszechnie występujących chorób i obra­żeń oraz zapewnienie podstawowych leków. Podstawowa opieka zdrowotna jest nie tylko formą, ale także po­ziomem opieki w krajowym systemie opieki zdrowotnej. Jej zapew­nianie jest centralnym zadaniem krajowego systemu zdrowia i na niej jako zasadniczej formie świadczenia usług zdrowotnych skupia się szczególna uwaga. Podstawowa opieka zdrowotna może być postrzegana: po pierwsze - jako działalność silnie związana z promocją zdrowia, po drugie — jako działalność silnie związana z prewencją chorób i po trzecie — jako działalność całkowicie odrębna, lecz uzupełniająca. Codzienny kontakt personelu podstawowej opieki zdrowotnej z członkami spo­łeczności objętej świadczeniami stwarza ogromne możliwości dla promocji zdrowia, zarówno tej zaplanowanej, jak i prowadzonej dzięki różnym nadarzającym się sposobnościom. Personel podsta­wowej opieki zdrowotnej, działając w roli rzeczników zdrowia, ma również znaczne możliwości oddziaływania na kształt polityki wpły­wającej na zdrowie społeczności, której służy.

W kontekście promocji zdrowia podkreśla się nie tylko rolę persone­lu podstawowej opieki zdrowotnej w działaniu na rzecz promocji zd­rowia, ale również rolę pacjentów w podnoszeniu poziomu świadczeń oraz sprawności funkcjonowania podstawowej opieki zdrowotnej. Przykładem zorganizowanego uczestnictwa pacjentów w jej kształ­towaniu są działające w Wielkiej Brytanii „grupy uczestnictwa pa­cjentów" [patient participation groups (PPGs)]. Ich działanie spro­wadza się między innymi do pomocy w planowaniu i ocenie usług świadczonych przez podstawową opiekę zdrowotną, zwracania uwagi na grupy ludności nie objęte opieką zdrowotną, wspierania koordy­nacji działań na rzecz zdrowia w obrębie własnej społeczności, udzie­lania pomocy w dopasowywaniu tworzonych programów edukacyj­nych do poziomu wiedzy i rodzaju przekonań członków społeczności.

Polityka prozdrowotna (Healthy public policy)

Polityka prozdrowotna, w przeciwieństwie do jednosektorowej polityki zdrowia publicznego, jest z natury wielosektorowa. Jej celem jest bowiem budowanie wspierającego środowiska (por. śro­dowiska wspierające) umożliwiającego ludziom prowadzenie zdrowe­go życia oraz dokonywanie prozdrowotnych wyborów. Zgodnie z ustaleniami przyjętymi na Międzynarodowej Konferencji Promocji Zdrowia w Adelajdzie w 1988 roku polityka prozdrowotna wyraża się poprzez respektowanie dobra zdrowia i równości w procesie usta­lania polityki w obrębie wszystkich sektorów państwowych, a w szczególności w rolnictwie, handlu, edukacji, przemyśle i komunika­cji, oraz poprzez odpowiedzialność za skutki zdrowotne podejmowa­nych decyzji politycznych. Naczelną zasadą jest, by dobro zdrowia by­ło rozważane na równi z problemami natury ekonomicznej.

Polityka prozdrowotna opiera się na przekonaniu, że zdrowie jest nie tylko fundamentalnym ludzkim prawem, ale także racjonalną społe­czną inwestycją. Wiele problemów zdrowotnych wywołanych na świecie przez dynamiczne przemiany cywilizacyjne, takich jak: niedobory energii, bezrobocie, skażenia środowiska, problemy żywnoś­ciowe nie mogą być rozwiązane w ramach możliwości dostarczanych przez system opieki zdrowotnej.

Prowadzenie prozdrowotnej polityki przez państwo zwiększa także możliwość wypełnienia podstawowej zasady sprawiedliwości społe­cznej, jaką jest zapewnienie ludziom dostępu do zasobów niezbęd­nych dla zdrowego i satysfakcjonującego życia. Wypełnienie tej zasa­dy zwiększa z kolei społeczną produktywność zarówno w społe­cznym, jak i ekonomicznym sensie.

Wcielanie w życie prozdrowotnej polityki wymaga wielu partnerów. Niewątpliwie rząd odgrywa znaczącą rolę w kształtowaniu warunków sprzyjających zdrowiu. Znaczny wpływ na zdrowie mają jednak także działania związków zawodowych, handlu, przemysłu, związków aka­demickich, przywódców religijnych itd. Stąd jest bardzo ważne, by tworzyć nowe przymierza dające impuls do podejmowania międzysektorowych działań na rzecz zdrowia.

Publiczna odpowiedzialność za zdrowie stanowi podstawę rozwoju polityki prozdrowotnej. Działając w jej duchu, rząd i wszystkie inne ciała kontrolujące zasoby winny czuć się odpowiedzialne przed ludźmi za skutki zdrowotne podejmowanych przez siebie decyzji, a także zobowiązane nie tylko do ich pomiaru, ale także do informo­wania społeczeństwa o rezultatach dokonanej oceny. Tego rodzaju działanie powinno sprzyjać kompetentnemu podejmowaniu decyzji co do przyszłej alokacji środków na wdrażanie polityki pro­zdrowotnej.

Pozytywne zdrowie (Positive health)

Stan zdrowia będący czymś więcej niż tylko brakiem objawów chorobowych. Koncepcje pozytywnego zdrowia zwykle dotyczą jakości życia i potencjału, jakim dysponuje człowiek. Składają się na nie: samospełnianie, zdolność do aktywnego życia i twórczości. Pozy­tywne zdrowie jest bardziej związane z rozwojem niż prostym radze­niem sobie.

Rozważania związane z pozytywnym zdrowiem w sposób oczywisty wykraczają poza tradycyjne zainteresowania medycyny, tzn. ochronę i przywracanie zdrowia. Stanowi ono centralne pojęcie w filozofii promocji zdrowia.

Prewencja chorób (Disease prevention)

Termin „prewencja chorób" jest zwykle stosowany dla zobrazo­wania strategii obliczonych na zredukowanie częstości wystę­powania czynników ryzyka specyficznych chorób lub nasilenie wy­stępowania i oddziaływania czynników, które zmniejszają podatność na chorobę. Termin ten obejmuje również działania i strategie zwią­zane z zapobieganiem częstości występowania następstw chorób. Wyróżnia się trzy rodzaje prewencji: prewencję pierwotną, prewencję wtórną i prewencję trzeciego stopnia.

Zgodnie z interpretacją epidemiologiczną prewencja pierwotna ma na celu zredukowanie częstości występowania nowych zachorowań lub innego rodzaju odchyleń od dobrego stanu zdrowia. Sprowadza się do wspierania zdrowia poprzez redukcję czynników ryzyka lub nasi­lanie występowania i oddziaływania czynników zmniejszających po­datność na zachorowanie na przykład poprzez poprawę stanu odży­wienia, sprawności fizycznej i stanu emocjonalnego, szczepienia przeciw chorobom zakaźnym i poprawę bezpieczeństwa środowisko­wego. Prewencja wtórna ma na celu skrócenie czasu trwania choroby lub zwolnienie jej przebiegu oraz zapobieganie powikłaniom. Składa­ją się na nią działania zmierzające do kontroli (wczesne wykrywanie i właściwe leczenie) zaburzeń w stanie zdrowia.

