ZASADY SĘDZIOWSKIEGO I USTAWOWEGO WYMIARU KARY
WYMIAR KARY |
1 USTAWOWY |
|
2 SĘDZIOWSKI (SĄDOWY) |
1a ZWYKŁY |
|
1 b NADZWYCZAJNY |
NADZWYCZAJNE ZŁAGODZENIE |
|
NADZWYCZAJNE OBOSTRZENIE |
AD. 1 USTAWOWY WYMIAR KARY czyli granice w jakich zgodnie z przepisem ustawy wymierzana jest sprawcy kara za popełnienie zarzucanego mu przestępstwa. Granice te wynikają głównie z sankcji przepisu określającego to przestępstwo, ale wpływają na nie także inne przepisy modyfikujące ustawowy wymiar kary (tzn. zaostrzające ten wymiar - np. art. 64 § 2 k.k., lub łagodzące go - np. art. 60 k.k.)
Ad. 1a Zwykły ustawowy wymiar kary - to zagrożenie kara przewidziane za dane przestępstwo w przepisach części szczególnej k.k., albo ustaw szczególnych wskazujące dolną i górną granicę kary (najczęściej używa się tu pojęcia tzw. „ustawowego zagrożenia karą”).
Jeśli chodzi o środki karne - to ich ustawowy wymiar określają przepisy części ogólnej k.k. mówiące o okresie, na jaki można orzec dany rodzaj środka karnego (chodzi o środki karne o charakterze terminowym, lub orzekane na zawsze).
Jeżeli w danym przepisie określającym typ rodzajowy przestępstwa przewidziano kary różnego rodzaju (np. grzywnę, karę ograniczenia wolności, karę pozbawienia wolności), to zawsze są one „poukładane” od najłagodniejszej do najsurowszej sankcji, np. czyn zagrodzony jest karą grzywny, ograniczenia wolności lub kara pozbawienia wolności od … do, a nie np. czyn jest zagrożony karą pozbawienia wolności od… do, karą grzywny lub karą ograniczenia wolności.
Ad 1b Nadzwyczajny ustawowy wymiar kary - polega na modyfikacji granic zwykłego ustawowego wymiaru kary. Innymi słowy jest to obowiązek (gdy sąd musi) lub możliwość (gdy sąd może) wymierzenia kary poza granicami zwykłego ustawowego zagrożenia.
Nadzwyczajny wymiar kary dzielimy na:
Nadzwyczajne złagodzenie kary
Nadzwyczajne obostrzenie kary
Ad. 1 Nadzwyczajne złagodzenie kary zachodzi wówczas gdy sąd może lub ma obowiązek zmodyfikować dolną granicę ustawowego zagrożenia (zejść poniżej tej granicy), lub wymierzyć karę łagodniejszego rodzaju (np. zamiast kary pozbawienia wolności wymierza karę grzywny). Innymi słowy jest to prawo lub obowiązek sądu wymierzenia kary poniżej granicy zwykłego ustawowego zagrożenia lub kary łagodniejszego rodzaju.
Podstawy nadzwyczajnego złagodzenia kary:
- kiedy sąd może (fakultatywne nadzwyczajne złagodzenie kary) - art. 10 § 3 k.k. (nieletni), art. 60 § 1 k.k. (w stosunku do młodocianego, gdy przemawiają za tym względy wychowawczego oddziaływania kary; uwaga !!!! nieletni jest zawsze także młodocianym), art. 60 § 1 k.k. w wypadkach przewidzianych w ustawie (np. przekroczenie granic obrony koniecznej - art. 25 § 2 k.k., popełnienie czynu w stanie poczytalności w znacznym stopniu ograniczonej - art. 31 § 2 k.k., działanie w nieusprawiedliwionym błędzie co do prawa - art. 30 k.k., przekroczenie granic stanu wyższej konieczności - art. 26 § 3 k.k.), art. 60 § 2 k.k. - w szczególnie uzasadnionych wypadkach, kiedy nawet najniższa kara przewidziana za przestępstwo byłaby niewspółmiernie surowa, w szczególności:
1) jeżeli pokrzywdzony pojednał się ze sprawcą, szkoda została naprawiona albo pokrzywdzony i sprawca uzgodnili sposób naprawienia szkody,
2) ze względu na postawę sprawcy, zwłaszcza gdy czynił starania o naprawienie szkody lub o jej zapobieżenie,
3) jeżeli sprawca przestępstwa nieumyślnego lub jego najbliższy poniósł poważny uszczerbek w związku z popełnionym przestępstwem.,
art. 60 § 4 k.k. - na wniosek prokuratora sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet warunkowo zawiesić jej wykonanie w stosunku do sprawcy przestępstwa, który, niezależnie od wyjaśnień złożonych w swojej sprawie, ujawnił przed organem ścigania i przedstawił istotne okoliczności, nieznane dotychczas temu organowi, przestępstwa zagrożonego karą powyżej 5 lat pozbawienia wolności.
- kiedy sąd musi złagodzić (obligatoryjne nadzwyczajne złagodzenie kary) - art. 60 § 3 k.k. tzw. mały świadek koronny (sąd stosuje nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet może warunkowo zawiesić jej wykonanie w stosunku do sprawcy współdziałającego z innymi osobami w popełnieniu przestępstwa, jeżeli ujawni on wobec organu powołanego do ścigania przestępstw informacje dotyczące osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa oraz istotne okoliczności jego popełnienia). .
