“Ballady i romanse”

Romantyczna wizja Mickiewicza pełna niezwykłości, ludowej magii. Manifestem cyklu jest “Romantyczność”, której treść rozpada się na dwie części:. — opowiadanie o przeżyciach obłąkanej Karusi, (motyw fantastyki ludowej w postaci ducha zmarłego Jasia, wiara ludu w związek istniejący między światem żywych a światem umarłych. Typowy dla romantyzmu jest także motyw obłąkania Karusi (często wprowadzano do utworów postacie ludzi obłąkanych widząc w ich przeżyciach i uczuciach wykraczających poza granice normalności - przejawy żucia duchowego, nie chorobę) — polemikę opowiadającego ze Starce (narrator przeżyć Karusi wypowiada niewątpliwie poglądy Mickiewicza). Mamy tu przeciwstawienie “prawd żywych” - “prawom martwym” oraz rozumu - miłości. Pierwsze z nich jest w pewnym sensie uzupełnieniem przeciwstawienia “świata rzeczy” i “Świata ducha” z “Ody do młodości”, bo “prawdy żywe” prowadzą ku poznaniu tajemnic świata duchowego, “prawdy martwe” zaś dotyczą realnej rzeczywistości.

Ten właśnie pogląd, wynoszący doznania związane ze światem ducha nad poznanie naukowe, w powiązaniu z ludowymi wierzeniami, stanowi o romantycznym programie ballady.

Pozostałe ballady, m.in. “Świteź”, “Świtezianka”, “Rybka”, “Lilie” charakteryzuje swoisty ludowy pejzaż, którego źródłem maiły być “pieśni gminne”. Swoisty dynstans wobec świata balladowego, podkreślony został przez humor (“Pani Twardowski”, “To lubię”), jednak bogata różnorodność tomiku scala sfera prawd i wartości moralnych nie ujmowanych w cudzysłów humoru.

Okres wileńsko-kowieński

“Oda do młodości” Utwór uznany za szczytowe osiągnięcie poezji filomackiej. Entuzjastyczna pochwała młodości jako boskiej siły, która stworzy “świat ducha”.

Wiersz łączy elementy oświeceniowe.:— gatunek literacki, — sposób obrazowania (motyw mitologiczne, personifikacja gwałtu i słabości, alegorie), — idee (wiarę w postęp, podporządkowanie jednostki zbiorowości, rewolucyjny jakobizm) z romantycznymi: — temat utworu (pochwała młodości); — podmiot liryczny (“ja” utożsamiane ze zbiorowością); — idee(przeciwstawienie “młodych” - “starym”, ubóstwienie młodości, ukazanej nie jako kategoria biologiczna czy socjologiczna, ale jako siła kreacyjna o boskiej potędze; wyższość “świata ducha” nad “światem rzeczy”, odrzucenie racjonalizmu)

“Pieśń Filaretów”- utwór utrzymany w tonie klasycznej retoryczności, pieśń biesiadna (według przypisu autora pierwsza strofa jest naśladownictwem burszowej, tzn. wesołej studenckiej, pieśni niemieckiej) w której uczta staje się okazją do wezwań i pouczeń. Rozpoczyna go zwrotka wprowadzająca w atmosferę wesołej zabawy: “Hej użyjmy żywota! / Wszak żyjem tylko raz;”.

Następne jednak zwrotki coraz wyraźniej odsłaniają istotny, patriotyczno-rewolucyjny, ładunek ideowy.

W trzeciej strofie natrafiamy na pochwałę wszystkiego, co polskie, narodowe (“ śpiew narodowy”, “polski ... miód” i “bratni ród”). Kolejne są bezpośrednimi zwrotami podmiotu lirycznego, utożsamiającego się ze społecznością grup filareckich, do studentów: filologii (w. 9 - 16), prawa (w.17 - 24), chemii (w. 25 - 32), matematyki i fizyki (w. 33 - 40), by każdy z nich - zgodnie z ideałami stowarzyszenia (hasła: Ojczyzna, Nauka, Cnota; Męstwo, Praca, Zgoda) - “Mierzył siły na zamiary, / Nie zamiar podług sił.” “Bo gdzie się serca palą, / Cyrklem uniesień duch, / Dobro powszechną skalą, / Jedność większa od dwóch.”.

Cytowane wersy (w. 41 - 48) są najpiękniejszymi i prawdziwie romantycznymi strofami pieśni, która zyskała sobie szeroką popularność wśród młodzieży wileńskiej. Przyjaciele Mickiewicza (Jan Czeczot, Tomasz Zan, Ignacy Domeyko) z entuzjazmem ją propagowali uznając za doskonały pomysł, by patriotyczno-rewolucjne hasła “Ody do wolności” upowszechniać pod płaszczykiem wesołej piosenki anakreontycznej.

Styl pieśni charakteryzuje nasycenie licznymi zdaniami w trybie rozkazującym, wykrzyknikowymi i retorycznymi oraz zwroty bezpośrednio skierowane do adresata, tj. filomatów, żartobliwy ton (“Jego Newtońska Mość”; “Archimed był ubogi, / Nie miał gdzie oprzeć stóp”) oraz prosta budowa (czternaście zwrotek czterowersowych, połączonych rymem krzyżowym odpowiednio żeńskim i męskim).

“Sonety krymskie”

Cykl jest wyrazem zainteresowań romantycznych Wschodem. Zainteresowania te były bardzo popularne wśród studentów Uniwersytetu Wileńskiego, wielu studiowało orientalistykę w Petersburgu (m.in. przyjaciel Słowackiego - Ludwik Spitznagel i przyjaciel Mickiewicza - Aleksander Chodźko). Mickiewicz w czasie pobytu w Petersburgu amatorsko zajmował się historią, językiem i literaturą arabską.