Prewencja trzeciego stopnia ma na celu ograniczenie występowania trwałych następstw chorobowych. Składają się na nią działania zmie­rzające do zredukowania częstości uszkodzeń i inwalidztwa, minima­lizowanie cierpienia spowodowanego przez istniejące zaburzenia zdrowotne oraz wspieranie przystosowania pacjentów do zmienio­nych przez dolegliwości warunków życia. W tym miejscu prewencja wkracza na pole rehabilitacji.

Prewencja chorób nie jest tym samym co promocja zdrowia, choć ich obszary często się krzyżują. Prewencja chorób jest działaniem roz­grywającym się na polu medycyny, obejmującym jednostki, grupy lub zbiorowości o podwyższonym ryzyku. Jest skierowana na za­chowanie status quo zdrowia. Promocja zdrowia natomiast nie ogra­nicza swego zainteresowania do wybranych jednostek, grup czy zbio­rowości. Obiektem jej oddziaływania jest cała populacja rozpatrywa­na w kontekście codziennego życia, celem - wzmacnianie zdrowia, podnoszenie jakości życia i tą drogą zapobieganie chorobom. W prewencji koncentruje się uwagę na związkach przyczynowych mię­dzy pojedynczymi czynnikami a zachowaniem człowieka, w promo­cji zdrowia zaś na wzorach interakcji między czynnikami biolo­gicznymi, jednostkowymi i środowiskowymi. Stan zdrowia jest tutaj rozpatrywany w kontekście całego kompleksu relacji przyczynowo-skutkowych. Ponadto prewencja chorób i promocja zdrowia wyko­rzystują odmienne modele edukacyjne.

Profesjonalista w dziedzinie zdrowia (Health professional)

Do powyższej kategorii zaliczają się te zawody w obrębie zorga­nizowanych służb opieki zdrowotnej, które wymagają specjali­stycznej wiedzy i umiejętności uzyskanych przynajmniej częściowo w ramach edukacji o profilu teoretycznym. Zawody te posiadają zwykle kodeks zawodowy i profesjonalne stowarzyszenia. Mimo że profes­jonaliści w dziedzinie zdrowia nie są jedyną grupą uczestniczą­cą w promocji zdrowia, jest im przypisana szczególna rola — rzecznictwo zdrowotne (por. rzecznictwo zdrowotne).

Promocja zdrowia (Health promotion)

Promocja zdrowia jest procesem umożliwiającym ludziom zwię­kszenie kontroli nad własnym zdrowiem oraz jego poprawę. Zdrowie jest tu traktowane nie jako cel sam w sobie, ale jako za­sób umożliwiający jednostkom i grupom realizację aspiracji, zaspa­kajanie potrzeb oraz przeobrażanie i kontrolę środowiska.

Promocja zdrowia symbolizuje strategię mediacyjną między ludźmi i ich środowiskiem, mającą na celu budowanie „zdrowszej przyszłoś­ci" zarówno poprzez wybory dokonywane przez jednostki, jak i spo­łeczną działalność na rzecz zdrowia. Za promocję zdrowia nie jest wyłącznie odpowiedzialny sektor zdrowia. Na profesjonalistach za­trudnionych w służbie zdrowia spoczywa jednak obowiązek wspiera­nia i umożliwiania działań składających się na promocję zdrowia (por. rzecznictwo zdrowotne).

Promocja zdrowia nie tyle skupia się na grupach ludności zagrożo­nych określonymi chorobami, co uwzględnia ludność jako całość w kontekście jej codziennego życia. Umożliwia ponadto ludziom po­dejmowanie kontroli oraz odpowiedzialności za własne zdrowie za­równo poprzez spontaniczne, jak i zorganizowane działania na rzecz zdrowia.

Promocja zdrowia zmierza do oddziaływania na determinanty oraz przyczyny zdrowia. Złożoność uwarunkowań zdrowia zakłada konie­czność ścisłej współpracy między wieloma sektorami oraz wyjście po­za sektor zdrowia. Ogromna odpowiedzialność w tym względzie spo­czywa na władzach zarówno krajowych, jak i lokalnych. Ich zada­niem jest bowiem podejmowanie działań zapewniających takie warunki w będącym poza kontrolą jednostek i grup środowisku glo­balnym (por. środowisko globalne), by sprzyjało ono zdrowiu.

Promocja zdrowia stosuje różne uzupełniające się podejścia i metody oddziaływania, w tym: sposoby komunikowania się, edukację, legis­lację, stosowanie właściwej polityki fiskalnej, zmiany organizacyjne, aktywizację społeczności lokalnych, w tym zwłaszcza wspieranie spontanicznych akcji lokalnych skierowanych przeciwko zagrożeniu zdrowia.

Promocja zdrowia ma szczególnie na celu mobilizowanie ludności do aktywnego uczestnictwa w działaniach podejmowanych na rzecz zdro­wia. Dążenie takie stwarza konieczność rozwoju zarówno indywidualnych, jak i grupowych umiejętności definiowania problemów i podejmowania decyzji w codziennym życiu, tak aby były one korzy­stne dla zdrowia oraz wzmacniania mechanizmów efektywnego uczestnictwa.

Promocja zdrowia jest przede wszystkim społecznym i politycznym przedsięwzięciem, a nie zadaniem służb medycznych. Zgodnie z ustaleniami zawartymi w Karcie Ottawskiej w promocji zdrowia wyróżnia się pięć wzajemnie powiązanych obszarów działa­nia:

• budowanie prozdrowotnej polityki;

• tworzenie środowisk sprzyjających zdrowiu;

• wzmacnianie działań społeczeństwa na rzecz zdrowia;

• rozwijanie indywidualnych umiejętności służących zdrowiu;

• reorientacja służby zdrowia.

Radzenie sobie (Coping)

Radzenie sobie obejmuje strategie wykorzystywane w trakcie rea­gowania na potencjalny stresor. Sprowadza się ono z jednej strony do posiadania, z drugiej strony do wykorzystywania przez jednostki poznawczych i fizycznych umiejętności oraz zasobów po­magających im w zmaganiu się z problemami i napięciami codzien­nego życia. Ludzie próbują radzić sobie z własnymi problemami w trojaki sposób: poprzez modyfikację sytuacji będącej źródłem stresu, poprzez zmianę znaczenia przypisywanego stresorowi oraz przez zmniejszanie siły własnej reakcji emocjonalnej na sytuację stresową. W sytuacjach, nad którymi jednostkom najtrudniej zapanować, naj­częściej wykorzystywany jest ostatni z trzech przedstawionych wyżej wariantów radzenia sobie. W ramach tego nurtu jako sposoby zmagania się ze stresem pojawiają się zachowania zagrażające zdrowiu, takie jak: palenie, nadmierne spożycie alkoholu oraz nadużywanie leków.

Generalnie z punktu widzenia wpływu na zdrowie można wyróżnić dwie kategorie stylów radzenia sobie:

* style radzenia sobie o pochodzeniu kulturowym, które mogą mieć pozytywny lub negatywny wpływ na zdrowie, np. społecznie akcep­towany zwyczaj picia alkoholu w sytuacjach zdenerwowania;

* style życia świadomie podejmowane w celu promowania zdrowia i radzenia sobie z chorobą.

