Opracowane zagadnienia na

Historię doktryn polityczno-prawnych

• Spis treści

1. Papalizm

2. Uniwersalizm cesarski

3. Monarchia narodowa

4. Prerenesans

5. Św. Tomasz

6. Humanizm (XVIw)

7. Niccolo Machiavelli

8. Jean Bodin

9. Doktryny reformacji

10. Doktryny Odrodzenia

11. Odrodzenie w Polsce

12. Monarchomachowie

13. Ideologia kontrreformacji

14. Absolutyzm

15. Szkoła prawa natury w XIIw.

16. Hugo Grocjusz

17. Thomas Hobbes

18. Pufendorf

19. John Locke

20. Wolter i Diderot

21. Fizjokratyzm

22. Monteskiusz

23. Jean Jacques Rousseau

24. Rewolucja amerykańska

25. Rewolucja francuska

26. Narodziny i rozwój konserwatyzmu w XVII i XIX w.

27. Niemiecka szkoła historyczna

28. Idealizm niemiecki - Kant, Hegel, Fichte

29. Doktryny liberalne

30. Socjalizm utopijny i jego przedstawiciele

31. Karol Marks

32. Pozytywizm prawniczy

33. Doktryna reformizmu i rewizjonizmu

34. Nacjonalizm

35. Normatywizm. Hans Kelsen jako jego twórca.

36. Psychologiczna teoria prawa Leona Petrażyckiego

37. Solidaryzm - Duguit

38. Faszyzm

• Zagadnienia

1. PAPALIZM

• Grzegorz VII zapoczątkował proces desakralizacji władzy świeckiej.

• Państwo jest z istoty złe, ma rację bytu gdy realizuje sprawiedliwość bożą, a więc jest błogosławiona przez Kościół.

• Papież jest głową wszystkich panujących i prawdziwym cesarzem, biskupi są bliżsi Bogu niż władcy. Papież może odbierać i nadawać władzę wedle zasług; umocnieniem dominacji była idea krzyżowa (XII w.), (jest to dzieło boskiej inspiracji, realizacja marszu do ziemi obiecanej, śmierć z rąk pogan gwarantuje zbawienie);

• Apogeum papalizmu w XIII w. (Innocenty III)

1) teoria jedności świata - nie może mieć dwóch głów, jak organizm

2) Kościół to dusza, państwo - ciało, wg hierarchii bytów

3) teoria wyższych zadań papiestwa

4) Kościół to instytucja doskonała, państwo jest obarczone grzechem, papież może pouczać i usunąć cesarza

5) teoria wikariatu (chrystusowego), po śmierci cesarza władza wraca do papieża

6) teoria dwóch mieczy danych Piotrowi

7) darowizna Konstantyna

8) papież jest reprezentantem ludu rzymskiego, który jest suwerenem cesarstwa; w drugiej poł. XIII w. teoria hierokracji - papież może wykonywać swą uniwersalną władzę bezpośrednio, cesarze są administratorami z łaski papieskiej.

• Cezaropapizm w Bizancjum - pojęcie ściśle łączące się z papilizmem.

1) Cezaropapizm był doktryną imperialną, która miała zapewnić jedność i potęgę państwa. Łączyła tradycje rzymskie z elementami chrześcijańskimi.

2) Cesarz jako zwierzchnik ludu był władcą absolutnym, źródłem prawa (jedynym prawodawcą) i najwyższym sędzią, inni władcy byli jego „młodszymi braćmi”. Jest także władcą chrześcijańskim, naśladowcą Boga i jego ziemskim obrazem. Cesarz był wszechobecny, wszędzie wisiały jego portrety, jego atrybutem była kula - symbol doskonałości i pełni władzy. Jako zwierzchnik Kościoła zwoływał sobory, przewodniczył kolegium arcybiskupów, uchwalał dogmaty, dbał o czystość religii. Wierzono, że na każdym kroku towarzyszy mu Bóg (dwuosobowy tron).

• Uniwersalistyczne dążenia papiestwa i ich doktrynalne uzasadnienia.

1) Uniwersalizm papieski wyraził się w sporze między papieżem Grzegorzem VII i cesarzem Henrykiem IV o inwestyturę. Za sprawą ekskomuniki papieża, ekskomunikowany został nie tylko cesarz, ale też cały jego kraj. Po ukorzeniu się w Kanossie Henryk IV uzyskał przebaczenie papieża. W 1075r. Grzegorz VII ogłosił słynny Dictatus Papae, gdzie najdobitniej podkreślił swoją władzę, przywłaszczając sobie insygnia cesarskie, a także prawo do składnia z tronu cesarzy.

• Uzasadnienia władzy papieża:

1) teoria jedności świata, który zbudowany jest na podobieństwo organizmu człowieczego i nie może mieć dwóch głów, świeckiej i duchownej;

2) teoria kościoła-duszy i władzy świeckiej-ciała - istnieje hierarchia bytów, byt najwyższy jest najbardziej uduchowiony (papież);

3) teoria wyższych zadań papiestwa i niższych celów państwa (hierarchizacja celów) - papież prowadzi ludzi do zbawienia;

4) teoria kościoła jako instytucji doskonałej i państwa jako tworu obarczonego grzechem - papież może usunąć cesarza jeśli nie słucha jego głosu;

5) teoria wikariatu - po śmierci cesarza władza wraca do papieża; w okresie bezkrólewia na tronie zasiada papież jako „wikariusz Chrystusowy”;

6) teoria dwóch mieczy - papież jest jedynym depozytariuszem dwóch mieczy św. Piotra (duchownego i świeckiego) i tylko oddaje cesarzowi w użytkowanie miecz świecki -> władza cesarska ma swoje źródło w woli papieża;

7) teoria darowizny Konstantyna - rzekoma decyzja Konstantyna o przekazaniu papieżowi władzy nad Rzymem, Italią i prowincjami zachodnimi z wdzięczności za wyleczenie z trądu;

8) teoria papieża jako reprezentanta ludu rzymskiego - papież jako biskup Rzymu jest następcą imperatora.

* * *

Papalizm (papizm) - doktryna głosząca uniwersalną, ogólnoświatową suwerenność papieża - i duchowną i świecką.

Wielkie znaczenie dla postępu papizmu miał słynny spór gregoriański o inwestyturę biskupów, pomiędzy papieżem Grzegorzem VII Hildebrandem a cesarzem Henrykiem IV. W toku sporu cesarz został dwukrotnie ogłoszony przez papieża za pozbawionego władzy. Kanossa - symbol ukorzenia się cesarza.

Wg Tej doktryny państwo jest w swej istocie tworem grzesznym, niedoskonałym. Ma ono rację bytu tylko wtedy gdy realizuje postulaty sprawiedliwości Bożej. Znaczy to, że tylko państwo pobłogosławione przez kościół może być organizacją pożyteczną i miłą Bogu. Na czele tegoż kościoła stoi papież, namiestnik Boga na ziemi, jedyny władca uniwersalny, głowa wszystkich panujących. On jeden jest prawdziwym cesarzem, on jeden ma prawo do noszenia insygniów władzy najwyższej. Papież jest najwyższym sędzią i może usuwać władców z tronu, a ludność zwalniać z obowiązku posłuszeństwa władcy; papież odpowiada tylko przed Bogiem.

Doktryna krzyżowa była świadectwem absolutyzmu papieskiego. Rozwinęła się w pełni w XIIw. Ukazywała ona krucjaty papieskie jako dzieło boskiej inspiracji, jako realizację Biblijnego obrazu marszu ku ziemi obiecanej. Udział w wojnie krzyżowej i śmierć z rąk pogan przedstawiano jako sukces przed obliczem Boga.

2. UNIWERSALIZM CESARSKI

• Cesarz jest władcą ludów, biczem bożym, patronem kościoła, symbolem jedności, sukcesorem Rzymu.

• Doktryna ukształtowana XII/XIII w., służyła także w ekspansji na tereny pn. Włoch i Słowiańszczyzny; argumenty były podobne jak w przypadku papalizmu, król namiestnikiem Boga, władza cesarska pochodzi wprost od Boga, jest jako pomazaniec tylko Jemu podległy i tylko On może go sądzić, teoria organiczna, władca jest obrazem Boga, kapłan - Chrystusa.

• Od Fryderyka Barbarossy „święte” cesarstwo; wsparcie w prawie rzymskim, „cesarskim”, glosatorzy przenosili na cesarza pojęcia justyniańskie, nie jest związany prawem tylko zasadami rozumu, ta władza przysługuje z woli ludu, przekazana całkowicie i nieodwołalnie, jest panem duszy i ciała poddanych; iura reservata (prawa przysługujące tylko cesarzowi): nadawania korony, kreowania notariuszy, wyzwalania i nobilitowania, uznawania dzieci nieślubnych, zakładania uniwersytetów, nakładania podatków bez zgody stanów; przysługuje mu tytuł maiestas (crimen laese maiestatis).

* * *

W XII w. monarcha stawał się symbolem jedności; jego potęga wyrażała narodową świadomość. Monarcha wznosił się w wyobrażeniach potocznych nad lojalności lenne, a jego potęga stanowiła uosobienie narodowej dumy i miarę suwerenności państwa. Nadal trwały w świadomości społecznej wyobrażenia o sakralnych treściach monarchii.

W służbie tezy monarchicznej oraz idei suwerenności państwa podkreślano chętnie zwłaszcza dwie zasady: zasadę cesarskości państwa oraz kultu narodowych tradycji.

Nie bez wpływu tradycji justyniańskiej uznawano, że władza króla jest równa władzy cesarskiej: rex imperator in regno suo - król jest cesarzem w swoim królestwie. Zjawisko nadawania monarchom tytułu cesarza miało charakter niemal powszechny. Prawda, że tytuły cesarskie nie kryły w sobie tendencji ekspansywnych, jednak były konkurencją dla ideologii niemiecko-rzymskiego cesarstwa światowego, przypisującego cesarzowi władztwo nad królami. Podkreślały one równorzędność między państwami i służyły tezie o pełnej wolności kraju .

„Cesarska” doktryna przyznawała poszczególnym władcom liczne prawa suwerenne, które według ideologów uniwersalizmu cesarstwa niemieckiego (i Bizantyjskiego) były udziałem tylko cesarza. Wśród tych iura maiestatis wymieniono: 1) prawo króla-cesarza do tworzenia i nadzorowania urzędów; 2) prawo do sprawowania najwyższego wymiaru sprawiedliwości (nie podlegającego żadnej apelacji); 3) wyłączne prawo do prowadzenia wojny; 4) prawo do skarbu publicznego i ściągania podatków; 5) prawo do tworzenia prawa; 6) prawo do fundowania uniwersytetów, znoszenia infamii, legitymowania dzieci nieślubnych itp..

W XIII i XIV w na czoło haseł ideologii monarchicznej wysuwał się protest przeciwko publicznemu uniwersalizmowi. I tak, teoria regis exempti uzasadniała „wyjęcie” monarchy spod władzy cesarskiej. Twierdzono coraz częściej, ze cesarstwo nie dysponuje żadnymi prawami uniwersalnymi, że jest ono takim samym państwem jak każde inne. Protest przeciwko uniwersalizmowi cesarskiemu szedł w parze z protestem przeciwko zwierzchności papieskiej. Na przełomie XIII i XIV w. Doszło do ostrego konfliktu między królem Francji Filipem Pięknym a papieżem Bonifacym VIII. Odpowiedzią na próbę papieskiej interwencji w sporze Francji z Anglią była teza Filipa, że w sprawach państwowych nie uznaje on nad sobą niczyjego zwierzchnictwa. Papieski argument; że nieposłuszeństwo monarchy wobec najwyższego władcy to wystarczający powód do wyłączenia króla ze społeczności katolickiej i do zwolnienia jego poddanych z lojalności; został uznany przez Filipa za herezję, która prowadzi do gwałtu na cudzych wolnościach i prawach. Teza Filipa została zatwierdzona przez Stany Generalne, a publicystyka lojalnie wystąpiła w obronie niezależności władzy królewskiej. Podkreślała ona, że papież nie ma monopolu na władztwo nad duszami. Suwerenny monarcha podlega tylko Bogu. Władza monarsza jest ważniejsza od papieskiej bo monarcha rządzi z woli Boga i ludu, a papież tylko z woli boga.

3. MONARCHIA NARODOWA

• Idea hamowana przez uniwersalny cezaryzm i papalizm;

• Od XII w.

1) proces odbudowy autorytetu monarchy,

2) świadomość narodowa,

3) suwerenność państw;

4) zasada cesarskości państwa: rex imperator in regno sua, wraz z nadawaniem tytułów, uzasadnienie dla tendencji centralizacyjnych, katalog iura maiestatis, podobny j.w.;

5) historyczne wywodzenie cesarskości z państw antycznych; teoria regis exempti - wyjęcie monarchy spod władzy cesarza, Filip IV w konflikcie z Bonifacym VIII wysunął tezę, że w sprawach państwowych nie uznaje on żadnego zwierzchnictwa nad sobą, stanowisko papieża uznał za herezję, jego stanowisko zostało poparte przez Stany Generalne; papież nie ma monopolu na władztwo nad duszami, władza monarchy jest godniejsza bo bierze się z woli Boga i ludu, może usunąć papieża heretyka; do podkreślenia suwerenności króla służyło prawo rzymskie (król = dominus);

6) występuje także pogląd o nieograniczonej władzy: nie ma sankcji instytucjonalnych wobec złego monarchy, niezbywalność władzy króla, dziedziczność tronu; teoria reprezentacji - zasada osobowości prawnej państwa, z poszczególnymi członkami (organicyzm), Jan z Salisbury wprowadzał tezę o ograniczeniu króla przez kler; reprezentantem całego ciała jest król, parlament zaś przedstawia swoje stany; później - jest reprezentantem całego państwa, potwierdza ważne decyzje.

4. PRERENESANS

• XII - XIII w., procesy ekonomiczne, urbanizacja; ideologia komunalna potępiała zarówno hierarchię kościelną jak i feudalną, wojny prywatne i anarchię; Awerroizm łaciński - odkrycie Arystotelesa w XII w., teoria wieczności wszechświata i rodzaju ludzkiego (nie człowieka - duszy), teoria podwójnej prawdy filozoficznej i religijnej.

* * *

Renesansem XII i XIII w (prerenesansem) nazywamy klimat filozoficznego fermentu i dyskusji politycznej, który ogarnął elitę średniowiecznych intelektualistów na tle wielkiego zwrotu ku starożytności, ku jego kulturze, filozofii i doktrynie politycznej. Zapleczem tego zwrotu były procesy ekonomiczne i postęp urbanizacji.

Rosła ranga uniwersytetów, które stawały się centrum nauki i nauczania. Miasta były widownią częstych wystąpień antypapieskich. Dla duchowieństwa miasta były siedliskiem rozpusty i braku morale.

Miasta buntowały się również przeciwko panom świeckim, którzy uciskali je i poniżali. Niepracujący arystokraci cieszyli się tu równie miernym szacunkiem jak żebrzący mnisi. Ideologia komunalna odważnie wypowiadała hasło wolności od władzy panów, głosiła ideę pokoju i gwałtownie protestowała przeciwko wojnom prywatnym i anarchii. Najbardziej aktywne i silne komuny północnowłoskie brały na siebie ciężar obrony wolności i honoru Italii. Najbardziej aktywne i silne komuny północnowłoskie brały na siebie ciężar obrony wolności i honoru Italii.

Awerroizm łaciński. Wiek XII dokonał odkrycia dzieła Arystotelesa, najbardziej racjonalistycznej i realistycznej filozofii antyku. Wpływ Arystotelesa zrewolucjonizował średniowieczne szablony myślenia zaważył decydująco na klimacie ideowym i intelektualnym prerenesansu. Arystoteles uczył przecież szacunku dla faktów i politycznych realiów.

W Europie Zachodniej dobrze były w XIII w. znane poglądy najwybitniejszego arystotelika arabskiej Hiszpanii -Ibn Roszda, zwanego Awerroesem. Dały one początek nurtowi tzw. awerroizmu łacińskiego.

Awerroiści wywiedli z interpretacji dzieł Arystotelesa szereg tez, które były ewidentnie sprzeczne z nauką kościoła. Przyjmowali teorię wieczności świata i rodzaju ludzkiego. Odrzucali dogmat o nieśmiertelności duszy, twierdząc, że przywilej nieśmiertelności przysługuje tylko całemu rodzajowi ludzkiemu. Ludzkie szczęście -stwierdzali -jest szczęściem doczesnym; cnotą jest tylko to, co jest zgodne z naturą. Awerroiści głosili też teorię tzw. podwójnej prawdy. Teoria ta -wychodząc z założenia, że istotną filozoficzną treścią ksiąg i nauk religijnych jest nie ich sens dosłowny, lecz alegoryczny -łączyła z tym pogląd, że punkty widzenia wiary i filozofii są różne. A zatem filozof ma prawo ustalać prawdy rozumowe, nawet jeśli są one sprzeczne z Pismem Świętym. Z poglądu tego wysnuto tezę, że dwa sprzeczne twierdzenia -filozoficzne i religijne, mogą być równocześnie prawdziwe. W ten sposób awerroiści bronili przed atakami teologów autonomii rozumu i prawdziwości rezultatów badań naukowych, nie kwestionując przy tym jawnie dogmatów religii.

1. ŚW. TOMASZ

2. (1225 - 1274), u

3. czeń arystotelika Alberta Wielkiego;

4. ostateczne cele człowieka to cele niebieskie, jednak waga spraw doczesnych jest duża,

5. Bóg jest twórcą natury więc nie może być sprzeczna z łaską;

6. teologia jest nadrzędną nauką, można rozwijać nauki obojętne;

7. tylko idea władzy pochodzi od Boga, ustrój tworzą ludzie,

8. państwo tworzy warunki do zbawienia - pax i ordo;

9. podział społeczeństwa na optimates, populus honorabilis, vilis populus, wg. majątku; własność jest naturalna, nie można jej odbierać, dzieli się na:

1) posiadanie

2) użytkowanie, moralny obowiązek dbania o dobro ogólne;

• handel musi być społecznie pożyteczny, dopuszczał odsetki;

• cele ostateczne (kościół) są wyższe dla człowieka niż doczesne (państwo), bo dalej sięgają, obejmując także te pierwsze;

• tyran to także ten, kto źle rządzi, poddani mają obowiązek buntu, gdy łamie prawo boże, gdy łamie prawo stanowione, lepiej dla nich nie buntować się, bo skutki mogą być gorsze, tyran może być karą za grzechy, decyduje o tym kościół;

• państwo jest zobowiązane do aktywnej walki z grzechem - heretykami i wolnomyślicielami;

• najwyższym prawem jest lex aeterna, jest wszechobecne, jego odbiciem w mózgu człowieka jest lex naturalis - udział człowieka w boskiej mądrości, konkretyzacją, która ma zmuszać do dobrego życia jest lex humana, musi być zgodne; obok istnieje pozytywne prawo boskie (lex divina) czyli Pismo Święte i nauka kościoła.

HIERARCHIA PRAWA WG TOMASZA Z AKWINU

• bóg stworzył świat w porządku hierarchicznym;

• państwo to społeczność doskonała; dostarcza ludziom wszystkiego do życia doczesnego; każde ustala własne pr. jest to wyraz suwerenności;

• hierarchia - zasada naturalnego porządku; można wystąpić przeciw tyranom; tyran - uzurpator, ale i wł. legalny; Papież może kontrolować wszelkie wł. świeckie, ingerować; hierarchia pr.: wieczne (boga), natury (odbicie wiecznego w umysłach), ludzkie (bardziej szczegółowe); częste zmiany pr. osłabiają jego autorytet;

• Prawo wieczne to prawo samo przez się (tak jak Bóg sam istnieje przez się) - to prawo obejmuje wszystko. Ustanowił je oczywiście Bóg. Z tego prawa wywodzą się prawa pochodne. I w tej hierarchicznej kolejności

1) pierwszym prawem pochodnym jest prawo natury (wg Tomasza to prawo wieczne odbite w umysłach ludzkich, prawo natury stworzone jest dla istoty rozumnej. Człowiek nie tworzy prawa natury.)

2) Kolejnym jest: lex humana prawa ludzkie (wywodzą się z praw naturalnych, są to pewne wnioski wydedukowane z zasad prawa naturalnego. Człowiek na podstawie praw naturalnych układa prawa ludzkie. Nie może być one sprzeczne z prawem natury.) Prawa pozytywne narodów - prawa które dot. wszystkich narodów, prawa wspólne dla wszystkich ludów. Takim prawem jest prawo własności. Prawo cywilne ius cyvile - to prawa dla poszczególnych państw, dla poszczególnych narodów, dla poszczególnych grup i korporacji. Te prawa mogą objawiać się jako prawa pisane i prawa umowne.

3) Trzeci rodzaj praw pochodnych to lex divina, prawo pozytywne. Św. Tomasz stwierdził, że jeśli ten podział nie wystarczy to bezpośrednio z prawa wiecznego wychodzą boskie prawa pozytywne. Człowiek musi się tymi prawami posiłkować ponieważ jego cele wykraczają poza cele ziemskie. Treści tego prawa zawarte są w Piśmie Świętym i nauce Kościoła. Boskie prawa pozytywne św. Tomasz podzielił na prawa niedoskonałe (czyli prawa zawarte w Starym Testamencie) i prawa doskonałe (w Nowym Testamencie).

Wszystkie te prawa układają się w hierarchiczną całość. Wg Tomasza dobro należy czynić, a zła unikać.

* * *

Wzrastająca popularność awerroizmu i filozofii nominalistycznej stawiała kościół w trudnej sytuacji, gdyż oparta dotąd na augustynizmie filozofia chrześcijańska średniowiecza nie była już skuteczną przeciwwagą nowych prądów. Kościół został więc zmuszony do rewizji elementów tradycyjnej doktryny, które pozostawały w rażącej sprzecz­ności z postępem wiedzy teoretycznej i empirycznej. Potrzebna była nowa synteza, taka, która by m.in. przez adaptację arystotelizmu dla potrzeb chrześcijaństwa mogła być skutecznym antidotum na ideową penetrację "heretyckiego" awerroizmu łacińskiego. Syntezę tę stworzył Tomasz z Ak­winu (1225-1274), dominikanin z profesji, arystokrata z pochodzenia.

Tomasz nie podzielał pesymistycznych ocen Augustyna na temat upadłej i dogłębnie zepsutej natury człowieka; odrzucał papalną tezę, jakoby instytucje i konwencje społecz­ne były z gruntu złe i ex definitione zasługiwały na potępienie.

Twierdził, iż między prawdami nauki a wiary nie powinno być sprzeczności. Istnieją pewne nauki, które z punktu widzenia religii są obojętne; te należy rozwijać. Zasadą jednak powinno być, że nauka interesuje się wyłącznie tym, co służy umacnianiu religii. Jedynie bowiem teologia jest nauką o dogmatach objawionych przez Boga stąd jej aspiracje do roli nauki nauk są w pełni uzasadnione. Kiedy więc rezultaty badań empirycznych okazują się sprzeczne z prawdami objawionymi, wyższość prawd objawionych nie może podlegać dyskusji. W ten sposób, przy pozorach pewnego liberalizmu, Tomasz utrzymywał dawną granicę, poza którą nauki (w tym także filozofia) nie mogą się rozwijać. Tą granicą było -po staremu -Objawienie.

W sprawach państwa i społeczeństwa uważał Tomasz, że tak jak źródłem powstawania społeczności ludzkiej jest ludzka natura, tak i władza państwowa pochodzi tylko pośrednio od Stwórcy. Boska jest tylko sama zasada władzy (Principium praelationis), natomiast każdy konkretny ustrój tworzą ludzie. Ale to nie znaczy, że zadania państwa są tylko doczesne; przeciwnie -państwo ma również prowadzić ludzi ku wiecznej szczęśliwości, ma im tworzyć warunki potrzebne do zbawienia. Tymi warunkami są przede wszystkim: pokój - Pax oraz porządek - ordo, czyli hierarchiczna struktura społeczeństwa.

Tomistyczny obraz społeczeństwa to optimates (połączeni w jedną grupę najwięksi feudałowie duchowni, i świeccy), populus honorabilis (ci, którzy nie są magnatami, ale posiadają majątek, pozwalający żyć z cudzej pracy) oraz vilis populus (ci, którzy majątku nie posiadają). Kryterium stanowe zostało tu zastąpione zróżnicowaniem wedle majątku.

Człowiek hołubi w sobie dwa cele, dwie różne natury - stwierdzał Tomasz, jako istota ziemska, jako cząstka społeczeństwa zorganizowanego w państwie podlega on władzy świeckiej. Lojalność i posłuszeństwo wobec tej władzy są zasadą. Ale człowiek to również istota obdarzona nie śmiertelną duszą. Podlega więc Bogu, a bezpośrednio władzy duchownej. Oczywiście, cele niebieskie są wyższe od doczesnych; są one ostateczne, podczas gdy tamte tylko cząstkowe, ograniczone. Jest zatem konieczne -konkludował Tomasz -aby ten, kto prowadzi do celu dalszego (czyli kościół), czuwał również nad tą drogą, która zmierza do celu bliższego.

Organizacja państwowa, stwarzająca człowiekowi warunki ułatwiające mu uzyskanie odpuszczenia grzechu i prowadząca go pod przewodem Kościoła do bram raju, jest obowiązana do aktywnej walki z tymi, którzy tym zadaniom stają na przeszkodzie, tzn. heretykami i wolnomyślicielami. Z wielką otwartością uzasadniał Tomasz działalność inkwizycji i politykę siły w stosunku do kacerzy.

6. HUMANIZM (XVI)
   chciano łączyć dwie tradycje: pogańsko - ludzką, i chrześcijańsko - boską; prawda o człowieku w doświadczeniu pokoleń; Erazm z Rotterdamu - trzeba zmieniać człowieka, nie ustrój; obyczaje, nie instytucje; rzecznik pacyfizmu; wolał republikanizm (na wzór kantonów szwajc.);
   

WILLIAM OCCAM (1290-1350) w książce: (1300-1348) str. 78

• Filozof i prawnik. Był profesorem w Oxfordzie i Paryżu.

• Jego główne dzieło to „Dialogi”.

• W. Occam był nominalistą to kierunek filozofii, który odrzuca pojęcia ogólne, natomiast akcentuje to co jest indywidualne, ważne, konkretne). Swoją nominalistyczną filozofię Occam wprowadza do nauk o moralności.

• Wg niego sama moralność została stworzona przez Boga, ale nawet gdyby Bóg nie istniał zasady moralne ludzie sami by stworzyli, dzięki prawemu rozumowi. Moralność istnieje tylko wśród ludzi. Bóg stworzył tylko teorię moralności, natomiast człowiek praktykę tejże moralności. Zatem moralnym może być człowiek, który nie wierzy w Boga. Ten pogląd Occam przełożył na teorię prawa.

• Prawo. Wg Occama prawo tworzą same jednostki. Prawo zajmuje się zewnętrznymi aktami ludzi. Prawo zatem nie powinno abstrahować cele moralne (ludzie układając prawo nie muszą patrzeć na cele moralne).

• Occama źródłem wszelkiej władzy jest Bóg. Natomiast prawo ustanowienia tej władzy należy do ludzi. Bóg dał zasady, formy a lud daje treść. Ludzie ze swojej natury są wolni i równi, a zatem wszyscy mają prawo ustanawiania sobie władcy (tylko tyle, ze raz go ustanowiwszy, nie mogą go już potem odwołać). Bóg jest twórcą władzy a ludzie są wykonawcami

DANTE ALIGHIERI (1265-1321) str. 79

• Wielki poeta, mieszczanin Florencji. Związany jest z dworem niemieckim. W Henryku VII (cesarzu niemieckim) Dante Alighieri upatrywał zbawcę świata.

• Do jego głównych traktatów politycznych możemy z pewnością zaliczyć „O monarchii”.

• Dante Alighieri inaczej niż Marsyliusz z Padwy traktował awerroizm. Był on w swoich poglądach bardziej sceptyczny. Chciał on przede wszystkim pogodzić dwie recepcje: tomistyczną i awerroistyczną. Człowiek wg niego ma dążyć zarówno do szczęścia w sensie duchowym i materialnym. Za szczęście człowieka duchowe jest odpowiedzialny kościół, natomiast za szczęście materialne odpowiedzialne jest państwo. Receptą osiągnięcia szczęścia w wymiarze doczesnym jest filozofia, natomiast dla szczęścia wiecznego jest teologia.

• Prawo istnieje tylko dla korzyści tych, którzy są temu prawu poddani. Kryterium oceny prawa jest słuszność i ważność. Prawo musi być słuszne (zgodne z normami rozumu) i ważne (ma obowiązywać). Prawo definiował jako właściwą proporcję między ludźmi. Tą właściwą proporcją jest wolność jednostki. Prawo określa granice wolności jednostki.

• Dante był gorącym zwolennikiem imperium rzymskiego. Wg niego na świecie powinien istnieć jeden ustrój, tym ustrojem powinna być monarchia. Na jej czele powinien stać cesarz uniwersalny, który by rządził całym światem. Opłakany stan polityczny świata; tylko światowy władca, wszystko posiadając, niczego nie pożądając może utrzymać pokój między podległymi; cesarstwo i królestwa narodowe się nie wykluczają, cesarz związany prawem; państwo niezależne od kościoła; papież nie jest pośrednikiem Boga; cele doczesne i wieczne nie są sobie podporządkowane hierarchicznie (con Tomasz z Akwinu);

Zdecydowanie występował jako obrońca autonomii filozofii w stosunku do teologii, co niewątpliwie wywarło wpływ na kształt jego wywodów o stosunku państwa i jego władcy do kościoła i papieża. Obraz koncepcji politycznej Dantego ukazują liczne jego dzieła; podstawowe propozycje zawiera jego traktat De monarchia (O monarchii), napisany ok. 1310 r.; ocena stanu politycznego świata najgłębsza jest w Boskiej Komedii.

Dante o monarchii światowej.

• Dante z dużą dozą pesymizmu oceniał współczesną sobie rzeczywistość. Światem rządzą głupi, gnuśni i występni. Włochy przypominają statek bez sternika podczas wielkiej burzy, ojczysta Florencja to nowy Babilon. Wielką nierządnicą jest kuria papieska; nie lepsi są lokalni książęta i monarchowie.

• Celem uniwersalnego państwa miała być doczesna szczęśliwość rodzaju ludz­kiego (civilitas humana). Dante odrzucał średniowieczny kanon, że państwo to element w bożym planie zbawienia ludzkości, a więc organizacja o zadaniach pozaziemskich, czasowych i cząstkowych. Cel państwa to pełne zaspokojenie fizycznych i duchowych potrzeb człowieka. Możliwe jest to przy zachowaniu pokoju; ten zaś może zagwarantować tylko władca światowy, który nie ma żadnego interesu w tym, by pokój i spokój ludzi mącić. Dlatego monarcha musi być silny, musi być wyposażony w pełnię środków działania nieodzownego dla realizowania celów państwa. Ale tylko w tym sensie jest on panem swoich ludów. Ze względu na cel państwa jest ich sługą.

• Hegemonem monarchii powinien być lud rzymski, a cesarzem - cesarz rzymski. Dante uważał, że istnieje tylko jedna droga ku odrodzeniu; wiedzie ona przez restaurację światowej, uniwersalnej monarchii kierowanej nie przez papieża, lecz cesarza. Tylko cesarz, władca ucywilizowanego świata, może utrzymać pokój między podległymi sobie ludami i monarchami. Tylko on - „wszystko posiadając i niczego już nie pożądając” - potrafi skutecznie powściągać skłonności ludzkich charakterów do wojen i anarchii.

• Nie ma oczywiście mowy o zależności monarchii światowej od kościoła, ale nie ma też wykluczenia współpracy dwóch równorzędnych partnerów. Obie instytucje w równym stopniu mają swoje źródło w Bogu. Istotny jest jednak warunek współdziałania: kościół nie może mieszać się do polityki, podobnie jak nie może interweniować w dziedzinę filozofii. Filozofia bowiem to nauka o zadaniach całkowicie doczesnych, nie może podlegać teologii.

• Celem uniwersalnego państwa miała być doczesna szczęśliwość rodzaju ludzkiego, zaspokojenie fizycznych i duchowych potrzeb człowieka. Możliwe jest to tylko przy zachowaniu pokoju, ten zaś może zagwarantować tylko władca światowy, który nie ma żadnego interesu w tym, by pokój i spokój ludzi mącić. Monarcha musi być silny, wyposażony w pełnię środków działania nieodzownego dla realizowania celów państwa. Ale tylko w tym sensie jest on panem swoich ludów. Ze względu na cel państwa jest ich sługą.

MARSYLIUSZ Z PADWY

• Był lekarzem z profesji, z zamiłowania filozofem i pisarzem politycznym.

• Jego główne dzieło to „Obrońca pokoju”. Po ogłoszeniu tego fundamentalnego dzieła został przez kościół uznany za heretyka i znalazł schronienie na dworze cesarza ludwika bawarskiego. Marsyliusz z Padwy domagał się aby kościół wykładał Pismo Święte dosłownie a nie alegorycznie.

• awerroizm - państwo ma zabezpieczyć i wartości duchowe i zewnętrzne; jest produktem naturalnych dążeń ludzi; dysponuje kompletem środków do zaspokojenia wszystkich potrzeb ludzi; tępienie wysępków, rozstrzganie sporów; ważne części - władcy, duchowni, wojownicy; mniej - rolnicy, rzemieślnicy, bankierzy;

• rząd - monopol decyzji administr. - nie może być tyrański; Suwerenność ludu -

1) pr. stanowienia praw,

2) kontrola i ustanowienia rządu,

3) prawa stanowione większością;

4) myśl o delegacji suwerennych pr. ludu na rząd;

• Prawo - norma opatrzona sankcją i wydana przez uprawnionego;

1) odrzucenie dualizmu, pr. nie musi być dobre;

2) pr. nat to ewentualnie zasada pr. poz.;

3) Kościół - dobrowolna wspólnota wierzących; pr. kość. - nie jest pr.;

4) naturalny podział na państwa;

• O suwerenności ludu.