W cyklu uderza różnorodność postaci podmiotu lirycznego. Jest on bowiem:  wygnańcem: tajemniczym, tęskniącym za Litwą, nasłuchującym choćby najcichszego głosu z domu. Ma poczucie osamotnienia i zagubienia w nieskończenie wielkich przestworzach; izolacji od innych ludzi; cierpi z powodu niespełnionej miłości; przepełniony jest goryczą i cierpieniem. Pamięć jest dla niego nośnikiem nieszczęścia, przekleństwa;  podróżnikiem: próbuje ból zagłuszyć zbieraniem nowych doświadczeń, stąd intensywność doznań, zachwyt i podziw dla wspaniałości natury (stepu, morza, gór, przepaści). Zajmuje postawę turysty zwiedzającego egzotyczne kraje, ogląda zabytki-ruiny. Postrzega naturę jako żywioł, który pochłania dzieła ludzkie i niszczy ślady obcego sobie porządku-cywilizacji. Pamięć jest jedynie ocaleniem przed śmiercią kultury; pielgrzymem: dla którego cierpienie, przemijanie i śmierć są źródłem pytań o metafizyczny porządek świata; poszukuje odpowiedzi na nie w kontakcie z dziką przyrodą Krymu. Postrzega ją jako znak nieskończoności. Mirza - człowiek Wschodu żyjący w stałym kontakcie z naturą, jest jego przewodnikiem wskazującym drogę ku zrozumieniu istoty natury; natura zaś tłumaczy mowę Boga na język widzialny. Stąd podróż wśród stepów, gór, przepaści jest pielgrzymką do miejsc świętych, w których przez szczeliny świata można ujrzeć jego drugą, niewidzialną zazwyczaj stronę. Eksponowanie ruchu w górę (motyw lotu, wdzierania się na szczyty); radość i groza; niemożność wyrażenia swoich doświadczeń;  poetą: poszukuje nowych środków wyrazu; poezja staje się dla niego sposobem opanowania chaosu przeżyć emocjonalnych, swoista autoterapia i nośnik indywidualnej pamięci.

“Cisza morska” - analogia między światem natury i światem ludzi (morze jak rozmarzona dziewczyna; spokojna woda - spokojni żeglarze; polip na dnie morza - hydra pamiątek w głębinach ludzkiej świadomości), a jednocześnie na kontraście między światem zewnętrznym a światem ludzkiego wnętrza (właśnie w chwilach spokoju otoczenia odzywa się przynosząca cierpienie pamięć)

“Żegluga” - płynący pod pełnymi żaglami statek - szybujący po niebie Pegaz. Bohater odczuwa jedność z okrętem - żegluga metaforą natchnienia poetyckiego.

IV “Burza” - podmiot liryczny ma cechy obiektywnego, wszechwiedzącego narratora. Dynamiczny opis (równoważniki zdań, wyrazy dźwiękonaśladowcze, efekty dźwiękowe) katastrofy statku. Na tle ogarniętych paniką ludzi, na zasadzie kontrastu, wyróżnia się tajemniczy podróżny, przypominający bohatera bajronicznego (nie umie się modlić, nie ma z kim żegnać). Narratorem Mirza (mieszkaniec Krymu)

V “Widok gór ze stepów Kozłowa” - dialog między Pielgrzymem i Mirzą (mini-scenka dramatyczna). Wypowiedź Pielgrzyma to szereg kunsztownych (orientalizmy wyrażające zachwyt) pytań o to, co widać Tam! Odpowiedź Mirzy (To Czartyrdah!) zawiera opisu odbytej przez niego wędrówki na szczyt tej góry, ku niebu. Niezwykłe urwanie ostatniego wersu w połowie, na nieartykułowanym Aa!! Pielgrzyma (brak mu słów wobec wspaniałości Czartyrdahu)

VII “Bakczysaraj w nocy” - kunsztowny opis; plastyczne epitety (nazwy drogich kamieni i kruszców jako określenia barw), personifikacje zjawisk przyrody (obrazy zaczerpnięte z wierzeń i cywilizacji Islamu) kreują nastrój wschodniej nocy.

XIV “Pielgrzym” - tytułowy bohater to podmiot liryczny. Kontrast pomiędzy tu i teraz (kraina dostatków i kras) a tam i wtedy (lasy, trzęsawice Litwy). Bohater-wygnaniec zastanawia się, czy pozostawiona w lubej dziedzinie ukochana pamięta o nim.

XVIII “Ajudah” - analogia pomiędzy pejzażem: fale wyrzucają na brzeg muszle, perły i korale a psychologią twórczości: namiętności poety pozostawiają po sobie perły - wiersze. Poezja jako swoista autoterapia twórcy.

Okres rzymsko-drezdeński

przypada na lata 1829-32. Poeta po opuszczeniu Rosji podróżował po Europie Zachodniej, m.in. odwiedził Goethego w Weimarze. Gdy dogasało powstanie, spędził kilka miesięcy w Poznańskiem. Okres ten obfituje w utwory o charakterze liryczno-epickim (“Reduta Ordona”, “Śmierć Pułkownika”) i niezwykłe liryki religijne.

“Do...Na Alpach w Splü gen 1829” - wiersz o tęsknocie za ukochana, jest stylizacja na bezpośrednią, naturalna wypowiedź (kameralny ton rozmowy z adresatka0. Kompozycja bardzo luźna, naśladująca rok spontanicznie rozwijającego się monologu, odzwierciedlająca zmieniające się nastroje bohatera

“Do matki Polki” - pełne gorzkiej ironii rady na temat wychowania syna skierowane bezpośrednio do wskazanej tytule adresatki. Tragizm Polaków skazanych “na bój bez chwały i ,męczeństwo bez zmartwychwstania”. Zestawienie tych przeznaczeń z historia Chrystusa (“matka Polka staje się w ten sposób Matką Boską), przeciwstawienie im rycerskiej misji krzyżowców i “świata nowego żołnierzy” czyli twórców Stanów Zjednoczonych.