Proces radzenia sobie nie zawsze jest procesem świadomym. Radze­nie sobie z większością codziennych napięć odbywa się w sposób ru­tynowy albo w oparciu o istniejące rytuały. Istnieją przesłanki ku temu, by twierdzić, że radzenie sobie powinno być postrzegane bardziej w kategoriach reakcji grupowej niż indywi­dualnej. Istnieją badania wykazujące istnienie podobieństw w sposo­bach radzenia sobie wśród ludzi o podobnym statusie społecznym, u osób tej samej płci i będących w tym samym wieku. Celem promocji zdrowia jest zmniejszenie znaczenia zachowań za­grażających zdrowiu jako mechanizmów radzenia sobie poprzez stwarzanie różnorodnych opcji dla zmagania się z problemami ży­ciowymi. Działania podejmowane w tym zakresie mogą dotyczyć zmiany sytuacji będącej źródłem problemów, mogą koncentrować się na wzmacnianiu systemów społecznego wsparcia (por. wsparcie spo­łeczne), rozwijaniu ludzkich umiejętności oraz zasobów wzmacniają­cych autonomię jednostek i zmniejszających poczucie bezsiły. Mogą one także wspierać zmiany środowiskowe zwiększające dostępność środków materialnych niezbędnych jednostkom do radzenia sobie.

Samodzielność (Self empowerment)

Osobista autonomia osiągnięta poprzez rozwój i wykorzystywa­nie życiowych umiejętności na rzecz zdrowia. W praktyce sa­modzielność oznacza zdolność ludzi do kierowania swoim życiem, rozpoznawania i zaspokajania własnych potrzeb oraz wykorzystywa­nia posiadanego potencjału na rzecz kreatywnego, odpowiedzialnego i produktywnego życia. Wyrabianie samodzielności jest procesem mającym na celu przywrócenie jednostkom zdolności podejmowania decyzji i wyposażenia ich nie tylko w przekonanie o własnej autono­mii, ale także w umiejętności niezbędne przy podejmowaniu decyzji związanych z własnym zdrowiem, zdrowiem rodziny i społeczności. Jednym z głównych celów promocji zdrowia jest umożliwienie lu­dziom przejęcia kontroli i odpowiedzialności za własne zdrowie — znaczący komponent ich codziennego życia. Samodzielność jest nie­zbędnym zasobem dla osiągnięcia tego celu.

Samoocena (Self esteem)

Stopień do jakiego jednostka ceni postrzegany obraz samej sie­bie. Mimo że z angielskim słowem esteem związana jest kono­tacja mówiąca o wysokiej wartości, kombinacja słów self i esteem odnosi się do pełnego zakresu ocen i oznacza po prostu samoocenę. Stopień samooceny jest zwykle określany. Wiadomo, że wysoka sa­moocena sprzyja zdrowiu psychicznemu i zapewnia jednostkom zna­czny stopień niezależności. Niezależność z kolei zwiększa swobodę w podejmowaniu decyzji związanych ze zdrowiem — dzięki niej łatwiej na przykład uwolnić się od presji grupy rówieśniczej. Stąd działania zmierzające do podniesienia samooceny jednostek mogą być postrze­gane jako promujące zdrowie. Ze względu na to, że niezależne czyn­niki środowiskowe, takie jak możliwość uzyskania zatrudnienia czy dochód, mogą negatywnie wpływać na samoocenę, działania podej­mowane na rzecz podniesienia samooceny jednostek muszą być w równym stopniu zorientowane na jednostki, jak i na środowisko, w którym one żyją.

Samoopieka (Self care)

Samodzielnie podejmowane przez jednostkę w codziennym życiu decyzje oraz działania związane z własnym zdrowiem obejmują­ce: zażywanie leków, stosowane metody leczenia oraz udzielanie pierwszej pomocy. Samoopieka jest niesformalizowana, oparta na działaniu doraźnym. Uważana jest za podstawową formę opieki zdro­wotnej — profesjonalnym formom opieki zdrowotnej przypisuje się jedynie rolę wspierającą. Ogromne znaczenie samoopieki znajduje potwierdzenie w wynikach wieloletnich badań wskazujących na to, że jeśli chodzi o utrzymanie ludzkiego zdrowia w dobrym stanie nie le­karz, ale sami ludzie mają najwięcej do powiedzenia. Samoopieka rodzi większą odpowiedzialność za własne zdrowie. Ponieważ jednak odpowiedzialność ta kształtuje się w oparciu o osobiste pojmowanie tego, czym jest zdrowie, jak je promować i co należy robić, kiedy dzie­je się coś złego, jednostki powinny otrzymywać wsparcie od służby zdrowia, polegające na zwiększaniu ich pewności siebie oraz kompe­tencji związanych z samoopieką. Kluczową sprawą w procesie samoopieki jest umiejętność dostrzegania jej ograniczeń i zdolność decydowania o tym, kiedy należy zwrócić się o profesjonalną pomoc.

Samopomoc (Self help)

Wszystkie środki podejmowane przez nieprofesjonalistów w celu promowania, podtrzymywania i przywracania zdrowia okreś­lonej społeczności. Do podstawowych wartości związanych z samo­pomocą należą: solidarność społeczna, wzajemna pomoc, umacnianie wiary w możliwość życia aktywnego, zgodnego z aspiracjami, prze­ciwstawianie się rezygnacji, rozwijanie własnych możliwości zamiast nastawień roszczeniowych. W nurcie samopomocy kreowane są wzory osobowe i style życia. Te wszystkie wymienione cechy samo­pomocy decydują o jej ogromnej przydatności dla promocji zdrowia. Samopomoc jest traktowana jako źródło „nieprofesjonalnych zaso­bów zdrowia" świadomie mobilizowanych w społeczności dla roz­wiązywania problemów zdrowotnych. Ze względu na fakt związku samopomocy z kreowaniem wzorów osobowych i stylów życia jest ona uważana za bazę dla powstawania nowych form radzenia sobie, samookreślenia i uczłowieczenia w sferze opieki zdrowotnej i wz­macniania zdrowia.

Służba zdrowia (Health service)

Służba zdrowia to formalnie zorganizowany system instytucji i organizacji, którego zadaniem jest zaspokajanie różnorodnych potrzeb zdrowotnych populacji. W ramach podejmowanej przez sie­bie działalności świadczy ona zwykle szeroki wachlarz usług leczni­czych, prewencyjnych i edukacyjnych. Zapewnienie podstawowej opieki zdrowotnej jest centralnym zadaniem systemu służby zdrowia i na niej, jako zasadniczej formie świadczenia usług zdrowotnych, skupia się szczególna uwaga.

Instytucje służby zdrowia w ich tradycyjnym kształcie, tzn. zoriento­wane głównie na pełnienie funkcji terapeutycznych nie są przygoto­wane do efektywnego uczestnictwa w procesie promocji zdrowia. Zgod­nie z duchem promocji zdrowia służba zdrowia winna umieć i poczu­wać się do reagowania na różnorodne potrzeby zdrowotne pacjen­tów i ich rodzin, nie tylko te związane z leczeniem dolegliwości. Reorientacja służby zdrowia dla celów promocji zdrowia wymaga doko­nania zmian zarówno w profilu kształcenia kadr medycznych, jak i znacznych przemian instytucjonalnych. Klientami instytucji medycz­nych w zreformowanym kształcie mają być nie tylko pacjenci, ale tak­że ich rodziny, osoby odwiedzające pacjentów oraz członkowie społecz­ności lokalnych, na których terenie działa placówka służby zdrowia.