Zgodnie z art. 60 § 5 k.k., w wypadkach określonych w § 3 i 4 art. 60 k.k. sąd wymierzając karę pozbawienia wolności do lat 5 może warunkowo zawiesić jej wykonanie na okres próby wynoszący do 10 lat, jeżeli uzna, że pomimo niewykonania kary sprawca nie popełni
ponownie przestępstwa; przepisy art. 71-76 stosuje się odpowiednio
O tym jak się łagodzi mówi art. 60 § 6 i 7 k.k.
- § 6. Nadzwyczajne złagodzenie kary polega na wymierzeniu kary poniżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia albo kary łagodniejszego rodzaju według następujących zasad:
1) jeżeli czyn stanowi zbrodnię, sąd wymierza karę pozbawienia wolności nie niższą od jednej trzeciej dolnej granicy ustawowego zagrożenia,
2) jeżeli czyn stanowi występek, przy czym dolną granicą ustawowego zagrożenia jest kara pozbawienia wolności nie niższa od roku, sąd wymierza grzywnę, karę ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności,
3) jeżeli czyn stanowi występek, przy czym dolną granicą ustawowego zagrożenia jest kara pozbawienia wolności niższa od roku, sąd wymierza grzywnę albo karę ograniczenia wolności.
§ 7. Jeżeli czyn zagrożony jest alternatywnie karami wymienionymi w art. 32 pkt 1-3, nadzwyczajne złagodzenie kary polega na odstąpieniu od wymierzenia kary i orzeczeniu środka karnego wymienionego w art. 39 pkt 2-8; przepisu art. 61 § 2 nie stosuje się.
Ad. 2 Nadzwyczajne obostrzenie kary:
- zaostrzenie ustawowego wymiaru kary polega na stworzeniu w pewnych sytuacjach możliwości orzeczenia kary w granicach szerszych niż przewidziane w sankcji przepisu określającego dane przestępstwo, bądź na ograniczeniu możliwości wymierzenia kary łagodniejszej. Takie zaostrzenie nazywa się niekiedy nadzwyczajnym zaostrzeniem kary, ale nie jest to jednak całkiem ścisłe, ponieważ nie musi ono prowadzić do wymierzenia kary ponad sankcję ustawową.
Podstawy zaostrzenia:
- art. 64 k.k. (w stosunku do recydywistów - § 1 k.k. i multirecydywistów - § 2 k.k).
§ 1. Jeżeli sprawca skazany za przestępstwo umyślne na karę pozbawienia wolności popełnia w ciągu 5 lat po odbyciu co najmniej 6 miesięcy kary umyślne przestępstwo podobne do przestępstwa, za które był już skazany, sąd może wymierzyć karę przewidzianą za przypisane sprawcy przestępstwo w wysokości do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę.
§ 2. Jeżeli sprawca uprzednio skazany w warunkach określonych w § 1, który odbył łącznie co najmniej rok kary pozbawienia wolności i w ciągu 5 lat po odbyciu w całości lub części ostatniej kary popełnia ponownie umyślne przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu, przestępstwo zgwałcenia, rozboju, kradzieży z włamaniem lub inne przestępstwo przeciwko mieniu popełnione z użyciem przemocy lub groźbą jej użycia, sąd wymierza karę pozbawienia wolności przewidzianą za przypisane przestępstwo w wysokości powyżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia, a może ją wymierzyć do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę.
§ 3. Przewidziane w § 1 lub 2 podwyższenie górnego ustawowego zagrożenia nie dotyczy zbrodni.
- art. 65 w zw z art. 64 § 2 k.k. - w stosunku do sprawcy zawodowego (sprawcy, który z popełnienia przestępstwa uczynił sobie stałe źródło dochodu), sprawcy popełniającego przestępstwo działając w zorganizowanej grupie albo związku mających na celu popełnienie przestępstwa oraz wobec sprawcy przestępstwa o charakterze terrorystycznym
§ 1. Przepisy dotyczące wymiaru kary, środków karnych oraz środków związanych z poddaniem sprawcy próbie, przewidziane wobec sprawcy określonego w art. 64 § 2, stosuje się także do sprawcy, który z popełnienia przestępstwa uczynił sobie stałe źródło dochodu lub popełnia przestępstwo działając w zorganizowanej grupie albo związku mających na celu popełnienie przestępstwa oraz wobec sprawcy przestępstwa o charakterze terrorystycznym.
§ 2. Do sprawcy przestępstwa z art. 258 mają odpowiednie zastosowanie przepisy dotyczące sprawcy określonego w art. 64 § 2, z wyjątkiem przewidzianego w tym przepisie zaostrzenia kary.
Definicja przestępstwa o charakterze terrorystycznym - art. 115 § 20 k.k.