“Śmierć pułkownika” utwór jest liryczna transpozycją motywu kobiety-żołnierza-bohatera, znanego z “Grażyny” i tworzy niezwykle popularną legendę Emilii Plater

“Reduta Ordona” wiersz liryczno-epicki, pomyślany jako “opowiadanie adiutanta” - relacja naocznego świadka, co przydaje mu waloru dokumentarnego. Ze znakomitą plastyką i energią (rola czasowników) budowane opisy batalistyczne podporządkowane są bardzo aktywnie eksponowanemu wartościowaniu. Kontrast czerni - w opisie wojsk carskich i bieli - w zarysie broniącej się reduty, opozycja błota i skały nie pozwalają wątpić, jak rozłożone zostały akcenty wartości, jeszcze długo przed tym , zanim padną patetyczne słowa potępienia i oskarżeń.

“Arcymistrz” - wizja Boga jako artysty doskonałego, z którego dzieła jednak świat nie “pojął jednej myśli”. Bóg-Człowiek przełożył więc dzieło Stwórcy na pojęcia dostępne ludziom, ale oni wzgardzili nim, “pozwawszy w nim brata”. Chrystus jest tu zatem figura artysty odrzuconego przez zbiorowość

“Rozmowa wieczorna” - pełen żarliwości wiersz religijny. Wysoki ton (pochwała Boga) kontrastuje z niskim, poufnym tonem wypowiedzi (“Z Tobą ja gadam”) Sytuacją liryczną jest więc kameralna, intymna rozmowa z Chrystusem - spowiednikiem, lekarzem dusz, wobec którego udręczony wewnętrznymi konfliktami człowiek może się wypłakać, i którego może naśladować Utwór zatem prezentuje wspólnotę krańcowo różnych bytów: ludzkiego i boskiego. Podkreślają ją przede wszystkim antynomie i paradoksy. Kreują również świat pojęć, wobec których logika jest bezradna.

Liryki lozańskie

Na cykl składa się kilka wierszy powstałych w latach 1839-1840, podczas pobytu Mickiewicza w Lozannie, nie opublikowanych za życia Uważa się, że ta grupa wierszy otwiera nową perspektywę literacką rozwoju ich twórcy i zarazem sygnalizowała przemiany w liryce romantycznej

“Nad wodą wielką i czystą...” wiersz przemijaniu oparty na analogii między pejzażem a przeżyciem psychicznym podmiotu lirycznego . cztery pierwsze zwrotki to opis krajobrazu. Jego abstrakcyjny charakter, liryczne powtórzenia, paralelizm składniowy, instrumentacja głoskowa nadają mu sens symboliczny: staje się obrazem przeżyć wewnętrznych człowikea. Zwrotki piąta i szósta ten stan próbują anzwać.

“Polały się łzy...” wiersz-płacz o niezwykłekj sile i zwartości, uzyskanych dzięki lapidarności, niezwykle plastycznej metaforze i powtórzeniom: klamrowa budowa, paralelizmy składniowe, rymy-refreny, instrumentacja głoskowa.

“Snuć miłość” wzniosła pochwała uczucia. Pierwsza strofa, zbudowana z szeregu paralelnych zdań, w ciągu metaforycznych obrazów prezentujących istotę miłości: jest ona naturalnym sposobem istnienia (czasowniki “snuć”, “iść”, “rozwijać”, itp. wyrażają jednocześnie i nakaz i pragnienie). Druga zwrotka opisuje zmiany zachodzące w człowieku ogarniętym płomieniem miłości. Biblijna stylizacja nadaje utworowi charakter hymnu ku czci miłości jako naśladowania Chrystusa.

“Gdy tu mój trup” wiersz oparty na kontraście pomiędzy “tu” - rzeczywistość realna i “tam” - rzeczywistość istniejąca w sferze wspomnień, przeszłość, kraina idealna. Utwór jest doskonałym przykładem tak charakterystycznej dla ostatnich liryków Mickiewicza - wieloznaczności. Każde wypowiedziane tu słowo kryje ukryte treści, kształtuje rozpiętość realnych i symbolicznych jednocześnie sensów. Przykładem może być tajemnicza postać z ostatniej strofy liryku, którą współcześnie odczytuje się jako symbol głębokiego ja wewnętrznego człowieka ukrytego, a objawiającego nieustannie w czynach i słowach.

“Konrad Wallenrod. Powieść poetycka z dziejów litewskich i pruskich”

Konrad Wallenrod jest poematem, który zapoczątkował w historii literatury okres, w którym:

problematyka narodowa i sprawy związane z walką o niepodległość wysunęły się na plan pierwszy,

literatura stała się narzędziem kształtowania uczuć patriotycznych i utrzymywania świadomości narodowej.

Utwór ukazał się w Petersburgu w r. 1828. Mickiewicz przebywał w tym czasie (od 1824 r.) w Rosji na przymusowym wygnaniu. Przeżył powstanie dekabrystów (wśród których miał przyjaciół: Konratijewa Rylejewa, Aleksandra Bestużowa), którego klęska uświadomiła mu potęgę carskiej Rosji i błędną ideologię szlachetnych rewolucjonistów, którzy tę potęgę próbowali złamać w samotnej, bo oderwanej od mas ludowych, walce.

U źródeł genezy poematu tkwią trudne do rozstrzygnięcia problemy natury patriotycznej i moralnej:

Jaka jest droga skutecznej walki z tyranem?

Jak powinien się bronić niewielki naród zagrożony unicestwieniem?

Jak się ma w takiej sytuacji zachować jednostka świadoma swoich obowiązków patriotycznych?

Czy istnieje granica moralności, której nie wolno przekroczyć w imię najwyższych wartości patriotycznych?