Społeczno-ekologiczny model zdrowia (Social and ecological model of health)

Społeczno-ekologiczny model zdrowia stanowi bazę teoretyczną dla promocji zdrowia. Na jego ostateczny kształt złożyły się do­świadczenia praktyczne i osiągnięcia teoretyczne wielu dyscyplin o orientacji społecznej, w tym epidemiologii społecznej, medycyny spo­łecznej i socjologii medycyny.

Podstawowym założeniem społeczno-ekologicznego modelu zdrowia jest uznanie faktu istnienia skomplikowanych powiązań między człowiekiem i jego środowiskiem (powiązania te najlepiej ilustruje Mandala Zdrowia — por. Mandala Zdrowia). Holistyczna wizja czło­wieka odgrywa w nim kluczową rolę. Zgodnie z takim podejściem do człowieka równie ważny jak jego ciało i umysł jest fakt, że jest on członkiem rodziny i społeczeństwa oraz uczestnikiem określonej kul­tury. Rozpatrując człowieka w kontekście życia społecznego, model ten nadaje szczególne znaczenie oddziaływaniu na zdrowie czynni­ków natury psychospołecznej, między innymi takich jak: dążenie do dobrostanu, realizacja pragnień i aspiracji, a także fakt pełnienia przez niego ról społecznych.

Bardzo istotne miejsce w modelu zajmuje problem społecznej dystry­bucji zdrowia. Przy założeniu istnienia nierównych szans w dostępie do zdrowia w zależności od pozycji społecznej — chodzi tu o dostęp do służby zdrowia i możliwości prowadzenia zdrowego stylu życia — w modelu wysuwana jest dyrektywa podejmowania działań na rzecz równości w zdrowiu.

Model społeczno-ekologiczny zakłada ponadto obowiązek dążenia do poznawania sposobu rozumienia zdrowia i nadawanego mu przez jednostki znaczenia. Zmienność zachowań związanych ze zdrowiem i chorobą w zależności od rodzaju kontekstu kulturowego wskazuje na możliwość wielkiej różnorodności w tym względzie. W modelu przy­pomina się także o tym, że normy zdrowotne pozostają często w kon­flikcie z innymi niż zdrowie znaczącymi dla człowieka wartościami, takimi jak szczęście, przygoda czy wreszcie zwykła konieczność. Zdro­wie często z nimi przegrywa. Prawdą jest też, iż częścią normalne­go życia jest konieczność podejmowania decyzji niosących ze sobą skutki szkodliwe dla zdrowia, szczególnie w przypadku osób żyjących w trudnych warunkach ekonomiczno-społecznych. Stąd w pro­gramach edukacyjnych musi być tym więcej propozycji alternatyw­nych zachowań, im bardziej restrykcyjne są warunki życia.

Ze względu na głębokie uwikłanie ludzi w kontekst codziennego ży­cia w modelu zwraca się uwagę na konieczność dążenia do poznania korzeni pojedynczych zachowań ludzkich, takich jak palenie czy picie alkoholu, poprzez odniesienie ich do wzorów codziennego życia. Po­znanie ich daje dopiero możliwość zrozumienia powodów pojawiania się określonych zachowań szkodzących lub wspierających zdrowie.

Społeczno-ekologiczny model zdrowia przesuwa akcent z profesjo­nalnej na indywidualną odpowiedzialność za zdrowie. Samoopieka jest uznawana za podstawową formę opieki. Zwraca on także uwagę na konieczność dostrzegania w życiu jednostek i grup tzw. nieprofes­jonalnych form leczenia (np. usługi uzdrowicieli). Jak pokazują bo­wiem doświadczenia wielu państw, odgrywają one znaczną rolę nawet w tych społeczeństwach, które są zdominowane przez medyczny punkt widzenia.

Społeczność (Community)

Społeczność to określona zbiorowość ludzi, zwykle żyjących na obszarze możliwym geograficznie do określenia, posiadających wspólną kulturę, własną strukturę społeczną oraz poczucie tożsa­mości grupowej. U podstaw poczucia tożsamości grupowej leży samo­świadomość grupowa będąca bardzo istotnym wyróżnikiem społe­czności. Sprowadza się ona do tego, że każda z przynależących do społeczności osób zdaje sobie sprawę, że społeczność jest odrębną jednostką społeczną oraz że wszyscy jej członkowie identyfikują się z nią jako grupą. W nowoczesnych społeczeństwach jednostki rzadko przynależą tyko do jednej społeczności. Na ogół są członkami wielu społeczności, których wyróżnikiem może być wiele zmiennych, takich jak: usytuowanie geograficzne, zawód, kontakty społeczne czy spo­sób spędzania wolnego czasu. W promocji zdrowia pojęcie społe­czności ma ogromne znaczenie, ponieważ odgrywa ono kluczową ro­lę we wszystkich rodzajach podejść do zagadnień związanych z funk­cjonowaniem w codziennym życiu grup i jednostek.

Stan zdrowia (Health status)

Sposób opisu lub pomiaru zdrowia jednostki, grupy czy populacji odniesiony do obowiązujących standardów, m.in. wskaźników zdrowia.

Termin ten jest często używany w relacji do fizycznego lub biologi­cznego stanu jednostki lub populacji. Należy pamiętać o tym, że w promocji zdrowia odnosi się on także do społecznych i emocjonal­nych aspektów zdrowia oraz do subiektywnej oceny stanu zdrowia.

Stres (Stress)

Stres jest pojęciem niejednoznacznym. Wiele istniejących definicji stresu posiada jednak wspólny element. Jest nim pogląd mówią­cy, iż stres odnosi się do żądań mogących stanowić wyzwanie lub ob­ciążenie dla adaptacyjnych zasobów jednostki.

Termin „stres" wywodzi się z fizyki, gdzie odnosi się do różnego typu napięć, nacisków lub sił działających na system. Do nauk o zdrowiu po raz pierwszy wprowadził go w 1926 roku Hans Selye uznawany za twórcę biologicznej teorii stresu. Biologiczne ujęcie stresu różni się od psychologicznego, socjologicznego czy potocznego rozumienia tego pojęcia.

Najbardziej użyteczna dla celów promocji zdrowia wydaje się defini­cja stresu opracowana przez Lazarusa i Folkman. Zgodnie z tą defi­nicją stres to dynamiczna relacja między człowiekiem a otoczeniem, która to relacja oceniana jest przez jednostkę jako obciążająca lub przekraczająca możliwości sprostania jej. O tym, czy mamy do czy­nienia ze stresem, decyduje ostatecznie subiektywna ocena osoby znajdującej się w potencjalnie stresowej sytuacji. Uznanie sytuacji za stresową pociąga za sobą pojawienie się negatywnej reakcji emocjo­nalnej. Przyjmuje się, że dokonywana przez człowieka ocena trudnej, mogącej prowadzić do stresu sytuacji jest kształtowana z jednej stro­ny przez rodzaj kierowanych wobec niego żądań, z drugiej strony przez czynniki wpływające na indywidualny proces radzenia sobie ze stresem, takie jak: wsparcie społeczne, zasoby możliwe do wykorzy­stania w trakcie zmagania się z problemem, a także istniejące obiek­tywne ograniczenia.