• Zasada suwerenności ludu jest koronną tezą Marsyliusza. Dał on w niej pierwsze nowożytne uzasadnienie demokracji w państwie:

1) ludzie chętniej słuchają praw, które sami ustanowili; wolą nawet gorsze prawo, jeśli tylko pochodzi ono od nich samych;

2) powierzenie ogółowi mocy prawotwórczej wyraża się w tym, że lud lepiej aniżeli jednostka rozpoznaje swoje dobro i bardziej go pragnie; a zatem wola ogółu daje rękojmię stanowienia na ogół lepszych norm.

3) konieczne jest istnienie rządów państwa, aby istniała wspólnota polityczna; ujawnia się w tym teza propozytywistyczna - jeżeli lud sam stanowi prawo, to nie jest w tym ograniczony.

ERAZM Z ROTTERDAMU (1469-1536)

• Był człowiekiem niezwykle wykształconym. Jego myśl związana jest z niderlandzkim mieszczaństwem. Paradoksem jest to, że Erazm z Rotterdamu był księdzem, należał do zakonu Augustynów.

• Rozpoczął on kampanię przeciwko średniowieczu (przeciwko, pośrednio, kościołowi). Tą swoja kampanią zdobył olbrzymi rozgłos w całej Europie.

• Światopogląd. Rozpoczął on swoją krytykę średniowiecza od krytyki tekstów biblijnych. Prowokował on w ten sposób do tego aby ludzie zaczęli czytać Biblię a nie słuchać jej z ambony. Chciał przede wszystkim złamać oficjalny monopol kościoła. Przez krytykę Biblii chciał niezależności nauki od religii. Jego najsłynniejsze dzieło to „Pochwała głupoty”. Wg niego kościół zniekształcił sens chrystianizmu. Erazm bardzo ostro krytykuje scholastykę i wszystko co jest z nią związane. W szczególności krytykuje nurt dewetiomoderna (w XV w. w kościele wykształcił się taki pogląd iż człowiek, który chce dojść do zbawienia musi być ubogi, nie tylko materialnie ale także duchowo). Twierdził, że za tym poglądem kryje się zwykłe lenistwo i nieuctwo kleru. Wszystkim głupcom Erazm z Rotterdamu przeciwstawia republikę literalną, republikę ludzi wykształconych i mądrych. Ten ostry atak przeciwko kościołowi służył przede wszystkim nie do odrzucenia władzy ale do oddzielenia sfery nauki i sfery nauki.

• Doktryna polityczna. Można ją podzielić na 2 części:

1) republikanizm - swoje republikańskie poglądy Erazm zawarł w tzw. adagiach. Adagie to zbiór korespondencji, zbiór przysług napisanych po łacinie z komentarzem Erazma z Rotterdamu. W tych adagiach krytykuje szlachectwo bez cnoty, snobizm, godności duchowe bez pobożności i wiedzy, krytykuje demoralizację kleru. Wg niego ta sytuacja zepsucia społecznego wywołana jest tym, że państwo rządzone jest przez króla. Wg niego najlepszym ustrojem jest republika. Republika to system starożytny, który wydał takich mędrców jak Platon czy Cicero. Republika to ustrój idealny, w którym wszyscy mogą żyć szczęśliwie. Ponadto uzasadnienie republiki było też znacznie głębsze - republikanizm Erazma wyrastał z niechęci do królów. Szczególnym obiektem krytyki była instytucja monarchii dziedzicznej.... pisał „nie ma żadnej pewności, że syn króla będzie dobrym władcą, że będzie człowiekiem mądrym i odpowiedzialnym”. Erazm zdawał sobie sprawę, że od razu nie da się ustroju republiki upowszechnić w całej Europie - W pracy „O władzy chrześcijańskiej” wyraża nadzieję iż świat, iż ludzkość może być wybawiona przez działanie wybitnej, oświeconej jednostki - króla humanistę (chrześcijański władca), pisał: „dla chrześcijańskiego władcy nie ma innych zasad wiary, innej moralności niż dla zwykłych poddanych. Chrześcijański władca to nie majestat, to nie władza ale zarządzanie i opieka”.

2) pacyfizm - owy pacyfizm również wyraża niechęć do ustroju monarchii. Erazm twierdził, że władcy nie troszczą się o dobro poddanych, przeciwnie - ich wojowniczość, żądza sławy i zdobyczy terytorialnych jest źródłem nieszczęść ludu. Stąd też Erazm z Rotterdamu w pracy pt. „Skarga pokoju zewsząd wypędzonego i prześladowanego” dokonuje wielkiej rozprawy z wojną. Wg niego wojna jest sprzeczna z filozofią świata, jest przeciwna naturze człowieka. Człowiek jest stworzony przede wszystkim po to żeby żyć w pokoju i przyjaźni z bliźnimi. Wojna gwałci wszelkie prawa moralne, zasady religijne; niszczy wartości kulturalne i sprzeciwia się logice. Wojnę należy wyeliminować jako środek politycznego działania. Miłość do pokoju powinna należeć do podstawowych cnót monarchy (chrześcijańskiego władcy). Twierdzi, że istnieją wojny sprawiedliwe - wojny obronne i wojny niesprawiedliwe - wojny łupieżcze. Erazm twierdzi, że Europejczycy, chrześcijanie mają prawo do wojny sprawiedliwej. Związku z tymi pacyfistycznymi poglądami Erazm konstruuje 2 postulaty prawne: 1). aby król wszcząć wojnę zawsze powinien zapytać o zgodę parlamentu, o zgodę przedstawicieli miast i całej ojczyzny; 2) prawo do oporu - jeżeli lud nie chce wojny to lud powinien mieć prawo wypowiedzenia posłuszeństwa królowi.

* * *

Odrodzenie wyrażało nowe nurty związane z postępem techniki oraz nowy obraz struktur społecznych jako następstwo przemian ekonomicznych.

Odrodzenie symbolizowało nowy stan wiedzy o świecie, "rewolucję intelektualną".

Odrodzenie było przewrotem w pojęciach religijnych i renesansem w kulturze duchowej - humanizm.

Odrodzenie to też odzwierciedlenie nowej geografii politycznej świata i nowej wizji państwa i władzy.

Liczba ludności żyjącej z pracy pozarolniczej była coraz większa. Handel rzemiosło i pobieranie zysku stawały się zajęciem godnym natury człowieka, nie przynoszącym mu hańby. Bogate mieszczaństwo wcale nie najgorzej wykorzystywało swe atuty w walce ze szlachtą. Jego politycznym partnerem stawał się potrzebujący wojska i pieniędzy monarcha.

Przede wszystkim jednak wiek XVI dokonał „odrodzenia” antyku. Wracano do dawnych wyobrażeń Greków i Rzymian, wydobywano z zapomnienia stare pomniki kultury pogańskiej.

Wskrzeszano też dziedzictwo ksiąg biblijnych, z pietyzmem i szacunkiem docierano do czystego słowa Chrystusa i proroków. Szukano wzorów i natchnienia w naukach Platona i Arystotelesa, przypominano teksty pisarzy rzymskiej republiki.

Ale nie był to "prosty cud zmartwychwstania". Dziedzictwu kultury antycznej nadawano nowe treści; nie zawsze jeszcze były one w pełni racjonalne, ale zawsze wypełniano je realizmem i oceniano z perspektywy potrzeb jednostki.

Odrodzenie nie odrzuciło religii, zgłaszało jednak kategoryczny protest przeciwko tradycji kościelnej.

Programem epoki stał się powrót do czystego słowa bożego, do religii naturalnej, do tego, co Bóg-Chrystus pozostawił w Piśmie Świętym.

Wyciągano z tego dwa wnioski: po pierwsze stwierdzano, że tylko Pismo Święte głosi prawdę, a wszystko to, co narosło wokół Pisma, mija się z nią. Po drugie brał górę pogląd, że każdy, kto chce poznać prawdę słów Chrystusa, może to zrobić sam. Człowiek bowiem to indywiduum, które władne jest dokonywać własnej interpretacji słowa bożego. Indywidualizm sprzyjał tezie, że jednostka nie potrzebuje żadnego pośrednictwa w docieraniu do prawd wiary. Niepotrzebne są zatem autorytatywne interpretacje, wygotowywane i cen­zurowane przez kościół, jego urzędników i wszelkich "apostołów". Tym bardziej zbędny jest dla poznania wiary Chrystusowej aparat kościelny, uprawiający świeckie formy wyzysku; zbędny jest też majątek duchowieństwa, zbędne są annaty, dziesięciny i inne świadczenia na rzecz kleru, nieodzowne dawniej dla uzyskania zbawienia.

Ideałem epoki była jednostka wielkoduszna i życzliwa dla innych, tolerancyjna i aktywna, odważna i utalentowana.

Marsyliusz z Padwy

Po ogłoszeniu swego fundamentalnego dzieła Defensor pacis (Obrońca pokoju) został przez kościół uznany za heretyka Schronienie znalazł na dworze cesarza Ludwika bawarskiego.

Pismo święte może być wykorzystywane dla uzasadnienia spraw doczesnych, ale tylko wtedy, gdy wspiera prawdy wywiedzione drogą spekulacji intelektual­nej z pomocą rozumu.

Państwo jest płodem woli ludzi, a jego doskonałość wyraża się w kompletności środków, jakimi ono dysponuje dla zaspokojenia wszystkich potrzeb ludzkich. Państwo to stróż bezpieczeństwa i pokoju między ludźmi, gwarant harmonijnego ładu w społeczeństwie, toteż do najważniejszych jego zadań należy tępienie występków i rozstrzyganie nieporozumień. Podstawową treścią państwa jest władza (pars principans) -rząd. Rząd musi być monopolistyczny; w jego ręku muszą się koncentrować wszystkie funkcje przymusu, a więc i administracja, sądownictwo, i obowiązek kontrolowania urzędników. Wszystkie te funkcje są udziałem władzy niezależnie od formy ustroju (co do tej ostatniej autor zajmował neutralne stanowisko). Silny rząd nie miałby jednak żadnych szans przeobrażenia się w tyranię, działałby bowiem w granicach obowiązującego prawa. To zaś pochodziło od ludu. Dwa zespoły racji tłumaczą doskonałość tej zasady ustroju. Pierwszy sprowadzał się do tezy, że ludzie chętniej słuchają praw, które sami ustanowili, że wolą nawet gorsze prawo, jeśli tylko pochodzi ono od nich samych. Ustawodawstwo ludowe gwarantuje więc lepsze funkcjonowanie prawa, więk­szą jego skuteczność. Drugi walor powierzenia ogółowi mocy prawotwórstwa wyraża się w tym, że lud lepiej aniżeli jednostka rozpoznaje swoje dobro i bardziej go pragnie; a zatem wola ogółu daje rękojmię stanowienia na ogół lepszych norm, nie mówiąc już o tym, że prawodawcza funkcja ludu ułatwia sprawowanie skutecznej kontroli nad działalnością rządu.

Do ustanowienia prawa nie trzeba jednomyślności; wystarcza, że zaaprobuje je większość.

Marsyliusz zakwestionował teorię dualizmu prawa ludzkiego i "wyższego” prawa Boga czy natury. Prawo boże będzie normą sensu stricto dopiero w życiu niebieskim -twierdził autor, bo dopiero wtedy będzie ono opatrzone sankcją. W życiu doczesnym stanowi tylko doktrynę, tj. zespół nie wiążących zaleceń, których ocena należy do ludzi i tylko do nich. Nie można też mówić o prawie natury jako o systemie prawa obowiązującego. Marsyliusz odrzucał myśl św. Tomasza, jakoby prawo ludzkie musiało być konkretyzacją prawa naturalnego. Dowodził, że prawem natury są w istocie normy prawa ludzkiego, cieszące się powszechną aprobatą wśród narodów świata. Prawem jest zatem norma pochodząca od uprawnionego ustawodawcy, którym jest lud (lub jego delega­ci), i opatrzona sankcją przymusu. Liczy się forma prawna: nie musi być prawo ani "dobre", ani "sprawiedliwe", ani tym bardziej "zgodne z porządkiem bożym"; ważne jest tylko to, czy pochodzi od ludu i jest egzekwowane przez aparat państwa.

Wyprzedzał w końcu Marsyliusz swą epokę; gdy rozważał kwestie kościoła i jego stosunku do państwa. Odmawiał on kościołowi charakteru korporacji (szedł więc dalej aniżeli koncyliaryści), ujmował go jako wspólnotę wiernych, zorganizowaną na zasadach dobrowolności. Kryterium przynależności do tej wspólnoty jest subiektywna wiara chrześcijanina. Kościół może wprawdzie wprowadzać pewne formy organizacji, które umożliwiają zaspokajanie religij­nych potrzeb członków wspólnoty, nie mogą to jednak być formy zakłócające porządek w państwie. Państwo i kościół nie są bowiem równorzędnymi partnerami; stosunek kościoła do państwa musi kształtować się na zasadzie stosunku części do całości.

Dante Alighieri

Zdecydowanie występował jako obrońca autonomii filozofii w stosunku do teologii, co niewątpliwie wywarło wpływ na kształt jego wywodów o stosunku państwa i jego władcy do kościoła i papieża. Obraz koncepcji politycznej Dantego ukazują liczne jego dzieła; podstawowe propozycje zawiera jego traktat De monarchia (O monarchii), napisany ok. 1310 r.; ocena stanu politycznego świata najgłębsza jest w Boskiej Komedii.

Dante z dużą dozą pesymizmu oceniał współczesną sobie rzeczywistość. Światem rządzą głupi, gnuśni i występni. Włochy przypominają statek bez sternika podczas wielkiej burzy, ojczysta Florencja to nowy Babilon. Wielką nierządnicą jest kuria papieska; nie lepsi są lokalni książęta i monarchowie.

Celem uniwersalnego państwa miała być doczesna szczęśliwość rodzaju ludz­kiego (civilitas humana). Dante odrzucał średniowieczny kanon, że państwo to element w bożym planie zbawienia ludzkości, a więc organizacja o zadaniach pozaziemskich, czasowych i cząstkowych. Cel państwa to pełne zaspokojenie fizycznych i duchowych potrzeb człowieka. Możliwe jest to przy zachowaniu pokoju; ten zaś może zagwarantować tylko władca światowy, który nie ma żadnego interesu w tym, by pokój i spokój ludzi mącić. Dlatego monarcha musi być silny, musi być wyposażony w pełnię środków działania nieodzownego dla realizowania celów państwa. Ale tylko w tym sensie jest on panem swoich ludów. Ze względu na cel państwa jest ich sługą.

Hegemonem monarchii powinien być lud rzymski, a cesarzem - cesarz rzymski.

Nie ma oczywiście mowy o zależności monarchii światowej od kościoła, ale nie ma też wykluczenia współpracy dwóch równorzędnych partnerów. Obie instytucje w równym stopniu mają swoje źródło w Bogu. Istotny jest jednak warunek współdziałania: kościół nie może mieszać się do polityki, podobnie jak nie może interweniować w dziedzinę filozofii. Filozofia bowiem to nauka o zadaniach całkowicie doczesnych, nie może podlegać teologii.

7. NICCOLO MACHIAVELLI (1469 - 1529)

• ateista, należy do pierwszego pokolenia pisarzy oświecenia, z kultury antycznej bierze empiryzm i realizm polityczny; relatywizm, utylitaryzm;

• wszechświat jest odwieczną harmonią dobra i zła; państwa upadają i powstają cyklicznie; władza musi znać naturę i mechanizmy życia społecznego, ludzie są poddani Fortunie i Virtu, których wpływ jest zależny od aktywności i możliwości jednostki;

• ludzie są bardziej skłonni do złego, są chciwi, presja życia ich uszlachetnia;

• dobry władca nie może rządzić wbrew naturze swoich poddanych, kondycja narodów przedstawia się na sinusoidzie; włoskiej anarchii może pomóc tylko silna władza absolutna, wybitna jednostka; nowy ustrój musi bezwzględnie rozprawić się ze swoimi wrogami, nie patrząc na moralność;

• polityka nie ma nic wspólnego z moralnością, kryterium jest skuteczność; byłoby doskonale, gdyby władca był dobry i łagodny ale w niemoralnej epoce nie można być moralnym; w praktyce hojność prowadzi do wzrostu podatków, łagodność do buntu, poddani powinni bać się księcia;

• terror i niepopularne decyzje powinny być aplikowane łącznie, zaś dobrodziejstwa i ustępstwa rozłożone w czasie;

• władca powinien zachowywać pozory, szpetne uczynki zrzucać na podwładnych; książę tępi tylko tych, którzy mu zagrażają, nie uciska niepotrzebnie ludu, dba o równowagę społeczną;

• religia (powinna być państwowa) jest pożyteczna gdy kształtuj cnoty obywatelskie; rządy absolutne są stanem przejściowym, ustrojem stabilnym i trwałym jest republika, wzorowana na rzymskiej (elementy monarchiczne, arystokratyczne i demokratyczne), gwarantuje praworządność i wolność; państwo jest jedynym ustawodawcą, za prawem stoi siła, narodowa armia.

• Państwo

1) cykliczny rozwój państw - bo osiągają dno upadku;

2) trwałość ustroju - równowaga ekonomiczna między klasami; trwałość rządów - cnoty obywateli; religia państwowa;

3) albo republika, albo jednowładztwo, najlepsza republika mieszana (monarysdem); rządzenie w ręku bogatej burżuazji; wyższość republiki nad monarchią;

4) wszystkie prawa, instytucje, sojusze gwarantowane siłą narodowego wojska;

5) każdy nowy porządek utrwali jedynie władza jednostki (silna), nie skrępowana ani prawem, ani moralnością; władza okresu przejściowego; okrucieństwo w odpowiednim czasie i rozmiarach - cnotą;

• Machiavelii był przekonany, że jeżeli będziemy studiowali historię to możemy trafnie ocenić to co będzie w przyszłości. Studiowanie abstrakcyjnych idei (moralności, sprawiedliwości) jest bezpłodne, wg niego należy obserwować rzeczywistość i z niej wyciągać wnioski. Receptą dobrego obserwatora, dobrego polityka powinna być dewiza: nie słuchaj tego co ludzie mówią, patrz co ludzie robią. Jego metoda to indukcja wiodąca od faktów do uogólnień, od szczegółów do ogółu

• Rola jednostki w historii: historia to powracający cyklicznie proces budowania i umacniania nowego ustroju. Rola przeciętnej jednostki w tym procesie jest znikoma. Tylko wybitna jednostka może sprawować twardą władzę absolutną i mieć wpływ na kształtowanie się nowego ustroju. Jeśli robi to skutecznie, to bez względu na stosowane metody nie zostanie negatywnie oceniona przez historię, ponieważ historia nigdy nie ocenia krytycznie tych, którzy zwyciężyli. Człowiek jest kowalem własnego losu, ale aktywność władcy (jednostki wybitnej) oraz prawo mogą zmienić człowieka.

• Machiavelli zastanawiał się, co człowiek może zrobić, co od niego zależy, a co jest poza nim. Wprowadzając pojęcia Fortuny (losu) i mirtu (cnoty) stwierdzał, że człowiek cnotliwy to człowiek odważny, dzielny, skłonny do działania, przedsiębiorczy. Tylko taki człowiek jest w stanie panować nad historią i takim człowiekiem powinien być władca.

• Zadania władcy według Machiavellego.

1) Władca musi być skuteczny w dążeniu do dobra interesu państwa (racji stanu) a także musi umieć uchronić je przed upadkiem, a żeby to osiągnąć:

2) musi na wstępie rozprawić się z wrogami,

3) musi być lisem i lwem,

4) musi być realistą: mieć wyczucie tego, co wykonalne, a co nie; umieć odróżnić to, co przypadkowe od tego, co konieczne; umieć wykorzystać okazję,

5) musi być nieomylny,

6) musi dbać o opinię człowieka cnotliwego, bogobojnego, bo nie można dobrze rządzić wbrew opinii poddanych,

7) musi być bezwzględny, ale tępić tylko tych, którzy spiskują przeciwko niemu,

8) musi dotrzymywać danego słowa, dopóki istnieją przyczyny, dla których coś obiecał,

9) musi budzić lęk, choć dobrze by było, gdyby poddani go kochali,

10) musi być okrutny, a dobrodziejstwa dawkować systematycznie,

11) musi wykonywanie najgorszych zadań powierzać ministrom,

12) nie powinien walczyć z Kościołem i religią - powinien umieć je sobie podporządkować tak, aby mu służyły,

13) musi być protektorem ludu,

14) powinien zachowywać co najmniej pozory łaskawości, prawości, ludzkości i pobożności, łamiąc je w razie potrzeby.

• Kryteria oceny władcy według Machiavellego.

1) Władca jest oceniany przez pryzmat swojej skuteczności w rządzeniu państwem. Jeśli jest skuteczny, to wolno mu czynić wszystko, co mieści się w pojęciu dobra państwa, które winno być dla niego wartością nadrzędną, w myśl zasady „cel uświęca środki”. Przestrzeganie reguł moralnych nie może tu stanowić przeszkody.

2) Polityka nie ma nic wspólnego z moralnością - nie jest ani moralna ani niemoralna. Oczywiście dobrze by było, gdyby władca mógł osiągnąć dobro państwa za pomocą dobroci i łagodności, jednak w zepsutym społeczeństwie nie jest to możliwe. Nie powinien się więc bać przygany za niekiedy amoralne postępowanie, bo jeśli tylko będzie skuteczny w tym co robi i zwycięży, to historia nigdy go źle nie oceni.

3) Jeżeli państwo posiada silną narodową (nie najemną!) armię i dobre ustawy, świadczy to o tym, że władca wywiązuje się ze swoich obowiązków, gdyż to one stanowią fundament wszelkich państw.

* * *

Jak inni wielcy humaniści, opierał swe wnioski na obserwacji życia i ustalaniu prawidłowości społecznych procesów. Dał świetną lekcję związania teoretycznych konstrukcji z regułami autentycznej politycznej gry.

Odsłaniał tajniki rządzenia, pokazywał faktyczne motywy działania wład­ców i faktyczne cele tych działań; pozbawiał je metafizycznych i irracjonalnych osłon. Laicyzm prowadził go do rezygnacji z wierności religijnym autorytetom i dziedzictwu religijnej tradycji (Machiavelli nie wierzył w Boga, doceniał jednak społeczną funkcję religii).

Głosił że człowiek jest sam kowalem własnego losu, że aktywność władcy oraz prawo mogą zmienić człowieka.

Machiavelli należy też do najbardziej kontrowersyjnych pisarzy czasów nowożytnych. Już w połowie XVI w. jego obraz spalono symbolicznie na stosie. Papież Paweł IV oficjalnie potępił jego dzieła, a sobór w Trydencie umieścił je na indeksie. Jego najlepsze dzieła: „O sztuce wojennej” , „Rozważania nad pierwszymi dziesięcioma księgami Tytusa Liwiusza” , „Książe”.

Uważał, że ludzie z natury są źli i podstępni.

Podstawą wnioskowania jest doświadczenie - rezultat obserwowania rzeczywistości. Kontemplowanie abstrakcyjnych idei dobra i sprawiedliwości jest niepotrzebnym balastem. Dla praktyki liczy się nie to co chciałoby się robić, ale to co faktycznie ludzie czynią.

Machiavelli twierdził, że wszechświat jest odwieczną harmonią. Podobnie planeta ziemska. Dobro i zło równoważą się tu.

Państwa powstają w cyklicznym rozwoju tj. spadają na dno, a gdy już niżej nie da się spaść zaczynają wznosić się.

Zachowanie człowieka poddane jest zawsze dwóm zasadom: Fortunie i Virtu.

Fortuna to los, i coś od jednostki niezależnego; to zespół wydarzeń, których nie można przewidzieć.

Fortuna przesądza zatem tylko część ludzkich czynności. Inne zależą od Virtu - przedsiębiorczości człowieka, jego zdolności rozumowania i przewidywania, od energii i aktywności jednostki. Jest przy tym regułą, że Fortuna najchętniej zarzuca swe pęta na słabych, biernych, mało ambitnych. Życie sprzyja więc śmiałym; wybitni i aktywni mogą zmniejszyć Fortunie pole jej działania; mogą ograniczyć jej kaprysy. I władcy muszą o tym wiedzieć. Ale władcy muszą też wiedzieć, że z natury ludzie są bardziej skłonni do złego aniżeli do dobrego.

8. JEAN BODIN (1530 - 1596)

• podstawą badań jest doświadczenie,

• odrzucił Biblię jako źródło wnioskowania, przyjął za podstawę badań doświadczenie

• uchodzi za twórcę metody historycznej w prawoznawstwie; a także metody porównawczej, w której dostrzegał szansę dla ustalania prawidłowości proce­sów rozwoju.

• podstawowa teza o suwerenności władzy państwowej, państwo to sprawiedliwy rząd nad wieloma rodzinami; Bodina nauka o państwie, a zwłaszcza koronna teza o suwerenno­ści władzy państwowej zapewniła jego twórczości poważny wpływ na umacnia­nie się doktryny absolutyzmu królewskiego; przyczyniła się też do ogólnego rozwoju nowożytnej doktryny politycznej i prawnej. To on stworzył definicję słowa „suwerenność”. Dzięki czemu zakończono spór o wyższość władzy cesarskiej nad papieską.

• suwerenność jest cechą charakterystyczną każdej władzy państwowej, zarówno zewnętrzna jak wewnętrzna;

• za najbardziej naturalny ustrój uważał monarchię bo najlepiej korzysta z suwerenności; podstawową jej częścią jest wyłączność prawodawcza, prawo jest rozkazem suwerena (sprawiedliwym); tak więc powinno być zgodne z prawem bożym i naturalnym, choć ich naruszenie nie niweczy obowiązywania prawa stanowionego; zresztą monarcha jako wizerunek Boga lepiej je zna niż poddani;

• silnie podkreśla nietykalność własności prywatnej, która jest ostoją wszelkiego porządku; odrzuca stosunki lenne, wszyscy z natury są poddanymi, tylko w stosunkach między sobą są zróżnicowani;

• obowiązek posłuszeństwa wobec króla nie zna granic, nawet gdy narusza wolność i własność, można stawić tylko bierny opór; legalny władca nigdy nie jest tyranem; kościół powinien zostać wykorzystany w służbie państwowej.

• Odrzucił Biblię jako źródło dowodzenia,. Uchodzi za twórcę metody historycznej w prawoznawstwie,

• Państwo to sprawiedliwy rząd nad wieloma rodzinami i nad tym, co jest dla nich wspólne, z władzą suwerenną na czele. Na miano państwa zasługuje zatem tylko taki rząd, który jest sprawiedliwy, tzn. respektuje prawo boże i naturalne.

• Państwo jest organizacją publiczną, która wznosi się ponad rodzinami, stanowiącymi podstawowe i naturalne komórki życia w państwie, będącymi jego fundamentem i wzorcem.

• Suwerenność :

1) Dla Bodina „suwerenność jest absolutną i nieustającą władzą rzeczypospolitej”. Czasowe sprawowanie władzy w formie reprezentacji nie oznacza sprawowania władzy suwerennej. Suwerenność stanowi konstytutywną cechę władzy państwowej. Zapewnia jej absolutną niezależność od kogokolwiek z zewnątrz oraz pełną niezawisłość od poddanych. Suwerenność jest niepodzielna (stąd bezsensowne są teorie o mieszanej formie rządu). Najlepiej spożytkować suwerenność potrafi monarchia.

2) Głównym przejawem suwerenności jest wyłączność prawodawcza. Jeżeli władza jest faktycznie suwerenna to do niej i tylko do niej należy moc tworzenia i znoszenia prawa, przez nikogo nie jest ograniczona. Normy prawne obowiązują dlatego, że pochodzą od władzy suwerennej, są sprawiedliwym (zgodnym z zasadami bożymi i naturalnymi) rozkazem suwerena. Wobec suwerennej władzy każdy jest poddany w równym stopniu i tak samo od niej zależny, nie ma żadnych prerogatyw. Suwerenność wiąże się też z powoływaniem urzędników i sprawowaniem nadzoru nad władzą sądowniczą.

3) Suwerenność to główne znamię państwa to absolutna i nieustająca władza państwa.

4) Suwerenność jest niepodzielna, dlatego też należy odrzucić wszelkie rozważania o mieszanej formie rządu jako nonsensowne.

5) Głównym przejawem suwerenności, mieszczącym w sobie wszystkie inne jej elementy jest wyłączność prawodawcza. Kto bowiem posiada wyłączność stanowienia prawa, ten decyduje o wszystkich pozostałych dziedzinach publicznej aktywności.

6) Jeśli nie ma władzy suwerennej nie ma państwa.

7) Władca suwerenny nie może być kontrolowany.

8) Władzy suwerennej wszyscy w państwie podlegają.

9) Sprawowanie władzy suwerennej nie musi być w rękach jednostki - dopuszczał republikę, chociaż wolał monarchię. Gdyby monarcha postępował wbrew zasadą prawnego rządzenia poddani nie mają prawa czynnie wystąpić przeciw niemu (mogą np. podać się do dymisji).

• Jest uważany za prekursora pozytywizmu prawniczego - jeżeli prawo jest złe nie wolno przeciw niemu wystąpić. Jedynym ograniczeniem jest to by prawo pochodziło od władcy.

1. DOKTRYNY REFORMACJI

Marcin Luter:

• prawdziwa religia, to bezpośrednia rozmowa człowieka z bogiem; zniesienie przywilejów kleru; sekularyzacja dóbr kość.; uproszczenie kultu i ceremoniału; pośrednictwo kleru nie jest potrzebne, bo cała nauka jest w Piśmie; ostry podział między p. boskim i doczesnym;

1) Państwo - monopolistyczna suwerenność; jedyny reprezentant porządku doczesnego; p. nie może rozkazywać sumieniu, ale kontroluje zewnętrzne postępki; utrzymuje zdeprawowanych w ryzach; nikt nie ma prawa badać, czy wł. działa legalnie; nawet tyrana trzeba słuchać; potem dopuścił wymówienie posłuszeństwa w granicach obowiązującego pr.;

2) Bóg - książęta są bożymi katami (b. - najwyższy władca świata); postulat zniesienia poddaństwa - nadużycie, bo miłość chrześcijańska tylko w p. Chrystusa; kościół poddany jurysdykcji p.; p. - sędzia doktryn religijnych; p. - oficjalny inerpretetor Pisma;

3) Prawo - pr. nat. podstawą pr. poz.; pr. ma być surowe i bezwzględne; ma na celu utrzymania pokoju zewnętrznego;

Wystąpił w 1517r. przeciw sprzedaży odpustów. Dał tym hasło do rozpoczęcia reformacji. Trzy lata później spalił publicznie potępiającą go bullę papieską, a na sejmie w Wormacji w 1521r. odmówił odwołania swoich poglądów.

Jako teolog nawiązywał Luter do augustianizmu. Przejął od św. Augustyna tezę o całkowitym upadku natury ludzkiej. Na skutek grzechu pierworodnego człowiek stał się niewolnikiem diabła i ani chrzest, ani spowiedź, ani dobre uczynki nie mogą go uczynić dobrym.

Człowiek może zbliżyć się do Boga tylko przez wiarę, przez zdanie się na jego łaskę i uświado­mienie sobie własnej nicości. Wierny nie potrzebuje do tego ani księdza, ani papieża, ani innych pośredników. Głos Boga tkwi w Piśmie Świętym, w Biblii, która umożliwia człowiekowi poznanie autentycznych prawd wiary.

Członkami kościoła są wszyscy wierzący, a jego głową jest sam Chrystus. W kościele tym wszyscy są wolni i równi; wszyscy pełnią funkcje kapłańskie. Nie oznacza to, by wszyscy wierni mogli rozstrzygać o sprawach religii. Interpretować pismo święte może tylko on - Luter.

Państwo nie może nic zrobić dla zbawienia człowieka, ma jednak niemałe możliwości po temu, by ludzi powstrzymać od dalszego upadku. Państwo bowiem kontroluje postępki ludzi i choć nie ma wpływu na wiarę swych poddanych, na ich sumienia, włada przecież ich ciałami. Po to, by państwo mogło przykładnie karać występnych poddanych, konieczne jest wyposażenie władcy w pełnię praw do nieskrępowanego działania. W czasach zepsucia potrzeba państwa surowego, absolutnego, a miecz księcia powinien być czerwony od ociekającej krwi. Nawet przeciwko najbardziej tyrańskiemu władcy nie przysługuje prawo do buntu i oporu - obowiązek posłuszeństwa jest totalny. Luterańska reformacja wzmocniła siłę książąt niemieckich.

Jan Kalwin:

• wł. nie pochodzi od ludu, nie jest pr. monarchii, jest instrumentem Boga; jeśli ktoś rządzi - dostateczny powód, by go słuchać; potępienie rewolty; jeśli jest instytucja dla oporu wobec złej wł., to rezygnacja z oporu jest niemożliwa; najlepszy ustrój - rep. oligarchiczna - rządzi wielu pomagając sobie; sprzeciw wobec absolutyzmu; krytyka rep. dem. - nierozwaga i chciwość ludu;

1) Państwo pilnuje, by ludzie nie znieważali boga herezją, świętokradztwem itd.; rozróżnienie wł. kościelnej i państwowej; skleryzowanie państwa;

2) Prawo - podstawą pr. poz. jest pr. nat; za własnością, ale trzeba umieć być bogatym (praca);

Zwingli:

• ideał ustrojowy - rep. najlepszych; zamożnego i oświeconego patrycjatu, w sferze kościelnej - republikańska gmina wyznaniowa;

TOMASZ MUNZER

W 1525r. stanął na czele wielkiej wojny chłopskiej w Niemczech. Po upadku powstania został uwięziony i stracony.