Utwór poprzedza motto z dzieła włoskiego pisarza politycznego okresu odrodzenia, Niccolo Machiavellego, zat. “Książę”. W tłumaczeniu brzmi ono: “Musicie bowiem wiedzieć, że są dwa sposoby walki... trzeba być lisem... i lwem”. Orientuje ono w tematyce poematu: dwu dostępnych taktykach walki: “lisiej” - podstępnej, chytrej (tajne spiski) i “lwiej” - otwartej, bezpośredniej. Obór orientacji “lisiej” ma charakter wyboru etycznego i związany jest z zasadniczymi rozterkami moralnymi (chodziło nie tylko o metody działania, podstęp i kłamstwo, ale przede wszystkim o konieczność złamania przysięgi składanej na wierność carowi, który koronował się na króla Polski).

Dla ukrycia przed cenzurą carską politycznej aktualności utworu już “Przedmowie" autor zapewnia czytelnika o zamierzchłej przeszłości opisanych wydarzeń.

Rzeczywiście akcja dotyczy dziejów dawnej Litwy i jest opowieścią o losach tajemniczego mistrza krzyżackiego, Konrada Wallenroda. Nie jest to jednak, sugerowana podtytułem, powieść historyczna, w osobie tytułowego bohatera poeta skupił rysy kilku postaci (głównie dzieje autentycznego mistrza, przygodę rycerza Waltera von Stadion, który uprowadził córkę Kiejstuta i osiadł w Moguncji, historię Litwina Alfa wychowanego na dworze krzyżackim).

Najważniejsza kwestia podjęta w utworze to dylematy moralne i tragizm postaci reprezentującej układ zbieżny z konfliktem etycznym współczesnego autorowi społeczeństwa (zmagania moralne spiskowców polskich i rosyjskich lat dwudziestych). Wallenrod stanął przed zadaniem, które w imię miłości do ojczyzny wymagało od niego konieczności oboru nieetycznych dróg działania (— starcie racji władcy z racjami poddanego; — przysięga na wierność a konieczność jej złamania; — legalizm a nielegalność spisku).

Utwór cechuje:

bajronizm, poprzez:

typ bohatera: postaci dumnej i namiętnej, tajemniczej i wyniesionej ponad przeciętność, wewnętrznie rozdartej (dramatyczny konflikt pomiędzy obowiązkiem wobec ojczyzny a szczęściem osobistym, a także konieczność sięgnięcia po środki nieetyczne, naganne moralnie, takie jak podstęp, zdrada, kłamstwo)

formę poematu: utwór jest gatunkiem synkretycznym, w którym epickość fabuły (akcja, narrator, całkowicie epicka “Opowieść wajdeloty”) łączy się z liryką (poetyckie opisy, rymowy układ utworu, uczuciowość i subiektywizm wypowiedzi, np. “Hymn”, “Pieśń o Wilii”) i scenami dramatycznymi, np. dialogi z Aldoną, scena uczty);

walterskotyzm: tu jako metafora historyczna służąca wydobyciu głównych treści poematu.

Gotycyzm: tendencja upatrująca w architekturze gotyckich zamków i w obyczajowości rycerskiej walorów estetycznych grozy i sentymentalnej melancholii (wątek miłosny);

ludowość:

koncepcja wajdeloty, pieśniarza-wieszcza Halbana, wyraziciela dążeń i uczuć ludu;

funkcja pieśni ludowej, utożsamianej z poezją narodową, skarbniczką historii narodu będącego w niebezpieczeństwie albo w niewoli (“Powieść Wajdeloty”).

Obszerne fragmenty utworu zapisane zostały tzw. polskim heksametrem (przekształcenie iloczasowego wzorca antycznego na akcentowy). Jest to wiersz biały, składający się z sześciu rytmicznych stóp akcentowanych. Składają się nań: daktyle i trocheje, w związku z tym wersy mają od 13 do 17 sylab, a pierwsza sylaba każdego wersu jest akcentowana, z tym, że jest to akcent poboczny. W “Pieśni Wajdeloty”: — najczęściej spotykamy wers piętnastozgłoskowy o sześciu akcentach (przypadających na 1, 3, 6, 11 i 14 sylabę), — występuje tendencja do wyrównania w poszczególnych wersach liczby zestrojów akcentowych,.

Zabieg udany, czego dowodem powtórzenie go przez Norwida w Bema pamięci żałobny rapsod.

Np. w. 295 - 297 “Powieści Wajdeloty”:

/

/

/

/

/

/

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

La

ta

dzie

ciń

stwa

pły

nę

ły

ży

łem

śród

Niem

ców

jak

Nie

miec

/

/

/

/

/

/

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

Mia

łem

i

mię

Wal

te

ra

Al

fa

naz

wi

sko

przy

da

no

/

/

/

/

/

/

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

I

mię

by

ło

nie

miec

kie

du

sza

li

tew

ska

zo

sta

ła

“Dziady”

Powstała w Kownie w 1820-21, ogłoszona w tomie 2 “Poezji” II część “Dziadów” kontynuowała dwojako intencje tomiku ballad. Podejmowała polemikę poznawczą zainspirowaną w “Romantyczności” (motto z Hamleta: “Są dziwy w niebie i na ziemi, o których ani śniło się waszym filozofom”) i rozwijała moralną problematykę rozbudowaną i uwyraźniona poprzez formę ciągu uroczystych sentencji. Część ta wprowadziła również swoiste novum - wskazała na wspólnotę żywych i umarłych, złączonych starodawnym, jak sugeruje autor, obrzędem, w czasie którego żywi spieszą z pomocą umarłym, a ci z kolei udzielają żywym przestróg i nauk moralnych, wysnutych z własnego losu na tym i tamtym świecie. Powołana do istnienia mocą magicznego obrzędu nadzmysłowa rzeczywistość “Dziadów” podporządkowana jest prawom moralnym obowiązującym człowieka zarówno jako reprezentanta gatunku, jak i jako członka społeczności. Stąd pojawiają się dusze dzieci, które nie zaznały w życiu goryczy, nie mogą więc być zbawione, bo nie dopełniły pełni człowieczeństwa, którego niezbędnym elementem jest cierpienie. Zjawi się “pierzchliwa” Zosia, ukarana za to, że nie potrafiła kochać, ale na koniec przybędzie Widmo złego pana, okrutnika winnego mąk i śmierci poddanych.