Częstą przyczyną stresu są ważne zdarzenia życiowe, takie jak: ślub czy rozwód, utrata bliskiej osoby, a także zmiany w pełnionych ro­lach społecznych, np. przejście na emeryturę. Szkodliwe dla zdrowia działanie stresu pojawia się jednak na ogół tylko w przypadku tych zdarzeń lub zmian, które odbierane sę przez jednostkę jako negatyw­ne. W kontekście przeciwdziałania negatywnym dla zdrowia skutkom stresu zadaniem promocji zdrowia jest zapewnienie jednostkom do­stępu do różnorodnych form radzenia sobie m.in. w drodze zapew­nienia wsparcia społecznego.

Styl życia (Lifestyle)

Termin styl życia odnosi się do zespołu codziennych zachowań specyficznych dla danej jednostki lub zbiorowości. Zakłada się, iż styl życia kształtuje się w procesie wzajemnego oddziaływania bar­dzo szeroko pojętych warunków życia oraz indywidualnych wzorów zachowań, zdeterminowanych przez czynniki społeczno-kulturowe i cechy osobiste jednostek. Zakres wzorów zachowań możliwy do wy­korzystania przez jednostki zmienia się w zależności od kontekstu społeczno-środowiskowego. Czynniki społeczne i środowiskowe mogą go bowiem ograniczać lub poszerzać. Z tego też powodu analizowane style życia powinny być rozważane w kontekście indywidualnych do­świadczeń i warunków życia ludzi. Tylko wtedy bowiem można zro­zumieć przyczyny ich występowania.

Na style życia składają się zachowania (lub inaczej ciągi zachowań nazwane „postępowaniem") będące rezultatem wpływu społecznie zdeterminowanych wzorów zachowań i interpretacji sytuacji, two­rzonych i wykorzystywanych przez grupę jako mechanizmy umożli­wiające radzenie sobie w życiu.

Standardowe reakcje i wzory zachowań decydujące o kształcie stylu życia przekazywane są jednostkom w procesie socjalizacji, w toku społecznych interakcji z rodzicami, rodzeństwem, grupami rówieśni­czymi, przyjaciółmi, a także poprzez wpływ szkoły, środków maso­wego przekazu itp. Nie są one ustalone raz na zawsze, podlegają zmianom w wyniku nieustannych interpretacji i sprawdzania w róż­nych sytuacjach społecznych. Z punktu widzenia promocji zdrowia ważny jest nie tylko wpływ stylów życia na zdrowie, ale także fakt potencjalnych możliwości dokonywania się zmian w stylach życia. Stąd społeczeństwo powinno być poinformowane o zaletach i wa­dach poszczególnych zachowań wynikających z określonych stylów życia. Powinny być także zapewnione warunki, by zachowania służą­ce zdrowiu mogły być realizowane. Jeśli zmierzamy do poprawy sta­nu zdrowia przez dokonywanie zmian w stylach życia, musimy od­działywać zarówno na jednostkę, jak i na czynniki związane ze środowiskiem, w którym przebywa. Interwencje podejmowane w związku z dążeniem do zmiany stylu życia, aby były skuteczne, muszą opierać się na współpracy i pełnym współuczestnictwie jednostek i grup, których dotyczą.

Ponadto istotne jest zrozumienie, że tak jak nie istnieje idealny stan zdrowia, tak również nie ma optymalnego dla wszystkich ludzi stylu życia. Takie czynniki, jak kultura, tradycja, wiek, dochód, środowi­sko domowe i środowisko pracy, powodują, iż pewne sposoby oraz warunki życia są bardziej atrakcyjne, dostępne i właściwe niż inne.

Subiektywna ocena zdrowia (Perceived health)

Dokonywana przez jednostkę w kontekście codziennego życia in­terpretacja osobistego doświadczania zdrowia i jego zaburzeń. Osąd ten jest zwykle oparty na dostępnej wiedzy i informacji zmody­fikowanej przez wcześniejsze doświadczenia i normy społeczno-kulturowe.

Środowiska wspierające zdrowie (Environments supportive of health)

Pojęcie „środowisk wspierających" narodziło się w roku 1986 w Ottawie (Kanada) podczas „Pierwszej Światowej Konferencji Promocji Zdrowia". Znaczy ono tyle samo co „korzystne warunki dla... ". Ochrona zdrowia oraz pomnażanie jego potencjału wymaga­ją budowania wspierających środowisk (inaczej tworzenia korzyst­nych warunków dla zdrowia) we wszystkich miejscach, gdzie żyje człowiek: społeczności lokalnej, domu, miejscach pracy, nauki, zaba­wy. Pojęcie środowisk wspierających zdrowie uwzględnia zarówno fizyczne, jak i społeczne aspekty środowiska. I tak np. dom dopiero wtedy spełnia warunki środowiska wspierającego zdrowie, jeśli za­równo jego cechy fizyczne jak i warunki psychospołeczne życia mieszkańców sprzyjają zdrowiu.

Pojęcie środowisk sprzyjających zdrowiu zostało stworzone w odpo­wiedzi na wyzwanie, przed którym stawiają ludzkość gwałtowne zmiany środowiska. Wyznacza ono formalne ramy dla działań mają­cych na celu zagwarantowanie takiego przebiegu zmian środowisko­wych, by przynosiły korzyści dla zdrowia populacji. Sposoby budo­wania środowisk sprzyjających zdrowiu są zróżnicowane i zależą od ich rodzaju, można jednak wyodrębnić kilka wspólnych elementów niezbędnych przy tworzeniu każdego z nich. Są to:

·      pokój i bezpieczeństwo w państwie i regionie,

·     demokracja i pluralizm w sprawowaniu władzy: przestrzeganie praw człowieka,

·     satysfakcjonujące warunki życia,

·   decentralizacja decyzji umożliwiająca społeczeństwu uczestnictwo w życiu       publicznym,

·     brak w populacji ludzi żyjących w skrajnym ubóstwie,

·     równowaga między wzrostem liczebności populacji i zasobami,

·     dostęp do czystej wody, świeżego powietrza, zdrowego pokar­mu i energii,

·     społeczno-ekonomiczna równość i sprawiedliwość między i wewnątrz krajów,

·  równy dostęp do ziem oraz materiałów i technologii bezpie­cznych dla    środowiska,

·     równy dostęp do zdrowia i usług społecznych,

·     warunki psychospołeczne zapewniające poczucie możliwości panowania nad sytuacją.

Można mówić o pięciu podstawowych wymiarach pojęcia „środo­wisk wspierających zdrowie": wymiarze fizycznym (stan środowiska fizycznego); wymiarze polityki (polityka państwa w podstawowych sektorach, np. rolnictwie, transporcie, przemyśle, opiece społecznej, edukacji); wymiarze społecznym (cechy środowiska społecznego, ta­kie jak normy, wartości, obyczaje, mody, zwyczaje, przesądy czy wie­rzenia); wymiarze zasobów (zasoby finansowe, infrastruktura, zasoby informacyjne, zasoby ludzkie); wymiarze politycznym (system polity­czny). W każdym z tych wymiarów można mówić o istnieniu lub braku warunków korzystnych dla zdrowia.