Rozum jest duchem świętym, wiara to nic innego jak rozbudzenie się rozumu człowie­ka. Tylko dzięki rozumowi może on osiągnąć zbawienie. Rozum uczy, że wolność chrześcijańska, którą Luter przenosił w zaświaty, jest celem świata doczesnego. Munzer żądał natychmiastowego urzeczywistnienia królestwa bożego -królestwa sprawiedliwości społecznej. Jedyną drogą realizacji tej i misji jest aktywne działanie dla dobra powszechnego, dla ogółu. Trzeba zatem niszczyć te instytucje i przywileje, które chronią prywatne interesy ze szkodą dla ogółu. Królestwo boże Munzera miało być wspólnotą równości wszystkich, w któ­rej nie będzie ani różnic klasowych, ani własności prywatnej, ani też wyob­cowanej ze społeczeństwa władzy. Władza miała należeć do prostego ludu. Tylko lud może utrwalić ład, polegający na prymacie zasady dobra powszech­nego.

Został potępiony zarówno przez Lutra jak i Kalwina

10. DOKTRYNY ODRODZENIA

RACIO STATUS

UTOPIE „WIEKU ŚWIATEŁ” - MESLIER, MABLY, MORELLY

• Jan Meslier - komunizm likwidując pasożytnicze warstwy zapewni powszechny dobrobyt; krytyka rządów despotycznych; reforma społ. i polityczna przez rewolucję ludową; tworzenie sekretnych porozumień, propagowanie rewolucyjnych idei; własność wspólna w obrębie jednostki terytorium;

• Gabriel Mably - własność źródło zła; komunizm - gwarancja cnoty i szczęścia; rzecznik upowszechnienia własności, bo nie da się wrócić do pierwotnego komunizmu;

• Morelly - demoralizacja ludzi jest dziełem cywilizacji, degraduje złe ludzkie prawo; kwestionowanie, że pn zawiera obronę własności pryw.; komunizm nie musi byś stanem prymitywnym; reformy - filozofowie;

• THOMAS MORE: postuluje całkowite zniesienie własności, krytykuje rozwój przemysłu i handlu, podstawą dobrobytu powinna być produkcja rolna i rzemieślnicza; Utopia (odkryta przez Rafała Hitlodeusza): wszystkie dobra należą do państwa, sześciogodzinny dzień pracy i powszechny obowiązek pracy, obywatele są równi, jednakowo się ubierają i razem jedzą, nie ma pieniędzy, wszystkie potrzeby zaspokajane są przez państwo; państwo skazuje zbyt rządnych bogactw na niewolę, niewolnikami są także przestępcy i jeńcy wojenni, wykonują prace ciężkie i przykre; ustrój jest hierarchiczny i demokratyczny: 30 rodzin wybiera co roku filarchów, ci wyłaniają protofilarchów, na czele stoi książę elekt; jego władza jest dożywotnia, ale może być usunięty w razie tyranii, kieruje robotami publicznymi i polityką zagraniczną; występują różne wierzenia religijna, powszechna tolerancja, duchowni są wybieralni, nie ma celibatu.

11. ODRODZENIE W POLSCE

• pod wpływem walk z Zakonem: Stanisław ze Skarbmierza, Paweł Włodkowic;

• ideologia wzmocnienia władzy królewskiej: Jan Ostroróg, król jest twórcą prawa, żądał współdziałania sejmu z monarchą, podkreślał suwerenność zewnętrzną wobec papieża;

• Filip Buonaccorsi (Kallimach) domagał się obalenia przywilejów szlacheckich, rozbudowy skarbu, odsunięcia biskupów od władzy, sojusz tronu z miastami;

• miejscy przedstawiciele to Biernat z Lublina i Petrycy Sebastian z Pilzna; ruch egzekucyjny: hasła były konserwatywne, ale sam program reformatorski (nihil novi i postulat silnego rządu), mieszany ustrój państwa (S. Orzechowski) na wzór Republiki Rzymskiej - trzy stany sejmujące; program antykrólewski i antymagnacki, unowocześnienie sądownictwa, kontrola sejmu nad urzędnikami, kodyfikacja prawa, opodatkowanie kleru, sekularyzacja dóbr kościelnych, uniezależnienie od papiestwa, poddanie kleru władzy państwa; zaostrzenie reżimu wobec chłopów i dyskryminacja mieszczan;

ANDRZEJ FRYCZ-MODRZEWSKI

• najwybitniejsza postać polskiego odrodzenia.

• Jego dzieło to „O poprawie Rzeczypospolitej”. Syn drobnego szlachcica .

• Największa zasługą Frycza było sformułowanie idei złagodzenia przedziałów stanowych i pełnej demokratyzacji zreformowanego państwa, a także reformy kościoła polskiego.

• Przeprowadził ostra i wnikliwa krytykę stosunków społecznych w kraju , wziął w obronę chłopa, protestował przeciwko nadmiernej pańszczyźnie, domagał się dla chłopa ochrony prawnej, przeciwstawiał się złotej wolności , proponował wzmocnienie władzy króla, monarcha miał stać na czele państwa. Frycz domagał się kodyfikacji praw.

• Filozof ten słynął ze swojego programu naprawy RP. To w nim zawierały się jego poglądy polityczne. Domagał się on wzmocnienia władzy królewskiej. Trzema najistotniejszymi elementami naprawy RP były:

1) zniesienie różnic stanowych w prawie, szczególnie karnym (równe kary dla wszystkich stanów);

2) rozwój edukacji, która musi obejmować wszystkich, a więc także chłopów, a nie tylko stan szlachecki;

3) poszerzenie grona obywateli, czyli osób, które mają wpływ na stanowienie prawa; cenzus majątkowy nie jest właściwym kryterium, gdyż szlachectwo powinno zależeć od cnót, a nie pozycji majątkowej; do grona tego chciał przyłączyć mieszczaństwo, zapewnić mu udział w apelacyjnym trybunale państwowym, równouprawnienie wyznaniowe oraz miejsce w sejmie.

• Ponadto Modrzewski podkreślał, że złe traktowanie chłopów doprowadziło do upadku RP. Prawa w państwie muszą być jasne, zrozumiałe i humanitarne. Domagał się ich kodyfikacji. Podstawą skodyfikowanego prawa polskiego miało być prawo rzymskie.

• idea złagodzenia podziałów stanowych,

• reforma kościoła polskiego, krytyka nadmiernej pańszczyzny, poddaństwa,

• postulował opiekę państwa nad chłopem, zrównanie w prawie karnym ze szlachtą, udział miejskich posesjonatów w trybunale i sejmie, wolności wyznania;

• proponował wzmocnienie władzy królewskiej (arbiter nad stanami), król miał być prawodawcą wraz z radą uczonych i filozofów, sejm należy usprawnić przez ograniczenie senatu do roli doradczej;

• domagał się kodyfikacji praw, humanitaryzmu, prawa opartego na rzymskim;

• demokratyzacja kościoła, unarodowienie; potępiał wojnę i bronił idei pokojowej współpracy narodów;

• arianizm: jako podstawa kalwinizm, zwolennicy wśród szlachty, magnaterii i mieszczaństwa, odrzucali dogmat o Trójcy, boskości Chrystusa, nieśmiertelności duszy;

• lewica krytykowała różnice stanowe i ucisk chłopów, potępiała szlachtę, jedyną podstawę własności stanowi praca dokonywana we wspólnocie, odrzucała sprawowanie urzędów, karę śmierci, składanie przysiąg i służbę w wojsku, nosili drewniane miecze;

• odłam umiarkowany nie protestował przeciw wykonywaniu obowiązków publicznych, państwo i król są zabezpieczeniem przed anarchią i bandytyzmem;

• programy regalistyczno - senackie: Krzysztof Warszewicki De optimo libertatis statu (1598) potępił władzę sejmu, żądał podporządkowania prawa racji stanu, sojuszu monarchy z senatem i hierarchią kościelną, zniesienia wolnej elekcji i dziedzicznego tronu; Piotr Powęski (Skarga) polityka szlachty jest źródłem anarchii, program reformy absolutystycznej, centralistycznej, zniesienie izby poselskiej, całą władzę posiadał król i senat;

Stanisław Orzechowski (1513 - 1566)

• Rzeczpospolita to rycerstwo z radą koronną, jest własnością szlachty, reszta to słudzy państwa, szlachta jest równie wolna jak król, nie ma zobowiązań prócz podymnego, wojny i tytułu na pozwie, zwierzchnią władzą jest prymas, na zewnątrz papież jako kurator.

JAN OSTRORÓG

• Głosił program wzmocnienia władzy króla, wybity humanista autor „Memoriału o poprawie Rzeczypospolitej”. Należał do młodej magnaterii i w popieraniu króla oraz średniej magnaterii widział możliwość osłabienia pozycji starych rodów. Ostroróg mówił więc o królu jako twórcy prawa. Żądał współdziałania sejmu z monarchą. podkreślał niezależność monarchy od czynników zewnętrznych, występował przeciwko wszelkim zależnością od papiestwa, domagał się obalenia przywilejów szlacheckich i kościelnych, proponował usuniecie biskupów z senatu.

* * *

Polska doktryna polityczna ukształtowała się jako naturalny efekt przezwyciężania rozdrobnienia feudalnego i powstania zjednoczonej monarchii stanowej. Duży wpływ na rozwój polskiej świadomości narodowej wywarł też szerzący się od czasów Jagiełły ruch husycki oraz walki z zakonem krzyżackim.

Świadomość narodowa tworzyła punkt wyjścia dla nowych wyobrażeń o integralności terytorialnej i suwerenności państwa. Umacniała ona przekonanie o naturalnej jedności wszystkich ziem etnicznych, zjednoczonych w Koronie Królestwa.

Ideologia wzmocnienia władzy królewskiej. Program wzmocnienia władzy króla głosił Jan Ostroróg, wybitny humanista, autor Memoriału o poprawie Rzeczypospolitej. Ostroróg należał do "młodej" magnaterii (był wojewodą poznańskim) i w popieraniu króla oraz średniej szlachty widział możliwość osłabienia pozycji starych rodów, skupionych wówczas u boku kardynała Zbigniewa Oleśnickiego. Ostroróg mówił więc o królu jako twórcy prawa. Żądał współdziałania sejmu z monarchą, optymistycznie wyobrażając sobie efekty tego współdziałania. Podkreślał niezależność monarchy od czynników zewnętrznych.

Ostro występował przeciwko wszelkim formom zależności od papiestwa, sprzeciwiał się wysyłaniu annat do Rzymu, domagał się zniesienia prawa apelacji do kurii od wyroków sądów duchownych, zobowiązywał polskie duchowieństwo do ponoszenia kosztów utrzymania państwa.

Znacznie dalej w swych sympatiach dla absolutyzmu szedł Filip Buonaccorsi, zwany Kallimachem, emigrant włoski, pełniący na dworze polskim funkcję sekretarza królewskiego. W swych Radach dla Jana Olbrachta domagał się obalenia przywilejów szlacheckich i kościelnych, rozbudowy skarbu królews­kiego oraz silnego rządu z królem na czele. Monarcha miał załatwiać ważne sprawy państwowe tylko wespół z radą tajną. Proponował usunięcie biskupów, z senatu oraz roztoczenie kontroli nad klerem. Mocnym wsparciem dla absolutnego władcy miały być skarbce miast, których mieszkańcy mieli też cieszyć się szczególną protekcją tronu.

Program egzekucji praw. Zbliżenie między szlachtą a królem, widoczne u schyłku XV w., kiedy to szlachta gotowa była przymknąć oko na praktykę osobistych rządów Kazimierza Jagiellończyka, ustąpiło już za panowania Jana Olbrachta.

Średnioszlachecki program z połowy XVIw,. przyjął nazwę programu egzekucji praw. Szyld był konserwatywny - chodziło o wyegzekwowanie praw i obyczajów, które znajdują się w konstytucjach i są dobre, tyle że nie wykonywane.

Program polityczny obozu egzekucyjnego łączył w całość dwa hasła: Nihil novi (nic nowego bez nas, czyli udział w stanowieniu praw) z hasłem silnego rządu. Zasada silnego rządu nie oznaczała już teraz silnego króla. Król reprezentuje w państ­wie monarchię, senat - arystokrację, zaś izba poselska - demokrację.

Ale egzekucjoniści nie kładli znaku równości między trzema "sejmującymi stana­mi". Punkt ciężkości spoczywa w izbie poselskiej, która jest najważniejszym politycznym stanem królestwa - oczyszczona z elementów magnackich i miesz­czańskich, reprezentuje stan pośredni, kontrolujący dwa pozostałe stany, będący wędzidłem na króla i możnych oraz tamą dla zuchwało­ści plebsu. Izba jest też najbardziej predestynowana do trzymania steru władzy.

Program egzekucjonistów był programem antykrólewskim, ale także programem antymagnackim.

Domagano się więc egzekucji dóbr- tj. odebrania magnatom królewszczyzn nadanych przez królów nieprawnie (po 1504 r.). Dobra te miały wrócić do skarbu państwa i przynieść ulgi w podatkach nakładanych na dobra dziedziczne szlachty.

Żądano kodyfikacji prawa. Opowiadano się za unowocześnieniem procedury sądowej i ograniczeniem mocy praw obcych. Domagano się reformy urzędów.

Nie brakowało też w programie egzekucyjnym treści antyklerykalnych. Najważniejszym w tej dziedzinie postulatem były żądania opodatkowania duchowieństwa, sekularyzacja dóbr kościelnych oraz ograniczenia właściwości sądów duchownych. Podtrzymywali egzekucjoniści dawniejsze głosy o przeprowadzenie skutecznego uniezależnienia się od papiestwa oraz o poddanie kleru władzy państwowej.

Obok tych postępowych postulatów program egzekucyjny głosił też mniej szczytne hasła. Żądał zaostrzenia reżimu poddańczego w stosunku do chłopów oraz utwierdzał dyskryminację prawną mieszczaństwa.

Frycz Modrzewski - napisał „O poprawie Rzeczypospolitej” - dzieło zyskało duży rozgłos na Zachodzie i doczekało się rychło wielu przekładów.

Największą jego zasługą było sformułowanie idei złagodzenia przedziałów stanowych i pewnej demokratyzacji zreformowanego państwa, a także reformy kościoła polskiego. Patrzył na stosunki polskie z wyżyn realisty.

Modrzewski przeprowadził ostrą i wnikliwą krytykę stosunków społecznych w kraju.

Wziął w obronę chłopa. Protestował przeciwko nadmiernej pańszczyź­nie, powątpiewał w celowość utrzymywania poddaństwa. Domagał się dla chłopa ochrony prawnej, opiekę nad nim chciał powierzyć państwu. Postulował ochronę chłopskiego stanu posiadania i żądał zrównania główszczyzny chłopskiej z karą za mężobójstwo wyznaczoną na szlachcica.

Wystąpił też w obronie mieszczan.

Przeciwstawiając się złotej wolności, proponował wzmocnienie władzy króla. Monarcha miał stać na czele państwa, miał być jego sternikiem, jego władza miała być największa. Miał być też arbitrem nad stanami, twórcą obywatelskiej zgody i równowagi społecznej i politycznej. Do niego miał należeć decyujący udział w tworzeniu prawa.

Domagał się kodyfikacji praw.

Piotr Powęski (Skarga) autor Kazań sejmowych. Potępiał politykę szlachty. Dał przejmujący obraz warcholstwa i swawoli szlacheckiej. Nawoływał do reformy w duchu centralizmu i absolutyzmu. Chciał znieść izbę poselską w sejmie. Całą władzę zwierzchnią powierzał królowi; ten z kolei miał ją dzielić z możnowładztwem skupionym w senacie. Żądał od monarchy zgniecenia reformacji i ugruntowania nietolerancji religijnej.

12. MONARCHOMACHOWIE

• doktryna inspirowana kalwinizmem, skrajnie antykrólewska, główną tezą jest prawo do obalenia tyrana i tyranobójstwa;

• przedstawicielem umiarkowanym jest Francois Hotman, porównywał (Franco-Gallia 1573 r.) ustrój średniowiecznej Francji (dziedziczne królestwo, lud mógł usuwać złych władców) z absolutyzmem, uzdrowienie widział w powrocie znaczenia Stanów Generalnych;

• nurt radykalny: idea suwerenności ludu, wywiedziona historycznie z umowy z władcą, treścią jej było przekazanie władzy delegowanej, najważniejsze uprawnienia lud zatrzymał; ta umowa wiąże monarchę, za jej zerwanie może zostać ukarany; elementy antyindywidualizmu (pojęcie ludu jako tworu rozumnego), opór nie może być dziełem osoby prywatnej, ew. urzędnik jako przedstawiciel ludu; on też powinien kontrolować monarchę (teza jest proarystokratyczna); ludzie są jednak nierozumni, dali się zwieść i zapomnieć o swoich prawach, trzeba im przypominać o nich.

• Monarchomachowie nazywani są inaczej tyranobójcami, królobójcami. Byli oni silnie związani z reformacją kalwińską. W absolutyzmie władzy widzieli przeszkodę na drodze do kariery i społecznego awansu. Najwybitniejszymi przedstawicielami byli F. Hotman, T. Beza, J. Boucher.

• Podstawową ich tezą była idea suwerenności ludu. Jego zwierzchnictwo ma wsparcie w historii. Określił on stanowisko władcy w umowie, kiedy tworzył państwo. Umowa ta była pojmowana analogicznie do „przymierza” ludu z Bogiem, w której Bóg był gwarantem i stróżem.

• Król jest niższy od ludu, ale jest usytuowany ponad jednostką. Opór przeciwko władzy nie może być więc dziełem osoby prywatnej - prawo do niego ma dygnitarz, arystokrata jako reprezentant ludu. Monarchomachowie uważali, że w każdym państwie istnieje suwerenna władza, za której pogwałcenie królowi grozi śmierć

13. IDEOLOGIA KONTRREFORMACJI

• 1540 r. Paweł III zatwierdził Towarzystwo Jezusowe Loyoli, w latach 1545 - 1563 Sobór Trydencki, miał na celu uwspółcześnienie kościoła, ale jednocześnie wracał do wielu średniowiecznych obyczajów, potwierdzał m.in. naukę o odpustach, zadbano o podniesienie moralnych i merytorycznych kwalifikacji duchowieństwa; szkoła w Salamance, jezuicka,

• Francisco Juarez: człowiek jest naturalnie wolny, nie można sprawować nad nim władzy bez jego woli, jednak ustanawiając władcę może przelać na niego całość uprawnień, dopuszczalny jest każdy ustrój, papież nie jest władcą z woli ludu, więc będąc w pełni suwerenny jest wyższy od pozostałych, ma prawo rządzenia w każdym państwie;

• Robert Bellarmin: wobec heretyków jedynie kara śmierci jest skuteczna i sprawiedliwa.

* * *

Ideologia kontrreformacji uwzględniała realia polityczne i społeczne. A te przedstawiały się w różnych krajach rozmaicie.

W monarchiach o ustroju absolutystycznym, takich jak Austria, Hiszpania czy Francja, siły kontrrefor­macji szukały porozumienia z władzą państwową. Monarchowie byli tam tradycyjnie katoliccy i przy pomocy papiestwa chcieli wzmocnić swoją pozycję.

Gdzie zwycięstwo katolicy­zmowi mogło przynieść silne mieszczaństwo, trzeba było szukać kompromisu między doktryną katolicką a nowymi tendencjami w gospodarce, trzeba było dopuścić lichwę czyli "godziwy zysk" z handlu.

Natomiast w tych krajach, gdzie mocno jeszcze ugruntowane były elementy feudalizmu, należało wejść w ścisły sojusz ze szlachtą.

Ideologiem polityki kontrreformacji był się w szczególności profesor uniwersytetu w Salamance, jezuita Francisco Suarez.

Człowiek jest naturalnie wolny; nie można sprawować nad nim władzy bez jego woli. To lud ustanowił konkretną władzę państwową - dlatego władza ma swe źródło w suwerennej woli ludu. Ale lud niekoniecznie jest trwałym suwerenem, zawierając umowę o ustanowienie władzy mógł zrzec się suwerenności na rzecz władcy bądź w części (np. przekazując mu prawo do rządzenia, jednakże bez prawa do zmiany ustroju), bądź też przelewając nań pełnię suwerenności (tzn. godząc się na niczym nieograniczony absolutyzm). Dopuszczalny jest więc każdy ustrój, byle legalny (absolutyzm, reżim arystokratyczny, nawet rząd większości).

Ale to tylko konstrukcja, służąca wyjaśnieniu wewnętrznego aspektu suwerenności. Ważniejsze, podkreślał Sua­rez, że wola ludu, leżąca u podstaw ustroju politycznego państwa, stanowi zawsze refleks tej prawdy podstawowej, że od każdej władzy państwowej wyższa (jedynie w pełni suwerenna) jest władza papieska, która od Boga pochodzi bezpośrednio.

Czyli, jakiekolwiek nie byłoby państwo, zawsze władzę suwerenną piastuje w nim papież. Oczywiście papież nie wykonuje jej sam, posługuje się rękoma legalnego władcy, ale w razie potrzeby ma moc wyegzekwowania swej zwierzchności.

Teza o niepełnej suwerenności władzy państwowej pozwalała widzieć w organizacji państwowej narzędzie papieskiej polityki tępienia wszelkich herezji. Kontrreformacja była skrajnie nietolerancyjna. Jeden z najsłynniejszych teologów katolickich na początku XVII w., kardynał Robert Bellarmin dowo­dził, że wobec heretyków jedynie kara śmierci jest skuteczna i sprawiedliwa.

14. ABSOLUTYZM

• był historycznie ostatnią formą państwa feudalnego,

• mieszczaństwo było zainteresowane silnym, scentralizowanym państwem,

• umożliwiał rozwój gospodarki rynkowej,

• silna rola króla wypływała z konfliktów między klasami feudalnymi, był arbitrem, liczne wojny wymuszały silne państwo;

• klasyczny we Francji, teoretykami byli rządzący (de Richelieu, Ludwik XIV, J. B. Bousset) opowiadali się za nieograniczoną niczym władzą monarchy (także nad życiem i mieniem obywateli), byli wrogami zgromadzeń przedstawicielskich;

• władza Dei gratia, boskie jest także następstwo tronu;

• król w największym stopniu posiada rozum, najlepiej wie co jest zgodne z interesem ogółu, jest identyczny z państwem, szczęście poddanych jest konsekwencją jego szczęścia;

• monarcha stoi ponad prawem, nie jest zobowiązany do niczego; teoria policji: konieczność łączenia rządów z działaniem sprawnego aparatu administracyjny.

DOKTRYNA ABSOLUTYZMU MONARSZEGO W XVI I XVII WIEKU - Klasyczny absolutyzm we Francji i Angli.

• We Francji najbardziej znanymi teoretykami doktryny absolutyzmu byli kardynał Armand Richelieu i król Ludwik XIV. Państwo było dla nich pojęciem nadrzędnym (polityka etatyzmu). Poglądy Richelieu przygotowały grunt pod absolutyzm klasyczny w Anglii, gdzie jego głównymi reprezentantami byli król Jakub I i jego doradca Robert Filmer. Doktryna ta apogeum swe osiągnęła jednak we Francji za panowania Ludwika XIV (sam Ludwik + biskup Jakub Beninge Bossuet). Wszyscy oni opowiadali się za pełnią władzy monarszej, niczym nie skrępowanej - ani przez prawo (stoi ponad nim), ani przez Kościół, ani przez stany. Byli zaciekłymi wrogami zgromadzeń przedstawicielskich i tępili opozycję. Przyznawali królowi prawo do dysponowania życiem poddanych, prawo do reglamentowania ich sumień, a także prawo do rozporządzania ich mieniem.

• Król miał władzę z łaski Bożej (Dei gratia) i podobnie jak Bóg powinien kierować państwem boskiego ładu w kosmosie. Boski charakter nadano zasadzie następstwa tronu. Król jest symbolem rozumu, który jest mu dostępny w stopniu nieporównywalnie wyższym niż jego poddanym. Tylko władca, który zna tajemnice świata, wie, co jest zgodne z interesem ogółu i jego dobrem. Monarcha rządzi wedle własnego rozumu, słucha tylko własnego sumienia i tylko przed obliczem Boga zdaje sprawę ze swego postępowania („Król może wszystko, czego chce, ale powinien chcieć tego, co jest słuszne”). Jedyną sankcją była tu sankcja religijna (odpowiedzialność przed Stwórcą).

• Król jest identyczny z państwem, on i tylko on rozstrzyga o tym, co jest racją stanu, a co nie. Celem państwa jest m.in. szczęście poddanych, ale pomyślność poddanych całkowicie zależy od pomyślności władcy.

ODRODZENIOWA KONCEPCJA ABSOLUTYZMU MONARSZEGO - JEAN BODIN (1530-1596)

• Pochodził z Francji. Był prawnikiem. Przez wiele lat wykładał prawo rzymskie na uniwersytecie w Tuluzie, Tuluzie następnie był adwokatem przy parlamencie w Paryżu. We wczesnej młodości wstąpił do zakonu karmelitów, ale oskarżony o herezję, został uwolniony od ślubów.

• Fundamentalne jego dzieło to: „Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej”. Król niby absolutny, ale poddany pr. bożemu i pr. fundamentalnym, powinien słuchać urzędników i sędziów; Jean Bodin - doświadczenie podstawą badań;

1) Państwo - powstało albo przemocą, albo dobrowolnie; p. sprawiedliwy rząd nad wieloma rodzinami i nad tym, co jest dla nich wspólne (z władzą suwerenną na czele, skrępowaną pr.);

2) Suwerenność - absolutna trwała niepodzielna, nienadana wł. państwa; s. daje wł. tworzenia i znoszenia pr.;

3) Prawo - rozkaz suwerena; może zmienić prawa w każdej chwili; s. nie jest związany swoim pr., ale wyższym; rozkaz s. niezgodny z pr. bożym - nieważny, ale brak sankcji;

4) Własność - nietykalna, niechęć podatkom, bo król ma od tego domenę;

5) Poddani - wszyscy w państwie; jeśli zły legalny król, to bierny opór; jeśli uzurpator, to czynny, aż do tyranobójstwa; kler podlega prawodawstwu suwerena, papież nie jest jego zwierzchnikiem;

ABSOLUTYZM OŚWIECONY:

• władca jest sługą państwa, rzecznikiem wspólnego interesu, argumentem jest użyteczność, racjonalizm; władca jest absolutny bo widzi lepiej od swoich poddanych, arbitralnie decyduje o przydatności ich działań, jest ojcem całego narodu, dba o bezpieczeństwo, rozwój handlu, strzeże własności;

• działa dla dobra ludu nawet wbrew jego woli, jest przeciwny nietolerancji i ograniczeń ekonomicznych, natomiast nie toleruje wolności politycznej.

15. SZKOŁA PRAWA NATURY W XII WIEKU

• Koncepcje prawa natury zrodziły się już w starożytności. Zawsze stanowiły one ogólnego klimatu intelektualnego i ideowego swojego czasu, dlatego też w treść prawa natury wpisano rozmaite zasady. Wyprowadzono z niego takie czy inne reguły zachowania się lub oceny, zgodnie z którymi powinno kształtować się instytucje społeczne i polityczne oraz system norm prawa pozytywnego, stanowionego przez państwo.

• Cechą szkoły prawa natury XII w był jej racjonalizm. Kształtowała się ona pod presja postępu nauki, zwłaszcza wiedzy ścisłej i wyrażała w przekonaniu, ze człowiek zdolny jest ogarnąć swym rozumem tajemnice natury, której sam stanowi cząstkę i wykorzystać je dla swoich potrzeb. Szkoła natury była dużym krokiem w przód w procesie kształtowania się nowoczesnej nauki prawa, przede wszystkim dlatego, ze w znacznym stopniu oczyściła ją z nawarstwień religijnych , mitologii i zasad objawionych. Najgłośniejszymi przedstawicielami szkoły prawa nauki byli :Hugo Grocjusz, Pufendorf

16. HUIG DE GROOT

• (Grocjusz): (1583 - 1645)

• Dzieła: „Wolność mórz”, „O prawie wojny i pokoju”.

• Silny władca może zapewnić warunki do ekspansji handlowej i kolonialnej; prawo natury jest nakazem prawego rozumu, istniało by, nawet gdyby nie było Boga, bo nawet on nie może go zmienić, można je poznać przez badanie społecznej natury człowieka; najważniejszą cechą jest apetitus societatis, ma rozeznanie wartości społecznych, materialne zasady:

1) szanowanie własności

2) wynagradzanie szkód

3) dotrzymywanie umów

4) ponoszenie kary za przewinienie;

• rozciągał te zasady (korzystne dla burżuazji) na prawo międzynarodowe; wprowadza rozróżnienie wojen sprawiedliwych i niesprawiedliwych, humanizacja wojny, godził się z istnieniem niewolnictwa i protestował przeciw równouprawnieniu między narodami; nie wierzy w idealny ustrój, wybór należy do ludu, ale suwerenność jest pozbywalna, przyrównuje ją do własności, można więc wystąpić tylko w przypadku łamania warunków umowy; dokonał klasyfikacji praw podmiotowych (wolności, władza nad innymi, władza nad rzeczami);

• Ojciec szkoły pr. natury; pr. nat. oddzielone od treści religijnych; związane z niezmiennymi cechami ludzkiej natury; bóg nie może go zmienić; źródłem pn jest badanie społecznej natury człowieka; bezpieczeństwo własności i handlu dla burżuazji a nie postulat władzy dla niej; Ustrój polityczny - nie ma idealnego; akceptował ideę suwerenności ludu, wybór ustroju należy do narodu; wolność ludzi i narodów może być przedmiotem obrotu; monarcha może zdobyć pełnię wł. przez podbój; lud może wystąpić przeciw wł. który łamie zastrzeżenia i warunki; pr. podmiotowe - przysługująca osobie kwalifikacja moralna, do zgodnego ze sprawiedliwością (pochodna prawa zwykłego) posiadania lub zdziałania czegoś;

• Cechą prawa natury jest niezmienność, powszechność, racjonalizm i świecowo

• Prawo natury u Grocjusza jest oddzielone od prawa bożego, jest związane z niezmiennymi cechami ludzkimi. Są one tak niezmienne, że nawet Bóg nie może sprawić by 2x2 nie było 4. Prawo natury jest wartością autonomiczną. Grocjusz uwalnia prawo natury od Pisma Św.

• Grocjusz studiuje naturę ludzka (natura cielesna i rozumu)

1) nat. cielesna - instynkt samozachowawczy (każdy człowiek chce żyć)

2) nat. rozumu - wskazuje człowiekowi jak żyć zgodnie z instynktem samozachowawczym.

• Grocjusz zestawia ze sobą nat. indywidualna i społeczną. Był przekonany, że jednostki muszą żyć w społeczeństwie.

• Człowiek jest podmiotem i przedmiotem prawa natury, a konkretnie jego rozum. Człowiek je tworzy i zarówno temu prawu podlega.

• Grocjusz wskazuje, że prawo natury funkcjonuje za pomocą 2 sposobów:

1) priori - wskazuje się zgodność lub niezgodność jakieś rzeczy z rozumną i społeczną naturą człowieka.

2) posteriori - polega na obserwacji zasad powszechnie akceptowanych przez ludzi.

• Podział prawa:

1) pr. naturalne

2) pr. pozytywne:

3) boskie,

4) ludzkie.

• Hugo Grocjusz o prawie. Grocjusz był pierwszym prawnikiem, który dokonał klasyfikacji praw podmiotowych. Prawa dzielił na:

1) te, które dają władzę w stosunku do siebie (tzw. wolność),

2) te, które są władzą w stosunku do innych ludzi,

3) te, które sprowadzają się do władztwa nad rzeczami.

• Wg Grocjusza prawo stanowione powinno być zgodne z prawem natury. Podkreślał, iż wszystkim państwom przysługuje równe prawo korzystania z morza. Zajmował się też prawem wojny. Uważał, że nikt ni ma prawa odebrać komuś życia - może co najwyżej sprawować nad nim pieczę. Odróżniał wojny sprawiedliwe od niesprawiedliwych. Twierdził, iż wojnę można sprawiedliwie prowadzić tylko w obronie zagrożonych praw natury. Opowiadał się za humanizacją wojny: głosił obowiązek ludzkiego traktowania przeciwników, oszczędzania kobiet i dzieci. Równocześnie godził się z istnieniem niewolnictwa i kategorycznie protestował przeciwko zasadzie równouprawnienia w społeczności międzynarodowej.

• Widział w państwie dzieło kontraktu. Dowodził, że jeżeli ludzie w umowie tworzącej państwo przekazali jednostce pełnię władzy, to absolutyzm jest formą legalną, a społeczeństwo jest zobowiązane dotrzymać warunków umowy, nawet gdyby żałowało, że zrzekło się suwerenności. Gorcjusz sympatyzował z władzą absolutną.

• Zasady prawa natury według Grocjusza. Wśród fundamentalnych zasad prawa natury Grocjusz wymieniał:

1) obowiązek nienaruszania cudzej własności (podział na „moje” i „twoje”),

2) obowiązek wynagradzania szkód, obowiązek dotrzymywania umów (pacta sunt servanda), ponieważ brak tej zasady uniemożliwiłby życie w społeczeństwie,

3) obowiązek ponoszenia kary za popełnione przestępstwa.

• Uważał, że są one wartościami samoistnymi i uniwersalnymi. Są one nierozerwalnie związane z naturą człowieka, są prawami podmiotowymi, rodzącymi roszczenia, których można dochodzić na drodze sądowej.