Scena ostatnia, dodana po napisaniu cz. IV i przez autora nazwana “przejściem”, ukazuje pojawienie się milczącego widma połączonego tajemniczą więzią z uczestniczącą w obrzędzie pasterką. Widmo nie jest aktywnym uczestnikiem ceremoniału, nie prosi o pomoc, ani nie udziela przestróg Być może ono i Upiór, bohater wiersza poprzedzającego część II, to ta sama postać, o której krąży wieść, że “podobno zabił sam siebie”. Można zatem przypuszczać, że jego historię opowiada Gustaw w IV części “Dziadów”.

IV część “Dziadów”, powstała pomiędzy rokiem 1821 a 1822, opublikowana została również w 2 tomie “Poezji” Mickiewicza. Jest to właściwie opowieść Gustawa o niebie i piekle miłości, a zarazem jakby porwana i pełna luk biografia romantycznego młodzieńca. W biografii tej wyeksponowana została romantyczna edukacja, rola “książek zbójeckich” (“Nowa Heloiza”, “Cierpienia młodego Wertera”), formujących duchową osobowość bohatera-romantycznego indywidualisty i niejako pchnęły do samobójstwa. Kulminacyjnym momentem opowieści jest opis miłości do kochanki, uwznioślonej i uświęconej, określanej mianem “nadludzkiej dziewicy”, istoty boskiej. Miłość taka, łącząca bliźniacze dusze, ma zdaniem Gustawa sankcję wyższych przeznaczeń i nie możliwe jest jej zniszczenie. Jednak więzy zostały zerwane - ukochaną poślubił ktoś utytułowany i bogaty. Od tego momentu zaczyna się Gustawa “godzina rozpaczy”, pełna udręki, zazdrości egzaltacji uczuć przechodzących od uwielbienia po oskarżenie.

Udręczony zwraca się o pomoc do księdza (z powołania i zawodu jest znawcą spraw ludzkiego sumienia; był nauczycielem Gustawa i wpoił mu wiarę w ideały). Ich dialog należy do najdramatyczniejszych w polskiej literaturze dramatycznej. Ksiądz - racjonalista pełen wiary w rozumny porządek świata i społeczeństwa, potrafiący pogodzić to przekonanie z zasadami religii, traktuje go jako szaleńca. Gustaw przebija się sztyletem, ale pozostaje żywy. Ksiądz ociera się o sferę niesamowitości i wobec tych zjawisk jest bezsilny. Jego postawa zostaje skompromitowana.

Gustaw na koniec, niczym duchy z “Dziadów” cz. II, wygłasza maksymę: “Bo słuchajcie i zważcie u siebie, / Że według bożego rozkazu: / Kto za życia choć raz był w niebie, / Ten po śmierci nie trafi od razu.” i z wybiciem godziny dwunastej - znika. Okazuje się więc, że był Upiorem.

“Dziadów” cz. III jest arcydziełem dramatu narodowego. Napisał ją Mickiewicz w ciągu wiosny roku 1832 r. w Dreźnie (stąd określenie “Dziady drezdeńskie”).

Od wydarzeń wileńskich, będących przedmiotem utworu, upłynęło prawie dziewięć lat: Mickiewicza i innych filomatów aresztowano w październiku 1823 r., proces trwał prawie rok. Następne pięciolecie spędził poeta na zesłaniu w Rosji, skąd, dzięki staraniom przyjaznych mu Rosjan zdołał wyjechać w końcu 1829 r.. Lata do wybuchu powstania listopadowego zeszły mu na podróżach po Europie zachodniej, rok 1831 spędził w Wielkopolsce, skąd wrócił do Drezna.

“Dziady część III” prezentują dramat romantyczny i cechują go:

Brak jedności: — czasu (trwa ponad rok, między poszczególnymi scenami są różne, nieraz kilkumiesięczne luki czasowe), — miejsca (Wilno: cela Konrada, cela księdza Piotra, apartamenty Nowosilcowa, cmentarz pod Wilnem; dworek pod Lwowem; Warszawa; Petersburg), — akcji (każda scena ma odrębną tematykę i własną dramaturgię);

Wieloprzestrzenność: — realistyczna (wiele autentycznych szczegółów, np. w opisie celi Konrada) obok — symbolicznej (cmentarz jako magiczna przestrzeń obrzędu, cela Konrada jako grób-kolebka). Zbliża to tekst do średniowiecznego misterium: — pozioma organizacja: strona lewa to Zło, strona prawa to Dobro, — pionowa organizacja: Niebo, Ziemia i Piekło;

Wieloczasowość: — czas historyczny(konkretne daty:, np. 1 listopada 1823 r. i autentyczne wydarzenia w których uczestniczą postacie historyczne obok z czasem — mitu religijnego (cykliczny, mierzony świętami: cykl od Dziadów do Dziadów; Wielkanoc - Widzenie Księdza Piotra; Boże Narodzenie - Wielka Improwizacja, powtórzenie losów Chrystusa) i — mitu agrarnego( cykl wegetacji roślinnej - bajka Żegoty; zima, obumieranie - niewola; wiosna, zapowiedź wolności - zmartwychwstanie; ziarno - młodzież; utajone życie posianego ziarna przygotowującego się do kiełkowania - więzienie)

Bogata galeria postaci: — historycznych zarówno występujących pod własnymi imionami i nazwiskami (Jan Sobolewski, Wysocki, Bajkow, Pelikan) jak i wskazanych innym mianem (Generał - Wincenty Krasiński; Doktor - August Bé cu), — fikcyjnych, kreowanych zgodnie z konwencją realistyczną (prawdopodobieństwo psychologiczne) satyry (Literaci w “Salonie warszawskim”) i karykatury (Senator), ale również nacechowanych symbolicznie, uwznioślonych (ksiądz Piotr, Ewa); — fantastycznych, tworzonych w konwencji średniowiecznej alegorii (dobre i złe duchy, widma zmarłych).