Środowisko ekonomiczne (Economic environment)

W promocji zdrowia środowisko ekonomiczne utożsamiane jest z czynnikami ekonomiczymi oddziaływującymi na zdrowie i zdro­we style życia, a zarazem znajdującymi się poza bezpośrednią kon­trolą jednostek, takimi jak: zatrudnienie, bezrobocie, dochód czy po­lityka cenowa. Zadaniem promocji zdrowia w obszarze środowiska ekonomicznego może być na przykład demistyfikacja prowadzonej polityki ekonomicznej poprzez wskazanie na niewłaściwe konstru­owanie wskaźników ekonomicznych.

Środowisko fizyczne (Physical environment)

Czynniki fizyczne, chemiczne i biologiczne występujące na terenie domu, najbliższego otoczenia i miejsca pracy, znajdujące się poza bezpośrednią kontrolą jednostki i wpływające na jej zdrowie. Istnieje wiele cech środowiska fizycznego, które mogą być przyczyną choroby lub jednym z czynników współodpowiedzialnych za jej sze­rzenie się i utrzymywanie. Ograniczanie negatywnego wpływu fizy­cznych czynników środowiskowych na zdrowie wymaga różnorod­nych strategii postępowania. Niektóre z nich, takie jak: warunki kli­matyczne, systemy transportu i komunikacji, wymagają wdrażania specjalnych programów interwencyjnych, inne - zwiększenia ludzkich kompetencji w przystosowaniu się do warunków życia. Część zaś wy­maga zmiany tych warunków i w ten sposób zredukowania ich nie­korzystnych skutków dla zdrowia.

Środowisko globalne (Total environment)

W promocji zdrowia środowisko globalne utożsamiane jest ze wszystkimi możliwymi do zidentyfikowania postaciami śro­dowiska społecznego, ekonomicznego i fizycznego, które mogą wpły­wać na zdrowie jednostek i grup.

Zadaniem promocji zdrowia jest spowodowanie, by środowisko glo­balne było środowiskiem wspierającym zdrowie (por. środowiska wspierające zdrowie). Realizacja tego zadania, wymagająca współ­pracy wielu sektorów i osób różnych zawodów, wykracza istotnie poza możliwości, którymi dysponuje służba zdrowia. W obliczu gwałtow­nie zachodzących zmian środowiska, szczególnie tych wywołanych rozwojem technologii, rolnictwa, produkcji i urbanizacji konieczna jest stała, systematyczna ocena przemian środowiskowych pod kątem ich wpływu na zdrowie ludności. Działanie takie ma na celu sprawie­nie, by zachodzące zmiany sprzyjały, a nie szkodziły zdrowiu.

Środowisko pracy (Occupational environment)

Te z czynników związanych z miejscem pracy i znajdujących się poza bezpośrednią kontrolą jednostki, które wpływają na jej zdro­wie i zachowania zarówno te sprzyjające, jak i zagrażające zdro­wiu. Zabezpieczenie pracowników przed wypadkami oraz eliminacja lub minimalizacja ekspozycji na szkodliwe substancje w miejscu pra­cy to problemy wymagające w pierwszym rzędzie rozwiązania. W promocji zdrowia zwraca się jednak również uwagę na znaczenie ta­kich czynników związanych ze środowiskiem pracy, jak satysfakcja z pracy i poczucie bezpieczeństwa.

Środowisko pracy może wpływać na redukcję częstości występowa­nia czynników ryzyka chorób m.in. poprzez oddziaływanie na me­chanizmy prowadzące do fizjologicznego stresu lub poprzez oddzia­ływanie na nawyki zdrowotne. Modyfikacja mechanizmów prowa­dzących do fizjologicznego stresu ma ogromne znaczenie, ponieważ pewnych zachowań nie da się zmienić bez usunięcia ich przyczyn znajdujących się w miejscu pracy. Badania wskazują na przykład, że ludzie, którzy uważają swoją pracę za nudną i monotonną częściej palą papierosy. Podobną skłonność mają osoby pracujące w bardzo trudnych z psychologicznego punktu widzenia warunkach, np. perso­nel zajmujący się chorymi na raka. Palenie papierosów pełni tutaj funkcję mechanizmu radzenia sobie z trudną sytuacją. Psychospołe­czny wymiar środowiska pracy ma ogromne znaczenie dla stanu zdro­wia pracowników, szczególnie wtedy kiedy ma miejsce współwystępowanie kilku negatywnych zjawisk. Wiadomo np., że jeśli jedno­cześnie jednostka doświadcza braku wsparcia społecznego, braku swobody w podejmowaniu decyzji oraz kiedy stosowane są wobec niej nadmierne wymagania prowadzi to do wielu niekorzystnych skutków zdrowotnych. Mimo że środowisko pracy niesie ze sobą często wiele zagrożeń, stwarza także doskonałe warunki dla zmiany ludzkich zwyczajów, tak by służyły zdrowiu. Wynika to przede wszystkim z faktu, że ludzie są łatwiej osiągalni w miejscu pracy niż np. w domu. W wielu zakładach pracy na świecie powiodła się reali­zacja programów antynikotynowych, programów podnoszących sprawność fizyczną oraz znajomość technik relaksacyjnych wśród pracowników.

Środowisko społeczne (Social environment)

Środowisko społeczne to jednostki, kręgi społeczne, grupy oraz inne zbiorowości, z którymi dana osoba styka się w ciągu swojego życia i które wpływają na jej zachowania. Oddziaływanie środowiska społecznego na jednostkę odbywa się w toku szeroko pojętego proce­su socjalizacji (por. socjalizacja).

Środowisko społeczne w zależności od panujących w nim norm, war­tości, obyczajów, wierzeń i przekonań może wywierać pozytywny lub negatywny wpływ na zdrowie jednostki. Stąd, jako że jest ono jed­nym z podstawowych czynników kształtujących styl życia, zasługuje na szczególną uwagę promotorów zdrowia. Zadaniem promocji zdro­wia staje się zarówno kreowanie sprzyjającego zdrowiu środowiska społecznego, jak i bezpośrednie oddziaływanie na jednostki, tak by były w stanie podejmować prozdrowotne wybory niezależnie od antyzdrowotnego wpływu środowiska społecznego, a ponadto, aby wy­kazywały zainteresowanie jego przekształcaniem na rzecz zdrowia.

Uczestnictwo społeczności (Community involvement)

Uczestnictwo społeczności (por. społeczność) oznacza aktywny udział członków określonej społeczności w procesie definiowania sytuacji (ocena potrzeb, ustalanie priorytetów), podejmowania decyzji oraz działania na rzecz promocji zdrowia. Aktywne uczestnictwo spo­łeczności w promowaniu zdrowia ma centralne znaczenie dla procesu jej rozwoju (por. rozwój społeczności) i stanowi istotny warunek wstępny przejawiania przez jednostki i grupy odpowiedzialności za zdrowie własne i społeczności oraz za opiekę nad nim poprzez udział w planowaniu; wykorzystaniu i kontroli podstawowej opieki zdro­wotnej.

Warunki bytu (Living conditions)

Warunki bytu to wszelkie zasoby materialne, w tym mieszka­niowe, znajdujące się w środowisku człowieka i możliwe do wykorzystania przez niego w celu zaspokojenia podstawowych po­trzeb bytowych, oświatowych i kulturalnych.