17. THOMAS HOBBES (1588 - 1679)

• Dzieła: „Lewiatan” czyli rzecz o władzy kościelnej i świeckiej, jest dziełem usprawiedliwiających rządy absolutne; „O człowieku, „O ciele”, „O obywatelu”. Należy do ostatniego pokolenia mieszczańskiego absolutyzmu, w czasie rewolucji wyemigrował do Francji, powrócił po upadku ruchu ludowego, popierał politykę Cromwella;

• człowiek jest istotą rządzoną przez namiętności, kieruje się egoizmem, nie chce się pogodzić z równością, tak więc w stanie naturalnym (hipotetycznym) te skłonności prowadziły do stanu wojny wszystkich ze wszystkimi, stan ciągłej gotowości do walki; jednak rozumność człowieka skłoniła go do poprawy swego losu, dążył więc do pokoju w imię oddania swej wolności, która polegała na prawie do wszystkiego po co sięgnie własną siłą;

• prawa naturalne bez suwerena, władcy (sankcjonującego) były tylko ideą człowieka; umowa każdego z każdym, oddanie wolności pod warunkiem że wszyscy uczynią to samo; państwo jest absolutnym władcą, dysponującym mocą zebranych jednostek,

• suweren nie jest stroną umowy, otrzymał władzę w darze;

• ludzie zaś nie mogą jej zmienić, gdyż zrzekli się wolności; społeczeństwo jest identyczne z państwem, nie istnieje społeczeństwo bez władzy zwierzchniej nad nim, prawa władcy są niepodzielne, tyko on może reprezentować swoich poddanych; religia jest potrzebna ale także jest podporządkowana;

• tylko władca absolutny może skutecznie rządzić, alternatywą jest stan pierwotny; władza może także być własnością jakiegoś zgromadzenia lub całego ludu, tyle że jest to trudne do zrealizowania; absolutyzm jest korzystny dla jednostek, zapewnia ład i bezpieczeństwo, wolność kapitalistyczną, tylko w takich warunkach można skutecznie gospodarować;

• mądry władca nie będzie nigdy tyranem, zapewni margines swobody; zobowiązanie społeczeństwa do posłuszeństwa trwa dopóki władca jest w stanie je ochraniać.

• Stan Natury:

1) kwestionowanie tezy Arystotelesa o p. jako tworze natury; Człowiek z nat. jest egoistą; każdy chce mieć dla siebie więcej; to popycha do konfliktów; w okresie pierwotnym: wojna wszystkich ze wszystkimi; subiektywna wolność daje każdemu pr. do każdej rzeczy; pn nie może mieć zastosowania, bo walka o samozachowanie; pn rozwija się, gdy ludzie zrezygnują z części swych pr. i wybiorą pokój nad wojnę; Punktem wyjścia systemu politycznego Hobbesa było pesymistyczne założenie, iż człowiek to istota rządzona przez namiętności. Człowiek jest z natury egoistą. Ludzie nie chcą się pogodzić z równością; każdy chce mieć więcej dóbr, więcej władzy i więcej szacunku od innych. To musiało już u zarania ludzkich dziejów prowadzić do konfliktów, rabunku i przemocy.

2) Cechę stanu naturalnego, kiedy życie ludzkie było samotne, biedne, zwierzęce i krótkie, stanowiła wojna wszystkich ze wszystkimi. Niekoniecznie musiały to być orężne zmagania pierwotnych ludzi; wystarczyło, żel istniała nieustanna groźba konfliktu zbrojnego.

1. Człowiek jest jednak me tylko niewolnikiem własnych namiętności. Zawsze był istotą rozumną; to go różni od zwierząt. Przejawem rozumu tkwiącego w każdym człowieku jest jego instynkt samozachowawczy. Nakazuje on człowiekowi dążyć do pokoju, rezygnować z naturalnej swobody na rzecz praw innych ludzi, dotrzymywać umów, tłumić odruchy zemsty - kierowanie się tymi zasadami było niemożliwe, dopóki trwał stan wojny.

4) W stanie natury nie mogło więc być pokoju, bo nie było władzy, która by stanęła na jego straży - rozum nie mógł wziąć góry nad namiętnościami.

• Umowa Społeczna - umowa każdego z każdym; z zawarciem umowy znika wolność naturalna; pojawia się życie społ., pr, wł. chroniona pr.; p. tworzy wolna decyzja ludzi; nikt nie może być zwolniony z umowy, pod pretekstem, że suweren jej nie zachował; suweren nie jest stroną umowy. Umowa społeczna według Thomasa Hobbesa: przyczyny jej zawarcia, treść i skutki:

Przyczyny:

1) zachowanie życia i bezpieczeństwa (ta chęć wynika z rozumu) - cel utylitarny,

2) zakończenie walki wewnętrznej, wyjście z chaosu,

3) wyjście z walk wszystkich ze wszystkimi i zapewnienie ochrony,

4) osiągnięcie równości, harmonii.

Treść:

1) ma postać jednego aktu,

2) zawierana na korzyść trzeciego (suwerena),

3) umowa każdego człowieka z każdym o to, że oddają się pod władzę osoby trzeciej - suwerena, nie będącej podmiotem umowy i mającej postać zbiorowości (zgromadzenia) bądź jednostki (za czym optował Hobbes).

Skutki:

1) umowa jest niezrywalna,

2) oddanie się władcy jest całkowite,

3) umowa zapewnia ład i bezpieczeństwo,

4) silna władza państwowa zapewnia życie w zgodzie z prawem natury, „jak nie ma władzy, to nie ma społeczeństwa”.

• Absolutyzm Państwa - suweren nie podlega kontroli; pr. suwerena są niepodzielne; nie może ich delegować, ani utracić;

• Powstanie państwa. Ludzie odnieśli w końcu zwycięstwo nad swymi namiętnościami przez czynny akt woli, czyli przez zawarcie umowy społecznej. Nie była to umowa z władcą, nie stanowiła też aktu wyrzeczenia się praw przez jednostki na rzecz ogółu. Była to umowa każdego z każdym. Ludzie umówili się co do przekazania prawa rządzenia nad sobą pewnej jednostce lub ciału zbiorowemu pod warunkiem, że wszyscy postąpią tak samo. Tak powstało państwo. Wraz z powstaniem państwa ustała naturalna wolność ludzi; ludzie rozpoczęli życie społeczne; pojawiły się : prawo, własność, a także nowe reguły ochrony życia i gospodarki.

• Pochwała absolutyzmu. Państwo jest absolutnym władcą jednostek. Takie bowiem jest logiczne następstwo umowy społecznej. Umowa była porozumie­niem się jednostek; suweren nie był jej stroną, z nikim się o nic nie umawiał - otrzymał pełnię władzy jak gdyby w darze od ludzi, a zatem nikt nie może być zwolniony z poddaństwa pod pretekstem, że suweren nie dochował umowy. Poddani nie mogą zmienić warunków umowy, zrzekli się bowiem naturalnej wolności w całości. Zmiana formy rządzenia nie wchodzi w grę. Tylko władca, on i tylko on, decyduje o polityce; tylko on ,rozstrzyga o tym, jakich doktryn należy uczyć poddanych, tylko on może przesądzać o sprawach własności i sprawować najwyższy wymiar sprawiedliwo­ści. Tylko suweren może reprezentować swoich poddanych; wszelkie korpora­cje, z parlamentem włącznie, są mu całkowicie podległe. Suweren rozciąga swoją władzę również na Kościół i jego urzędników. Tylko absolutny władca może skutecznie rządzić ludźmi, którzy są egoistami i mają skłonność do wynoszenia własnego interesu ponad interes ogólny. Każde osłabienie władzy sprowadza na państwo chorobę, która może zakończyć się śmiertelnie (bo powrotem do stanu naturalnego). A zatem - albo absolutyzm, albo powrót do groźnego bezwładu.

• Hobbes nie upierał się przy absolutyzmie królewskim. Absolutyzm daje się przecież pogodzić także z pełnią władzy jakiegoś zgromadzenia lub nawet całego ludu.

18. PUFENDORF

• Był profesorem na uniwersytecie w Heidelburgu, Lundzie oraz był nadwornym historiografem dworu berlińskiego.

• Dzieło: „Prawo naturalne i międzynarodowe”

• Studiował naturę ludzką. Wyróżnił naturę przyrodniczą i naturę duchową.

• Natura przyrodnicza doskonali życie społeczne człowieka.

• Natura duchowa umożliwia kreowanie wyższych form (moralność, kultura)

• Wolność - Pufendorf rozumiał ją w dwojaki sposób:

1) w sensie pozytywnym - człowiek tworzy normy prawne,

2) w sensie negatywnym - to obojętność na zjawiska świata przyrodniczego.

• Człowiek w stanie natury nie ma żadnych zobowiązań wobec innych. Człowiek nie nosi w sobie żadnego popędu społecznego.

• Umowa konsensualna

• Człowiek stworzył społeczeństwo i państwo dla swoich korzyści. Państwo jest najbardziej doskonałą wspólnotą występującą wśród ludzi. Tylko państwo może zagwarantować pokój między ludźmi. Państwo jest tworem ludzkim, powstało w wyniku umowy społecznej, jest najdoskonalszym urzeczywistnieniem prawa natury.

• Umowa społeczna. Pufendorf twierdził, że państwo tworzy się w wyniku 2 umów społecznych:

1) umowa o społeczeństwo

I ETAP - przyszli obywatele porozumiewają się co do formy państwa

II ETAP - umowa o podporządkowanie się konkretnemu suwerenowi

2) Przedmiotem tej umowy jest wolność. Ludzie rezygnują z części naturalnej wolności - oddają tyle wolności ile jest potrzebne do utworzenia państwa.Podstawową funkcją państwa jest funkcja obronna. Państwo powinno być silne aby chronić swoich obywateli przed wewnętrznymi zagrożeniami. Kolejną funkcją jest doskonalenie osobowości. Nauka o suwerenności. Suwerenność to konstytutywna cecha państwa. Suwerenność to władza najwyższa, którą ludzie obdarowali władcę. Jest niepodzielna i posiada moc absolutnego rozkazywania. Suwerenność posiada autorytet nie od Boga ale od umowy społecznej

3) Podział ustroju:

ustroje regularne - w których suwerenna władza niepodzielnie kierowana jest, w stosunku do wszystkich interesów przez 1 osobę,

ustroje nieregularne - w których nie wszystkie działania i nie wszyscy poddani opanowani są 1 wolą, jednym rządem. (Rzesza Niemiecka)


SPINOZA (1632-1677)

• Pochodził z Niderlandów. Jest politykiem a zarazem filozofem politycznym.

• Dzieła: „Traktat teologiczno - polityczny”, „Traktat polityczny”

• Stan natury. To stan wrogości i trwogi. W tym stanie każdy ma tyle praw ile zdoła wywalczyć sobie siłą. W tym stanie normy rozumu nie funkcjonują. Jest tylko siła.

• Na pewnym etapie rozwoju, ludzie postanawiają zawrzeć umowę społeczną - stworzyć państwo, które będzie gwarantem ich praw i wolności.

• Państwo powstaje z jednej umowy społecznej. Przedmiotem jest wolność jednostki. Jest to umowa każdego ze społeczeństwem (jednostki z ogółem). Całe społeczeństwo jest podmiotem suwerenności.

• Prawo natury to prawo przyrody, prawo wieczne, niezmienne. Prawo konieczne narzucające się wszystkiemu co istnieje na świecie. To przyrodnicza konieczność. To NATURA ustanowiła prawo, to natura narzuca człowiekowi zasady działania, to ona jest prawdziwym suwerenem. Człowiek na tyle wolności ile zakreśla owa natura. Niestety większość ludzi żyje poprzez instynkt, przesądy, religię.

• Do prawa natury mogą dojść jedynie mędrcy, filozofowie, elita.

• Przestrzegając prawa państwowego przestrzegamy także prawo natury.

• Ustrój. Najlepszym ustrojem dla Spinozy jest demokracja. To właśnie demokracja jest formą rządów najbardziej naturalną, najbardziej zgodną z wolnością. Celem państwa powinno być dawanie ludziom wolności, oprócz elementarnych funkcji tj. pokój i bezpieczeństwo. Rządy demokratyczne SA najlepsze wtedy, gdy oparte są na cenzusie wykształcenia. Najlepszym przykładem był ustrój Amsterdamu.

• Novum - teoria umowy społeczne, pojęcie wolności, wolności przekonań, teoria utylitaryzmu (jednostka musi być potrzebna - liczy się to co jest potrzebne, użyteczne.

19. JOHN LOCKE

• twórca liberalizmu politycznego, kierował się zasadami empirycznymi, racjonalizmem i utylitaryzmem, był związany z działalnością wigów; obraz stanu natury był epoką pomyślności, równości i szczęścia, ludzie nie byli zdemoralizowani, podporządkowywali się prawu natury dzięki rozumowi, który jest jego źródłem, prawa naturalne to podmiotowe prawa człowieka, czyli zachowanie swojej własności (życia, mienia, wolności) oraz karanie łamiących je;

• przesłanką powstania państwa była konieczność karania przestępców, ryzyko zamętu z powodu sądzenia własnych spraw; u Locke'a społeczeństwo jest pierwotne wobec państwa, umowa społeczna składa się z aktu utworzenia społeczeństwa a później powołania władzy przez nie, zerwanie umowy z władzą nie niweczy społeczeństwa; pierwotna wobec wszystkiego jest jednostka;

• celem umowy było więc umocnienie naturalnych praw do życia, własności, wolności; umowa oddaje tylko uprawnienie karania przestępców, dzięki niej możliwe jest korzystanie z własności w pokoju;

• państwo może w tym celu tworzyć prawo i je egzekwować, ale nie może naruszać praw podmiotowych;

• państwo jest więc stróżem, nie ingeruje w sprawy religii, kultury, gospodarki; sformułował tezy o prymacie praw naturalnych jednostki i zasady indywidualizmu, ideę szacunku dla władzy reprezentującej interes bogatych, opór wobec władzy łamiącej prawa jest złem ostatecznym, lepiej zapobiegać tyranii: monarchia z podziałem władzy (władza ustawodawcza, wykonawcza - rządzenie i sądownictwo - oraz federacyjna), najwyższa jest ustawodawcza, inne pochodzą od niej i są jej podległe, nie jest jednak suwerenna wobec jednostki; parlament powinien reprezentować jak największy odsetek społeczeństwa, decydować większością, jednak wybory powinny być cenzusowe (równość nie dot. prawa pozytywnego); ważna jest równowaga sił społecznych (Izba Gmin i Izba Parów).

• Stan Natury -

1) stan wolności i względnej pomyślności;

2) zupełna równość;

3) o treści Pr. decyduje rozum;

4) każdy ma pr. karać naruszycieli swego pr. pod.;

5) ludzie ustanowili rząd, bo nie jest celowe, by byli sędziami we własnej sprawie;

• Umowa Społeczna -

1) priorytet jednostki przed p.;

2) pr. jest tworem sztucznym;

3) wszelkie pr. nat. są zachowane, na p. przekazano pr. represjonowania gwałcicieli Tyc pr.;

4) Funkcje pr.: tworzenie pr. poz., egzekwowanie ich, obrona na zewnątrz;

Dwa akty umowy:

1) umowa między jednostkami (powołuje społeczeństwo),

2) umowa społ. z władzą (powołuje p.); obalenie wł. nie niszczy całego porządku społ.;

Umowa społeczna według Johna Locke'a: przyczyny jej zawarcia, treść i skutki.

Przyczyny:

1) brak obiektywności w ocenianiu swoich praw,

2) brak gwarancji praw,

3) brak władzy podtrzymującej słuszne wyroki i wykonującej je,

4) egzekucja praw naturalnych,

5) stan natury jest niepewny, a nadużywanie prawa natury grozi zamętem i nieładem.

Treść - umowa jest dwufazowa:

1) I faza - powstanie społeczeństwa (civil society), pactum unionis - zjednoczenie;

2) II faza - społeczeństwo poddaje się rządowi, pactum subiectionis,

powstała z mocy umowy władza powinna być podzielona na prawodawczą (społeczeństwo), wykonawczo-administracyjno-sądowniczą (z monarchą na czele) i federacyjną (polityka zagraniczna, za którą odpowiadał monarcha).

Skutki:

1) istnieje możliwość oporu wobec władzy ale jest on złem ostatecznym,

2) uzyskanie prawa do skutecznej ochrony własności, a także umocnienie innych praw,

3) zerwanie pactum subiectionis nie powoduje zerwania pactum unionis,

4) możliwe są zmiany ustrojowe.

• Locke jako prekursor liberalizmu. Liberalne państwo. Ustanowienie władzy państwowej nie mogło prowadzić do rezygnacji jednostki z jej naturalnych i tym samym niezbywalnych praw. Celem umowy było ich umocnienie. A zatem podstawowe prawa natury: prawo do życia, własności i wolności, były prawami jednostki już w stanie natury, a podstawowe cele państwa sprowadzają się do ochrony tego, co istniało już wcześniej. Państwo nie oznacza zmiany tych państw.

• Liberalizm Locke'a zbudowany był na analizie stanu przedpaństwowego, w którym to (wg niego) ludzie żyli w wolności i równości. Utylitaryzm, objawiający się w zrzeczeniu się przez ludzi tych praw naturalnych na rzecz powstania państwa zapewniającego skuteczniejszą ich ochronę, zaprowadził Locke'a do sformułowania zasady indywidualizmu i leseferyzmu, czyli wolności jednostki od państwa. Ograniczał on bo wiem funkcję państwa do zabezpieczenia życia i własności obywateli; zakazywał władzy wkraczać do sfery produkcji, do życia religijnego, kulturalnego i społecznego. Opowiadał się za autonomią partii politycznych, stowarzyszeń, spółek, przedsiębiorstw i korporacji

• Indywidualizm, a więc jedna z podstawowych idei liberalizmu, objawia się również w poglądach Locke'a na temat władzy ustawodawczej, która nie była dla niego suwerenna w stosunku do jednostki, wyposażonej w niezbywalne prawa naturalne.

• Mieszczański utylitaryzm prowadził Locke'a do sformułowania podstawowej idei liberalizmu: a mianowicie zasady indywidualizmu i tezy o prymacie praw naturalnych jednostki. Locke ograniczał rolę państwa do zabezpieczenia życia i własności obywateli; zakazywał państwu wkraczać do sfery produkcji i wymiany, do życia religijnego, kulturalnego i społecznego. Własność to podstawowe prawo naturalne; jest ona święta i absolutnie nietykalna.

• Locke formułował ideę szacunku dla władzy państwowej, reprezentującej interes bogatych. Wzorem dobrego rządu była dla Locke'a umiarkowana monarchia, w której władza byłaby podzielona.

20. WOLTER I DIDEROT

Wolter- jeden z największych autorytetów filozofii oświecenia w Europie . Stawia na rozwój społeczny ma znaczący wpływ rząd i religia; historia: dzieje techniki, sztuki, myśli naukowej; rzecznik absolutyzmu oświeconego, monarcha filozof, reformator, a.o. jedynie środkiem do celu - społeczeństwa opartego na podstawach prawach: burżuazyjne idee wolności i własności; trzeba dojść do tego bez rewolucji, przez reformy; równość ludzi tylko wobec prawo natury.; w sferze pańswta - prawna równość jest nieosiągalna; własność - swoboda bogacenia się i korzystania ze swego majątku; wolność powiązana z praworządnością; Burżuazyjny utylitaryzm - ideologia bogacenia się, ludzkie przywary są warunkiem pomyślności ogólnej; Trzeba, by pr. było zgodne z uprawnieniami ludzi, rozumne; postulat jedności pr., zniesienia ceł wewnętrznych, obalenia ciężarów feudalnych;


Dionizy Diderot- nie podzielała wiary Woltera jakoby możliwe było uzyskanie powszechnego szczęścia i powszechnej sprawiedliwości pod patronatem oświeconych władców. Sprawiedliwość - przestrzeganie zawartych układów, w różnych krajach mogą mieć różną treść; przestrzeganie prawa. przez monarchów; despotyzm polega na samym zakresie władzy a nie na jej złym używaniu; Reprezentacja narodu kontrolująca rząd i karząca złych władców - fundament sprawiedliwego państwa; bogacenie się jednostek prowadzi do szczęścia ogółu; prawo uciskanych ludów do rewolucji;

21. FIZJOKRATYZM

Przedstawiciel Lemmercier de la Riviere; środkiem rozwoju jest wygospodarowanie nadwyżek w produkcji, może je dawać tylko rolnictwo; wpływy z nadwyżek należy przeznaczyć na gałęzie deficytowe i utrzymanie państwa, przemysł i rzemiosło tylko przerabiają płody rolne;

Podział na:1) klasę właścicieli ziemskich 2) klasę produkcyjną 3) klasę jałową;

Własność jest podstawowym prawem, dla którego ochrony istnieje państwo, jest rezultatem pracy, nie może być powszechna ani równa bo zależy od zdolności i siły jednostki;

Zasadami są także wolność osobista (do gospodarowania) i obowiązek pracy; kapitalista okazuje miłosierdzie dając pracę, sam jako człowiek pracowity jest moralny;

A) Umowa społeczna: jednostki w skutek umowy społecznej nie zrzekły się żadnych praw lecz zyskały nowe;

B) Państwo: powstrzymuje się od ingerencji, jest stróżem nocnym, może wykonywać te zadania, które przekraczają możliwości jednostek; w sferze politycznej absolutną władzę ma monarcha, godzi sprzeczne interesy.

22. MONTESQUIEU (1689 - 1755)

Dzieła: „O duchu praw”, „Listy perskie”. Był arystokratą, podział społeczeństwa wg własności i urodzenia;

A) Prawo: był przekonany o relatywnym charakterze prawa: zależy od położenia geograficznego, klimatu, warunków życia itp., nie można więc ustanowić uniwersalnego wzoru ustroju; jednostki nie wpływają na historię, jest wypadkową działania czynników natury fizycznej; rozumność praw natury leży w ich relatywności; teorię opierał na historyzmie i racjonalizmie; błędem prawodawców jest lekceważenie natury narodów,

B) Państwo: istotą państwa powinna być wolność polityczna obywateli, jest to możność czynienia tego, na co ustawy zezwalają; prawodawstwo powinno cechować się umiarem, prawo nie może być zbyt totalne, formalne, mnogie, równe; tak samo władza: trzeba by była kontrolowana systemem hamulców i sił wzajemnie się równoważących, potrzeba ram instytucjonalnych; każdy człowiek skłonny jest do nadużywania władzy ponieważ każda władza demoralizuje;

Dokonuje systematyki ustrojów wg natury rządu (istota państwa) i jego zasad (działanie):

- republikański (demokracja - całość ludu, arystokracja - część),

- monarchistyczny i despotyczny;

- demokracja jest nierealna, jej zasadami są cnota i skromność, są rzadkie więc nie mogą być podstawą ustroju, także równość praw (nieroztropne jest jednak dopuszczenie do rządów biedoty);

Optymalna jest republika arystokratyczna, jej zasadą jest umiarkowanie, powinna opierać się na szerokiej podstawie społecznej (jednak jest realny tylko w państwach małych, wymaga wysokiego poziomu moralności od elity);

Naturą despocji są rządy jednostki, prawo jest jej wolą, zasadą jest strach, należy ją zwalczać, obalić (droga reform);

Naturą monarchii są rządy prawa a zasadą honor, jest synonimem umiarkowania, miarą wolności i praworządności, tamą dla despotyzmu jest parlament, monarcha powściąga żądania motłochu, strzeże interesów stanowych i narodowych;

A) Duch praw - normy pr. zależą od: warunków geogr., ustroju, religii, obyczajów, liczby mieszkańców, warunków ekonom., itp.; różne przyczyny działają z różną siłą; zasady pr. muszą być zróżnicowane;

B) Historycyzm, Racjonalizm - niewola (źródła w różnicy zwyczajów) - pogarda, fanatyzm religijny, despotyzm; postęp techniczny i umysłowy uzasadnia zniesienie niewolnictwa; Pr. powinny być zgodne z racjonalną oceną warunków życia społ.;

C) Polityka Pr. - ustawodawca powinien znaleść środek między skrajnościami; nie konieczna zbyt duża liczba pr., można je wtedy obejść, nie należy stosować kar, gdy nie ma takiej konieczności;

D) Teoria Ustrojów Politycznych - pr. powinny tworzyć całość z naturą rządu (określającą istotę państwa) i z zasadą (to co wprawia w ruch); 3 rodzaje rządów: republika - natura: suwerenność ludu (demokracja, zasada: cnota) lub części (arystokr. zasada: umiarkowanie), monarchia - nat.;rządy jednostki zgodne z pr., zasada: honor, despocja - nat.:rządy jednostki bez praw, zasada: strach; Rep. możliwa tylko na małym terytorium; W demokracji nie powinno być całkowitej równości praw; despocja - synonizm monarchi absolutnej; monarchia to m. konstytucyjna;

E) Wolność , Praworządność - wolność polityczna tylko w rządach umiarkowanych, gdy nikt nie nadużywa wł.; jest związana z praworządnością; wolny jest kogo pr. zabezpiecza; musi istnieć system hamulców (pr. stanów, przywileje miast, przeciwwagi);

F) Podział władzy - 3 wł.: prawodawcza, wyk, sądowa; gdy dwie skupiają się w jednym ręku - nie ma wolności; wyk dla króla, ust. dla ludu; izba wyższa - wybierana przez wszystkich, wyższa - arystokracja; dla każdego sędzia równy stanem; wł. się na wzajem hamują i kontrolują;

G) Liberalizm arystokratyczny - teoria M. zakłada nierówność wobec pr., cenzus majątkowy, członkowie izby niższej winni być świetlejsi od ludu;

Monteskiusz o podziale władzy.

W państwie są 3 władze: prawodawcza, wykonawcza i sądowa, powinny być one rozdzielone. Władza prawodawcza powierzona być powinna parlamentowi jako przedstawicielstwu społeczeństwa. Władza wykonawcza miała należeć do monarchy, który wykonywałby prawa przy pomocy mianowanych przez siebie ministrów. Władzę sądową miały sprawować wybierane na krótkie kadencje niezawisłe trybunały. Sądy są ustami prawa, egzekucja należy do monarchy. Te trzy władze miały „rozdzielone i stopione ze sobą”. Wszystkie miały realizować w państwie ten sam cel: wolność polityczną. Istota stosunków między nimi polegałaby na wzajemnym uzupełnianiu się, kontrolowaniu i hamowaniu, tak by jedna władza nie mogła stanąć nad drugą. Ich rozdział jest gwarancją wolności.

Wewnętrzną zaporą, która miała zniechęcić władzę ustawodawczą do wznoszenia się ponad wymiar sprawiedliwości i rząd, byłaby sama jej struktura - parlament dwuizbowy. Izba niższa - „ludową” - mieli wybierać wszyscy, izba wyższa miała być natomiast dziedziczna i składająca się z wyróżniających się rodem i bogactwem. Walka wewnątrz zgromadzenia ustawodawczego miała przekreślić możliwość przekształcenia się go w organ absolutystyczny. Ważne też były odpowiednio krótkie kadencje izby ludowej.

Zewnętrznym hamulcem dla parlamentu byłoby przyznanie monarsze prawa zwoływania i odraczania posiedzeń parlamentu. Król mógłby także nie zatwierdzać ustawy, która godziła we władzę wykonawczą. Hamulcem dla króla byłoby odsunięcie go od prawodawstwa i inicjatywy ustawodawczej, miałby on jedynie prawo veta. Przed parlamentem nie odpowiadałby on, lecz mianowani przez niego ministrowie (tama dla niebezpieczeństwa powrotu despocji).

Władza sądowa byłaby hamowana przez związanie sędziów ustawą i wymóg rotacji kadr wymiaru sprawiedliwości. Dodatkowym hamulcem byłoby tu przekazanie egzekucji wyroków władzy wykonawczej.

Monteskiuszowska teoria podziału władzy miał zastąpić znienawidzony przez autora absolutyzm królewski.

Metoda badawcza i relatywizm Monteskiusza.

Relatywizm - wyrażał się on w przekonaniu, że życie społeczne powinien przenikać „duch praw”, który jest różny u różnych narodów: zależy od położenia geograficznego kraju, od klimatu, warunków życia mieszkańców, od liczby ludności itp. Zasady prawa również muszą być zróżnicowane, muszą uwzględnić warunki życia ludzi. Relatywizm sprzyjał refleksji historycznej i kultowi racjonalizmu. Podejście historyczne to zabieg konieczny dla zbadania całości życia ludzi i zdobycia danych o duchu ich praw. Monteskiusz przyjmował historyczną zmienność zjawisk. Relatywność zjawisk wyklucza ustroje idealne.

Historycyzm i racjonalizm były podstawowymi założeniami metodologicznymi monteskiuszowskiej doktryny.

Monteskiusz o wolności politycznej i jej podstawach.

Istotą państwa powinna być polityczna wolność obywateli. Wolność polityczna polega na tym, aby „móc czynić to, czego się powinno chcieć”. O tym uczą prawa. Wolność możliwa jest tylko w państwie praworządnym. Wolność to „prawo czynienia wszystkiego tego, na co ustawy pozwalają”. Nie każde prawo wzmacnia polityczną wolność a tylko dobre prawa, które uwzględniają ustrój polityczny kraju, jego rozmiar, obyczaje mieszkańców, realia gospodarcze itp.

Wolność polityczna najlepiej rozwija się pod „rządem umiarkowanym”, tam gdzie istnieje cały system hamulców i sił równoważących, które zapobiegają nadużywaniu władzy.

Interes wolności i praworządności wymaga takich środków przeciwwagi w ustroju, by dysponujący władzą nie mógł jej nadużywać, nawet gdyby chciał. To znacznie lepsza gwarancja aniżeli poszukiwanie władców o nieposzlakowanym charakterze. Sedno rzeczy leży w stworzeniu instytucjonalnych ram, które nadużywanie władzy wykluczają automatycznie.

W monarchii absolutnej jednostka pozbawiona jest praw, jeśli w grę wchodzi kolizja z władzą i wolą monarchy. Nie ma ona wtedy ani prawa do wolności religii, ani wolności mienia, ani wolności osobistej. Do króla bowiem należy pełna i całkowita dyspozycja dobrami.

Charakterystyczna cechą monarchii absolutnych był silnie rozbudowany aparat państwowy, całkowicie podporządkowany królowi.

23. JEAN JACQUES ROUSSEAU (1712 - 1778)

Zadebiutował tezą głoszącą, iż społeczeństwo oszukuje i demoralizuje ludzi a człowiek w stanie natury był istotą dobrą, nie czuł potrzeby życia społecznego, miał skromne wymagania i obce mu były namiętności (nie było pychy, która wg Hobbesa popychał ludzi pierwotnych do konfliktów); człowiek zrzeszał się w gromady z powodu klęsk elementarnych, to spowodowało że stał się amatorem wygody, decydujący był rozwój metalurgii i rolnictwa, powstała własność prywatna która jest przyczyną nierówności i stanu wojny; w ten sposób powstała społeczność polityczna przy pomocy umowy - państwo miało chronić słabych, jednak bogaci ich oszukali gdy pojawiła się potrzeba powołania przywódcy; uważa, że powrót do stanu pierwotnego jest niemożliwy i niewskazany, należy jednak usunąć nędzę i niesprawiedliwość przez powrót do zasad umowy; szukał idealnej, wzorcowej formy, która byłaby zgodna z naturalnym poczuciem sprawiedliwości, umowa przynosząca straty (wolność) jednostce i społeczeństwu byłaby sprzeczna z naturą i zdrowym rozsądkiem; tak więc każdy z osobna oddaje swoją wolność i moc pod kierownictwo woli powszechnej; naturalna wolność zmienia się w wolność cywilizowaną, egalitarną, oddając swe przywileje i dobra dostaje je z powrotem chronione przez prawo, wolność jest więc rozwinięta; podkreśla zasadę suwerenności ludu, jej niezbywalność jako prawa naturalnego, także niemożliwa jest delegacja na reprezentanta; jest także niepodzielna, zawsze dotyczy całości narodu, jednak możliwy jest rozdział samych funkcji władzy, odrzucał podział władz Montesquieu; wola powszechna musi oznaczać wolę większości, gdyż społeczeństwo może się mylić co do swego dobra; był przeciwny partiom politycznym, które reprezentują partykularne interesy; ustawy są ważne tylko gdy są wydane z woli powszechnej, to tylko zapewnia wolność; ważną cechą suwerenności jest kontrolowanie rządu: rząd demokratyczny oznacza, że wszyscy i tworzą i wykonują prawa, jednak grozi to dominacją interesów prywatnych nad ogólnymi, sprzeciwia się porządkowi naturalnemu, zakłada ciągłe zwoływanie na zgromadzenia, równość ekonomiczną, jest dobry tylko dla bogów; rząd monarchiczny często nie daje się pogodzić z zwierzchnością narodu, królowie dążą do absolutyzmu i realizacji własnych interesów, brak ciągłości rządu, dziedziczność zaś skazuje na rządy potworów i głupców, oznacza największe ciężary podatkowe (nadaje się do krajów zamożnych); lud może każdą władzę obalić kiedy zechce, nie jest to umowa nieodwołalna; zachęcał władcę do ingerowania w wielką własność i niwelowania dysproporcji, upowszechnienia własności, antyliberalnie; bardzo istotne jest wychowanie obywatelskie, popierał religię państwową.