§ 20. Przestępstwem o charakterze terrorystycznym jest czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 5 lat, popełniony w celu:
1) poważnego zastraszenia wielu osób,
2) zmuszenia organu władzy publicznej Rzeczypospolitej Polskiej lub innego państwa albo organu organizacji międzynarodowej do podjęcia lub zaniechania określonych czynności,
3) wywołania poważnych zakłóceń w ustroju lub gospodarce Rzeczypospolitej Polskiej, innego państwa lub organizacji międzynarodowej - a także groźba popełnienia takiego czynu.
- art. 57a k.k. do sprawcy występku o charakterze chuligańskim
Art. 57a.
§ 1. Skazując za występek o charakterze chuligańskim, sąd wymierza karę przewidzianą za przypisane sprawcy przestępstwo w wysokości nie niższej od dolnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę.
§ 2. W wypadku określonym w § 1 sąd orzeka nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego, chyba że orzeka obowiązek naprawienia szkody lub nawiązkę na podstawie art. 46. Jeżeli pokrzywdzony nie został ustalony, sąd może orzec nawiązkę na rzecz instytucji, stowarzyszenia, fundacji lub organizacji społecznej, wpisanej do wykazu prowadzonego przez Ministra Sprawiedliwości, której podstawowym zadaniem lub celem statutowym jest spełnianie świadczeń na określony cel społeczny, bezpośrednio związany z ochroną dobra naruszonego lub zagrożonego przestępstwem, za które skazano sprawcę, z przeznaczeniem na ten cel.
Definicja występku o charakterze chuligańskim jest w art. 115 § 21 k.k.
§ 21. Występkiem o charakterze chuligańskim jest występek polegający na umyślnym zamachu na zdrowie, na wolność, na cześć lub nietykalność cielesną, na bezpieczeństwo powszechne, na działalność instytucji państwowych lub samorządu terytorialnego, na porządek publiczny, albo na umyślnym niszczeniu, uszkodzeniu lub czynieniu niezdatną do użytku cudzej rzeczy, jeżeli sprawca działa publicznie i bez powodu albo z oczywiście błahego powodu, okazując przez to rażące lekceważenie porządku prawnego.
- art. 91 k.k. w przypadku ciągu przestępstw
§ 1. Jeżeli sprawca popełnia w podobny sposób, w krótkich odstępach czasu, dwa lub więcej przestępstw, zanim zapadł pierwszy wyrok, chociażby nieprawomocny, co do któregokolwiek z tych przestępstw, sąd orzeka jedną karę na podstawie przepisu, którego znamiona każde z tych przestępstw wyczerpuje, w wysokości do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę.
§ 2. Jeżeli sprawca w warunkach określonych w art. 85 popełnia dwa lub więcej ciągów przestępstw określonych w § 1 lub ciąg przestępstw oraz inne przestępstwo, sąd orzeka karę łączną, stosując odpowiednio przepisy tego rozdziału.
§ 3. Jeżeli sprawca został skazany dwoma lub więcej wyrokami za przestępstwa należące do ciągu przestępstw określonego w § 1, orzeczona w wyroku łącznym kara nie może przekroczyć górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę, przewidzianego w przepisie, którego znamiona każde z tych przestępstw wyczerpuje
- art. 178 k.k. w razie popełnienia przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji w warunkach określonych w tym przepisie.
§ 1. Skazując sprawcę, który popełnił przestępstwo określone w art. 173, 174 lub 177 znajdując się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego lub zbiegł z miejsca zdarzenia, sąd orzeka karę pozbawienia wolności przewidzianą za przypisane sprawcy przestępstwo w wysokości od dolnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę do górnej granicy tego zagrożenia zwiększonego o połowę.
Kodek karny reguluje w art. 57 szczególne sytuacje zbiegu podstaw nadzwyczajnego złagodzenia i obostrzenia kary.
1. Zbiegnie się kilka podstaw do nadzwyczajnego złagodzenia np. sprawca młodociany przekracza granice obrony koniecznej lub
zbiegnie się kilka podstaw do obostrzenia kary, np. multirecydywista popełnia ciąg przestępstw.
W takiej sytuacji, zgodnie z § 1 art. 57 sąd może tylko jeden raz karę nadzwyczajnie złagodzić (mimo, że zbiega się kilka podstaw do jej złagodzenia) albo obostrzyć (też tylko raz mimo, że zbiega się kilka podstaw do jej obostrzenia), biorąc pod uwagę łącznie zbiegające się podstawy łagodzenia albo obostrzenia.
2. Jeśli zbiegną się podstawy nadzwyczajnego złagodzenia i obostrzenia, np. multirecydywista popełnia czynu w stanie poczytalności w znacznym stopniu ograniczonej, to zgodnie z § 2 art. 57 sąd decyduje czy zastosować nadzwyczajne złagodzenie czy też obostrzenie kary.
AD. 2 SĘDZIOWSKI (SĄDOWY) WYMIAR KARY
Przez sądowy wymiar kary rozumiemy orzeczenie kary przez sąd konkretnemu sprawcy w konkretnej sprawie karnej. Innymi słowy chodzi o konkretyzację ustawowego wymiaru kary (jaka kara i na jaki czas). Sąd oznacza konkretnemu sprawcy rodzaj i wysokość kary lub innego środka penalnego.