Warunki bytu ludzi różnią się między sobą. Istniejące w tym zakresie różnice stanowią zwykle odbicie licznych nierówności, występujących między różnymi grupami społeczno-ekonomicznymi. Warunki bytu w znacznym stopniu determinują styl życia człowieka, a tym samym wpływają na stan zdrowia. Uchwycenie całkowitego wpływu warun­ków bytu na zdrowie, poprzez ocenę ich związku ze stylem życia, nie zawsze jest jednak możliwe z powodu trudności w odróżnieniu tego, co jest w stylu życia wyznaczone przez warunki bytu, a co przez oddziaływanie norm społeczno-kulturowych i akceptowanego systemu wartości.

Stąd działania mające na celu promowanie zdrowia w takim samym stopniu muszą koncentrować się na ulepszaniu oraz zmianach wa­runków życia ludzi, jak na czynnikach związanych bezpośrednio z samymi ludźmi, np. uznawanych przez nich normach społeczno-kul­turowych.

Wiedza zdrowotna (Health knowledge)

To informacje dostępne dla jednostek, składające się na bazę po­znawczą służącą podejmowaniu decyzji związanych ze zdro­wiem, zachowaniami prozdrowotnymi i zagrażającymi zdrowiu. W przeszłości w ramach upowszechniania wiedzy zdrowotnej głównie koncentrowano się na podnoszeniu poziomu wiedzy na temat zdro­wia i czynników ryzyka. Powyższa orientacja była wynikiem przeko­nania, iż taki właśnie zakres wiedzy jest wystarczający dla zmiany postaw, a w konsekwencji zachowań. Okazało się jednak w praktyce, że stosowanie takiego podejścia nie przynosiło pożądanych zmian w ludzkim zachowaniu. Stąd promocja zdrowia, mając na uwadze zwiększenie efektywności oddziaływania, poszerza zakres informacji składających się na wiedzę zdrowotną, uważając za równie ważne obok informacji na temat znaczenia zachowań i stylu życia dla zdro­wia, informacje o społecznych i środowiskowych przyczynach zdro­wia. Głównym celem jest bowiem poprawa stanu ludzkiej wiedzy na temat pełnego zakresu możliwych do podjęcia działań na rzecz pop­rawy stanu zdrowia i stworzenia warunków dla dokonywania kom­petentnych wyborów.

Wskaźnik zdrowia (Health indicator)

Wskaźnik zdrowia to poddająca się bezpośredniemu pomiarowi zmienna, która odzwierciedla jeden lub więcej aspektów stanu zdrowia osób należących do danej populacji. Za przykłady wskaźni­ków zdrowia posłużyć mogą: poziom odżywienia, rozwój psychospo­łeczny, wskaźnik immunizacji, współczynniki chorobowości i umie­ralności. Wskaźniki zdrowia mogą być użyte do konstruowania in­deksów zdrowia jako ich komponenty.

Można mówić o dwojakim zastosowaniu wskaźników zdrowia. Z jednej strony mogą one być użyte do oceny zmian w stanie zdrowia populacji, z drugiej strony w sposób bezpośredni lub pośredni do oceny stopnia, w jakim są osiągane cele wdrażanych programów. Uważa się, że dla celów promocji zdrowia powinny być przede wszystkim wykorzystywane, dające się określić ilościowo „pozytywne wskaźniki zdrowia", związane z pomiarem zarówno prozdrowotnych zachowań, jak i warunków środowiskowych wspierających zdrowie („negatywne wskaźniki zdrowia" to te związane z umieralnością, cho­robą, złym stanem zdrowia).

Mimo preferencji nadanych wskaźnikom ilościowym w praktyce czę­sto korzysta się ze wskaźników jakościowych. Istnieje bowiem wiele istotnych zmiennych, które nie dadzą się określić ilościowo, jak np. stopień zaangażowania ludzi w sprawy własnego zdrowia lub subiek­tywna ocena stanu zdrowia

Wsparcie społeczne (Social support)

Pomoc dostępna w obrębie społeczności, która jest zorientowana na łagodzenie negatywnego oddziaływania przykrych zdarzeń życiowych oraz innych źródeł stresu i tym samym może wspierać jednostki i grupy w procesie radzenia sobie w sytuacjach trudnych. Wsparcie społeczne obejmuje wszelkie możliwe rodzaje pomocy, po­cząwszy od pomocy emocjonalnej poprzez pomoc informacyjną i ma­terialną, a skończywszy na świadczeniu usług. Może być ono dostar­czane zarówno przez rodziny, jak i przyjaciół, sąsiadów, współpra­cowników lub profesjonalistów. Możliwość skorzystania ze wsparcia społecznego zależy nie tylko od chęci osoby, która go potrzebuje, ale także od sposobności stwarzanych w tym względzie przez społe­czności.

Wsparcie społeczne jest uważane za znaczący czynnik dla kształto­wania pozytywnego zdrowia (por. pozytywne zdrowie) oraz przeciw­działania chorobotwórczemu wpływowi potencjalnych stresorów

Zachowanie zagrażające zdrowiu (Risk behaviour)

Zachowanie zagrażające zdrowiu to termin wykorzystywany za­równo w obszarze prewencji chorób, jak i promocji zdrowia. W prewencji chorób zachowanie zagrażające zdrowiu zaliczane jest do kategorii czynników ryzyka i oznacza specyficzne formy zachowania, co do których wiadomo, że zwiększają podatność na określone cho­roby lub zaburzenia stanu zdrowia. W ramach podejścia prewencyj­nego zachowanie zagrażające zdrowiu jest traktowane jako zachowa­nie irracjonalne, które wymaga zmiany. Podejściu temu nie towarzy­szy głębsza refleksja na temat powiązań zachowania zagrażającego zdrowiu z kontekstem społeczno-kulturowym życia człowieka — ja­ko istotny postrzegany jest jedynie związek przyczynowo-skutkowy między zachowaniem zagrażającym zdrowiu (czynnikiem ryzyka) a stanem chorobowym. Tego rodzaju podejście bardzo ogranicza moż­liwości zrozumienia istoty problemu zachowań zagrażających zdro­wiu, a tym samym istotnie zmniejsza szansę skutecznego przeciwdzia­łania ich występowaniu.

Promocja zdrowia, mając na uwadze zwiększenie efektywności od­działywania, zakłada konieczność poszukiwania źródeł powstawania zachowań zagrażających zdrowiu, przede wszystkim poprzez identy­fikację roli, jaką pełnią te zachowania w życiu człowieka. W promocji zdrowia przyjmuje się, że zachowania zagrażające zdrowiu rodzą się z bezsiły. Zgodnie z tym założeniem kluczem dla właściwego roz­umienia istoty zachowań zagrażających zdrowiu jest rozpatrywanie ich z perspektywy mechanizmów radzenia sobie (por. radzenie so­bie). Zachowanie zagrażające zdrowiu może bowiem stanowić sposób, w jaki jednostka próbuje radzić sobie z trudnościami dnia codzienne­go oraz odzyskiwać psychiczną i fizyczną równowagę. Niektóre z za­chowań zagrażających zdrowiu są wzmacniane przez kulturowo uwa­runkowaną akceptację społeczną dla ich występowania. O istnieniu takiej akceptacji świadczy używanie takich powiedzeń, jak: napij się, zapal sobie, weź pigułkę. Jeśli te kulturowo wyznaczone zachowania dostosowawcze z zachowań sporadycznych przekształcają się w ele­menty stylu życia, mogą stać się bardzo groźne dla zdrowia.