A) Stan Natury - stan szczęścia bezpowrotnie utraconego przez ludzi; bez potrzeby życia społ.; rozum i namiętność nie były jeszcze rozwinięte; człowiek ani dobry ni zły, bo brak stosunków społ.; izolacja jednostki; wojny są możliwe tylko między społeczeństwami;

B) Społeczeństwo. - opaczność sprawiła, że jednostki zaczęły się łączyć (brak żywności, wylewy rzek...); pierwszy przewrót - powstanie rodziny;

C) Państwo - powstanie własności - pierwotna epoka nierówności; walka, zamęt, z inicjatywy bogatych powstała społeczność polityczną; podziały na bogatych/ biednych; potężnych/ słabych; panów/ niewolników;

D) środki naprawy - usunąć rządze, ucisk, nierówność, nieszczęścia; prawowity rząd republikański - wolność w granicach pr.;

E) Umowa Społ. - ideał nie fakt historyczny; potępienie szkoły pn za możliwość umowy oddającej lud lub jednostki w niewolę; treścią US jest całkowite oddanie się człowieka ze wszystkimi uprawnieniami społeczeństwu dla wszystkich na równych warunkach; posłuch woli powszechnej;

Umowa społeczna jest hipotezą wyjaśniającą pochodzenie władzy i jej prawideł. Jej istotą jest wolność wszystkich. Na jej mocy każdy członek oddaje się zupełnie, wraz ze wszelkimi uprawnieniami całej społeczności (nie tracąc przy tym swej wolności), otrzymując z powrotem te uprawnienia chronione przez państwo. Władza takiej społeczności jest niepodzielna, niezbywalna i nieograniczona, a więc jest suwerenna. Świadczy też o tym fakt, że lud jest jedynym prawodawcą. Wszystko, co ustanowi ciało zbiorowe dotyczy i obowiązuje każdego członka społeczeństwa. Powstałe na mocy umowy społecznej państwo chroni własność, a także inne prawa społeczeństwa.

F) Suwerenność Ludu - niezbywalna, niepodzielna; realizacja polega na częstym zwoływaniu zgromadzeń lud.; wola powszechna w praktyce większość; Podstawowym uprawnieniem jest ustawodawstwo; każdy słucha samego siebie; też kontrola nad rządem; wł. wyk. to tylko urzędnicy; musi wyk. kontrolować suweren;

Umowa społeczna dała początek zasadzie suwerenności ludu. Zwierzchnictwo ludu to wykonywanie woli powszechnej. Wolności i suwerenności nie można nikomu oddać, są one niezbywalne. Suwerenność ludu jest też niepodzielna (Rousseau odrzucił zasadę podziału władz) i nieograniczona. Władza wykonawcza pozostaje zawsze w zależności od suwerennego ludu, tworzącego ustawy przez wyrażenie woli powszechnej, którą niekoniecznie musi wyrażać jednomyślność.

Istotną cechą suwerenności ludu jest jego wyłączność prawodawcza. Jeśli lud przekaże komuś władzę, to w każdej chwili może ją odebrać, gdyż umowa na mocy której ustanawia się rząd nie wiąże na stałe - jest zwykłą ustawą, którą suweren może zmienić.

G) Ekonomika - p. wyrównuje stan posiadania, interwencjonizm państwowy; upowszechnienie wł.; ograniczenie pr. spadkowych do najbliższych krewnych; Wychowanie - gwarancja rządów woli powszechnej; patriotyzm, religia, równość praw i obowiązków obywateli;

Jean Jacques Rousseau o stanie przedpaństwowym.

• Stan natury to stan spokoju i harmonii,

• Ludzie są dobrzy z natury, kierują się miłością,

• Ludzie zależni są jedynie od siły czysto fizycznej, od katastrof ekologicznych,

• Nie ma własności, jest tylko posiadanie.

24. REWOLUCJA AMERYKAŃSKA

Powstanie Stanów Zjednoczonych przebiegało wśród konfliktów społecznych i ideologicznych, antagonizmów wielkich plantatorów i burżuazji względem ogółu ludności. Zbrojne wystąpienie kolonii angielskich w 1775 roku, doprowadziło do przemian, których symbolem stało się uchwalenie 4 lipca 1776 roku w Filadelfii Deklaracji Niepodległości Stanów Zjednoczonych /kraj uzyskał niepodległość/. Nie bez znaczenia pozostawały wpływy i dyskusje doktrynalne Starego Świata w opracowywaniu wizji nowej demokracji.

1. Nurt doktrynalny związany z nazwiskami J.Otisa i S.Adamsa nawiązywał do idei praw naturalnych, których nie może naruszyć ani parlament angielski ani inna władza. Chodziło o ugruntowanie pozycji kolonistów względem rządów angielskich i przekonanie, że nowa społeczność amerykańska tworzy naród zdolny do samostanowienia. T. Paine postulował racjonalność rządów demokratycznych stawiających władzę pod kontrolą narodu-suwerena. Odrzucał formy monarchistyczne rządów, wyżej stawiając ustroje skrajnie republikańskie. Przejęcie władzy przez naród amerykański i uniezależnienie się od Anglii, ustanawiającej hańbiącą podległość.

2. W toku rewolucji amerykańskiej uformowało się skrzydło prawicowe, opierające się na liberalnie nastawionej burżuazji, obejmujące partię tzw. Federalistów, reprezentujących stanowisko bardziej konserwatywne, wypowiadające się przeciwko przyznaniu większych wpływów masom ludzkim. Ustrój polityczny powinien opierać się na cenzusie majątkowym, szczególnie eksponując silną władze prezydenta przy umiarkowanych kompetencjach parlamentu. Tymi drogami zmierzano do zachowania jedności Unii oraz ugruntowania stabilizacji burżuazyjnych stosunków społeczno-politycznych.

3. Nurt demokratyczny - popularny wśród żołnierzy, biedoty miejskiej i części farmerów. T. Jefferson polemizując z federalistami nawiązywał do idei prawnonaturalnych, opowiadając się m.in. za równouprawnieniem Murzynów i Indian, podkreślał znaczenie praw obywatelskich. Najwyższym organem w państwie jest parlament posiadający jako suweren najszersze uprawnienia, co wiązało się z postulatem ograniczenia władzy prezydenckiej. Podkreślał prawo narodu do samostanowienia i walki z polonizmem.. Odrzucał władzę absolutną i despotyzm. Wierzył w postęp społeczny uwarunkowany rozwojem jednostki. Religia jest gwarantem moralności, natomiast moralne cele religii stanowią o jej wartości.

4. Ostateczna postać państwa amerykańskiego była wyrazem kompromisu między odłamami konserwatywnymi i radykalnie demokratycznymi. Dwie zasady: suwerenność narodu i trójpodział władzy. Znamienne jest, że ustrój amerykański odrzucił powszechne prawo wyborcze, ponieważ stany były państwem wolnych właścicieli kraju. Hamilton: przewaga władzy ustawodawczej wymaga, by była ona podzielona, słabość egzekutywy, by była ona wzmocniona” - toruje droge do systemu prezydenckiego.

* * *

Amerykanie uznali prawa natury za fundamentalne, niepodzielne i niezbywalne. Należało tu prawo do życia, do wolności, do własności, do szczęścia oraz do wolnego sumienia. Za ich konsekwencję uważali wolność słowa, pracy, zgromadzeń i petycji. Rząd jest w pierwszym rzędzie dobrowolnym stowarzyszeniem wolnych i równych ludzi, jego naczelne zadanie to ochrona naturalnych praw człowieka. Wartość rządu może być mierzona tylko jego użytecznością, co znaczy, że jest on tym lepszy im gorliwiej strzeże interesów jednostek.

Federaliści - wśród członków tego obozu można spotkać wybitne nazwiska: George Washington, Alexander Hamilton, John Jay, James Madison, Benjamin Franklin - wypowiadali się za silną władzą centralną i zależnym od prezydenta parlamentem, chcieli ograniczyć udział niższych warstw społecznych w życiu politycznym, bronili cenzusu majątkowego.

Na lewicy dominowali demokraci, którzy korzystali z oparcia w żołnierskich masach i pospólstwie miejskim, a także mieli zwolenników wśród farmerów. Ich ideowym przywódcą był Thomas Jefferson, jeden z głównych redaktorów Deklaracji Niepodległości. Jefferson żądał autonomii stanów, szerokich prerogatyw dla parlamen­tu, rozdziału kościoła od państwa, ograniczonej władzy prezydenta, skutecz­nych gwarancji praw obywatelskich. Występował też w obronie Murzynów i Indian.

W rezultacie zaciekłych sporów -nie tylko ideowych -zwyciężyła koncepcja pośrednia, którą można by nazwać wypadkową obu przeciwstaw­nych sobie programów. Doktrynalny wyraz znalazły przede wszystkim dwie zasady: zasada suwerenności ludu oraz zasada podziału władzy.

Państwo nie jest organizacją arbitralną, nie może ono regulować praw jednostek, ani tym bardziej pozbawiać ich wrodzonych, naturalnych praw podmiotowych - państwo jest stróżem tych praw (przede wszystkim zaś stróżem własności).

Ustrój amerykański odrzucił powszechne prawo wyborcze. Nie było to sprzeczne z przyjętą zasadą zwierzchnictwa ludowego, skoro ludem mianowano wolnych właścicieli kraju.

W Ameryce istnieje podział włazy na stanową i władzę federalną.

25. REWOLUCJA FRANCUSKA

Emmanuel J. Sieyes Kim jest stan trzeci?, żyronda - naród istnieje przed prawem, jego wola jest zawsze legalna, w jego skład nie wchodzą pasożytnicze elementy w jakikolwiek sposób uprzywilejowane; Deklaracja praw człowieka i obywatela 26 VIII 1789 r. oparta na amerykańskiej, poglądach Montesquieu, Rousseau, ludzie rodzą się i są wolni i równi wobec prawa, podstawą różnic może być tylko dobro powszechne; naturalnym przywilejem jest też własność, bezpieczeństwo i opór przeciwko uciskowi; nikt nie może wykonywać władzy nie pochodzącej od ludu; ma charakter mieszczański, wprowadzono cenzus (podział na czynnych i biernych obywateli), nie zniesiono ciężarów feudalnych i monarchii; jakobini - J. H. Hebert (lewica) radykalna kontrrewolucja, wojna ludowa aż do zwycięstwa, G. J. Danton (prawica) ograniczenie terroru i rokowania pokojowe, J. P. Marat, M. Robespierre, A. Saint-Just (centrum); opierali się na krytyce konstytucji z 1791 r. żądali faktycznej realizacji haseł wolności, równości, bezpieczeństwa, gwarancji społecznych i prawa do oporu; własność jest instytucją społeczną, regulowaną przez państwo, ograniczona jest prawem drugiego człowieka; chcieli upowszechnienia własności przez ograniczenie wielkich fortun, obywatelem jest ten, kto nie posiada więcej dóbr niż mu ustawy pozwalają; państwo jest zobowiązane zapewnić utrzymanie wszystkim swoim członkom; niezbędnym atrybutem suwerenności ludu jest zgromadzenie, popierali terror rewolucyjny „przeciwko tyranii” i anarchii; Gracchus Babeuf - współpracownik Filipa Buonarottiego, założyciela Sprzysiężenia Równych; istnienie klas jest motorem zjawisk społecznych, własność prywatna powstała w wyniku przywłaszczenia wspólnej; stanem pierwotnym był komunizm, wolność polityczna jest bezwartościowa bez równości ekonomicznej; nie chciał powrotu do pierwotnych form, proponował uspołecznienie wszelkiej własności i produkcję zbiorową, wbrew Rousseau uważał że postęp technologiczny jest pozytywny, pozwoli małym wkładem pracy powszechnej osiągnąć potrzebne rezultaty; zapewni to także udział kobiet w życiu politycznym; domagał się podziału ziemi na równe działki, wprowadzenia opartych na równości komun; uważał że rewolucja jest otwartą wojną klasową; bonapartyzm - Napoleon uważał się za wykonawcę testamentu rewolucji, swoją władzę wywodził z woli narodu, doktryna plebiscytarnej dyktatury szefa narodu, jednostka powołana przez lud uosabia ten lud, odrzucał ideę parlamentaryzmu, rząd jest centrum społeczeństwa, inne instytucje są podporządkowane jemu, wyzwalając rewolucję z radykalizmu społecznego zachował jej zdobycze dla burżuazji.

Edmund Burke i jego argumenty przeciw rewolucji francuskiej.

• Rewolucja to „nienaturalne” zerwanie ciągłości procesu dziejowego, oznacza śmierć społeczeństwa

• Naród to organiczny związek pokoleń przeszłych, teraźniejszych i przyszłych, a więc nie może on egzystować poza swoją przeszłością - bez posłuszeństwa naukom dziadów i ojców - nie ma prawa bez konfrontacji z tą przeszłością przeprowadzić żadnych reform ustrojowych

• Odpowiedzialni za wybuch rewolucji francuskiej popełnili zbrodnię przeciwko przeszłości i tradycji

• Ci, którzy nie oglądają się na swoich przodków, nie patrzą też na swych potomków

„Narody nie mają prawa zmieniać ustroju, gdy tylko tak im się podoba”

* * *

Wielka rewolucja francuska podsumowała wiek oświecenia, reasumowała jego tendencje gospodarcze i społeczne; jego tęsknoty ustrojowe, a także jego konflikty ideowe. Stanowiła uwieńczenie politycznych aspiracji francuskiego mieszczaństwa. Symbolizowała wielkie zwycięstwo wszystkich wrogów tyrani.

Deklaracja praw człowieka i obywatela z 26 VIII 1789r. zawierała podstawy ideowe rewolucji w jej pierwszej fazie. Stanowiła też najważniejszy dokument uchwalony przez Zgromadzenie Narodowe. Mieściły się w Deklaracji rozmaite wątki: 1. Wolność polega na czynieniu tego co nie szkodzi drugiemu, 2. wolność słowa, przekonań religijnych, 3. wolność fizyczna, 4. nietykalność własności (w uzasadnionych przypadkach i za słusznym odszkodowaniem można jednak wywłaszczyć), 5. ustrój państwa musi być konstytucyjny, 6. wobec prawa wszyscy są równi, 7. ustawa może zabronić tylko tego co jest szkodliwe.

Źródłem władzy zwierzchniej jest zawsze naród.

W 1791r. uchwalono konstytucję, która wprowadziła monarchię oraz zniosła absolutyzm i stany.

Rozwój wydarzeń zmierzał ku radykalizmowi.

Narastała nieufność do króla i burżuazji, zwłaszcza po udaremnieniu próby ucieczki Ludwika XVI przez spontaniczną akcję ludową, kiedy burżuazja wprowadziła na ulice wojsko i dokonała masowej rzezi mieszkańców Paryża. Hasło detronizacji króla i ustanowienia republiki stało się powszechne wśród dołów mieszczaństwa po zdradzie króla, który sprowadził na kraj stan wojny z Austrią.

Wydarzeniem wielkiej wagi stało się w 1792 r. zdobycie przez lud paryski, zrozpaczony klęskami wojennymi i wszystkimi ich konsekwencjami, pałacu królewskiego i uwięzienie rodziny królewskiej, a następnie dokonanie samosądu na kontrrewolucjonistach. Rozpoczął się okres najwyższego wzniesienia fali rewolucyjnej, a jej animatorami byli jakobińscy "górale".

Ideologia jakobinów. Definitywnie ideologia jakobinów ukształtowała się w latach 1792-1793. Poddali ostrej krytyce konstytucję z 1791r. Dowodzili, że jej formuły nie mają pokrycia w praktyce, twierdzili, że wprowadzając cenzus majątkowy pogrzebała ona prawa ludu, wytykali jej wieloznaczność.

Jednym z głównych przedstawicieli był Robespierre. Doprowadzili do ścięcia króla. Głosili, że trzeba uchwalić nową konstytucję - jako jej zasady wymieniono: równość, bezpieczeństwo, własność, gwarancje społeczne oraz prawo do oporu przeciwko uciskowi.

Rząd zniósł bez odszkodowania wszystkie istniejące jeszcze ciężary feudalne, popierał nabywanie przez chłopów majątków narodowych, skonfiskowanych kontrrewolucjonistom i kościołowi. Wydał szereg ustaw antyspekulacyjnych. Stwarzał sytuacje sprzyjające upowszechnieniu własności chłopskiej.

Terror stosowany przez jakobinów, miał znieść z powierzchni życia politycznego przeciwników rewolucji. Stał się on faktyczną metodą sterowania społeczeństwem.

W połowie 1794r. dyktatura jakobinów została obalona, a ich przywódcy z Robespierrem na czele położyli głowy pod gilotyną.

Ideologia Bonapartyzmu

Napoleon Bonaparte rozpoczął swoją karierę jako jeden z trzech konsuli, potem został konsulem dożywotnim, następnie cesarzem. Obejmując faktyczne rządy nie zlikwidował parlamentu - ograniczył do minimum jego prawa.

Napoleon ogłaszał się wykonawcą testamentu wielkiej rewolucji, często operował hasłami suwerenności narodu, równości i wolności.

Władzę swoją wywodził z woli narodu - wolą narodu tłumaczył jej rozmiar. Cesarz jest wodzem swego ludu.

Wg niego państwo jest dobrem samym w sobie.

26. NARODZINY I ROZWÓJ KONSERWATYZMU W XVII I XIX WIEKU

Charakterystyka konserwatyzmu - idee wspólne dla wszystkich konserwatystów.

• Lepsza jest zmiana powolna, ewolucyjna, nie rewolucyjna,

• Występowanie elitaryzmu (nie każdy ma te same prawa, gdyż nie wnosi tyle samo do państwa), istnienie elit jest zjawiskiem naturalnym,

• Duża rola tradycji - zasad niepisanych, wg których się postępuje bez względu na to czy są słuszne czy nie; „lepszy stary, sprawdzony przesąd, niż coś nowego, niepewnego, choć nawet prawdziwego”,

• Niewiara w postęp - nie da rady zbudować doskonałego społeczeństwa pomimo wprowadzenia licznych zmian; główne elementy państwa pozostają takie same.

KONSERWATYŚCI: Edmund Burke (1729 - 1797), początkowo wig, w opozycji do Jerzego III, postulował wolność kolonii amerykańskich, Irlandii, pełne prawa dla katolików, zakaz handlu niewolnikami i tolerancję dla homoseksualizmu; pod wpływem Rewolucji zmienił swoje przekonania - Rozważania o Rewolucji we Francji; człowiek jest zakorzeniony w historii i kulturze (religii), błędna jest absolutyzacja racjonalizmu, utylitaryzm nie musi mieć pozytywnych konsekwencji; człowiek jest kształtowany przez środowisko, naród (związek pokoleń), które są nośnikiem zbiorowego doświadczenia; istnieje duże zróżnicowanie tych wspólnot, więc nie ma uniwersalnego ustroju; rozwoju społeczeństw nie można zakłócać zewnętrzną ingerencją; tworzą się one w wyniku pierwotnej umowy człowieka z Bogiem, by później podlegać historii; władca kształtując prawo powinien odwołać się do preskrypcji - odwiecznej zbiorowej mądrości; polityka, wiedza o reformach jest nauką empiryczną, nie można stosować teorii apriorycznych, abstrakcyjnych koncepcji, wymaga wielkiej ostrożności; prawa głoszone w Deklaracji… są właśnie abstrakcyjne, oderwane od rzeczywistości; osobiste cele człowieka możliwe są do zrealizowania tylko w oparciu o wspólnotę; Rewolucja niszczy organiczną tkankę narodu, dopuszcza do rządów ludzi nieprzygotowanych; widzi potrzebę posługiwania się rozumem przy interpretowaniu historii i zasad społecznych, taką umiejętność posiada tylko elita; był zwolennikiem systemu partyjnego, parlamentaryzmu i monarchii konstytucyjnej z równowagą parlamentu i króla, wg niego Chwalebna Rewolucja była zachowawcza, podtrzymująca tradycję ustroju mieszanego; był przeciwnikiem egalitaryzmu, wyborów powszechnych, zróżnicowanie wewnątrz wspólnoty pozytywnie wpływa na jej rozwój; władza, w imieniu Boga, jest zewnętrzna wobec poddanych a więc niezależna i arbitralna; był zwolennikiem liberalizmu ekonomicznego w wydaniu Adama Smitha, nienaruszalności własności prywatnej, powstanie wolnorynkowej gospodarki jest wynikiem ewolucji; Benjamin Disraeli (1804 - 1881), premier z ramienia torysów; głównym celem krytyki był liberalny utylitaryzm i racjonalizm a także idea podmiotowych praw naturalnych; niszczą one dorobek pokoleń, tworzą abstrakcyjne, nierealne idee; pojawienie się nowych klas społecznych, m.in. oligarchów finansowych grozi destabilizacją społeczeństwa; sprawdzać się mogą tylko stare wzorce ustrojowe: król jako głowa państwa i kościoła, dominacja arystokracji ziemiańskiej; odpowiednie miejsce także dla mieszczaństwa i korporacji zawodowych, terytorialnych; liberalne hasła absolutnie wolnego rynku przyczyniają się do szerzenia ubóstwa; negując rolę państwa zacierają jego znaczenie w polityce; Robert markiz Salisbury (1830 - 1903), także premier torysów; ewolucja poglądów, porzucał uznawanie prymatu arystokracji i paternalizmu, duży wpływ idei liberalnych; interesował go problem ochrony interesów właścicieli przy wzroście znaczenia politycznego proletariatu, receptą było prowadzenie polityki zgodnie z tradycją i sposobem myślenia Brytyjczyków, odrzucał więc radykalizm i zmiany rewolucyjne jako ryzykowne i brzemienne w skutkach; uważał, że żadna zmiana nie jest ostateczna (radykalizacja rewolucji) więc lepiej prowadzić reformy stopniowe, kompromisowe; uznawał podmiotową wolność jednostki, jednak nie akceptował demokracji (niedoskonałość natury ludzkiej), prawo ustanawiania podatków mają tylko ci, którzy je płacą; Donoso Cortes (1809 - 1853) początkowo także liberał; Esej o katolicyzmie, liberalizmie i socjalizmie, jego konserwatywna teoria opierała się na ułomności natury ludzkiej; tylko cywilizacja Kościoła jest źródłem prawdy i dobra, filozofia racjonalna nieuchronnie prowadzi do katastrofy; w konfrontacji z liberalizmem i socjalizmem państwo powinno wesprzeć kościół siłą, dyktaturą i prawem (ludzkie nie ma znaczenia, jedynym źródłem jest Bóg); był monarchistą, przeciwnikiem podziału władzy i parlamentaryzmu; Otto von Gierke (1841 - 1921) niemieckie prawo zwyczajowe powinno być podstawą prawodawstwa, jego cechą jest jedność; państwo gwarantuje autonomię jednostki, jest organiczne i korporacyjne, jego podstawę stanowią wspólnoty, od których bierze swą suwerenność; był zapatrzony w średniowiecze, krytykował rozwój kapitalizmu i politykę Bismarcka; Carl Schmitt (1888 - 1986) związany z ideologią nazistowską, kontynuował pracę po wojnie; przekonany był o złej naturze ludzkiej i związanym z nią chaosie w stanie natury; władza powinna być silna, ujawnia się to w sytuacjach kryzysowych, kiedy prawo wiąże ja tylko co do procedur; jest nim związana w czasie spokoju; teoria decyzjonizmu: zanegowanie parlamentaryzmu, rządów prawa, podziału władzy, suwerenności ludu; nie uznawał jednak tradycji i elementów metafizycznych w polityce; celem dyktatury ma być zanik walki i konfliktu między klasami, stabilizacja i porządek; Leo Strauss (1899 - 1973) głosił konieczność powrotu do starożytnych koncepcji filozoficznych; teorie Macchiavellego i Hobbesa podważają priorytet państwa i prawa na rzecz praw podmiotowych jednostek; istnieje stała i uniwersalna podstawa porządku społecznego; uzależnienie polityki od woli człowieka jest przyczyną upadku cywilizacji Zachodu; Irving Babbit (1865 - 1933) twórca „nowego humanizmu”, skupionego na duchowości człowieka, realizującego cnotę umiarkowania, w odwołaniu do filozofii starożytności, średniowiecza i buddyzmu; ideologie nowożytne wprowadziły przeciwstawny humanitaryzm skoncentrowany na fizycznej naturze człowieka, jego konsekwencje to zanik refleksji moralnej, demokratyzacja i utylitaryzm; proponował elitaryzm, reformę amerykańskiego szkolnictwa w duchu klasycznym; T. S. Eliot (1888 - 1965) tylko rządy otwartej, zhierarchizowanej elity kształtującej oblicze epoki mogą zapewnić właściwe funkcjonowanie społeczeństwa i jego instytucji przez ciągłość kultury; chrześcijaństwo, religia jest podstawowym elementem łączącym członków państwa, jego podstawową komórką jest parafia; władza powinna rządzić zgodnie z ideami chrześcijańskimi; konserwatyści polscy - Adam Jerzy Czartoryski, program Hotelu Lambert, ograniczone reformy socjalne, wzmocnienie władzy centralnej, jedność, solidaryzm oparte na religii; Ksawery Drucki-Lubecki, Andrzej Zamoyski, Aleksander Wielopolski łączyli poglądy konserwatywne z programami reform gospodarczych, ideami pracy organicznej, lojalizmem i hasłem szerzenia kultury Zachodu w Rosji; Roman Dmowski kładł nacisk na odrodzenie narodu, czystość rasy, antysemityzm, katolicyzm, negację demokracji, sojusz z Rosją; Antoni Zygmunt Helcel proponował federację narodów słowiańskich pod egidą Austrii z pełną autonomią instytucjonalną; środowisko krakowskiego „Czasu”, Paweł Popiel, istota polskości to tradycja i wiara, państwo jest drugorzędne, także S. Koźmian, St. Tarnowski, R. Starzewski, grupa „stańczyków” J. Szujski, M. Bobrzyński, sprzeciwiali się demonstracjom i konspiracji, przyszłość widzieli w zaangażowaniu w sprawy państwowe, rozszerzenie autonomii Galicji, od lat 70. trójlojalizm, oderwanie od idei federacji słowiańskiej.

KONSERWATYZM - BURKE

Edmunt Burke angielski filozof, publicysta, arystokratyczny liberał. Słynął jako obrońca partyjnego. Do dziś Burke uznawany jest za ojca brytyjskiego konserwatyzmu. Oparł swój negatywny stosunek do rewolucji francuskiej na swoistej koncepcji narodu i tradycji narodowej. Naród - organiczna całość, czerpiąca swe istnienie z długotrwałej tradycji; rewolucja to nienaturalne zerwanie ciągłości procesu dziejowego; żaden naród nie może egzystować poza swą przeszłością; U podstaw tej koncepcji tkwił naturalizm, głoszący przywiązanie do tradycji historycznej.

Konserwatyzm Burke'a wyrażał się m.in. w jego ogromnej niechęci do francuskiej rewolucji. Uważał, że naród to organiczna całość, która czerpie swe istnienie z długotrwałej tradycji, determinującej całe życie teraźniejsze. Odcinał się on od wrogów chrześcijaństwa, którzy zgubili naród francuski. Dowodził, iż źródłem francuskiego „jakobinizmu” była racjonalistyczna filozofia oświecenia.

1)ciągłość historii jest konieczna dla dobra społeczności, z nawiązaniem do teorii organicznych, Boga jako animatora dziejów, czasem nawet czynnego suwerena;

2) człowiek jest istotą kulturową, ukształtowaną dzięki tradycji, wychowaniu i środowisku;

3) poznanie świata nie ogranicza się do rozumu, jego podstawą jest wiara, mądrość pokoleń, autorytety;

4) jednostka nie ma i nie powinna mieć istotnego wpływu na politykę, powinny być tworem procesów historycznych a zmiany winny następować powoli, nie na podstawie woli ludzi; wynika z tego negacja teorii o stanie naturalnym, umowy społecznej, prawach naturalnych, ograniczeniach władzy państwowej; odrzucano kontrrewolucję jako świadome i aktywne ingerowanie w procesy dziejowe.


szkoła historyczna - przeciwnik rewolucji; prawa są dziedzictwem długiego rozwoju hist.; nie można tworzyć prawa rozumem; obrońca systemu partyjnego; Konserwatyzm Burke'a wyrażał się m.in. w jego ogromnej niechęci do francuskiej rewolucji (patrz 50). Uważał, że naród to organiczna całość, która czerpie swe istnienie z długotrwałej tradycji, determinującej całe życie teraźniejsze. Odcinał się on od wrogów chrześcijaństwa, którzy zgubili naród francuski. Dowodził, iż źródłem francuskiego „jakobinizmu” była racjonalistyczna filozofia oświecenia

27. NIEMIECKA SZKOŁA HISTORYCZNA

F. C. von Savigny (1779 - 1861) O powołaniu naszych czasów do ustawodawstwa i nauki prawa, przeciwko przeniesieniu na grunt niemiecki Code Civil , który eliminował czynnik historyczny z prawa; to właśnie z niego kształtuje się prawo, jest irracjonalny, wyraża Volksgeist, podobnie kształtuje się państwo; antyindywidualizm: zachowania jednostek także wynikają z ducha narodu; prawo nie może być uniwersalne, prawo kształtuje się jak naród, przechodzi stadia młodości, dojrzałości, starości i obumierania; pierwotnym stanem jest obyczaj, z którego powstaje prawo zwyczajowe, dwoistość: prawo jest w świadomości narodu oraz jako Juristenrecht, jest nauką porządkującą, odkrywającą prawo zwyczajowe, jest jemu podporządkowane; także Gustaw von Hugo i Georg Puchta, wszyscy byli profesorami uniwersyteckimi; w przypadku kolizji prawa zwyczajowego i pisanego to pierwsze jest silniejsze; wg Puchty jest częścią boskiego porządku świata; oprócz zwyczajowego wyróżnia ustawodawstwo państwa i naukę prawa; prawo ustawowe obowiązuje posiłkowo wobec zwyczajowego; nauka prawa, wykładnia, porządkuje i ożywia świadomość prawną społeczeństwa; na ziemiach polskich przedstawicielem szkoły był Wacław Aleksander Maciejowski.

Niemiecka szkoła historyczna: poglądy o genezie i istocie prawa i ich polityczne konsekwencje.

Była to szkoła profesorska - jej najgłośniejsi przedstawiciele to profesorowie uniwersyteccy. Czerpała z romantyzmu.

Gustav von Hugo w artykule pt. „Ustawy nie są jedynym źródłem prawa” wychodzi z założeń, iż prawo tworzy przede wszystkim historia, powstaje ono w długim rozwoju w sposób samoczynny, niezależnie od aktualnych potrzeb i decyzji człowieka. Prawo powstaje mniej więcej jak reguły gier towarzyskich - bez udziału ustawodawcy, bez decyzji grających. Jednym słowem ich twórcą jest zwyczaj.

Karl Friedrich von Savigny odrzucał prawo natury. Twierdził, iż nauczycielką życia jest historia, albowiem cała teraźniejszość to nic innego jako organiczny wytwór przeszłości (odwołanie do Burke'a i jego konserwatyzmu). Celem powstrzymania niepokojących tendencji występujących w dniu dzisiejszym należy udać się po naukę do wczorajsze, a jeszcze lepiej przedwczorajszej przeszłości. Teraźniejszość w sposób nieuchronny jest uwarunkowana przez przeszłość, to jedyną drogą działania w teraźniejszości jest świadome podporządkowanie się przyszłości przez jej zgłębienie. Przeszłość panuje nad teraźniejszością, jest także wartościowa. Historyzm i irracjonalizm tworzą podstawę poglądów szkoły na prawo. Savigny twierdził, że prawo jest jednym z produktów ducha narodu i rozwija się wraz z rozwojem tego ducha, podobnie jak język, obyczaje i ustrój. Prawo jest zatem częścią życia narodu, znajdującą swój wyraz w jego świadomości. Początkowo prawo jest po prostu częścią ogólnej świadomości narodowej. Później staje się bardziej skomplikowane - można w nim wyodrębnić dwie warstwy norm: 1) normy, które są nadal związane z życiem całego narodu, ogólniejszą świadomością prawną, 2) normy, które wchodzą w skład świadomości prawników. W ten sposób dochodzi do wniosku, że wyróżnia się dwa rodzaje praw: zwyczajowe (dawniejsze, ważniejsze), wyrażające bezpośrednio przejawy świadomości prawnej narodu oraz prawnicze, ukształtowane w rezultacie nauki prawa i w zasadzie odgrywające zasady prawa zwyczajowego.

Ustawodawstwo i kodyfikacje są dopuszczalne tylko w sensie deklaratoryjnym, dla uchwycenia zasad już istniejących, w rezultacie historycznego rozwoju narodowego. Savigny wychodzi więc z założenia, że prawa się nie „tworzy”, lecz „odkrywa”.

Georg Friedrich Puchta dokonał ostatecznej systematyki prawa w szkole historycznej. Wg niego istnieją trzy drogi powstanie prawa:

1. zwyczaj (prawo zwyczajowe), czyli prawo powstałe bezpośrednio w świadomości narodu i objawiające się w jego zwyczajach;

2. ustawodawcza działalność państwa (prawo ustawodawcze), czyli prawo, które obowiązuje wskutek ogłoszonej w sposób legalny woli władzy prawodawczej; moc obowiązująca tego prawa jest słabsza od mocy wiążącej zwyczaju i ma charakter posiłkowy;

3. nauka prawa (prawo prawnicze) ma również charakter posiłkowy, jest to prawo, które powinno zawierać wykładnię zasad obowiązującego prawa pod kątem widzenia ich zgodności z duchem narodu.

Szkoła historyczna miała ogromny wpływ na konserwatyzm polityczny ze względu na swoje konserwatywne poglądy. Podsumowując: państwo nie może być autonomicznym twórcą prawa, ma ono pozostać takim, jakim ukształtowały go dzieje (konserwatyzm), zatem była to pochwała absolutyzmu w ustroju politycznym Niemiec, praw obywatelskich, religii, więzów stanowych. Ideologia ta była klasyczną ideologią wrastania kapitalizmu w feudalizm, czyli tzw. pruskiej drogi do kapitalizmu.