Sąd wymierzając karę (środek karny) ma obowiązek:
kierować się zasadami wymiaru kary i środków karnych
kierować się systemem dyrektyw tego wymiaru (dyrektywami sądowego wymiaru kary i środków karnych )
brać pod uwagę ustawowe okoliczności wpływające na ocenę czynu sprawcy.
ZASADY SĄDOWEGO WYMIARU KARY I ŚRODKÓW KARNYCH |
1. ZASADY OGÓLNOPRAWNE |
|
2. ZASADY ŚCIŚLE ODNOSZĄCE SIĘ DO WYMIARU KARY |
|
1a zasada legalizmu 2a zasada względnej swobody sądu przy wymiarze kary
1b zasada równości wobec prawa 2b zasada indywidualizacji kary
1c zasada humanizmu 3b zasada zaliczalności okresu rzeczywistego
pozbawienia wolności na poczet orzeczonej kary
4b zasada oszczędności kary
5 b zasada in dubio pro libertate
6 b zasada oznaczoności kary
AD. 2a Zasada względnej swobody sądu przy wymiarze kary (zwana także zasadą swobodnego uznania sędziowskiego w ramach ustawy).
Zasada ta wynika z art. 53 § 1 k.k. - „Sąd wymierza karę według swojego uznania, w granicach przewidzianych przez ustawę…”. Oznacza ona, że sąd nie ma dowolności w zakresie wymierzania kary, ponieważ związany jest zarówno ustawowym wymiarem kary, jak i przewidzianymi w ustawie wskazówkami (dyrektywami), którymi powinien się kierować określając konkretną karę w wyroku skazującym. Wynika natomiast z tej zasady, że sąd ma pewien margines oceny w kwestii znaczenia i stopnia wpływu konkretnych okoliczności danego przypadku na wymiar kary, np. stwierdzając, że sprawca działał w sposób brutalny, albo, ze motywy jego działania były szlachetne, sąd samodzielnie decyduje, jak wpłynie to na rodzaj i rozmiar orzeczonej kary. Ten margines swobody sędziowskiej ograniczają instytucje prawa karnego o charakterze obligatoryjnym (np. 60 § 3 k.k.), których na szczęście jest niewiele i większość z nich działa na korzyść oskarżonego.
AD. 2b Zasada indywidualizacji kary - wyrażona została w art. 55 k.k. („Okoliczności wpływające na wymiar kary uwzględnia się tylko co do osoby, której dotyczą”). Oznacza ona, że w razie wymierzania kary więcej niż jednemu sprawcy, okoliczności zarówno obciążające jak i łagodzące nie wywierają skutku wobec sprawców, do których się nie odnoszą, są „nieprzenaszalne” na inne osoby, np. jeśli jednej z oskarżonych wyrazi w trakcie procesu skruchę, to fakt ten nie ma wpływu na wymiar kary drugiemu oskarżonemu. Chodzi zatem o jednostkowy akt wymiaru kary, który uwzględnia właściwości sprawcy, warunki osobiste, itp. Okoliczności wpływające na wymiar kary, które sąd bierze pod uwagę przy jej wymierzaniu określone zostały w art. 53 § 2 k.k.
Niektórzy zasadę indywidualizacji kary ujmują szerzej, kładąc akcent na potrzebę dostosowania wymierzanej kary do cech osobowości konkretnego sprawcy, charakteru jego motywów, sposobu działania, podatności na oddziaływanie prewencyjne kary itd. W takim szerszym rozumieniu zasada ta oznacza zwracanie głównej uwagi na tzw. prewencję indywidualną.
AD. 3b Zasada zaliczanego okresu rzeczywistego pozbawienia wolności na poczet orzeczonej kary - wynika z treścią art. 63 § 1 k.k. Paragraf 2 tego przepisu dotyczy zaliczania środków zapobiegawczych.
AD. 4b Zasada oszczędności kary - oznacza wymierzenie takiej kary, która jest niezbędna dla osiągnięcia celów kary (chodzi o cele określone w art. 53 § 1 k.k.). Jest to zasada pozakodeksowa.
AD. 5b Zasada in dubio pro libertate - wynika z treści uzasadnienia do k.k. - Teza X), oznacza ona, iż w razie wątpliwości czy orzec wobec sprawcy karę pozbawienia wolności czy karę nieizolacyjne, sąd winien rozstrzygać na korzyść kary wolnościowej
AD. 6b zasada oznaczoności kary - kara wymierzana przez sąd w wyroku skazującym musi być oznaczona co do rodzaju i wysokości. Polskie prawo karne nie zna tzw. wyroków nieoznaczonych, polegających na tym, że skazanemu wymierza się karę określoną ramowo (np. karę pozbawienia wolności od 2 do 4 lat), a sprecyzowanie jej wysokości następuje dopiero na etapie wykonywania kary, w zależności od zachowania sprawcy.
Sędzia wymierzając karę powinien kierować się nie tylko omówionymi powyżej zasadami, lecz również wskazówkami bardziej sprecyzowanymi, określanymi jako dyrektywy sądowego wymiaru kary (i środków karnych). Te dyrektywy to zespół wskazań ukierunkowujących wymiar kar (środków karnych) zgodnie z racjonalizacją kary przyjętą przez kodeks karny, i zmierzających do osiągnięcia celów kary wymienionych w tym kodeksie.