Nawiązania do Biblii w myśli moralno-religijnej i filozoficznej, wzorach osobowych, wątkach i motywach fabularnych, symbolice, stylu: — symbol krzyża (Wasilewski), — zestawienie Podniesienia w czasie mszy z wyjazdem więźniów na zesłanie (tożsamość znaczeń), — dzieje Polski jako powtórzenie biografii Chrystusa, — studenci jako niewiniątka, — car jako Herod, — Konrad jako Samson, — Petersburg jako wieża Babel i Babilon, — zapowiedź powodzi (“Oleszkiewicz”), — naśladowanie stylu Ewangelii i Apokalipsy św. Jana w Widzeniu księdza Piotra

Kompozycja:

otwarta, luźna, zacierająca związki przyczynowo-skutkowe pomiędzy poszczególnymi częściami, w której poszczególne sceny ukazują jakiś nowy aspekt świata;

połączenie elementów cechujących różne rodzaje literackie: dramatu (“Pan Senator”), epicki (“Ustęp”) i liryki (“Wielka Improwizacja”);

operowość (partie śpiewane);

stylistyka misterium (usytuowanie człowieka pomiędzy dobrem a złem, alegoryczność);

różnorodność konwencji i kategorii estetycznych: — fantastyki z realizmem, — języka potocznego (sc. I, VII i VIII) z symbolicznym językiem mistyki (sc. IV i V), — tragizmu z komizmem (wisielczy humor więźniów), — patosu (Wielka Improwizacja) z groteską (sceny z diabłami) i satyrą (sc. VII);

Prawa rządzące światem:

ścisły związek świata widzialnego i nadprzyrodzonego, podwójna, realistyczna i metafizyczna motywacja wydarzeń: — Wielka Improwizacja jako efekt “wielkiej choroby”(epilepsji) i opętania przez diabła, — piorun zabijający Doktora jako zjawisko fizyczne i kara boża,

W efekcie dramat kreśli wizję świata pełnego wielorakich znaczeń, spośród których wymienić należy:

wątek patriotyczny - martyrologia młodzieży polskiej;

romantyczny bunt Konrada przeciw Bogu - “Wielka Improwizacja”;

mesjanizm narodowy - realizacja hasła “Polska Chrystusem narodów”, “Widzenie” księdza Piotra;

ocena społeczeństwa polskiego - “Salon warszawski”;

ocena wrogów - sceny” “Sen Senatora”, “Pan Senator”, “Ustęp”.

III cz. “Dziadów” jest próbą odnalezienia optymistycznego sensu cierpień i klęsk Polaków.

Uniwersalność sensów i szerokość uogólnień zawartych w dramacie stwarzają możliwość uaktualnienia utworu w świadomości kolejnych pokoleń.

I część cyklu nigdy nie ukazała się za życia autora. Wydano ją po jego śmierci w 1860 r. w Paryżu (w wydaniu zbiorowym “Pism” Mickiewicza). Składają się na nią luźne sceny nie dające jednoznacznej całości.

“Księgi narodu polskiego” i “Księgi pielgrzymstwa polskiego”

W Paryżu, w 1832 r., kiedy na obczyźnie Polacy wiodą spory polityczne, Mickiewicz wydaje “Księgi narodu polskiego” i “Księgi pielgrzymstwa polskiego” (napisane w Dreźnie) w nadziei, że dzieło to przyczyni się do powszechnej zgody i wskaże drogę wiodąca do wolności

Są bowiem “Księgi” próbą filozoficznego oświetlenia dziejów ludzkości. Historia jest tu terenem na którym realizuje się wola Boga. Autor dzieje Polski ukazuje na wzór dziejów Chrystusa: dawna, świetna wolność, ukrzyżowanie, zapowiedź zmartwychwstania. Ma ona bowiem być Mesjaszem narodów, ma swoim cierpieniem wybawić innych od despotyzmu.

“Księgi narodu polskiego”	“Księgi pielgrzymstwa polskiego”
dzieje Polski na tle dziejów ludzkości idea mesjanizmu potępienie despotyzmu przekonanie o rychłym triumfie sprawiedliwości i wolności	poeta nawołuje do zgody i uczy szacunku dla tradycji żąda powiązania walki o wolność Polski z walką o wolność ludów w masach ludowych widzi podstawowa siłę narodu

Tekst jest rozbity na krótkie, ponumerowane rozdziały. Autor zastosował stylizację biblijną: — archaizacja inwersji składniowej, — paraboliczne pouczenia (“zaprawdę, powiadam wam, pamiętajcie”), — biblijne cytaty, — parafrazy opisywanych sytuacji, — przypowieści (np. o chorej matce i lekarzach)

“Pan Tadeusz”

Najwybitniejsze dzieło polskiego romantyka powstało w Paryżu, a praca nad nim trwała przez około dwa lata i została ukończona w 1834 r. Pomysł “poematu sielskiego” zrodził się zapewne w okresie pobytu Mickiewicza w Wielkopolsce, a jego realizacja szła opornie przede wszystkim ze względu na atmosferę panującą w Paryżu i kłopoty osobiste. O owej atmosferze, od której uciekał w świat “lat dziecinnych”, pisze poeta w Epilogu (“ O tym że dumać na paryskim bruku, / Przynosząc z miasta uszy pełne stuku, / Przekleństw i kłamstwa, niewczesnych zamiarów, / Za późnych żalów, potępieńczych swarów”). Tu także wyraża najgłębsze swoje marzenie: “O, gdybym kiedy dożył tej pociechy, / Żeby te księgi zbłądziły pod strzechy” tworząc poemat wyrosły ze szczerej tęsknoty za krajem, który mu, dawno niewidziany, w pamięci “ ...zawsze zostanie / Święty i czysty jak pierwsze kochanie”.