28. IDEALIZM NIEMIECKI - KANT, HEGEL, FICHTE
przeciwstawienie się materializmowi; zachowanie ludzi kierowane jest przez czynnik nadrzędny;

Imanuel Kant - dobro - następstwo pr. moralnego; nie wywodzi się z uznania istoty boskiej; Imperatyw Kategoryczny - postępuje wedle takiej maksymy, którą chcesz uznać za powszechne pr. (nakaz czystego rozumu); Imperatyw Praktyczny - postępuj tak, by człowieczeństwa używać jako celu, nigdy tylko jako środka; Doktryna Wolności - dwie sfery człowieka: fizyczna i moralna; wolność istnieje poza przyrodą, nie da się jej poznać doświadczeniem nie da się ustalić faktu, na podstawie którego orzec by można, że czł. jest wolny; moralność nie wynika z nakazów państwa ani z religii; źródło pr. - dobra wola; pr. wewnętrzne - pr. moralne; zewnętrzne - stanowione; działanie zgodne z pr. - pogodzenie wolnej woli z wolnością wszystkich; dla pr. obojętne są motywy, jakimi się kieruje czł.; można stosować przymus jako gwarancje pr., musi być zgodny z wolnością; wojna tylko jako przywrócenie pokoju; Państwo - w wyniku umowy społ. by uniknąć samowoli; należy do metafizyki; źródłem pr. własności jest stosunek moralny; własność - charakter zewnętrzny; Pr.karne - co jest sprzeczne z wymogami rozumu stanowi przekroczenie pe. zasługuje na karę; oddzielenie moralności od pr.;

Hegel - idea poprzedza świat materialny; pr. rozwoju świata i historii muszą być rozumne i logiczne; motorem rozwoju myśli - bytu jest wolność; Ruch idei - przezwyciężanie sprzeczności; Filozofia Dziejów - historia ludzkości to historia państw; nie ma wolności, jeśli jej sobie nie uświadomimy; silny naród - jeśli walczy o zniesienie rozłamu między nim a resztą świata; wojna - rozwiązywanie konfliktów; myśl powołuje nowe formy, przełamuje tradycję; Państwo - cel sam w sobie; kult p.; odrzucenie idei społ. kontraktu; p. nie jest sumą jednostek; pełna włas. wolność umów; służba p. to pierwszy, najbardziej zaszczytny obowiązek; 3 wł.: ust. rządowa, królewska; akcent na policyjną funkcję p.; połączenie idealizmu obiektywnego z racjonalizmem; idea jako substancja dąży do samorealizacja, urzeczywistnienia wolności i rozumu w świecie; istnieją w historii państwa historyczne, w których ta idea mogła się zrealizować w celu postępu dziejowego; wymaga się od nich wcześniej przygotowania, potęgi, zwycięskich wojen; nie każdy naród może osiągnąć potęgę państwowości, nie każde państwo może pośredniczyć w realizacji idei, każde natomiast czeka proces obumierania; proces rozwoju ujmował dialektycznie, jako nieustanny konflikt; niektóre jednostki odgrywają rolę akuszerów historii, ich losy są wplecione w rozwój ludzkości; wszystkie inne mogą odegrać podobną rolę jako część społeczeństwa obywatelskiego, które nie zastępuje lecz wspiera państwo przez efektywną działalność gospodarczą, stowarzyszenia, korporację i sądownictwo; rozwój wolności odbywa się w psychice człowieka, wiąże się z samowiedzą, samorealizacją, ogarnia coraz szersze kręgi społeczeństw; państwo powinno w pełni kreować prawa, wywodzić je z absolutnej idei prawa, w procesie dialektycznym powstaje moralność społeczna, oparta na moralności, będąca manifestacją wolności (objawia się u ludzi rozumnych przez posłuszeństwo prawu); proponował podział władzy na prawodawczą, rządową i książęcą, dominującą, która powściąga partykularne dążenia jednostek; dziedziczną monarchię konstytucyjną jako ustrój, społeczeństwo stanowe.

Fichte - rewolucja - logiczna konsekwencja błędów przeszłości (niewoli myśli i słowa); człowiek sam sobie wyznacza pr.; tylko jednostka jest suwerenem; moc obowiązująca pr. bierze się z ich dobrowolnego przyjęcia; Odszukanie wolności, bez sięgania do rewolucji; zamiast rewolucji - oświata;

* * *

Idea wyłania z siebie świat ażeby przez stopniowe realizowanie się w toku historii ludzkości, dojść do samowiedzy.

Siłą sprawczą, która wyłoniła świat, był rozum, przeto prawa rozwoju świata materialnego, podobnie jak prawa rządzące historią, muszą być rozumne, logiczne.

Rozum chcąc się rozpoznać i realizować w świecie, który sam wyłonił z siebie, nie może poprzestać na przyrodzie - z tej racji, że ta, będąc pozbawiona historii, nie może osiągnąć świadomości! wolności. Tylko człowiek tworzy historię; tylko on może realizować wolność w swych instytucjach i zyskać uświadomienie sobie tej wolności.

W ten sposób Hegel przekształcił ideę w samodzielną, duchową substancję i nadał jej miano absolutnego ducha. Cała przyroda ma swe źródło w tym duchu.

Ruchu idei nie traktował on jako harmonijnego ruchu po prostej, lecz widział jego istotę w ustawicznym procesie przezwyciężania sprzeczności, wyłonionych przez poszczególne etapy rozwijającej się myśli.

Przeniesienie heglowskich założeń filozoficznych na grunt rozważań o społeczeństwie, państwie i prawie, przyniosło rezultaty w ostatecznej instancji wprawdzie fałszywe, ale zarazem niezwykle owocne.

Filozofia dziejów. Hegel był autorem swoistej koncepcji filozofii dziejów. Historia ludzkości jest historią państw; ale ponieważ państwo stanowi wcielenie wolności, przeto i dzieje powszechne są historią wolności, ściślej - wolności uświadomionej. Realizowanie się uświadomionej wolności przebiegało w dziejach ludzkich etapami. Na początku, w orientalnych despocjach, świadomość wolności miał tylko jeden człowiek ­był nim despota. Inni ludzie to w istocie rzeczy niewolnicy, skazani na kaprysy władcy. Inaczej w państwach greckich oraz imperium rzymskim: tam świadomość wolności była już udziałem większej grupy ludzi, choć jeszcze nie wszystkich. Wszystkim ludziom przyniosło uświadomioną wolność dopiero chrześcijaństwo.

Dialektyka historii polega właśnie na tym, że każdy naród-państwo przechodzi swą młodość, dojrzałość, wiek starczy i każdy musi kiedyś umrzeć. Dialektyka życia społecznego wymaga od narodu walki o miejsce w świecie. Naród może być silny tylko wtedy jeżeli aktywnie walczy o zniesienie rozłamu, jaki istnieje między nim a resztą świata. Była to pochwała wojny jako środka rozwiązywania konfliktów międzynarodowych.

Państwo. Teza o państwie-narodzie i państwie-synonimie wolności prowadziła Hegla do kultu organizacji państwowej. Istnienie państwa jest społeczną koniecznością. Państwo nie stanowi środka służącego jakimś innym celom - państwo jest celem samym w sobie.

Hegel odrzucał ideę społecznego kontraktu jako źródła władzy państwowej; protestował też przeciwko koncepcji państwa jako sumy jednostek zamieszkującej określone terytorium.

29. DOKTRYNY LIBERALNE

Generalne założenia liberalizmu:

1) racjonalizm, nieograniczony w możliwościach rozum jest motorem postępu,

2) indywidualizm, rozum przynależny jest jednostce, więc jej korzyść zajmuje najważniejsze miejsce w ocenie ustroju państwa, także utylitaryzm i aktywizm jednostki,

3) wolność osobista, polityczna i gospodarcza (leseferyzm), pozytywna i negatywna, realizowana do granic wolności innych jednostek, tolerancja,

4) własność, jej nienaruszalność bądź maksymalne ograniczenie ingerencji państwowej, pozostaje w ścisłym związku z wolnością,

5) państwo działające w granicach prawa, ze ściśle ograniczoną władzą, wykonujące swe zadania stanowczo i perfekcyjnie.

Liberalizm - elementy charakterystyczne dla doktryn liberalnych.

• Rozmaicie rozumiana niechęć do królewskiego absolutyzmu

• Wielkie rewolucje: angielska, amerykańska i francuska sprawiły, że liberalizm stał się ideologią mieszczaństwa jako siły panującej politycznie

• Doktryna najbardziej typowa dla kapitalizmu w jego stadium wolnokonkurencyjnym

• Zasada leseferyzmu - gospodarka rozwija się najlepiej przy pełnej swobodzie gospodarczej jednostek, bez ingerencji państwa

• Człowiek to jednostka gospodarująca (homo oeconomicus), która dąży do maksymalnego zysku lub zmniejszenia strat

• Człowiek produkujący działa w idealnych warunkach: nieograniczonej własności prywatnej, całkowitej wolności umów, doskonałej znajomości sytuacji na rynku, całkowicie racjonalnego postępowania w stosunkach społecznych

• Skrajny indywidualizm, utylitaryzm

• Państwo to stróż nocny, chroniący własność prywatną, czuwający nad przestrzeganiem zasad porządku publicznego

• Podkreślanie praw politycznych jednostki, autonomii myśli i sumienia, wolności słowa i druku, prawa jednostki do zrzeszania się i do wyboru zawodu

• Podejmowanie problemu równości praw politycznych

• Wspieranie konstrukcji demokracji politycznej (liberalizm demokratyczny = demoliberalizm)

Liberalizm katolicki: Felicite de Lamennais (1782 - 1854), ultramontanin, potępiany przez kościół; przekonania liberalne dotyczące kościoła miały na celu włączenie go w życie społeczne, pozbawienie papieża władzy świeckiej podniosło by jego autorytet; interpretował religię chrześcijańską jako propagandę wolności, wola ludu jest prawdziwą wiarą, zawsze zgodną z wolą Boga; proponował wyposażyć samorządy w pełną autonomię; zgadzał się z oddzieleniem kościoła od państwa, polityczną wolnością dla katolików; jednak wolny rynek i indywidualizm są sprzeczne z duchem katolicyzmu, jest on z zasady społeczny; Charles de Monatalembert (1810 - 1870) podobnie chciał oprzeć politykę na fundamencie wiary; szkolnictwo konfesyjne powinno przygotowywać do życia społecznego; był zwolennikiem demokracji, rozdziału kościoła od państwa (Wolny Kościół w wolnym państwie), wolności poglądów; lud był pierwotnym suwerenem, demokracja gwarantuje zaporę przed absolutyzmem i wolność kościoła; John Emerich Acton (1834 - 1902) wolność jest najważniejszą kategorią, prześledził jej rozwój od teokracji żydowskiej - chrześcijaństwo pozwoliło zrealizować ją w pełni; istotą wolności w tej religii jest autonomia w dociekaniu prawdy, która jest jedna i poznawalna; wolność, liberalizm zawsze pozostają w stałym związku z chrześcijaństwem, Kościół ma też w tym swój udział; absolutyzm jest najbardziej niebezpiecznym zjawiskiem i dla państwa i dla kościoła; był zwolennikiem systemu przedstawicielskiego i ciał pośredniczących, decentralizacji, nie utożsamiał demokracji z równością, przed którą przestrzegał (także przed nacjonalizmem).

Benjamin Constant.

Constant uważał, że własność prywatna to podstawowe prawo człowieka, a ochrona tego prawa to główne zadanie państwa. Udziału we władzy nie można odrywać od własności. Legitymacją udziału we władzy są własność i wykształcenie.

Fundamentalnym pojęciem w jego doktrynie była wolność. Nie była ona identyczna z zasadą zwierzchnictwa, ani z jakimś abstrakcyjnym prawem natury. Wolność to ściśle sprecyzowane prawa podmiotowe, indywidualne, przysługujące jednostce z tej racji, iż jest ona obywatelem w państwie, przez państwo chronionym.

Inaczej niż w starożytności, nowożytna wolność to zwycięstwo jednostki-indywiduum nad władzą państwową oraz nad społeczeństwem, nad masami, które chciałyby sprawować zwierzchność nad mniejszością. Większość ma prawo zmusić mniejszość do poszanowania porządku. Wolność jest uprawnieniem indywidualnym, polegającym na podległości jedynie ustawom.

Nie można szukać władzy suwerennej poza jednostką. Nie ma jej ani naród, ani jego przedstawiciele w parlamencie, ani król, ani państwo. Granice wszelkiej władzy są wyznaczone przez sprawiedliwość oraz prawa jednostek. Constant odrzucał zasadę suwerenności ludu. Poddał krytyce teorię umowy społecznej Rousseau. Uważał, że suwerenność istnieje tylko jako coś ograniczonego i względnego

Główne dzieła: „O monarchii konstytucyjnej i rękojmi władz publicznych”, „Wykład polityki konstytucyjnej”

Naczelną wartością dla Constanta jest wolność jednostki. Wolność dla Constanta ma dwa wymiary: wolność od i wolność do. Wolność od - to wolność od przymusu i bezprawia; i wolność do - to wolność do swobodnego wyrażania opinii, do swobodnego dysponowania swoim majątkiem, wolność do nietykalności osobistej, wolność do publikowania swoich poglądów, do zrzeszania się. Wolność ta ma wymiar głębszego charakteru, niż jak to było u wcześniejszych myślicieli. Wolność objawia nam się jako określone prawo podmiotowe jednostki, przysługujące jej z racji swojego urodzenia. Ze szczególną sympatią Constant darzył wolność do wyrażania swojej opinii - O społeczeństwie demokratycznym, o ustroju wolnościowym świadczy w szczególności wolność prasy, stanowi ona przesłankę zaistnienia wolności w innych fragmentach życia społecznego. Posługiwanie się przymusem w sferze ideologii uderza w wolność jednostki. Jednostka powinna mieć prawo do wyrażania swoich poglądów.

Beniamin Constant zaproponował podział władzy - różniła się ona znacznie od znanego wzorca monteskiuszowskiego. Constant podzielił władzę na 6 stopni:

1. władza reprezentacji trwałej - dożywotnio mianowani arystokraci

2. władza reprezentacji opinii - posłowie wybierani w wyborach cenzusowych,

3. władza królewska - król ma panować a nie rządzić,

4. władza wykonawcza - należała do ministrów,

5. władza sądowa,

6. władza municypalna - samorządowa.

Władza wykonawcza miała należeć do ministrów i organów samorządowych. Uzasadnienie władzy municypalnej tkwiło u Constanta w jego ogólnym pojęciu wolności. Kierownictwo sprawami całego narodu - stwierdzał - należy do wszystkich, tzn. do reprezentacji całego narodu. Ale o tym, co dotyczy tylko jego części, może decydować tylko ta część, podobnie jak to, co wiąże się z jednostkami, powinno być pozostawione jednostkom. Dlatego nie może być mowy o jakimś stosunku zależności władzy lokalnej od władzy wykonawczej. Gdyby ta ostatnia mieszała się do spraw samorządu, naruszałaby swoje uprawnienia.
Constant uważał, że własność prywatna to podstawowe prawo człowieka, a ochrona tego prawa to główne zadanie państwa. Udziału we władzy nie można odrywać od własności. Legitymacją udziału we władzy są własność i wykształcenie. Fundamentalnym pojęciem w jego doktrynie była wolność. Nie była ona identyczna z zasadą zwierzchnictwa, ani z jakimś abstrakcyjnym prawem natury. Wolność to ściśle sprecyzowane prawa podmiotowe, indywidualne, przysługujące jednostce z tej racji, iż jest ona obywatelem w państwie, przez państwo chronionym. Inaczej niż w starożytności, nowożytna wolność to zwycięstwo jednostki-indywiduum nad władzą państwową oraz nad społeczeństwem, nad masami, które chciałyby sprawować zwierzchność nad mniejszością. Większość ma prawo zmusić mniejszość do poszanowania porządku. Wolność jest uprawnieniem indywidualnym, polegającym na podległości jedynie ustawom. Nie można szukać władzy suwerennej poza jednostką. Nie ma jej ani naród, ani jego przedstawiciele w parlamencie, ani król, ani państwo. Granice wszelkiej władzy są wyznaczone przez sprawiedliwość oraz prawa jednostek. Constant odrzucał zasadę suwerenności ludu. Poddał krytyce teorię umowy społecznej Rousseau. Uważał, że suwerenność istnieje tylko jako coś ograniczonego i względnego.

Dla Constanta wolność nie jest identyczna z zasadą zwierzchnictwa, jest to wyzwolenie od przymusu i bezprawia. Wolność to prawa podmiotowe, indywidualne, przysługujące jednostce z racji, iż jest ona obywatelem w państwie. Granicą wolności jest wolność drugiego człowieka. „Wolność pozytywna” to taka, którą posiadały jednostki w starożytności. Jej przejawem był tam bezpośredni udział we władzy zwierzchniej (stanowienie prawa, zasiadanie w rządzie, organie przedstawicielskim). Jednostka będąc zwierzchnikiem w sprawach politycznych pozostała niewolnikiem w sferze stosunków prywatnych. Była obywatelem, kiedy współrządziła, choć skrępowana była jako poddany. Jednostka znajdowała się w ścisłej zależności bytowej i ekonomicznej od państwa. „Wolność negatywna” to wolność nowożytna. Nowożytność to zwycięstwo jednostki nad władzą. Wolność jest tu uprawnieniem indywidualnym, polegającym na podległości jedynie ustawom. Nawet najbardziej suwerenna władza nie może nam nic narzucić.

Jeremy Bentham

Przeszedł jako twórca utylitaryzmu.

Dzieła: „Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa”.

Podstawa teza Benthama to teza, powzięta od Epikura myśli starożytnej, że celem człowieka jest unikanie bólu i dążenie do przyjemności. Miarą życia jest szczęście, każdy człowiek powinien dążyć do szczęścia. Działania ludzi są wtedy moralne wtedy kiedy człowiek zaspokaja swoje przyjemności. Bentham był przekonany, że jednostka zaspokajając swoje przyjemności działa dla zaspokojenia przyjemności całego społeczeństwa.

Bentham był autorem zasady najwyższej szczęśliwości, która brzmiała: jak najwięcej szczęścia dla jak największej ilości jednostek. Utylitaryzm Benthama posiadał charakter ilościowy.

Celem państwa, celem prawa powinno być dawanie szczęścia. Najwyższą zasadą prawa powinna być zasada najwyższej szczęśliwości. Tą maksyma państwo i prawo powinno się kierować. Najlepszym ustrojem, który by zapewnił panowanie tej zasady była demokracja. Tylko pod rządami demokratycznymi największe szczęście dla największej ilości ludzi jest najwyższym celem władzy państwowej.

Bentham przeszedł do historii myśli liberalnej jako radykał. Na przełomie XVIII i XIX w. radykałami nie byli socjaliści. Bentham jako radykał domagał się likwidacji monarchii, twierdził, że król reprezentuje tylko swoje, egoistyczne interesy i domagał się likwidacji izby lordów - arystokracja także nadużywa swojej władzy.

Wszystkie wiadomości docierają za pomocą zmysłów; przyjemność i przykrość są równoznaczne z pojęciami dobra i zła, za najwyższe dobro stawia szczęście jednostki, każda w ogólnym rozrachunku liczy się tak samo; nie ma sprzeczności między interesem jednostkowym a społecznym a istotą przyjemności nie jest ograniczony egoizm: również działanie na rzecz innych; jest ona także rozłożona w czasie, na konsekwencje działania; wyprowadzał wniosek o atomizmie społecznym i politycznym, co powodowało poparcie dla demokracji; także istnienie i działanie organów państwa opiera się na utylitaryzmie: przyjemności rządzących i rządzonych; prawo państwa rozciąga się także na likwidację dysproporcji majątkowych; prawo pozytywne jest warunkiem stabilności państw, negował uniwersalizm w tej kwestii; prawo realizuje zadania wychowawcze, prewencyjne, powinno oddziaływać na motywację, istotny jest wpływ opinii publicznej (prasy) na działalność ustawodawczą państwa; współpracowali z nim David Ricardo (teoria renty gruntowej) i Thomas Malthus (produkcja żywności a przyrost naturalny).

W ujęciu Benthama utylitaryzm oznaczał przejęcie aksjomatu, że człowiek aprobuje to, co jest dla niego pożyteczne, czyli to, co mu sprawia przyjemność. Do takiego wniosku doszedł analizując psychikę ludzką. Głosił on zasadę równości wszystkich ludzi oraz podobieństwo ich do natury. Był wyrazicielem swoistego hedonizmu etycznego, wedle którego moralne jest tylko postępowanie zwiększające w skali ogólnej sumę przyjemności, a zmniejszające sumę cierpień. Czyny i stosunki ludzkie powinny być oceniane ze względu na realny pożytek, jaki przynoszą jednostce i społeczeństwu.

Społeczeństwo to luźny agregat jednostek (atomizm społeczny). Nie ma dobra społecznego, które byłoby niezależne od dobra poszczególnych jednostek. Podstawowe interesy ludzi dadzą się sprowadzić do wspólnego mianownika. Rozumne dążenie do osobistego szczęścia, działanie zgodne z własnym interesem przyczynia się do zwiększenia dobra ogółu i jego pomyślności. Bentham zbudował swój system etyki utylitarystycznej, którego normę naczelną nazwał zasadą użyteczności (najwyższej szczęśliwości) - postępowanie ludzi jest moralne tylko wtedy, gdy prowadzi w danych okolicznościach do największego szczęścia największej liczby ludzi. Zasada ta wyrażała etyczną funkcję prawa w społeczeństwie oraz stawała się podstawowym zadaniem państwa. Za środek prowadzący do urzeczywistnienia zasady użyteczności Bentham uważał racjonalne prawodawstwo. Prawo jest racjonalne kiedy jest użyteczne, użyteczne zaś gdy potrafi obywatelom zapewnić bezpieczeństwo, obfitość posiadania oraz równość.

Bentham aprobował ustrój demokracji politycznej, bo tylko w takim ustroju interesy rządzących i rządzonych są identyczne - tylko tam realizuje się zasada użyteczności. Był on zdecydowanym wrogiem monarchii, w której widział anachronizm; wg niego ustrój monarchiczny zawsze prowadzi do nierówności.

John Stuart Mill: (1806 - 1873) Był synem Jamesa Milla, jednego z radykalnych filozofów-utylitarystów, ściśle związanym z nauką Benthama. Sam odebrał bardzo głębokie i rozległe wykształcenie.

Dzieła: esej „O wolności”, „Rozważanie o rządzie reprezentacyjnym”, „Utylitaryzm”, O rządzie reprezentacyjnym”;

Twórca doktryny demoliberalnej, nie utożsamia przyjemności ze szczęściem, wprowadza pojęcie sprawiedliwości, najistotniejszy element moralności, istnieją działanie będące celem samym w sobie, powodujące rozwój osobowości; ten rozwój daje wolność, ograniczona jest zaś przez narzucanie woli i wzorców przez większość; główny nacisk należy aktualnie położyć na liberalizację obyczajów; prawo powinno być regulatorem, strzegącym dobra ludzkości, nie wkraczając w sprawy osobiste ludzi; jedynym wyjątkiem jest działanie zmierzające do ograniczenia swojej wolności; dotyczy to przede wszystkim wolności słowa; ważne jest natomiast nauczenie ludzi korzystania z wolności, dopóki tej umiejętności nie posiądą, odpowiednia jest władza autokratyczna; tworzenie instytucji państwowych jest procesem świadomym, rodzącym odpowiedzialność obywateli; proponował jawne wybory dla uniknięcia korupcji, cenzus wykształcenia i majątkowy, reprezentację mniejszości; pola aktywności państwa: bezpieczeństwo, sprawne funkcjonowanie ekonomiczne oraz działania niekonieczne - uprawnione gdy mają na celu edukację, aktywizację obywateli.

Naczelnym pojęciem dla Milla było pojęcie wolności. Ową wolność Mill interpretuje odmiennie niż inni jego przedstawiciele. Wolność dla Milla to wewnętrzna sfera świadomości. Na ową wolność składają się trzy czynniki:

1. wolność sumienia, czyli wolność myśli i uczucia,

2. swoboda gustów i zajęć - opracowanie planu naszego życia zgodnie z naszym charakterem, wolność do działania jak nam się podoba pod warunkiem ponoszenia konsekwencji za nasze postępowania,

3. swoboda do zrzeszania się jednostek - swoboda do łączenia się w każdym celu nie przynoszącym szkody innym.

Pisał: jeżeli cała ludzkość, z wyjątkiem jednego człowieka, myśli to samo i tylko ten jeden człowiek byłby odmiennego zdania ludzkość by była równie uprawniona do narzucania mu milczenia co on, gdyby miał ku temu władzę, do zamknięcia ust całej ludzkości”. Nikt nikogo nie może do niczego zmuszać.

Wolności zaczyna jednak zagrażać poważne niebezpieczeństwo. Mill twierdził, że zagrożeniem może być całe społeczeństwo. To cale społeczeństwo może tyranizować jednostkę, jego umysł. To całe społeczeństwo trafia w wewnętrzną sferę świadomości, Mill nazywa to tyranią większości. Owa większość posługuje się różnymi technikami aby zniewalać umysły jednostek. Posługuje się takim tendencyjnym narzędziem jakim jest opinia publiczna. W jaki sposób zabezpieczyć ową opinię? Najlepszym sposobem, wg Milla, jest ustanowienie rządu reprezentacyjnego. Rząd reprezentacyjny oznacza, że „cały naród wykonuje z pośrednictwem deputowanych, wybieranych okresowo, władzę najwyższej kontroli”. Mill stwierdza, ze owy rząd reprezentacyjny ma dbać o autonomię jednostki. W systemie reprezentacyjnym są najbardziej widoczne pragnienia jednostek. Mill widział krystalizujący się już podział współczesnego społeczeństwa kapitalistycznego na dwie przeciwstawne grupy: pracujących i żyjących z owocu pracy. Stwierdzał, że posiadacze nie są już członkami klas średnich. Wierzył, że państwo i jego rząd reprezentacyjny, czyli ustrój liberalny to najlepsza ochrona interesów większości klas i większości jednostek. Istnieje kolizja interesów między zbiorowością, społeczeństwem, a jednostką. Trzeba więc wytyczyć granicę dla zabezpieczenia interesów jednostek, która by ją chroniła zarówno przed despotyzmem, jak i przed tyranią większości. Taką rolę miał spełniać właśnie rząd reprezentatywny.

John Stuart Mill o zasadach utylitaryzmu.

Mill w 1827 r. założył w Londynie Towarzystwo Utylitarystyczne. Jego liberalizm był sceptyczny i krytyczny, dopuszczał już odejście od zasady nieingerencji państwa. Mill odrzucił tezę, że wszystkie przyjemności są równe i wprowadził rozróżnienie przyjemności wyższego i niższego rodzaju. Uważał użyteczność „za ostatnią instancję we wszystkich etycznych kwestiach; ale musi to być użyteczność w najszerszym znaczeniu tego słowa, ugruntowana na niezmiennych interesach człowieka jako istoty postępowej”. Rozwinął on własną teorię utylitaryzmu, związaną z egoizmem i altruizmem jako dwoma czynnikami kierującymi ludzkim postępowaniem. „Nie ma motywów postępowania, których by utylitaryzm nie mógł wykorzystać.”

Stosunek J. S. Milla do powszechnego prawa wyborczego i demokracji.

Mill popierał mieszczańsko-demokratyczny model ustroju państwa. Droga do wolności prowadzi nieuniknienie do wolności sumienia i wolności opinii. Prawa do tych wolności należą do praw tkwiących w naturze człowieka i nie można go ich pozbawić. Człowiek wolny powinien ograniczać swą wolność tylko w takim stopniu, w jakim ona przeszkadza innym. Państwo to stróż interesów jednostek, władza może ingerować tylko tam, gdzie dzieje się krzywda innych. W nowych okolicznościach państwo nie może być siłą bierną. Państwo musi być organizacją silną i prężną, a także bardziej aktywną w stosunku do swych obywateli. Mill miał na uwadze interes posiadających. Był szczerym demokratą - walczył o powszechne prawo wyborcze, domagał się zniesienia dyskryminacji kobiet, itp.

Smith

Był wprawdzie bardziej ekonomista niż teoretykiem, niemniej jego fundamentalne dzieło „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów” zawierało niezwykle jasny obraz zasad liberalizmu politycznego.

Smith wyszedł z założenia, że człowiek ze swojej natury jest egoista. Rozsądny egoista świadczy wobec drugiego człowieka korzyści, gdyż w ten sposób realizuje swoje własne interesy. Dlatego interesy społeczeństwa stanowią dla niego sumę interesów indywidualnych. Społeczeństwo to zbiór jednostek, które nawzajem świadczą sobie usługi. Ten pogląd już był znany na początku oświecenia. Jeżeli jednostka załatwia swoje, egoistyczne potrzeby działa dla dobra całego społeczeństwa. Zatem państwo powinno ustanawiać tylko pewnego rodzaju reguły, które by popychały człowieka do działania.

Społeczeństwo - zespół luźno powiązanych jednostek, jego analiza powinna się opierać na badaniu jednostek; ustrój społ. rodzi się spontanicznie; gospodarką rządzą jednak pr. obiektywne; najlepszą obroną pr. jednostki jest wolna konkurencja; interwencja p. na prośbę jednostki lub gdy zakłucenie porządku;

* * *

Liberalizm a demokracja.

Bycie liberałem nie oznacza pełnej aprobaty demokracji. Liberalizm polityczny nie jest równoważny z liberalizmem ekonomicznym.

Liberalizm demokratyczny zatriumfował dopiero w drugiej połowie XIXw. Zaznaczył się właściwie dopiero w twórczości Milla i Tocqeville'a.

I. LIBERALIZM POLITYCZNY XIXw. - klasyczny.

Beniamin Constant - Francuz

Twierdził, że własność prywatna to podstawowe prawo człowieka, a ochrona tego prawa to główne zadanie państwa.

Wprowadził pojęcie „Wolności pozytywnej” i „Wolności negatywnej”

Wolność pozytywna to wolność i prawo uczestniczenia w życiu politycznym.

Wolność negatywna to wolność od państwa. Wolność sumienia i wypowiedzi, swoboda wyboru zajęcia.

Wygłosił wykład „O wolności starożytnych w porównaniu wolności współczesnej” - starożytni uważali się za wolnych gdy stanowili prawo (które mogło wkraczać w prywatność). Współcześni czują się wolni gdy państwo nie wkracza w ich prywatność.

Dla Constanta ważniejsza jest wolność negatywna. Władza nie może przekroczyć wolności negatywnej - istota własności nie może być zmieniana ustawami..

Odrzucił zasadę suwerenności ludu.

Ustrój miał opierać się na podziale władz. Teoria podziału władz Constanta wykazywała znaczne odchylenia od znanego wzorca monteskiuszowskiego. Różnice te odzwierciedlały zmiany w faktycznym ustroju Francji po 1789 r. oraz poważny awans polityczny burżuazji.

Podział władzy - sześć rodzajów władz:

• władza ustawodawcza - reprezentatywna stała (wyższa izba - dożywotnio)

• władza ustawodawcza - reprezentatywna opinii (niższa izba - z wyborów)

• władza wykonawcza królewska

• władza wykonawcza ministerialna

• władza municypalna (lokalna/samorządowa)

• władza sądowa

Liberalizm angielski odwoływał się do filozofii utylitaryzmu - dobre i moralne jest to co sprawia przyjemność; złe i niemoralne jest to co sprawia przykrość.

Człowiek z natury pragnie zwiększać swoją przyjemność i zmniejszać przykrość.

Jeremy Bentham - Anglik

Reprezentował liberalizm w jego najbardziej nieskazitelnej i pełnej postaci(tzw. „czysty chemicznie”).

Twierdził, że człowiek aprobuje to, co jest dla niego pożyteczne, pożyteczne zaś jest to co mu sprawia przyjemność. Moralne jest tylko postępowanie zwiększające w skali ogólnej sumę przyjemności, a zmniejszające sumę cierpień. Człowiek sporządza rachunek przyjemności lub przykrości - społeczeństwo jest sumą jednostkowych rachunków. Zasadą jest wolność jednostki - każda jednostka sama umie przeprowadzić swój rachunek.

Zasada użyteczności wyrażała etyczną funkcję prawa w społeczeństwie oraz stawała się podstawą skutecznej, racjonalnej polityki, która ma zabezpieczać rozwój ekonomiczny społeczeństwa.

W demokracji interesy rządzących i rządzonych są identyczne.

Wolna konkurencja jest kluczem zapewniającym jednostce (w konsekwencji również społeczeństwu) pomyślność i szczęście.

John Stuart Mill - Anglik

Napisał „O rządzie reprezentatywnym” i „Utylitaryzm”.

Odrzucił tezę, że wszystkie przyjemności są równe i wprowadził rozróżnienie przyjemności wyższego (oparte na altruizmie) i niższego (oparte na egoizmie) rzędu.

Punktem wyjścia systemu Milla był indywidualizm. Celem rozważań było zapewnienie wolności pojętej jako indywidualna odrębność jednostki.

Ustrój liberalny to najlepsza ochrona interesów większości klas i większości jednostek.

W sferze wolności jednostki umieścił - wolność sumienia, myśli, uczucia, osądu i swobodę zrzeszeń i stowarzyszeń. Wolność to prawo robienia wszystkiego, pod warunkiem że nie szkodzi się innym. Wolność jest warunkiem postępu. Wolność jednostki jest szczególnie ważna w demokracji - po to by nie zatracić indywidualizmu.

Prawdziwa demokracja to nie dyktatura większości, a rządy większości z poszanowaniem praw mniejszości. Rządzić powinni reprezentanci klas. Państwo powinno działać tylko tam gdzie nie podoła jednostka. Pomoc socjalna sprzyja demoralizacji i nadmiernej populacji. Domagał się powszechnego prawa wyborczego, oraz zniesienia dyskryminacji kobiet.

Tocqueville - uważał, że przyszłość należy do demokracji - bał się, że zamieni się ona w tyranię.

Równowagą dla demokracji są dobrowolne zrzeszenia.