DYREKTYWY SĄDOWEGO WYMIARU KARY I ŚRODKÓW KARNYCH |
|
2. DYREKTYWY SZCZEGÓŁOWE |
|
1. OGÓLNE DYREKTYWY SĄDOWEGO WYMIARU KARY |
AD. 1 DYREKTYWY OGÓLNE - to wskazówki, które sąd mas obowiązek uwzględniać co do wszystkich lub większości sprawców (np. w stosunku do nieletnich czy młodocianych sprawców występują inne priorytety przy wymiarze kary). Dyrektywy te określone zostały przede wszystkim w art. 53 § 1 k.k. oraz art. 3 k.k.. Są one następujące:
1a. dyrektywa sprawiedliwościowa
1b. humanitaryzm kary
1c. cele zapobiegawcze i wychowawcze w stosunku do skazanego (prewencja indywidualna)
1d. potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa (prewencja ogólna)
1e. niektórzy zaliczają tu jeszcze dyrektywę pierwszeństwa kar wolnościowych
AD. 1a. Dyrektywa sprawiedliwościowa (art. 53 § 1 k.k.) oznacza, że sąd ma obowiązek wymierzyć karę sprawiedliwą, tj. taką, która nie przekracza stopnia winy sprawcy i stopnia społecznej szkodliwości czynu. A zatem stopień winy wyznacza górny pułap kary, czyli wymierzana kara nie może go przekroczyć, ale inne dyrektywy mogą spowodować wymierzenie kary łagodniejszej (funkcja limitująca winy). Jeśli chodzi natomiast o stopień społecznej szkodliwości czynu, to on w przeciwieństwie do kryterium stopnia winy, ma działać w obie trony, tzn. przeciwdziałać również wymierzeniu kary zbyt łagodnej mimo znacznej szkodliwości przestępstwa. Ustalenie stopnia społecznej szkodliwości konkretnego przestępstwa następuje w oparciu o przedmiotowe i podmiotowe kryteria wymienione w art. 115 § 2 k.k.
Art. 115 § 2. Przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu sąd bierze pod uwagę rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu, wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków, jak również postać zamiaru, motywację sprawcy, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia.
Kodeks karny nie podaje natomiast kryteriów ustalania stopnia winy. Mówi się nawet, że wina w rozumieniu art. 53 § 1 k.k., nie pokrywa się z pojęciem winy jako podstawy odpowiedzialności karnej wymienionej w art. 1 § 3 k.k.
W niektórych ujęciach dyrektywę sprawiedliwościową, traktuje się jako 2 odrębne dyrektywy ogólne , tzn. dyrektywę stopnia winy, oraz dyrektywę stopnia społecznej szkodliwości czynu.
AD. 1b. Dyrektywa humanitaryzmu kary (art. 3 k.k.), to najważniejsza spośród wszystkich dyrektyw, albowiem żadna inna dyrektywa nie może usprawiedliwić wymierzenia kary niehumanitarnej, lub naruszającej godność człowieka.. Ta dyrektywa ma obecnie większe znaczenie teoretyczne niż praktyczne, gdyż z samego założenia kary przewidziane w k.k. za poszczególne przestępstwa nie są zasadniczo sprzeczne z zasadą humanitaryzmu, jeśli chodzi o ich treść oraz wysokość.
AD. 1c. Prewencja indywidualna (zwana także szczególną lub specjalną) - chodzi o cele zapobiegawcze i wychowawcze, które kara ma osiągnąć w stosunku do skazanego. Innymi słowy wymierzona kara ma prewencyjnie oddziaływać na jednostkę, której jest wymierzana. Aby osiągnąć cel wychowawczy niezbędne jest poznanie sprawcy. Kara ma zapobiec popełnianiu w przyszłości przestępstw przez samego skazanego. Efekt taki może być osiągnięty przez:
- odstraszenie sprawcy od popełniania przestępstw (np. przez wymierzenie kary surowej, lub po prostu uświadomienie mu nieopłacalności popełniania przestępstw, wynikającej z faktu orzeczenia grzywny lub środka karnego pozbawiającego skazanego pewnych uprawnień)
- przez uniemożliwienie mu ich popełniania (np. odizolowanie go od społeczeństwa, orzeczenie zakazu prowadzenia pojazdów, zakazu wykonywania zawodu)
- przez wychowanie sprawcy (resocjalizacja) - czyli takie ukształtowanie osobowości sprawcy, jego poglądów i postawy wobec porządku prawnego, by po odbyciu kary, nie popełniał przestępstw. Często łączy się to z podniesieniem poziomu wykształcenia skazanego, nauczeniem go zawodu, czy wyrobieniem u niego pozytywnej postawy wobec pracy.
Wszystkie te skutki wymierzenia i wykonania kary mają jako cel generalny umożliwienie skazanemu funkcjonowania w społeczeństwie bez popadania w konflikty z prawem karnym.