W promocji zdrowia zwraca się uwagę na fakt, że podjęcie decyzji o zachowaniu zagrażającym zdrowiu nie zawsze jest sprawą wolnego wyboru. Zdarza się, że jest desperacką reakcją na napotykane prob­lemy, z którymi człowiek nie potrafi sobie poradzić w inny sposób. Zachowanie zagrażające zdrowiu może odgrywać zasadniczą rolę w odnajdowaniu tożsamości jednostki oraz testowaniu zakresu kontroli, jaką sprawuje ona nad środowiskiem i samą sobą. Tego rodzaju funkcja zachowań zagrażających zdrowiu pozwala lepiej zrozumieć przyjmowanie przez niektórych młodych ludzi wzorów zachowań za­grażających ich zdrowiu. Różnorodność funkcji pełnionych przez za­chowania zagrażające zdrowiu wydaje się sugerować, że nie zawsze trzy komponenty zdrowia: społeczny, psychiczny i fizyczny dają się pogodzić. To, co irracjonalne z punktu widzenia zdrowia fizycznego, nie musi być irracjonalne z psychicznego czy społecznego punktu wi­dzenia. Ponadto należy pamiętać, że każda decyzja związana z reak­cją w sytuacji społecznej jest zdeterminowana przez to, jakie ryzyko jest uznawane za dopuszczalne. Zazwyczaj ocena tej „dopuszczalnoś­ci" nie jest oparta o racjonalne kryteria i nie zawsze poddaje się kon­troli jednostki. Często właśnie zachowanie zagrażające zdrowiu jest postrzegane jako możliwy do zaakceptowania sposób radzenia sobie z trudnościami życiowymi. Stąd zapewnienie ludziom możliwości ko­rzystania z różnych sposobów radzenia sobie w sytuacjach trudnych, zarówno poprzez wyposażenie ich w umiejętność samodzielnego, nie szkodzącego zdrowiu reagowania, jak i poprzez wprowadzenie zmian w otaczającym ich środowisku, staje się jednym z podstawo­wych celów strategicznych promocji zdrowia.

Zachowanie zdrowotne (zachowanie ukierunkowane na zdrowie) [Health behaviour (health directed behaviour)]

Każde działanie świadomie podjęte przez jednostkę, niezależnie od jej faktycznego i postrzeganego stanu zdrowia, w celu pro­mowania, ochrony i zachowania zdrowia, bez względu na to czy jest ono skuteczne, czy też nie. Nie w każdym przypadku zachowanie związane ze zdrowiem (por. zachowanie związane ze zdrowiem) jest zachowaniem zdrowotnym. By działanie mogło być określone tym mianem, musi występować element świadomego podejmowania de­cyzji co do jego orientacji na zdrowie.

Zachowanie związane ze zdrowiem (Health related behaviour)

Jakiekolwiek zachowanie (lub aktywność) jednostki będące ele­mentem codziennego życia, a ponadto wpływające na jej stan zdrowia.

Prawie każde zachowanie może mieć wpływ na zdrowie, stąd wydaje się użyteczne traktowanie zachowań związanych ze zdrowiem jako integralnej części stylu życia jednostki lub grupy. Zachowania zwią­zane ze zdrowiem mogą mieć pozytywny lub negatywny wpływ na zdrowie. W tym kontekście zadaniem promocji zdrowia jest wspiera­nie tych aspektów codziennego życia, które prowadzą do zdrowia i neutralizowanie lub ograniczanie wpływu tych, które stanowią dla niego zagrożenie.

Terminologia używana w odniesieniu do zachowań związanych ze zdrowiem jest ogromnie zróżnicowana i wykorzystywana ze znaczną dowolnością. Do najczęściej spotykanych terminów w piśmiennictwie polskim należą: zachowania zdrowotne, zachowania medyczne, dzia­łania zdrowotne, zachowania w chorobie, praktyki prozdrowotne, niekorzystne zachowania zdrowotne (por. zachowanie zdrowotne).

Zdrowie (Health)

Dla celów promocji zdrowia wprowadza się rozróżnienie między profesjonalnym i laickim rozumieniem zdrowia (por. laickie koncepcje zdrowia). Do najbardziej znanych profesjonalnych defini­cji zdrowia należy dziś już klasyczna definicja zamieszczona w 1948 roku w tekście konstytucji Światowej Organizacji Zdrowia. Utożsa­mia ona zdrowie ze stanem pełnego fizycznego, psychicznego i społe­cznego dobrostanu, a nie jedynie brakiem choroby czy kalectwa.

Definicja ta, mimo iż ciągle pod pewnymi względami uniwersalna i nowatorska, nie odpowiada potrzebom promocji zdrowia, głównie z dwóch powodów. Po pierwsze dlatego, że sprowadza zdrowie do sta­nu idealnego, niemożliwego do osiągnięcia dla większości ludzi, a po drugie z tego powodu, że przedstawia zdrowie w ujęciu statycznym, a nie dynamicznym. Promocja zdrowia jako proces, na który składają się konkretne działania zmierzające do stworzenia ludziom warun­ków do kontroli i poprawy ich stanu zdrowia, wymaga takiej defini­cji zdrowia, która oddawałaby istotę zdrowia w kontekście ludzkiego życia i uwzględniała złożoność jego uwarunkowań. Konsekwentnie więc w promocji zdrowia zdrowie traktowane jest nie tyle jako abs­trakcyjny stan, ile jako poddająca się zmianom zdolność człowieka zarówno do osiągania szczytu własnych fizycznych, psychicznych i społecznych możliwości, jak i pozytywnego reagowania na wyzwania środowiska. W takim rozumieniu zdrowie nie jest celem samym w sobie, ale środkiem umożliwiającym człowiekowi takie wykorzysty­wanie istniejących możliwości, by życie uczynić lepszym, bogatszym i pełniejszym.

Do podstawowych zasobów służących zdrowiu zalicza się poży­wienie, mieszkanie, ubranie i satysfakcjonującą pracę. Aby osiągnąć poprawę w stanie ludzkiego zdrowia, nie wystarczy jednak skoncen­trować się na ich zagwarantowaniu. Podnoszenie poziomu ludzkiej wiedzy i umiejętności służących zdrowiu oraz zapewnienie sprzyjają­cych warunków w ekonomicznym, społecznym i fizycznym środowi­sku człowieka to kolejne niezbędne działania. Silna więź między człowiekiem i jego środowiskiem stanowi bazę dla społeczno-ekologicznego modelu zdrowia (por. społeczno-ekologiczny model zdro­wia) stanowiącego punkt wyjścia dla koncepcji promocji zdrowia.

Model ten silnie akcentuje subiektywny charakter pojęcia zdrowia, znaczenie wpływu kontekstu społeczno-kulturowego na sposób do­świadczania zdrowia i choroby oraz wynikającą stąd konieczność uwzględniania w promocji zdrowia subiektywnej oceny stanu zdro­wia (por. subiektywna ocena stanu zdrowia).

---