II. LIBERALIZM PO I W.ŚW. - początek XXw.

Liberalizm socjalny

W początku wieku niektórzy liberałowie - dla których najwyższą wartością pozostawała wolność - zakwestionowali tradycyjną liberalną definicję wolności, która przede wszystkim była wolnością jednostki - od państwa i jego ingerencji. Zdawano sobie sprawę, że wolność, pojmowana jako ograniczenie państwa do roli stróża nocnego prowadzi do powstania monopoli, które skutecznie likwidują możliwość wolnej konkurencji. Toteż niektórzy liberałowie zaczęli rozpatrywać także społeczne aspekty wolności i wyraźnie dostrzegać, że istnieje związek między wolnością a równością.

Leonard Habhouse - Anglik.

Napisał „Liberalizm”.

Wolność nie oznacza prawa do czynienia tego, co się chce, ale oznacza prawo do wolności takiej samej jaką cieszą się inni członkowie społeczeństwa. Wolność jest możliwa gdy jest ograniczona normami prawnymi.

Własność nie jest nadawana przez naturę i że ludzie nigdy nie mogliby zostać właścicielami i cieszyć się swą własnością, gdyby nie odpowiednie instytucje spo­łeczne.

We własności tkwią elementy społeczeństwa:

- własność jest gwarantowana przez państwo

- własność korzysta z zasobów siły roboczej

- popyt na towary jest rezultatem osiągniętego poziomu przez społeczeństwo.

Argumenty Hobhouse'a nie zmierzały do jakiegokolwiek socjalizmu, natomiast stanowi­ły wsparcie dla aktywnej polityki podatkowej i domagania się pieniędzy czy części dochodów prywatnych właścicieli na rzecz państwa.

John Maynard Keynes

Jeden z twórców Międzynarodowego Funduszu Walutowego oraz Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju.

Uzasadniał możliwości i obowiązki podejmowania przez państwo działań interwencyjnych - działanie państwa winno zmierzać do pobudzenia inwestycji. Uważał, że państwo nie powinno obawiać się pewnej inflacji, jeżeli skutkiem będzie ożywienie gospodarki.

Za najważniejsze braki systemu uznał:

- niezdolność do pełnego zatrudnienia

- dowolny i niesprawiedliwy podział dochodu

Zróżnicowanie zysków musi jednak istnieć - dlatego, że pracodawca i pracobiorca nie mogą zarabiać tyle samo.

Jeżeli opodatkuje się konsumpcję a nie inwestycje, oraz jeśli potanieją kredyty to ludzie zaczną więcej inwestować w przemysł.

LIBERALIZM PO II W.ŚW.

Państwo dobrobytu

Poza stałymi liberalnymi wolnościami słowa sumienia itp., wymienia wolność od strachu i niedostatku.

Punktem wyjścia dla teoretyków państwa dobrobytu było twierdzenie, że współczesne państwo kapitalistyczne nie jest państwem stróżem nocnym, nie pozostaje bierne wobec problemów społecz­nych i gospodarczych, ale przejmuje organizację życia gospodarczego i społecznego i w coraz większym stopniu zmierza do realizacji idei sprawiedliwości społecznej.

Państwo troszczy się o obywatela - obowiązkowe ubezpieczenia społeczne, państwowa służba zdrowia, nacjonalizacja niektórych gałęzi przemysłu.

John Rawls

Uważał, że potrzebą ludzi jest zapewnienie sprawiedliwości.

Umowa społeczna zawierana jest w sytuacji „zasłony niewiedzy”. Zasłona niewiedzy oznacza, że nikt z uczestników umowy nie zna swojej indywidualnej przyszłej pozycji majątkowej, społecznej ani własnych możliwości intelektualnych czy innych zdolności.

Ludzie domagali się równej wolności dla wszystkich, równego dostępu do dóbr (godzili się na nierówność tylko w sytuacji gdy poprawia to sytuację najniżej usytuowanych jednostek w społeczeństwie).

Mówił „Każda osoba ma mieć równe prawo do jak najszerszej podstawowej wolności możliwej do pogodzenia z podobną wolnością innych”.

Państwo jest wspólnotą ludzi dążących do tych samych celów.

Neoliberalizm

Stanowił reakcję na rozwijający się interwencjonizm państwowy, przy czym przedmiotem krytyki neoliberałów były wszelkie doktryny i ideologie, które ograniczały wolność jednostki w jakiejkolwiek mierze. Ich argumentacja przeciw programom pomocy społecznej była typowa: pomoc zabija inicjatywę jednostki i musi prowadzić do zagrożenia wolności i swobód.

Frifrich August von Hayek

Autor „konstytucji wolności” „Prawo ustawodawstwo, wolność” „Droga do poddaństwa (niewolnictwa)”.

Odrzucił przymiotnik „neo” dla swojego liberalizmu - zwracał uwagę, że liberalizm jaki propaguje jest jedynie powrotem do klasycznych zasad, a nie nowym liberalizmem.

Błąd kartezjańskiego myślenia polega na nadmiernej wierze w rozum ludzki i racjonalizm; polega na przekonaniu, że można racjonalnie sterować i kontrolować procesy społeczne. Tymczasem postęp dokonuje się właśnie przez przypadkowe i nieprzewidziane działanie ludzkie. Mówił, że nie da się poprzez ustawodawstwo zmienić mechanizmów rynkowych.

Idea sprawiedliwości społecznej jest nonsensem - sprawiedliwy może być jedynie pojedynczy człowiek, ale nie rynek. Podobnym nonsensem jest mówienie o sprawiedliwej płacy.

Żądał likwidacji ubezpieczeń społecznych prowadzonych przez państwo, domagał się wolnego rynku w zakresie usług medycznych.

Funkcją państwa jest stworzenie ram prawnych, które nie zależą od woli większości, a które są niezbędne w każdym wolnym społeczeństwie: wolność, własność, zasada podziału władzy i zasada rządów prawa. Prawo nie ma jednak służyć osiąganiu jakichkolwiek celów, ale ma być formą poprzez którą państwo umożliwia jednostkom realizację rozmaitych dążeń.

Twierdził, że jeśli coś jest za darmo, a nie jest niograniczone to tego zabraknie. Krytykował demokrację - państwo demokratyczne zatraca indywidualność jednostki.

Milton Friedman

Stał się najbardziej bezkompromisowym rzecznikiem liberalizmu ekonomicznego. Zdaniem Friedmana, istnieją tylko dwie metody koordynacji działań ludzkich -albo totalitarna kontrola albo wolny rynek.

Przeciwstawiał się kontroli państwa, uważając że wszelkie kryzysy są skutkiem błędów doradców i ekonomistów państwowych. Działalność państwa ogranicza rynek, który sam najlepiej reaguje na zmianę warunków. Krytykował ustalenie płac minimalnych, budownictwo państwowe, kontrolowanie przez państwo wolnych zawodów, system ubezpieczeń społecznych, szkolnictwo państwowe, daniny państwowe itp. - jako podrażające koszty.

Friedman podkreślał, że bez pełnej wolności ekonomicznej nie ma wolności politycznej ani wolności indywidualnej. Człowiek ma prawo do błędu, a usiłowanie zapobiegania skutkom nieodpowiedzialności indywidualnej, np. przez wprowadzanie obowiązkowych ubezpieczeń zdrowotnych, jest ograniczeniem wolności decydowania o własnym losie i preferencjach.

Zadaniem rządu jest jedynie określenie reguł gry, ale nie prowadzenie gry samemu.

Atakował nieograniczoną demokrację, stwierdzając, że nie wszystkie materie można by pozostawić woli większości, gdyż to mogłoby zagrozić wolności.

Robert Nozick

Nozick hipotetycznie rozważał, jak mogło dojść do powstania państwa.

Punktem wyjścia są założenia zbliżone do założeń Locke'a:

po pierwsze, jednostki mają prawa; po drugie, państwo powstało, gdyż niedogodna była ochrona własnych praw przez poszczególne jednostki.

Wobec tego po­wstawanie państwa było właściwie powstawaniem agencji ubezpieczeniowych, które oferowały egzekwowanie umów i zobowiązań oraz ochronę życia i mienia ubezpieczonych. Jedna z agencji ostatecznie zdobyła faktyczny monopol na używanie siły, stając się państwem (państwo minimalne). Należy przyjąć, że monopol agencji powstał dlatego, że oferowała ona najmniejsze koszty usług, a zatem gwarantowała ona i chroniła, a nie ograniczała prawa jednostek. Nikt by nie zrzekł się prawa do własności na rzecz agencji.

Libertarianie

Idea ich sprzeciwia się idei państwa dobrobytu - państwa socjalnego.

Przywódcą był Murray Rothbont.

Propagowali wolność jednostki (prawa człowieka), wolność druku, zgromadzeń, wolność słowa, prawo do zajmowania się „zbrodnią bez ofiar” (handel pornografią).

Państwo jest agresorem poprzez pobór podatków. Wojna jest morderstwem, wojsko niewolnictwem.

Są skrajnymi indywidualistami.

30. SOCJALIZM UTOPIJNY I JEGO PRZEDSTAWICIELE

Socjaliści utopijni krytykowali kapitalizm, odkrywali jego wady i sprzeczności. Pełni byli wiary w lepszą przyszłość ludzkości. Głosili idee demokracji politycznej i społecznej. Poglądy ich przepajały elementy fantazji i utopii, nie potrafili stworzyć ani precyzyjnego obrazu przyszłego społeczeństwa, ani tym bardziej wskazać dróg, które by do niego zaprowadziły. Ze swymi apelami zwracali się do wszystkich klas mając nadzieję, że staną się one promotorami socjalistycznych przemian. Najwybitniejszymi przedstawicielami byli:

a) Claude Henri Saint-Simon: przeprowadził ostrą krytykę ustroju kapitalistycznego. Źródła współczesnego zła upatrywał w braku oświecenia ludu. Podkreślał wielką rolę nauki i techniki, gardził prawnikami i filozofami. Uważał, że przyszłość społeczeństwa ukształtują ci, którzy tworzą realia gospodarcze: uczeni-technicy i przemysłowcy. Był zwolennikiem historyzmu w ujmowaniu przemian społecznych. Sformułował słynne prawo trzech stadiów rozwoju umysłu ludzkiego (teologicznego, metafizycznego i pozytywnego).

Chciał przebudować ustrój społeczny - usunąć wady systemu kapitalistycznego przez wprowadzenie racjonalnej organizacji produkcji i stworzenie społeczeństwa industrialnego. Występował przeciwko koncepcji rewolucyjnych przeobrażeń społecznych, które są szkodliwe dla rozwoju produkcji. Uważał, że przekona warstwy oświecone i posiadające o swojej słuszności.

System industrialny powinien być urzeczywistniony w interesie ludu, ale bez jego udziału. Los ludu ulegnie zasadniczej poprawie, gdy władzę przejmą robotnicy i bankierzy.

b) Charles Fourier: krytykował anarchię produkcji - źródło kryzysów ekonomicznych, społecznych i politycznych. Przyczyną zła jest rozdrobnienie własności oraz pasożytnictwo handlu. Chciał wprowadzić ustrój oparty na uspołecznieniu środków produkcji. Był autorem swoistej filozofii historii. Całe dzieje ludzkości przedstawił jako ciągły ruch postępowy.

Stwierdzał, że kapitalizm to ustrój występny. Stworzył koncepcję idealnego ustroju pozbawionego wszelkiego przymusu. Każdy miałby w nim prawo do pracy a zarazem wolność jej wyboru. Podział dochodów dokonywałby się stosownie do wkładu pracy i talentu.

Droga do urzeczywistnienia tego ustroju prowadziła przez propagandę i perswazję. Fourier nie uwzględniał jednak antagonizmów we współczesnym społeczeństwie i nie wyodrębniał proletariatu jako podstawowej siły społeczeństwa kapitalistycznego.

c)Robert Owen: uważał, że człowiek jest wytworem środowiska, że można go zmienić zmieniając jednocześnie otoczenie. Jeżeli ludzie są źli i popełniają przestępstwa, to winien jest temu ustrój społeczny, w którym żyją i działają. Należy tak przebudować środowisko, wychowanie i życie ludzi, aby wpoić im przeświadczenie, że szczęście każdego może być zapewnione tylko w takim stopniu, w jakim wzrasta szczęście innych (nowa koncepcja utylitaryzmu). Należy dążyć do zniesienia podziałów klasowych między ludźmi.

Owen opowiadał się za stworzeniem ustroju komunistycznego. Społeczne władanie środkami produkcji zapewni najlepszą organizację społeczeństwa, w którym zapanuje wolność i sprawiedliwość. Sprawa wychowania i kształcenia powinna się znaleźć w ręku państwa. Proces przeobrażenia stosunków społecznych w kierunku komunistycznym ma być dokonany drogą przekonywania i dobrego przykładu (eksperymentu). Owen pokładał nadzieje głównie w inicjatywie klas posiadających i oświeconych.

31. KAROL MARKS

Człowiek posiada zmienną i uwarunkowaną historycznie naturę, główny wpływ na nią ma praca; gdy jest niehumanitarna, człowiek się alienuje, staje się zależny od pracy i jej produktów; byt społeczny kształtuje świadomość ludzi, warunki ekonomiczne to podstawa, zaś prawo, filozofia, ideologia i religia są nadbudową, elementem wtórnym; wyróżnia etapy rozwoju stosunków ekonomicznych: wspólnota pierwotna, niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm i socjalizm; wytwarzają różną nadbudowę mającą na celu ochronę interesów klasy panującej; podział na klasę posiadającą i nie posiadającą automatycznie wytwarza konflikt, dialektycznie napędzający rozwój ludzkości; dotychczas zmiany środków produkcji wyprzedzały świadomość: rewolucja socjalistyczna to wyjście świadomości przed zmiany i kierowanie nimi; w społeczeństwie porewolucyjnym państwo straci rację bytu (jako aparat ucisku klasowego), nastąpi jego obumarcie, okres przejściowy będzie stanowiła dyktatura proletariatu, który sam siebie zlikwiduje jako klasę, przejdzie ewolucyjnie jako republika parlamentarna do socjalizmu.

Marksizm - Marks i Engels

Marks & Engels - idea jest przeniesiona do głowy człow.; świat stanowi jedną całość; Materializm - metoda badania dialektyczna (anty metafizyczna); filozofia poza objaśnianiem świata powinna go zmieniać; świat jest w ciągłym ruchu; powszechny związek; Pr. rozwoju - przechodzenie zmian ilościowych w jakościowe, z jakościowych w ilościowe; walka przeciwieństw - treść rozwoju; pierwotność materii, wtórność świadomości; pr. świata w całości poznawalne; nie potrzeba żadnego ducha świata; Materializm Historyczny - społ. jest takie jeki sposób produkcji; zmiana produkcji w zmianie w siłach wytwórczych, co powoduje zmianę narzędzi pracy, rozwój sił wytwórczych powoduje zmianę w stosunkach produkcji; Ekonomiczne podłoże rewolucji społ. - konflikt między starymi stosunkami produkcji i nowymi sii wytwórczymi; świadomość ludzi zmienia się wraz z ze zmianą ustroju ekonom. i formami produkcji; 3 sfery życia społ.: baza, nadbudowa, świadomość społ.; walka klas prowadzi do dyktatury proletariatu, jako przejście do zniesienia klas; walka klas - siła napędowa społ.; Państwo i Prawo - instrument panowania jednych klas nad innymi; cechą p. opartego na wyzysku jest istnienie wł. pub. Pr. bez aparatu przymusu jest niczym; odzwierciedla wolę rządzącej klasy; Rewolucja - o władzę, bo nikt nie ustąpi dobrowolnie; każda walka klas prowadzi do rewolucji; rola jednostki - prowadzenie mas, ale bez kultu jednostki;

Koncepcja rozwoju społecznego
Źródeł kształtowania się idei społecznych, poglądów prawnych, teorii politycznych oraz instytucji należy szukać w materialnych warunkach życia społeczeństwa. Czynnikiem decydującym o strukturze i rozwoju społeczeństwa jest sposób produkcji dóbr materialnych. Produkcja społeczna stale ulega zmianom. Jej rozwój stanowi podstawę rozwoju społeczeństwa i musi prowadzić do zmiany całego ustroju społecznego. Zmiana produkcji rozpoczyna się od zmian w siłach wytwórczych. Zmiana zaś tych sił rozpoczyna się od zmiany narzędzi pracy. Rozwój sił wytwórczych wywołuje zmiany w stosunkach produkcji. Nowe stosunki produkcji są główną i decydującą dźwignią rozwoju sił wytwórczych. Konflikt między nowymi siłami wytwórczymi a przestarzałymi stosunkami produkcji stanowi ekonomiczne podłoże rewolucji społecznych. Prawo rozwoju sił wytwórczych i stosunków produkcji to klucz otwierający możliwości zrozumienia całej mechaniki rozwoju społecznego. Naczelnym zadaniem nauki o społeczeństwie jest badanie rządzących nim praw ekonomicznych.

Umysłowy i polityczny rozwój społeczeństwa jest określony przez jego ustrój ekonomiczny. Wraz ze zmianą ustroju ekonomicznego i form własności zmienia się również świadomość ludzi, idee społeczne, poglądy, instytucje polityczne i ustrój państwowy. Całokształt stosunków produkcji, odpowiadający określonemu szczeblowi sił wytwórczych, stanowi ekonomiczną strukturę społeczeństwa. Marks wyróżniał 3 sfery życia społecznego: bazę, nadbudowę i formy świadomości społecznej, których stosunki opierały się na wzajemnym wpływie i przenikaniu się.Oprócz tego siłę napędową rozwoju społeczeństwa stanowi walka klas. Rewolucje społeczne są koniecznością rządzącą rozwojem społeczeństw

Materializm historyczny Karola Marksa - podstawowe twierdzenia dotyczące rozwoju społecznego.

Źródeł kształtowania się idei społecznych, poglądów prawnych, teorii politycznych oraz instytucji należy szukać w materialnych warunkach życia społeczeństwa. Czynnikiem decydującym o strukturze i rozwoju społeczeństwa jest sposób produkcji dóbr materialnych. Produkcja społeczna stale ulega zmianom. Jej rozwój stanowi podstawę rozwoju społeczeństwa i musi prowadzić do zmiany całego ustroju społecznego. Zmiana produkcji rozpoczyna się od zmian w siłach wytwórczych. Zmiana zaś tych sił rozpoczyna się od zmiany narzędzi pracy. Rozwój sił wytwórczych wywołuje zmiany w stosunkach produkcji. Nowe stosunki produkcji są główną i decydującą dźwignią rozwoju sił wytwórczych. Konflikt między nowymi siłami wytwórczymi a przestarzałymi stosunkami produkcji stanowi ekonomiczne podłoże rewolucji społecznych. Prawo rozwoju sił wytwórczych i stosunków produkcji to klucz otwierający możliwości zrozumienia całej mechaniki rozwoju społecznego. Naczelnym zadaniem nauki o społeczeństwie jest badanie rządzących nim praw ekonomicznych.

Umysłowy i polityczny rozwój społeczeństwa jest określony przez jego ustrój ekonomiczny. Wraz ze zmianą ustroju ekonomicznego i form własności zmienia się również świadomość ludzi, idee społeczne, poglądy, instytucje polityczne i ustrój państwowy. Całokształt stosunków produkcji, odpowiadający określonemu szczeblowi sił wytwórczych, stanowi ekonomiczną strukturę społeczeństwa. Marks wyróżniał 3 sfery życia społecznego: bazę, nadbudowę i formy świadomości społecznej, których stosunki opierały się na wzajemnym wpływie i przenikaniu się.

Oprócz tego siłę napędową rozwoju społeczeństwa stanowi walka klas. Rewolucje społeczne są koniecznością rządzącą rozwojem społeczeństw.

Uzasadnienie nieuchronności rewolucji proletariackiej według K. Marksa.

Walka klasowa prowadzi nieuchronnie do dyktatury proletariatu, a z kolei dyktatura proletariatu to narzędzie zlikwidowania klasowego podziału społeczeństwa i ustanowienia bezklasowego społeczeństwa komunistycznego. Stale zaostrzająca się walka klasowa przeistoczy się w końcu w walkę polityczna, czyli walkę o władzę. Podstawowym zagadnieniem każdej rewolucji jest zagadnienie władzy państwowej. Żadna klasa panująca nie zrezygnuje z niej dobrowolnie i dlatego nowa klasa i owe stosunki produkcji mogą triumfować tylko wtedy, gdy stara władza zostanie obalona przemocą. Rewolucje społeczne są koniecznością rządzącą rozwojem społeczeństw. Należy „uczynić rewolucję nieustającą dopóty, dopóki proletariat nie zdobędzie władzy państwowej”. Marks widział najważniejszy warunek zwycięstwa rewolucji w hegemonii proletariatu. Sądził, że rewolucja socjalistyczna dokona się jednocześnie we wszystkich lub przynajmniej najważniejszych krajach kapitalistycznych. Zwycięstwo socjalizmu w jednym tylko kraju było w zasadzie nierealne, z wyjątkiem może Anglii, USA czy Holandii.

Problematyka alienacji pracy według Karola Marksa.

Alienacja (wyobcowanie); ludzie są gatunkiem biologicznym, ale to ich odróżnia od innych gatunków, że wykonują pracę, czyli świadomie przekształcają przyrodę. Przeciętny człowiek, żyjący w dobie kapitalizmu nie szanuje pracy. Jest ona dla niego tylko przymusem egzystencjalnym. Fenomen alienacji wynika ze stosunków społecznych. Człowiek produkujący nie ma władzy nad wytworzonym przedmiotem, gdyż ten przedmiot należy do kapitalisty. Praca dla robotnika jest monotonna, coraz mniej twórcza. Im więcej robotnik pracuje, tym mniej praca jest wynagradzana a większy jest wyzysk. Praca staje się czymś obcym. Wszystko wynika z tego, że środki produkcji nie należą do producenta (robotnika). Jeśli chcemy znieść alienację pracy, należy znieść stosunki społeczne. Komunizm będzie takim zniesieniem alienacji pracy.

32. POZYTYWIZM PRAWNICZY

Druga połowa XIX-go stulecia była erą pozytywizmu. Znajdował on mocny podkład w burzliwym rozwoju doświadczalnych nauk przyrodniczych. Stał się „filozofią niewierzącą w filozofię”. Główne cechy i metodologiczne dyrektywy pozytywistycznego typu myślenia:

• postulat oczyszczenia wiedza „pozytywnej” z wszelkich metafizyk

• wartościowanie poznania ludzkiego zgodnie z zasadami empiryzmu

• negacja wartości poznawczej wypowiedzi oceniających

• preferowanie eksperymentalnych i indukcyjnych metod w nauce

• odrzucenie twierdzeń nie dających się zredukować do jednostkowej wiedzy empirycznej

• ograniczenie zainteresowań do sfery empirycznie danych faktów naukowych.

Główne założenia pozytywizmu:

• wyrósł jako negacja szkoły historycznej w prawoznawstwie

• przeciwstawiał się historyzmowi, nosił charakter polityczny

• dogmatyzm przejawiający się w programowej apolityczności oraz w głoszeniu metafizycznego ahistoryzmu

• formalizm polegający na idealistycznym traktowaniu pojęć prawnych i całego systemu prawa

• prawo to zespół norm, które stanowiła suwerenna organizacja państwowa; normy ustanowione winny odpowiadać jakimś normom moralnym, religijnym, obyczajowym

• głównym zadaniem prawoznawstwa jest opracowywanie podstawowych pojęć prawnych oraz analiza i systematyka prawa obowiązującego (tzw. prawa pozytywnego)

• pozytywizm rozwinął w prawoznawstwie metodę formalno-dogmatyczną (logiczno-językową), a odrzucił pozostałe metody

pozytywizm prawniczy rozwinął się w dwóch nurtach: anglosaskim (wcześniejszy) i kontynentalnym (głównie Niemcy)

John Austin (1790 - 1859) prawem jest rozkaz poparty przez sankcję, wydany przez suwerenną władzę, treść nie przesądza o jego ważności; prawo boskie nie łączy się z prawem obowiązującym w danym państwie; ważność można empirycznie sprawdzić: suwerenem jest ten, kto cieszy się powszechnym posłuchem; nie jest możliwe jakiekolwiek ograniczenie zasięgu i treści prawa, bo władza suwerena w tej kwestii jest absolutna, w praktyce kieruje się jednak racjonalnością; Do najważniejszych tez Austina należała teza, że przedmiotem nauki prawa jest prawo pozytywne, a nie prawo naturalne, prawo boże czy inne przedmioty, nazywane prawem. Prawo pozytywne definiował jako rozkaz suwerena poparty, sankcją. Suwerenem jest osoba (grupa osób) niezależna politycznie, której rozkazy są słuchane. Pozytywizm nie musi się wiązać z prawem pisanym. Nie stawiał pytania czy norma jest sprawiedliwa czy nie, nie pytał czy zwierzchnik polityczny działa legalnie czy nie - bowiem każdy zwierzchnik działa legalnie, a każda norma jest prawem. Nie wolno tego oceniać. Rozwinął logikę prawniczą. Ojciec pozytywizmu angielskiego analizował pojęcia prawne. Do najważniejszych jego tez należała teza, że przedmiotem nauki prawa jest prawo pozytywne, a nie naturalne (boże, czy jakieś inne). Prawo pozytywne definiował jako „rozkaz suwerena poparty sankcją”. Określając suwerena mówi, iż jest to osoba w jakimś społeczeństwie, której okazywany jest zwyczajowy posłuch, a ona sama nie ma nawyku posłuszeństwa wobec nikogo innego. Nie można określać go mianem legalnego bądź nielegalnego, gdyż jest to określenie złe. Austin uważał, iż suweren nie może sam dowolnie tworzyć prawa, jednak zwracał uwagę na racjonalizm ustawodawcy (suwerena), a także na takie czynniki, jak racjonalna kalkulacja i opinia publiczna, które ograniczają suwerena.

Rudolf von Ihering (1818 - 1892)

Był wybitnym znawcą prawa rzymskiego. Miał ambicję uczynienia z prawoznawstwa nauki takiej, jak nauki przyrodnicze. Pierwszym jego celem było zwrócenie uwagi na pojęcia prawne. Mówił, że prawa rzymskiego nie sposób zrozumieć bez znajomości realiów społecznych. Podkreślał, że ze względów dydaktycznych praktyczne jest przedstawienie prawa jako konstrukcji logicznej, ale nie ma to wiele wspólnego z realiami życia. Twierdził, że dla rozumienia prawa zawsze należy zadać pytanie o cel normy prawnej. Każda norma prawna jest efektem jakiejś potrzeby społecznej, jakiegoś celu, który należy uznać za twórcę prawa. Cel ten (interes) nie jest celem indywidualnym ustawodawcy, ani idealnym, ani ponadczasowym. Zmienia się zależnie od sytuacji społecznej. Uważał, że celem będącym u źródeł prawa jest istnienie społeczeństwa. Prawo jest formą zapewnienia istnienia społeczeństwa, a społeczeństwo w tym celu tworzy państwo. Definiował prawo jako: prawo są to reguły stworzone przez przymus państwa w celu zabezpieczenia warunków życiowych społeczeństwa. Według niego każda norma prawna jest nie tylko normą wiążącą w wyniku stosowania przymusu państwowego, ale także wyrazem potrzeb społeczeństwa (historycznie zmiennych). Nadał pozytywizmowi kierunek socjologiczny. Przedmiotem zainteresowania Iheringa było nadal prawo pozytywne, historycznie uwarunkowane, ale rozpatrywane w kontekście jego społecznego funkcjonowania. Twierdził, że pojęcie prawa jest pojęciem dwoistym, obejmującym z jednej strony cel, z drugiej strony środek do jego osiągnięcia. Domagał się realistycznego spojrzenia na prawo (nie sprowadzania prawa do treści ustaw). Za najlepszą szkołę poszanowania prawa uważał obronę posiadania i własności, czyli prawo cywilne.

Metodologia prawnicza podzielona na trzy szczeble:

1) analiza części ogólnych i szczegółowych

2) koncentracja, formułowanie zasad systematyzujących prawo, określających jego cel (teleologicznych)

3) konstrukcja, synteza poprzednich, dająca spójny system, odpowiedni dla rzeczywistości społecznej; ujmował cel prawa jako realizację różnych interesów, jest społeczny; rygorystyczne zastosowanie formy sprzyja wolności rozumianej jako porządek społeczny (pewność prawa), jednak treść (cel) uznawał za najwyższą wartość; nie istnieje prawo naturalne, jednak żywiołowy rozwój prawa źle na nie wpływa; kształtowanie się prawa to ciągła walka interesów, jest zawsze kompromisem;

Georg Jellinek (1851 - 1911)

Społeczeństwo - ogół ujawniających się w świecie zewnętrznym psychologicznych związków między ludźmi

Prawo- regulujący zew zachowanie się ludzi względem siebie zespół norm, ustanowionych przez uznany autorytet zew przestrzeganie zagwarantowane przez siłę wyższą 2 ustrój→ podział władzy

PAŃSTWO=SPOŁ+WŁ SUW+TERYT. Funkcja państwa- bronić jednostk, teryt, pozycji w stosunkach zew, działalność prawotwórcza 3 koncepcja psych- norma obowiązuje tz że jest zdolna do oddziaływania na człowieka gwarancja człowieka

Prawem są normy które

1) zajmują się zewnętrznymi zachowaniami międzyludzkimi,

2) pochodzą od uznanego autorytetu,

3) ich obowiązywanie gwarantuje sankcja; ludziom towarzyszy świadomość prawa, przymus psychiczny jego obowiązywania; podstawową gwarancję działania prawa stanowi ustrój oparty na podziale władzy; treść jest kształtowana przez państwo, biorące pod uwagę aspekty psychologiczne; powtarzalność jakiegoś faktu tworzy normę, decydująca jest świadomość ludzka; państwo to jedność złożona z terytorium, społeczeństwa i władzy, suwerenność nie jest konieczna, istotne jest by mogło panować nad ludnością; społeczeństwo tworzy się dzięki posiadaniu wspólnych celów; jego przejawianie się wykracza poza właściwości państwa, więc nie powinno ono ingerować w sfery np religii, moralności, sztuki.

33. DOKTRYNA REFORMIZMU I REWIZJONIZMU

Rewizjonizm

Podstawy ekonomiczno-społeczne rewizjonizmu tkwiły głęboko w swoistych cechach rozwoju przełomu XIX i XX stulecia. Po rewolucjach z 1848 i 1871r. przyszedł okres spokojniejszego rozwoju kapitalizmu. Coraz szybszymi krokami wkraczał on w swe stadium imperialistyczne. Tendencją epoki była nierównomierność tempa kapitalistycznego wzrostu. W ostatnim ćwierćwieczu było ono szczególnie imponujące w Niemczech.

W tym stanie rzeczy korzystne dla burzuazji, stawały się kompromisy z klasą robotniczą. „Pokojowy” charakter rozwoju kapitalizmu, a w szczególności aktywny udział socjalistów w parlamentach burżuazyjnych rodził złudzenia co do możliwości pokojowego rozwiązania przejścia do socjalizmu i uniknięcia niebezpieczeństwa socjalistycznej rewolucji. Właśnie na tych znaczeniach bazował rewizjonizm. U jego podstaw tkwiły również dwa inne zespoły zjawisk, a mianowicie rozwój tzw. arystokracji robotniczej oraz napływ do poszczególnych partii socjaldemokratycznych elementów drobnomieszczańskich i inteligenckich. Burżuazja otaczała szczególna opieką górna warstwę klasy robotniczej. W rezultacie warstwa ta, zjednywana i przekupywana lepszymi warunkami życiowymi, wiązała się z burżuazją, a w obawie nad utrata swej uprzywilejowanej pozycji, chętnie hamowała wszelkie rewolucyjne poczynania reszty proletariatu.

Baza społeczną rewizjonizmu stał się też element drobnomieszczański w partiach robotniczych, tj drobni kupcy, rzemieślnicy, a przede wszystkim inteligencja. Proletariat nie przygotował jeszcze własnej kadry kierowniczej; inteligencja zatem z wielka łatwością zajmowała w ruchu robotniczym i w partiach stanowiska wymagające wykształcenia: w prasie i wydawnictwach partyjnych, w propagandzie, a zwłaszcza we frakcjach parlamentarnych.

34. NACJONALIZM

Johann Gottfried von Herder - za punkt wyjścia przyjął filozofię języka, jest podstawą więzi i wspólnej świadomości nacji, odrębność wierzeń, obyczajów symboli; każda społeczność jest wyjątkowa i nie ma dominuje nad innymi; oddzielał naród od państwa, które traktował jako złe, degenerujące ludzi, jest mechanizmem, ten pierwszy zaś organizmem; jednostka odnajduje w hierarchii swoje miejsce nie tracąc autonomii; wierzył w państwo przyszłości, idealnie zespolone z narodem;

Giuseppe Mazzini (1805 - 1872) - jednostka służy społeczności (rodzinie, państwu), ma na celu poznanie i realizację boskiego planu, który się objawia każdemu indywidualnie; każdy naród ma inne zadanie i inne cechy w planie z tym że Włosi skupiają najlepsze; uważał że ludzkość stoi u progu nowego objawienia; Europa powinna stać się federacją z dominującą rolą Włoch; kwestię socjalną rozwiąże dobrowolne zrzeczenie się własności na rzecz ubogich;

Johann Gottlieb Fichte (1762 - 1814) Mowa do narodu niemieckiego, jest to Normalvolk, który niejako służy innym narodom wyznaczając cele i normę z uwagi na wyższość swojej kultury; sukces Napoleona był spowodowany upadkiem moralności i obyczajów, skupieniem się na sprawach zmysłowych Niemców, potrzebna jest odnowa moralna; Niemcy najlepiej łączą rozum z wolnością (idealizm i racjonalizm); wolność to treść ludzkiego czynu; sprzeciwiał się podziałowi władzy, nadmiernym różnicom majątkowym, państwo reglamentacyjne, zaproponował zamknięte państwo handlowe, policyjne; odrzucił rewolucję i postulował edukację obywatelską; moralność (element wewnętrzny) jest różna od prawa (zewnętrzny), jej przestrzegania wzmacnia społeczny respekt dla prawa;

Charles Maurras (1868 - 1952) działacz Action Francaise, zwolennik monarchii absolutnej, wróg liberalizmu i demokracji, antysemita; jednostki wypełniając rozkaz monarchy stają się narodem, podporą jest kler i arystokracja, fundamentem chłopi; silną rolę odgrywają korporacje, samorządy, rodzina i kościół katolicki; w wyniku rozbicia jedności przez reformację może istnieć tylko Europa narodów.