AD. 1d. Prewencja generalna (zwana także ogólną)
- oznacza kształtowanie świadomości prawnej społeczeństwa przez określony wymiar kary, wpływanie na postawy tych, do których dociera informacja o karze. Prewencja generalna może przybrać postać:
1. prewencji generalnej negatywnej - polegającej na odstraszeniu od popełniania przestępstw, najczęściej poprzez surowość grożących kar
2. prewencji generalnej pozytywnej - polegającej na ukształtowaniu w świadomości prawnej społeczeństwa przekonania o nieuchronności kary za przestępstwo, utwierdzaniu prawidłowych postaw wobec prawa (społeczeństwo uznaje wyrok jaki zapadł wobec skazanego za sprawiedliwy).
AD 1e. Dyrektywa pierwszeństwa kar wolnościowych - zawarta została w art. 58 § 1 k.k.
§ 1. Jeżeli ustawa przewiduje możliwość wyboru rodzaju kary, sąd orzeka karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania tylko wtedy, gdy inna kara lub środek karny nie może spełnić celów kary.
Najważniejsze znaczenie dyrektywy pierwszeństwa kar wolnościowych polega na tym, że dokonany przez sąd wybór kary pozbawienia wolności - wymaga uzasadnienia.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
AD. 2 DYREKTYWY SZCZEGÓŁOWE - to
I modyfikacja zaleceń wynikających z dyrektyw ogólnych, powodująca, że wobec określonej kategorii sprawców bierze się inne priorytety przy wymierzaniu im kary
albo
II rozwinięcie i uszczegółowienie dyrektyw ogólnych. W tym znaczeniu chodzi o dyrektywy, które wymieniono w art. 53 § 2 i 3 k.k. (katalog otwarty).
AD I Są to:
2a. dyrektywy wymiaru kary wobec nieletnich i młodocianych
2b. dyrektywy wymiaru kary wobec recydywistów
3b. dyrektywy wymiaru poszczególnych rodzajów kar
Ad. 2a. Nieletni i młodociani - art. 54 k.k.
§ 1. Wymierzając karę nieletniemu albo młodocianemu, sąd kieruje się przede wszystkim tym, aby sprawcę wychować.
§ 2. Wobec sprawcy, który w czasie popełnienia przestępstwa nie ukończył 18 lat, nie orzeka się kary dożywotniego pozbawienia wolności.
Pierwszeństwo ma tutaj dyrektywa prewencji indywidualnej, rozumiana jako wychowanie skazanego (reedukacja + wychowanie). Ta dyrektywa jest także uwzględniania, gdy wobec nieletniego stosuje się art. 10 k.k. (młodocianego zawsze kieruje się do systemu programowego oddziaływania - k.k.w.). Definicję młodocianego zawiera art. 115 § 10 k.k.
Ad. 2b Recydywiści - art. 58 § 4 k.k. i art. 64 § 1 k.k.
Art. 58 § 4. Przepisu § 3 nie stosuje się do sprawcy występku umyślnego, który był uprzednio skazany na karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 6 miesięcy bez warunkowego zawieszenia jej wykonania, oraz do sprawcy występku o charakterze chuligańskim.
Art. 64 § 1. Jeżeli sprawca skazany za przestępstwo umyślne na karę pozbawienia wolności popełnia w ciągu 5 lat po odbyciu co najmniej 6 miesięcy kary umyślne przestępstwo podobne do przestępstwa, za które był już skazany, sąd może wymierzyć karę przewidzianą za przypisane sprawcy przestępstwo w wysokości do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę.
Ad. 3b Dyrektywy wymiaru poszczególnych kar:
- kara grzywny - art. 58 § 2 k.k, art. 59 § 1 k.k., art. 33 § 3 k.k.,
- kara pozbawienia wolności - art. 54 § 2 k.k., art. 58 § 1 i 3 i 4 k.k., art. 59 k.k. art. 62 k.k.
- kiedy można odstąpić od wymierzenia kary (i środka karnego) - art. 61 k.k.
II Te dyrektywy szczegółowe mogą stanowić rozwinięcie i uszczegółowienie dyrektyw ogólnych. Są to te dyrektywy, które wymieniono w art. 53 § 2 i 3 k.k. (katalog otwarty).
§ 2. Wymierzając karę, sąd uwzględnia w szczególności motywację i sposób zachowania się sprawcy, popełnienie przestępstwa wspólnie z nieletnim, rodzaj i stopień naruszenia ciążących na sprawcy obowiązków, rodzaj i rozmiar ujemnych następstw przestępstwa, właściwości i warunki osobiste sprawcy, sposób życia przed popełnieniem przestępstwa i zachowanie się po jego popełnieniu, a zwłaszcza staranie o naprawienie szkody lub zadośćuczynienie w innej formie społecznemu poczuciu sprawiedliwości, a także zachowanie się pokrzywdzonego.
§ 3. Wymierzając karę sąd bierze także pod uwagę pozytywne wyniki przeprowadzonej mediacji pomiędzy pokrzywdzonym a sprawcą albo ugodę pomiędzy nimi osiągniętą w postępowaniu przed sądem lub prokuratorem.
Tylko wyniki pozytywne bierze się pod uwagę, negatywna mediacja nie rodzi żadnych skutków.