Miejscem wydarzeń jest Soplicowo i jego najbliższa okolica - ziemie litewskie leżące nad Niemnem (realna, określona geograficznie, zamknięta i uporządkowana określonymi punktami topograficznymi: dwór, sad, ogród, karczma, zaścianek, zamek, las. Swoisty mikrokosmos, centrum świata)

Czas fabuły obejmuje: pięć dni lata 1811 oraz jeden wieczór i niecały dzień roku 1812 . Liczne epizody sięgają do: wieku XVII: najazd szwedzki (ks. VI) i czasów Stanisława Augusta (mowa Podkomorzego o modzie, ks.I).

Tłem historycznym wydarzeń jest epoka napoleońska (sytuacja przed wkroczeniem Napoleona na Litwę: ks.I; wieści o zbliżających się wojskach: ks. VI; radosny opis wiosny 1812 r. ks. XI). Gośćmi na zaręczynach Zosi i Tadeusza są legionowi dowódcy: Jan Henryk Dąbrowski, Karol Kniaziewicz, Ludwik Pac, Kazimierz Małachowski (zgranie rytmu historii i rytmu natury).

Fabuła utworu toczy się wokół procesu o majątek (wątek główny). W chwili, gdy rozpoczyna się akcja konflikt zogniskował się wokół zamku.

Historia konfliktu sięga roku 1792, kiedy to w czasie wojny polsko-rosyjskiej, zwanej w poemacie “kościuszkowską”, Rosjanie oblegali zamek magnata Horeszki. Wówczas to Jacek Soplica, zubożały szlachetka, kierując się chęcią osobistej zemsty zabija Stolnika. Targowiczanie znaczną część dóbr magnackich nadają jego rodzinie, a resztę rozdzielili między wierzycieli. Nikt wówczas nie kwapił się z przyjęciem zamku, którego remont i utrzymanie wymagało znacznych nakładów finansowych. Wreszcie romantyczny “Panicz bogaty, krewny Horeszków daleki”, bo “po kądzieli” (po matce), upodobał sobie ruiny. Wówczas jednak Sędzia (brat Jacka, zarządzający majątkiem), kierowany wrodzonym pieniactwem niespodziewanie równie gorąco zapragnął pozostać jego właścicielem. Rozpoczął się więc męczący proces .

Z wątkiem tym nierozerwalnie związane są: dzieje Jacka Soplicy, który konflikt wywołał. Wraz z rozwojem akcji pojawia się kolejny wątek - pogmatwane losy miłości Tadeusza i Zosi przeplatające się z “polowaniem” Telimeny na męża. Watek poboczny stanowi spór o charty.

W utworze mamy do czynienia z bohaterem zbiorowym reprezentującym jednolity stan społeczny - szlachtę.

Obraz szlachty w dziele jest wszechstronny i wyczerpujący ponieważ znajdujemy tu przedstawicieli wszystkich “szczebli ekonomicznych”:

magnaterię (Stolnik Horeszko);

szlachtę średnia, folwarczną (rodzina Sopliców);

szlachtę zagrodową, zaścianek Dobrzyński (Matyjasz Dobrzyński, Bartek zwany Prusakiem, Maciej zwany Kropicielem, Bartek zwany Brzytewką, Maciej zwany Konewką).

Ze względu na temat utworu bohaterowie bądź to prezentują skłócone domy, bądź to sporowi sekundują.

Soplicowie:

— Sędzia,

— jego starszy brat, Jacek (ksiądz Robak, Bernardyn),

— syn Jacka, dwudziestoletni Tadeusz.

Spośród “domowych” należy wymienić: — Wojskiego Hreczechę, — Woźnego Protazego Baltazara Brzechalskiego oraz — opiekunkę Zosi, Telimenę.

Horeszkowie:

— tragicznie zmarły Stolnik,

— czternastoletnia wnuczka Stolnika, Zosia,

— krewny, “po kądzieli”, Hrabia,

— godny obrońca dobrego imienia rodu, stary sługa, Gerwazy Rebajłło, zwany: Klucznikiem, Półkozicem, Mopankiem, Szczerpcem.

Do rozstrzygnięcia sporu powołano Podkomorzego, który przybywa z żoną i córkami..

Gośćmi Sopliców są ponadto: — Rejent Bolesta zwany Kaznodzieją oraz — Asesor.

Bohaterowie poematu często zamiast lub obok imion noszą charakterystyczne imioniska - określenia wynikające z honorowych funkcji, jakie pełnią w tradycyjnej społeczności szlacheckiej:

Wojski - w dawnej Polsce opiekun rodzin rycerzy, którzy wyruszyli na wojne; Woźny - tu: dawny niższy urzędnik sadowy, do którego obowiązków m.in. należało ogłaszanie uchwał sądowych; Klucznik - szafarz na dawnych dworach; Podkomorzy - wysoki urzędnik ziemski, m.in. pełniący funkcję sędziego w sporach granicznych; Rejent - pomocnik pisarza sadowego; Asesor - dowódca policji ziemskiej; Stolnik - wysoki urząd ziemski.