Dmowski: Główny teoretyk obozu endeckiego. Stworzył system poglądów nacjonalistyczny, a zarazem antydemokratyczny. Jego podstawowe dzieło to: „Myśli nowoczesnego Polaka”. Dmowski utożsamiał naród z rodzajem przedsiębiorstwa, w którego działalności alfą omegą jest zysk. Naród jest fundamentem państwa. Nacjonalizm endecki uzupełniały rozważania o strukturze narodu polskiego. Według Dmowskiego elementem spajającym naród jest więź rasowa. Grupy rasowo obce nie nadają się do włączenia w naród i wymagają starannej izolacji. Tylko część narodowa jest rzeczywiście narodowa i tylko ona powinna decydować o losach narodu. Tylko prawdziwie narodowi mogą ustanowić cele i zadania przed narodem i państwem. O przynależności do grupy prawdziwych narodowych rozstrzyga swobodne uznanie przez rzeczywiście czujących narodowo. Kierownicza siła narodu miała się uzupełniać w drodze uznania przez wchodzących w jej skład członków. Nacjonalizm Dmowskiego miał też charakter antydemokratyczny. Lud był u niego tylko przedmiotem opieki. Dzięki hasłom integralnego nacjonalizmu i idei państwa narodowego program endecji okazywał nadal spore zainteresowanie dla części społeczeństwa, zwłaszcza bogatych elit i drobnomieszczaństwa.

Naród i państwo w polskiej myśli nacjonalistycznej do 1939r.

Wspólnym elementem ideologii faszystowskiej jest nacjonalizm, a więc ideologia głosząca, iż własny naród i jego dobra są podstawowymi miernikami wartości. Zasada etyczną nacjonalizmu jest bowiem zasada, iż wszystko jest dobre i moralne , jeżeli służy włąsnemu narodowi. Nacjonalizm jako podstawa polityczna nie był bynajmniej wynalazkiem faszyzmu - nacjonalizm był bardzo wyraźny w II połowie XIX wieku i uzywany do różnych celów politycznych: istaniał nacjonalizm narodów uciskających i nacjonalizm narodów uciskanych. Jednakże w przypadku faszyzmu był to nacjonalizm przybierający najbardziej skrajną, szowinistyczna formę: połączony był z ksenofobią, nienawiścią do obcych, a jednocześnie z dążeniem do hegemonii nad innymi narodami, czy - w przypadku nazistów - z dążeniem do panowania nad wszystkimi narodami. Nacjonalizm faszystów wiązał się bardzo często z rasizmem i antysemityzmem.

35. NORMATYWIZM. HANS KELSEN JAKO JEGO TWÓRCA.
Hans Kelsen - próba oddzielenia pr. od innych nauk; czysta nauka - przedmiotem są normy pr., system norm pr.; jest teorią pr. poz.; Jeśli w warunkach W trzeba czynić C, to WC ma char. normatywny; normy są normami pr. jeśli wchodzą do systemu pr. (jeśli została uchwalona na podstawie upoważnienia zawartego w normie wyższej); podstawową normą pr. międzynarodowego jest uznanie porządków pr. poszczególnych państw; KRYTYKA: jeśli norma podstawowa nie ma sankcji, to jak może obowiązywać?

36. PSYCHOLOGICZNA TEORIA PRAWA LEONA PETRAŻYCKIEGO

Leon Pietrażycki ( 1867 - 1931) punkt 122

Emocje etyczne dzielił Petrażycki na :

a) przeżycia prawne - świadome nierozłącznie związku pomiędzy uprawnieniem a obowiązkiem, jakakolwiek jednostronność oparta na przykład na obowiązku, nie byłaby przeżyciem prawnym. Każdemu bowiem obowiązkowi towarzyszyć musi poczucie uprawnienia. Rezultatem przeżycia prawnego okazuje się myślowa treść odpowiadająca założeniom normy prawnej.

b) przeżycia moralne - oparte na poczuciu obowiązku, maja postać jednostronną, i to wyłącznie imperatywną, związaną z uświadamianym sobie nakazem określonego obowiązku wobec konkretnego podmiotu

Podstawowe jednak znaczenie dla organizacji stosunków społecznych mają przeżycia prawne. W tym sensie Petrażycki przyznaje pewna przewagę prawu nad moralnością, przede wszystkim ze względu na organizacyjny charakter norm prawnych w życiu społecznym. Przeżycia moralne nie gwarantują ponadto niezbędnej w życiu jednostki kalkulacji i równowagi działania.. Przeżycia moralne uzupełniają przeżycia prawne, jednocześnie wzbogacając społeczeństwo i jednostkę.

Petrażyński odróżniał:

- teorie prawa - zajmuje się badaniem przeżycia prawnego, określonej emocji związanej z treściami odpowiadającymi założeniom normy prawnej. Dążyć powinna do ustalenia wiedzy ogólnej, związanej przede wszystkim ze stosowaniem i obowiązywaniem prawa, jak również i reakcji jednostki, a nawet całego społeczeństwa, na normę prawną.

od

- dogmatyki prawa - bada prawo istniejące i obowiązujące w konkretnym czasie i na oznaczonym terytorium(przestrzenne i czasowe obowiązywanie normy prawnej)

Psychologiczna teoria prawa dzieli przeżycia prawne na 2 grupy

a) przeżycia prawa pozytywnego - opierają się na psychologicznych reakcjach jednostki, mających za podstawę normę prawa pisanego. Petrazycki nazwał te sytuację obowiązywaniem prawa pozytywnego lub heteronomicznego czy zewnętrznego. Chodzi o świadomość jednostki, związaną z narzucaniem jej z zewnątrz określonych powinności

b) przeżycia prawa intuicyjnego- powstają przy braku wyobrażenia dotyczącego istnienia jakiś zewnętrznych źródeł, narzucających jednostce obowiązek konkretnego zachowania. Człowiek w szczególnych sytuacjach autonomicznie niejako wyobraża sobie, jaki katalog określonych powinności ma obowiązywać. Prawo intuicyjne powstaje w rezultacie wyobrażanej sobie powinności czy sprawiedliwości zachowania

Porównując te prawa, dochodzi do wniosku, iż w sferze prawa pozytywnego treść przeżyć mają charakter strukturalny i schematyczny w skali całego społeczeństwa. Odwrotnie przy prawach intuicyjnych, gdzie jednostka postępuje stosownie wobec swoich indywidualnych wyobrażeń i doznań. Relacja miedzy tymi porządkami prawnymi - 3 sytuacje:1) prawo pozytywne zgodne z intuicyjnym 2) prawo intuicyjne wyprzedza prawo pozytywne 3) prawo pozytywne wyprzedza prawo intuicyjne. Najkorzystniejszą sytuacją jest utrzymanie stanu zgodności prawa pozytywnego i intuicyjnym.

Z punktu psychologicznego teorii prawa nie odrzuca podziału na prawo - publiczne i prywatne. Zakładając aktualność tego tradycyjnego już w nauce podziału, doszukuje się w nim psychologicznych źródeł motywacji działania jednostki.

Leon Petrażycki i prawo jako zjawisko psychiczne
Leon Petrażycki - emocje prawne - związane z wyobrażeniem osoby mogącej się domagać od nas określonego postępowania; Prawo - takie przeżycia etyczne, mające char. atrybutywny; wł p. (jakakolwiek wł.) nie jest siłą, jest projekcją emocjonalną, oznacza specjalny rodzaj praw przypisanym pewnym osobom w obawie o dobro ogólne; odrzucał tezę, że źródłem pr. jest wola p., czy też przymus;

37. SOLIDARYZM - DUGUIT

Profesor prawa w Bordeaux, zajmował się prawem publicznym. Próbował przezwyciężyć pozytywizm prawniczy przez odwołanie się do socjologii i teorii społeczeństwa. Swoje poglądy wyłożył w opublikowanym dziele „Państwo, prawo obiektywne i prawo pozytywne”, rozwijał je w wielu późniejszych publikacjach „Prawo społeczne, prawo indywidualne i przeobrażenie państwa”. Jego punktem wyjścia była krytyka abstrakcyjnych pojęć prawnych, np. takich jak: suwerenność, osoba prawna, własność, wolność jednostki. Jego zdaniem wszystkie te pojęcia są fikcjami prawnymi. Realną rzeczywistością jest nie suwerenne państwo, ale społeczeństwo. Człowiek żyje w społeczeństwie, a organizacja społeczeństwa oparta jest na solidarności jednostek. Społeczeństwo to wytwarza pewne reguły, które są wyrazem solidarności społecznej. Każda jednostka społeczna ma pewną funkcję do spełnienia w społeczeństwie. Duguit protestował przeciw pojęciu prawa podmiotowego, przeciw stwierdzeniu, że jednostce przysługują jakieś prawa. Z faktu, że człowiek jest istotą społeczną, Duguit wyciągnął wniosek, że jednostka podlega pewnym regułom, które wyrażają solidarność społeczną. Według jego teorii reguła jest niezmienna, jest wyrażeniem solidarności (zmienna i zależna od okoliczności może być jej treść). Prawo jest sprecyzowanym przez rządzących w normach prawnych obowiązkiem solidarności, którego treść może się zmieniać zależnie od etapu rozwoju społecznego. Teoria Duguit mogła być odczytywana w dwojaki sposób. Z jednej strony była ona próbą ograniczenia suwerenności państwa, pokazania społecznej funkcji państwa. Z drugiej strony słabo broniła jednostkę przed podporządkowaniem ogółowi. Ważnym elementem było stwierdzenie, że prawo jest społecznie ze swojej istoty, wykluczało to traktowanie prawa jako np. elementu panowania klasowego. Teoria ta głosiła, iż samo państwo jest przejawem solidarności ludzkiej, że służy wyłącznie koniecznej realizacji obiektywnej reguły. Elementy solidaryzmu społecznego były nieobce doktrynie faszyzmu.

38. FASZYZM

Jest formą dyktatury nacjonalistycznej, która opiera się na kilku zasadach. Najważniejszym dobrem w państwie faszystowskim jest wspólnota, to znaczy naród (rozumiany jako ogół obywateli państwa) lub grupa etniczna rozumiana jako tożsama z narodem. Prawa jednostki są podporządkowane prawom narodu, który zyskuje tym samym realną osobowość, nie tylko jako pojęcie abstrakcyjne. Każde działanie dla jej dobra i na jej korzyść jest działaniem moralnie usprawiedliwionym. Jest to przede wszystkim zasada wodzostwa. Charyzmatyczny wódz, który "ma zawsze rację", jak głosiły włoskie plakaty na cześć Benito Mussoliniego, to osoba, która doskonale umie zdobywać sobie posłuch wśród ludzi. W stosunku do państwa faszyści wyznają etatyzm i statolatrię. Historyczne przypadki faszyzmu wiazały wspólnotę z grupa etniczną, i nie miały charakteru "obywatelskiego" a ściśle narodowy.

Faszyzm, jak większość totalitaryzmów, zrodził się z frustracji i niezadowolenia społecznego, np. szeregi SA w Niemczech zasilane były przez rosnące rzesze bezrobotnych.

Faszyzm panował tylko we Włoszech. Niemiecka forma faszyzmu to nazizm. Niektórzy błędnie wiążą z faszyzmem także hiszpański frankizm.

Powstanie i rozwój. Doktryna faszystowska została ogłoszona przez Benito Mussoliniego, który w roku w 1919 założył organizację znaną jako Fasci di Combattimento (Związek Kombatantów), przekształconą w roku 1921 w Narodową Partię Faszystowską (Partito Nazionale Fascista). W wydaniu włoskim faszyzm w założeniu miał być doktryną totalitarną, jednak w praktyce nigdy nie wyszedł poza stadium autorytarne.

Następnie został rozwinięty przez Adolfa Hitlera w Niemczech, przy czym niemiecki faszyzm znany jest lepiej pod nazwą narodowy socjalizm lub hitleryzm.

Podstawowe cechy i założenia faszyzmu

- szowinizm, niekiedy wręcz rasizm, sugerujący, że własna wspólnota narodowa jest lepsza od innych, jest predestynowana do odegrania misji dziejowej, ekspansji, podboju (chorobliwy mistycyzm); dobre jest to, co zgodne i nie stoi w sprzeczności z interesami tej wspólnoty, człowiek kształtuje się w pełni tylko w ramach narodu - "własnej rasy" . wodzostwo, czyli ślepe posłuszeństwo przywódcy narodu a zarazem - partii: "fuhrerowi", "duce" czy "caudillo";

- odrzucenie pacyfizmu, przeświadczenie, że wojna jest czymś normalnym, a nawet naturalnym sprawdzianem wartości człowieka i narodu, zawód wojskowego jest tym, który najbardziej przystoi mężczyźnie; w konfliktach wygrywali oczywiście "lepsi" czyli silniejsi; militaryzm życia publicznego i rozbudowa armii; gloryfikacja ekspansji w celu rozszerzenia "przestrzeni życiowej"; . odrzucenie demokracji i wszystkich założeń tkwiących u jej podstaw ("zgniły liberalizm"), uniwersalizmu chrześcijańskiego oraz socjalizmu i komunistycznej walki klas; . wskazywanie wroga, wręcz jego czasem kreowanie, aby znaleźć kozła ofiarnego i obwinić o wszystko co możliwe, tłumacząc wszelkie porażki jego działalnością, bliżej go nie precyzując, np. plutokracja (bliżej nie określona grupa posiadaczy) bądź jeszcze inni w zależności od potrzeby; . pełna kontrola, dyktatura partii nad całością życia społecznego; . zorganizowanie społeczeństwa w różnego rodzaju zuniformizowanych tworach organizacyjnych od partii po różne branżowe czy środowiskowe, co w jakiejś mierze stało się wejściem w sferę prywatności; . z przeświadczenia, iż naród jest wielką rodziną i negacji marksistowskiej walki klas wynikało tworzenie tzw. korporacji, czyli instytucji zrzeszających zarówno pracowników jak i pracodawców (mogły posiadać różne nazwy, np. Niemiecki Front Pracy);

- ideologizacja życia publicznego i społecznego, kult wodza narodu, afirmacja ruchu politycznego, wymaganie społecznego entuzjazmu dla poczynań władz w celu budowy społeczeństwa bezgranicznie lojalnego wobec przywódcy i partii;

Państwo: ”Państwo faszystowskie, najwyższa i najpotężniejsza forma osobowości, jest siłą, ale siłą duchową” - Benito Mussolini Państwo faszystowskie charakteryzuje się dyktatorskim sprawowaniem władzy, którego podporą jest monopartyjny system parlamentarny. Funkcje ustawodawcze i wykonawcze przejmował wódz: we Włoszech Duce - Mussolini, który łączył różnorakie stanowiska znane z państw demokratycznych: prezydenta, premiera, zwierzchnika sił zbrojnych oraz głównodowodzącego. Bezpośrednio jemu podlegał szeroki aparat policyjno-kontrolny, który miał cały szereg zadań z dziedziny kontrwywiadowczo-inwigilacyjnych. Dodatkowo eliminował faktycznych opozycyjnych jak i domniemanych przeciwników politycznych. Mussolini dysponował potężnym urzędem „OVRA”, który łączył zadania policyjne, kontrwywiadowcze i ogólnonarodową walkę propagandową. W państwie wszystkie stanowiska, zarówno te najniższego jak i najwyższego szczebla, obsadzane były członkami zaplecza politycznego wodza, czyli jedynej partii sprawującej władzę: Narodowa Partia Faszystowska. Jeszcze przed przejęciem władzy w skład elektoratu tych ugrupowań wchodziły w zasadzie wszystkie warstwy społeczne, choć uogólniając można przyjąć iż wywodziły się one przede wszystkim z tzw. klasy średniej (w latach dwudziestych XX wieku było to bardzo szerokie pojęcie; od średniej burżuazji miejskiej i wiejskiej, po drobnomieszczaństwo i małych i średnich przedsiębiorców) ale również i niższe klasy społeczne, takie jak np. robotnicy. Faszyzm nigdy nie był popierany przez klasę inteligencką. Zachowywano jednak pewne pozory parlamentaryzmu. Posłów obywatele wybierali z jednej listy wyborczej. Jednakże o wszystkim decydował w praktyce dyktator. Parlament odgrywał rolę propagandowo-edukacyjną dla społeczeństwa. To w nim członkowie partii wyrażali postanowienia wodza, cele polityczne i metody ich uzyskiwania. Sądownictwo stanowiło niezależną władzę, jednakże tworzono specjalne sądy partyjne, obyczajowe oraz dążono do obsadzania stanowisk sędziów oraz prokuratorów przez ludzi związanych ze sprawującą opcją polityczną. Docelowo program państwa faszystowskiego zakładał całkowite przejęcie sądownictwa przez odpowiednie organy partii.

Wzór modelu gospodarczego. Gospodarka państwa faszystowskiego była przykładem silnego modelu etatystycznej gospodarki rynkowej, tzn. iż państwo respektowało istnienie własności prywatnej i nie zakazywało funkcjonowania prywatnej przedsiębiorczości, to jednak prowadziło bardzo silny interwencjonizm gospodarczy, a powiązania z wielkimi koncernami lub zakładami nie odbywały się na zasadzie procentowego udziału państwa w danej spółce lecz zwyczajnych zleceń-kontraktów desygnowanych przez państwo do poszczególnych przedsiębiorstw (nawet prywatnych). Podsumowując w państwie faszystowskim własność była dwojakiego rodzaju; albo całkowicie państwowa albo całkowicie prywatna, wszystko jedno czy na zasadzie konsorcjum czy pojedynczego właściciela. Majątki „wrogów narodu”, działaczy opozycyjnych, były jednak przejmowane przez państwo. Zarazem polityka ekonomiczna ukierunkowana głównie na duże zakłady produkcyjne skutkowała zupełnym upadkiem małej i średniej przedsiębiorczości - głównej siły napędowej gospodarki rynkowej. W czasie rządów faszystów we Włoszech mamy do czynienia z upadkiem średnich prywatnych zakładów o charakterze wytwórczym (zwykle rodzinne przedsiębiorstwa). Ogólnie cały sektor średniej gospodarki przeżywał trudności związane z brakiem środków kredytowych. Wspieranie przez państwo przemysłu ciężkiego i militaryzacja gospodarki pochłaniała większą część finansów do sektorów: a) budżetowego (wysokie podatki, pozwalające sfinansować szereg państwowych inwestycji, b) przemysłu ciężkiego powiązanego z państwem.

Model gospodarki państwa faszystowskiego zakładał przede wszystkim gospodarowanie na rynku wewnętrznym. Totalitaryzm odrzuca gospodarcze współdziałanie z innymi, a więc wspomożenie własnego przemysłu poprzez nałożenie wysokich ceł na artykuły importowane wiązało się z identyczną polityką innych państw, które uczestniczyły w wymianie handlowej z państwem faszystowskim a w konsekwencji oznaczało to swoistą alienację gospodarczą państwa totalitarnego.

W kwestii walki z bezrobociem faszyści wybierali wybitnie etatystyczną metodę walki z nim - szeroko zakrojone działania państwa finansowane z budżetu. Organizowano roboty publiczne (budowa autostrad, portów, lotnisk, ogólnie rzecz biorąc konstrukcja i modernizacja infrastruktury), ponadto stosowano masowe zatrudnianie w przemyśle ciężkim, tym zarówno państwowym jak i prywatnym. Zwiększano liczebność armii oraz powoływano masę organizacji paramilitarnych, skupiających młodzież szkolną jak i tą tuż po ukończeniu nauki. Należy przy tym pamiętać, iż walka z bezrobociem poprzez model interwencyjny wiązała się z bardzo niskimi wynagrodzeniami dla pracowników (niejednokrotnie otrzymywali oni wypłatę w postaci dóbr, jak np. żywność), z drugiej jednak strony bezrobocie przestało być problemem palącym, a ludzie nie przymierali głodem. W połączeniu z państwową-darmową służbą zdrowia, oświatą i sprawnym aparatem policyjno-sądowym (nadzwyczaj sprawnym) dawało to poczucie względnej stabilizacji szerokim masom obywateli. Od obywateli wymaga się bezwzględnego posłuszeństwa w dążeniu do wytyczonych przez państwo celów. Całe życie staje się podporządkowane idei totalitarnej. W mniemaniu faszystów koniec ich epoki powinien równać się końcowi całego narodu.

AUTORYTARYZM: rozróżnienie między totalitaryzmem a autorytaryzmem wprowadził Juan Linz; autorytaryzm nie kładzie nacisku na ideologię, zastępuje ją autorytetem przywódcy (jednostki, grupy, wojska), kształtowaniem określonej mentalności; nie ma zaplecza intelektualnego i dalekosiężnych, utopijnych wizji; nie jest konieczna monopartyjność, dopuszczane są formy stowarzyszeń i partie, byle nie opozycyjne; jeżeli istnieje tylko jedna, nie utożsamia się z państwem; często reżim znajduje oparcie w organizacji pozarządowej (wojsko, kościół - Opus Dei w Hiszpanii); nie wymaga aktywnego zaangażowania obywateli, tolerowana jest bierność, władza walczy tylko z czynnym sprzeciwem; autorytaryzm unika konfliktu zbrojnego, nie stosuje wojennej retoryki; państwo nie realizuje monopolu ekonomicznego, posiada natomiast w dziedzinie komunikacji masowej.

Nie mogę znieść: Wolf, Tomasius, John Salsburry

* * *

Punktem wyjścia ideologii faszyzmu Jest odrzucenie tych zasad, które stały u źródeł liberalizmu, a więc indywidualizmu,

racjonalizmu, zasady równości ludzi i liberalizmu gospodarczego. Z drugiej strony, było to odrzucenie i totalna krytyka marksizmu, socjalizmu, komunizmu.

Ulubionym, często przywoływanym przez nazistów cytatem, było powiedzenie Chamberlaina, że „człowiek jako taki jest najpodlejszym zwierzęciem".

Liberalizm przedstawiano jako egoizm indywidualny, jako sprowadzenie dążeń jednostki do prymitywnego samolubstwa, determinującego wręcz jej niezdolność do wyższych uczuć. Z kolei marksizm i komunizm były atakowane przede wszystkim za myślenie materialistyczne, za sprowadzanie człowieka do istoty, dla której jedynym motywem działania jest polepszenie własnej sytuacji materialnej. Zasadniczej krytyce poddawano myśl o równości ludzi, w tym przede wszystkim ich równości w życiu politycznym. Krytyce poddawano także idee humanizmu i pacyfizmu, wyśmiewając je i uznając za wyraz słabości.

I. IDEOLOGICZNE ŹRÓDŁA FASZYZMU

A. NACJONALIZM

Ideologia głosząca, iż własny naród i jego dobro są podstawowymi miernikami wartości. Zasadą etyczną nacjonalizmu jest bowiem zasada, iż wszystko jest dobre i moralne, jeżeli służy własnemu narodowi.

W przypadku faszyzmu był to nacjonalizm przybierający najbardziej skrajną, szowinistyczną formę - połączony był z ksenofobią, nienawiścią do obcych, a jednocześnie z dążeniem do hegemonii nad innymi narodami (w przypadku nazistów z dąże­niem do panowania nad wszystkimi narodami). Nacjonalizm faszystów wiązał się z rasizmem i antysemityzmem.

B. RASIZM

Pojawił się w XIXw. wraz z kolonializmem.

Główne tezy rasizmu można by sprowadzić do trzech następujących stwierdzeń:

1) istnieją rasy wyższe, obdarzone wybitnymi zdolnościami kulturotwórczymi i dzięki temu powołane do funkcji władczych, organizatorskich, i rasy niższe, psychicznie niedorozwinięte i zdegenerowane;

2) różnice psychiczne między rasami są wrodzone, zdeterminowane genetycznie, podobnie jak różnice w bar­wie skóry i innych cechach fizycznych;

3) krzyżowanie się ras jest na ogół szkodliwe, w interesie kultury leży, by rasy wyższe utrzymywały czystość krwi.

Gobineau

Uważał, że upadki wielkich imperiów spowodowane były mieszaniem się ras. Jedynym czynnikiem tłumaczącym rozwój czy dekadencję społeczno-kulturową jest czystość rasowa.

Rozwój społeczeństwa zależy od czystości rasy i jej wrodzonych zdolności. Już w zamierzchłej przeszłości nastąpił podział ludzkości na trzy podstawowe rasy: białą, żółtą i czarną. Podział ten nie był wszakże następstwem wyłącznie różnic w barwie skóry.

Rasa biała aryjska składała się wprawdzie z wysokich blondynów o niebieskich oczach, ale ważniejsze były, występujące u jej przedstawicieli cechy psychiczne: mała zmysłowość, wysoki stopień inteligencji, energia, talent organizowania świata, poczucie honoru, bezinteresowność, odwaga, zmysł ładu i harmonii. Innymi słowy - rasa biała to rasa panów, urodzonych rządców, twórców i moderatorów politycznego porządku. Brak tych predyspozycji u reprezentan­tów innych ras.

Rasa żółta to rasa męska. Cechują jej właścicieli: średni wzrost i ciemne oczy, a wewnętrznie - wytrwałość, trzeźwość, praktyczność, brak fantazji, przeciętna inteligencja. Jest to zatem rasa urodzonych kupców.

Rasa czarna to rasa kobieca. Jej przedstawiciele są zmysłowi, obdarzeni fantazją i wybitnymi uzdolnieniami estetycznymi, ale zarazem niezdolni do organizowania procesów wewnętrznych i zewnętrznych, mało twórczy, słabi wolą. ­

Chamberlain

Twierdził, że większość ludzi w ogóle nie ma rasy i żyje w chaosie, gdyż pozbawiona jest świadomości więzów rasowych.

Uważał, że pierwszą białą rasę europejską stworzyli grecy, drugą rasę białą stworzyli rzymianie, a trzecią rasę białą germanie.

Najczystsza rasa Nordycka jest w Niemczech.

Nietzsche

Twierdził, że jedni ludzie potrzebują mieć nad sobą ustalone reguły zachowania - są to drobnomieszczanie. Inni natomiast są jednostkami wybitnymi - nadludzie, którzy mają prawo deptać reguły które regulują życie społeczeństwa.

Nie łączył nadludzi z żadną konkretną rasą.

C. ANTYSEMITYZM

Ideologia uznająca Żydów za odrębną, gorszą rasę.

D. DARWINIZM SPOŁECZNY

Pod koniec XIXw. na stosunki społeczne dokonano przeniesienia darwinowską teorię o doborze naturalnym.

Spencer

Jako pierwszy zaadoptował darwinizm na potrzeby socjologii.

Twierdził, że życie społeczne to walka jednostek i narodów.

Twierdził, że nie należy pomagać jednostkom słabszym.

Ludwik Gumplowicz

U podstaw socjologii Gumplowicza tkwiła darwinowska teoria walki o byt - tzw. darwinizm społeczny. Podkreślał że wynik walk w społeczeństwie nie zależy od biologicznych cech walczących jednostek, lecz od organizacji walczących grup.

Gumplowicz utożsamiał walkę pierwotnie różnych pod względem etno­graficznym grup z walką ras.

Nie ujmował rasy jako zbioru ludzi o jed­nakowych dziedzicznych cechach somatycznych, lecz jako historyczną zbioro­wość etniczną. Twierdził w związku z tym, że walka ras, prowadzona pierwotnie przez hordy i gromady ludzkie w celu podboju obcych grup, przekształciła się później w walkę między państwami, a wewnątrz nich - w walkę między stanami i klasami społecznymi.

Państwo potrzebuje przestrzeni.

II. IDEOLOGIA FASZYZMU

Faszyści zapowiadali, że gospodarka me nie będzie odtąd prywatną sprawą opartą o wolną konkurencję. Głosili hasła zniesienia podziałów klasowych przez wprowadzenie jednego miernika -pracy dla dobra wspól­nego, a zewnętrznym wyrazem zniesienia podziałów miało być zorganizowanie społeczeństwa na zasadzie korporacji (stanów).

Zapowiadano likwidację niesprawiedliwego wyzysku przez kapitał bankowy, wsparcie drobnych przedsiębiorstw nie wytrzymujących konkurencji i z wielkimi koncernami, reformę rolną, a także rozwój świadczeń socjalnych. Oczywiście, program ten nie był realizowany po dojściu do władzy. Nie chcieli znosić własności - wręcz przeciwnie każdemu obiecywali drobną własność lub współwłasność.

Teoria Państwa.

Wódz stał się uosobieniem narodu i państwa. Stosunki narodowe opierały się o zasadę wodza i drużyny narodowej - legitymizm charyzmatyczny. Istniały partie i bojówki, które skupiały głównie mężczyzn. Ideologia nie była traktowana jako program polityczny, a jako całościowa filozofia i światopogląd.

W państwie faszystowskim szczególna rola przypadała partii i jej wodzowi: było oczywiste, że ci, którzy uważali się za szczególną warstwę narodu, mianowicie ludzi świadomych celów i zadań państwa -powinni sprawować w nim władzę.

Cechą państwa faszystowskiego było dążenie do ciągłej aktywizacji obywateli - tj. do dawania dowodów lojalności.

Z samego założenia były to ruchy totalne. Państwo totalne (totalitarne) oznaczało dążenie do takiej organizacji życia społecznego, by zakres działań państwa pokrywał się z aktywnością całego społeczeństwa.

TOTALITARYZM

• istnienie jednej partii

• charyzmatyczny przywódca - wódz

• partia ma kontrolę nad wojskiem, policją, komunikacją społeczną, radiem, prasom

• partia ma monopol nad środkami produkcji

• ciągle istnieje terror

• ludność jest zmuszania do udowadniania lojalności.

II. DOKTRYNY AUTORYTARNE

Różnego rodzaju ugrupowania głosiły hasła zniesienia bądź ograniczenia parlamentaryzmu oraz hasła rządów silnej ręki.

Najogólniej charakteryzuje się autorytaryzm przyznaniem większej roli władzy wykonawczej, aczkolwiek nie głosi hasła charyzmatycznej władzy wodza, a od obywateli nie tyle wymaga ciągłej mobilizacji, ile biernego posłuszeństwa.

Ideologie autorytarne nie miały ambicji bycia totalitarnymi - tj.nie chciały ingerować we wszystkie sfery życia.

Niemiecki idealizm

Georg Wilhelm Friedich Hegel

Idea wyłania z siebie świat ażeby przez stopniowe realizowanie się w toku historii ludzkości, dojść do samowiedzy.

Siłą sprawczą, która wyłoniła świat, był rozum, przeto prawa rozwoju świata materialnego, podobnie jak prawa rządzące historią, muszą być rozumne, logiczne.

Rozum chcąc się rozpoznać i realizować w świecie, który sam wyłonił z siebie, nie może poprzestać na przyrodzie - z tej racji, że ta, będąc pozbawiona historii, nie może osiągnąć świadomości! wolności. Tylko człowiek tworzy historię; tylko on może realizować wolność w swych instytucjach i zyskać uświadomienie sobie tej wolności.

W ten sposób Hegel przekształcił ideę w samodzielną, duchową substancję i nadał jej miano absolutnego ducha. Cała przyroda ma swe źródło w tym duchu.

Ruchu idei nie traktował on jako harmonijnego ruchu po prostej, lecz widział jego istotę w ustawicznym procesie przezwyciężania sprzeczności, wyłonionych przez poszczególne etapy rozwijającej się myśli.

Przeniesienie heglowskich założeń filozoficznych na grunt rozważań o społeczeństwie, państwie i prawie, przyniosło rezultaty w ostatecznej instancji wprawdzie fałszywe, ale zarazem niezwykle owocne.

Filozofia dziejów. Hegel był autorem swoistej koncepcji filozofii dziejów. Historia ludzkości jest historią państw; ale ponieważ państwo stanowi wcielenie wolności, przeto i dzieje powszechne są historią wolności, ściślej - wolności uświadomionej. Realizowanie się uświadomionej wolności przebiegało w dziejach ludzkich etapami. Na początku, w orientalnych despocjach, świadomość wolności miał tylko jeden człowiek ­był nim despota. Inni ludzie to w istocie rzeczy niewolnicy, skazani na kaprysy władcy. Inaczej w państwach greckich oraz imperium rzymskim: tam świadomość wolności była już udziałem większej grupy ludzi, choć jeszcze nie wszystkich. Wszystkim ludziom przyniosło uświadomioną wolność dopiero chrześcijaństwo.

Dialektyka historii polega właśnie na tym, że każdy naród-państwo przechodzi swą młodość, dojrzałość, wiek starczy i każdy musi kiedyś umrzeć. Dialektyka życia społecznego wymaga od narodu walki o miejsce w świecie. Naród może być silny tylko wtedy jeżeli aktywnie walczy o zniesienie rozłamu, jaki istnieje między nim a resztą świata. Była to pochwała wojny jako środka rozwiązywania konfliktów międzynarodowych.

Państwo. Teza o państwie-narodzie i państwie-synonimie wolności prowadziła Hegla do kultu organizacji państwowej. Istnienie państwa jest społeczną koniecznością. Państwo nie stanowi środka służącego jakimś innym celom - państwo jest celem samym w sobie.

Hegel odrzucał ideę społecznego kontraktu jako źródła władzy państwowej; protestował też przeciwko koncepcji państwa jako sumy jednostek zamieszkującej określone terytorium.

73

---