W § 2 art. 53 k.k. wymienia się jedynie okoliczności faktyczne za pomocą, których mają być zrealizowane dyrektywy o charakterze ogólnym. Ustawodawca nie wskazuje, która z tych okoliczności ma charakter obciążający, a która łagodzący. To oznacza, że każda z nich może być potraktowana dwojako, w zależności od konkretnej sprawy (1 wyjątek - współdziałanie z nieletnim w popełnieniu przestępstwa jest zawsze okolicznością obciążającą sprawcę). Katalog z art. 53 § 2 k.k. ma charakter otwarty, tzn., że sąd może wziąć pod uwagę także inne okoliczności nie wskazane w tym przepisie.
O ile Kodeks karny nie określa charakteru okoliczności wskazanych w art. 53 § 2 k.k, to w orzecznictwie sądowym ukształtowały się pewne stanowiska, wskazujące na to, kiedy daną okoliczność sąd ma potraktować jako obciążającą, a kiedy jako łagodzącą:
a. jako okoliczności obciążające - 1. uprzednia karalność (czyli sposób życia przed popełnieniem przestępstwa). Uwaga! - nie wolno się na nią powoływać jeśli w chwili orzekania, to poprzednie skazanie uległo już zatarciu z mocy prawa. Ponadto nie może być ona okolicznością obciążającą, jeśli fakt uprzedniej karalności jest już uwzględniony przez sąd w postaci przypisania sprawcy recydywy z art. 64 § 1 k.k. Natomiast nie można w ogóle mówić o uprzedniej karalności osoby, co do której sąd stosował już wcześniej środki poprawcze lub wychowawcze. Co najwyżej można na niekorzyść takiej osoby potraktować fakt, że skoro musiały być wobec niej stosowane te środki, to znaczy, że nie przestrzega ona porządku prawnego.
2. nagminność określonego rodzaju przestępstw - co do zasady okoliczność ta leży poza popełnionym przez sprawcę przestępstwem, ale jeśli sąd uzna, że taki sprawca miał świadomość powszechności zjawiska (wiedział, że popełnia jedno z najczęstszych przestępstw) oraz tego, że masowość takich zachowań stanowi zagrożenie dla ładu społecznego to może być to potraktowane jako okoliczność obciążająca.
3. niekiedy za okoliczność obciążającą mogą być uznane znamiona danego typu czynu zabronionego (znamiona konkretnego przestępstwa z części szczególnej k.k.). Zasadą jest, że znamiona nie mogą być traktowane jako okoliczności obciążające lub łagodzące, albowiem składają się one obok sankcji karnej na opis czynu. Ta zasada nie dotyczy okoliczności, które są znamionami czynu podlegającymi stopniowalności. Ta stopniowalność może dotyczyć:
- nasilenia określonych znamion np. przy stanie nietrzeźwości to ile miał promili alkoholu
- stopniowalności co do jakości, np. jaki stopień kalectwa lub uszkodzenia ciała spowodował u ofiary
- stopniowalności co do nagromadzenia się znamion np. gwałt zbiorowy połączony ze szczególnym okrucieństwem lub znęcanie się polegające na stosowaniu kilku jego form (np. psychiczne - polegające na znieważaniu, zmuszaniu do określonych czynności, a także fizyczne - polegające na naruszaniu nietykalności cielesnej ofiary). Generalnie chodzi o wszystko to co wykracza poza pewne minimum wystarczające np. do przełamania oporu ofiary (ta dodatkowa dolegliwość będzie okolicznością obciążającą). Uwaga ! Przy kumulatywnym zbiegu przepisów ustawy (art. 11 § 2 k.k.) za okoliczność obciążającą można uznać znamiona tylko tego przepisu, który nie stanowił podstawy wymiaru kary.
Charakter obojętny dla wymiaru kary (ani obciążający ani łagodzący) mają:
- nieprzyznanie się do winy przez oskarżonego
- odmowa złożenia wyjaśnień przez oskarżonego
- odmowa udzielenia odpowiedzi na niektóre pytania przez oskarżonego
Wszystkie te okoliczności pozostają bez wpływu na wymiar kary, albowiem są to ustawowe prawa każdego oskarżonego (oskarżony nie ma obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść) tzn. np., że sąd nie może surowiej ukarać oskarżonego, który nie przyznaje się do popełnienia przestępstwa. Uwaga ! - gdyby natomiast okazało się, że oskarżony skorzystał z prawa do złożenia wyjaśnień i w trakcie ich składania pomówił lub znieważył inną osobę, to oczywiście popełnia kolejne przestępstwo.
Okolicznościami łagodzącymi odpowiedzialność sprawcy są (według orzecznictwa):
- prawdomówność
- skrucha, zwłaszcza gdy nie jest podyktowana taktyką procesową (tzn. gdy jest szczera)
- ujawnienie z własnej woli swego udziału w przestępstwie i roli w tym przestępstwie
- naprawienie szkody (nie chodzi tu o środek karny)
- uprzednia niekaralność
A zatem dopiero uwzględnienie przez sąd wszystkich okoliczności (łagodzących, obciążających) pozwala wymierzyć karę (środek karny) zgodnie z dyrektywami z art. 53 k.k. W uzasadnieniu wyroku, sąd wskazuje wszystkie okoliczności, jakie zostały wzięte pod uwagę przy orzekaniu.
UWAGA !!!! art. 56 k.k.
Przepisy art. 53, art. 54 § 1 oraz art. 55 stosuje się odpowiednio do orzekania innych środków przewidzianych w tym kodeksie (chodzi m.in o środki karne).
ZASADY WYMIARU KARY I ŚRODKÓW KARNYCH W KODEKSIE WYKROCZEŃ
Art. 26.
Nie można wymierzyć kary aresztu lub zastępczej kary aresztu, jeżeli warunki osobiste sprawcy uniemożliwiają odbycie tej kary.
Art. 33.
§ 1. Organ orzekający wymierza karę według swojego uznania, w granicach przewidzianych przez ustawę za dane wykroczenie, oceniając stopień społecznej szkodliwości czynu i biorąc pod uwagę cele kary w zakresie społecznego oddziaływania oraz cele zapobiegawcze i wychowawcze, które ma ona osiągnąć w stosunku do ukaranego.
§ 2. Wymierzając karę, organ orzekający bierze pod uwagę w szczególności rodzaj i rozmiar szkody wyrządzonej wykroczeniem, stopień winy, pobudki, sposób działania, stosunek do pokrzywdzonego, jak również właściwości, warunki osobiste i majątkowe sprawcy, jego stosunki rodzinne, sposób życia przed popełnieniem i zachowanie się po popełnieniu wykroczenia.
§ 3. Jako okoliczności łagodzące uwzględnia się w szczególności:
1) działanie sprawcy wykroczenia pod wpływem ciężkich warunków rodzinnych lub osobistych;
2) działanie sprawcy wykroczenia pod wpływem silnego wzburzenia wywołanego krzywdzącym stosunkiem do niego lub do innych osób;
3) działanie z pobudek zasługujących na uwzględnienie;
4) prowadzenie przez sprawcę nienagannego życia przed popełnieniem wykroczenia i wyróżnianie się spełnianiem obowiązków, zwłaszcza w zakresie pracy;
5) przyczynienie się lub staranie się sprawcy o przyczynienie się do usunięcia szkodliwych następstw swego czynu.
§ 4. Jako okoliczności obciążające uwzględnia się w szczególności:
1) (uchylony);
2) działanie sprawcy w celu osiągnięcia bezprawnej korzyści majątkowej;
3) działanie w sposób zasługujący na szczególne potępienie;
4) (uchylony);
5) uprzednie ukaranie sprawcy za podobne przestępstwo lub wykroczenie;
6) chuligański charakter wykroczenia;
7) działanie pod wpływem alkoholu lub innego środka odurzającego;
8) popełnienie wykroczenia na szkodę osoby bezradnej lub osoby, której sprawca powinien okazać szczególne względy;
9) popełnienie wykroczenia we współdziałaniu z małoletnim.
§ 5. Przepisy § 1-4 stosuje się odpowiednio do środków karnych.
Art. 34.
Okoliczności wpływające na wymiar kary i środka karnego uwzględnia się tylko co do osoby, której dotyczą.
Art. 35.
Jeżeli ustawa daje możność wyboru między aresztem a inną karą, areszt można orzec tylko wtedy, gdy czyn popełniono umyślnie, a zarazem za orzeczeniem kary aresztu przemawia waga czynu lub okoliczności sprawy świadczą o demoralizacji sprawcy albo sposób jego działania zasługuje na szczególne potępienie.
Art. 36.
§ 1. Naganę można orzec wtedy, gdy ze względu na charakter i okoliczności czynu lub właściwości i warunki osobiste sprawcy należy przypuszczać, że zastosowanie tej kary jest wystarczające do wdrożenia go do poszanowania prawa i zasad współżycia społecznego.
§ 2. Nie można orzec nagany za wykroczenie o charakterze chuligańskim.
Art. 37.
Jeżeli wykroczeniem o charakterze chuligańskim została wyrządzona szkoda, można orzec nawiązkę do wysokości 1 000 złotych na rzecz pokrzywdzonego albo na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża lub na inny cel społeczny wskazany przez organ orzekający.
Art. 38.
Ukaranemu co najmniej dwukrotnie za podobne wykroczenia umyślne, który w ciągu dwóch lat od ostatniego ukarania popełnia ponownie podobne wykroczenie umyślne, można wymierzyć karę aresztu, choćby było zagrożone karą łagodniejszą.
Art. 39.
§ 1. W wypadkach zasługujących na szczególne uwzględnienie można - biorąc pod uwagę charakter i okoliczności czynu lub właściwości i warunki osobiste sprawcy - zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary albo odstąpić od wymierzenia kary lub środka karnego.
§ 2. Nadzwyczajne złagodzenie polega na wymierzeniu kary poniżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia albo kary łagodniejszego rodzaju.
§ 3. (uchylony).
§ 4. W razie odstąpienia od wymierzenia kary można zastosować do sprawcy środek oddziaływania społecznego, mający na celu przywrócenie naruszonego porządku prawnego lub naprawienie wyrządzonej krzywdy, polegający zwłaszcza na przeproszeniu pokrzywdzonego, uroczystym zapewnieniu niedopełniania więcej takiego czynu albo zobowiązaniu sprawcy do przywrócenia stanu poprzedniego.
12