W “Panu Tadeuszu” Mickiewicz dokonuje swoistego sądu nad dawną Polską. Oskarża szlachtę o:

dumę i pychę (Stolnik poświęcił szczęście córki, bywał bezwzględny w kaptowaniu zwolenników i odrzucaniu niepotrzebnych już stronników; ponad wszystko cenił sobie dumę rodową i wpływy. Ginie zamordowany przez Jacka porwanego szalonym gniewem do którego go wcześniej sprowokował),

warcholstwo (Jacek nie zna granic swojej fantazji kawalerskiej; Gerwazy prowokuje bójkę w zamku),

anarchię (brak autorytetu władzy, rozpędzanie sejmików - opis serwisu Wojskiego),

przedkładanie prywaty ponad interes publiczny (Gerwazy niszczy plany Robaka, Jacek zabija Stolnika, gdy ten broni się przed Moskalami, Sędzia przyjmuje majątek Horeszki z rąk zaborcy)

kłótliwość (ks. V “Kłótnia”, ks. VII “Rada”)

Jednocześnie poeta idealizuje obraz przeszłości narodowej:

ekspiacja Jacka (walką z bronią w ręku, przywdzianiem sukni mnisiej i działalnością emisariusza odkupił dawne grzechy; dwukrotnie własną piersią osłania “ostatniego Horeszkę” i Gerwazego; umiera w wyniku odniesionych ran szczerze wyznawszy swe winy Gerwazemu i bratu; symbol odrodzenia narodu)

rezygnacja z zemsty i przebaczenie (postawa umierającego stolnika, który wybacza Jackowi, reakcja Gerwazego na spowiedź Jacka),

umiłowanie kraju ojczystego (Tadeusz wysławiający piękno litewskiej przyrody; udział Horeszki w wojnie o konstytucję 3 maja; reakcja szlachty na wieść o Napoleonie; koncert Jankiela; przywiązanie do tradycji i obyczaju - Soplicowo centrum polszczyzny; gotowość do służby ojczyźnie)

solidarność wobec zagrożenia bytu narodowego (przekształcenie się zajazdu w bitwę z Moskalami),

młode pokolenie realizujące idee wolności i równości (uwłaszczenie chłopów przez Tadeusza i Zosię)

W efekcie tych zabiegów “Pan Tadeusz” przedstawia obraz szlacheckiego raju, w którym życie toczy się w harmonii z naturą, a historia nie jest siłą niszczącą. Dominuje mit kraju lat dziecinnych i idealizacja natury. Humior osłabia tragizm i zmienia groźne wady w śmiesznostki. Brak w tekście zapowiedzi klęski wyprawy Napoleona na Moskwę.

Swoiste mitologizowanie Polski szlacheckiej, świadomość odchodzenia w zapomnienie tego wszystkiego, co stanowiło istotę świata szlacheckiego, podkreśla przymiotnik “ostatni” (Woźny, Wojski, Stolnik, Gerwazy, Podkomorzy, Hrabia, reprezentanci szlachty zaściankowej; zajazd, uczta, serwis, polonez itp.)

Utwór jest dziełem łączącym cechy wielu gatunków literackich:

gawędy szlacheckiej (narrator przyznaje się do niewiedzy, wprowadza nawiasowe uwagi, w których chwali lub gani bohaterów przyjmując punkt widzenia jednego z nich),

baśni (przypisywanie przyrodzie cudowności, np. opis matecznika, ogrodu, astronomii Wojskiego),

powieści psychologicznej (wszechwiedzący narrator ukazuje psychiczne i społeczno-historyczne czynniki wpływające na działania bohaterów),

poezji lirycznej (narrator zamienia się w podmiot liryczny wyrażający swoje uczucia. Tu: oda),

parodii romansu (miłosne perypetie Tadeusza i Telimeny),

powieści historycznej (opisy wydarzeń wojennych),

poematu heroikomicznego (sceny walki z Moskalami)

Łączy tragizm (spowiedź Jacka Soplicy) z komizmem (rada w zaścianku, zaloty Hrabiego do Zosi), realizm (opis uczty) z liryzmem (opisy przyrody).

Nie można więc nazwać “Pana Tadeusza” epopeją w rozumieniu czysto teoretycznym. Poemat ten stał się nim dzięki temu, że za takową zechciał go uznać naród. Ukazuje bowiem:

bohaterskie czyny wybitnych postaci,

rysuje wielobarwną panoramę życia,

bohaterem zbiorowym uczyniony w nim został naród polski,

przełomowy moment w życiu owego narodu: zwaśniona społeczność rodowa jednoczy się przeciwko narodowemu wrogowi, przy czym chłopi podniesieni zostają do godności członków narodu,

znajdujemy w nim spolszczone aluzje do tradycyjnego wzorca eposu - liczne inwokacje, w tym do Ojczyzny i do Matki Boskiej, co odzwierciedla charakterystyczny dla społeczności kult,

“Skład zasad”

Publicystyczna działalność Mickiewicza związana jest z pismem “Trybuna Ludów”, które założył w Paryżu w 1849 r.. Na łamach tego pisma ogłosił ok. 1200 artykułów, m.in. zat. “Socjalizm”. Rozpatrywał tu nowe pojęcie traktując je jako synonim nowego społeczeństwa, nowego układu jego warstw, podziału opartego na zasadach równouprawnienie i braterstwa. W innym artykule - “Nasz program” miejscem walki o postęp i dobrobyt uczynił Francję jako ośrodek sił twórczych, ojczyznę Rewolucji - wybuchu sił tkwiących w masach.

W 1848 r. będąc we Włoszech i usiłując zorganizować polski legion Mickiewicz napisał “Skład zasad” Zawarł w nim postulaty, jakie powinny obowiązywać we wzorowym państwie. Powtórzył również znaną z “Ksiąg” wizję Polski jako Mesjasza narodów. Tym razem jednak głoszone przez poetę postulaty zbulwersowały opinie społeczna. Nawoływał bowiem do:

uznania równości wszystkich obywateli kraju wobec państwa i urzędów, w tym również kobiet

honorowania równouprawnienia politycznego, społecznego i wyznaniowego Żydów - “starszych braci w wierze” i Słowian zamieszkałych w Polsce

uwłaszczenia chłopów.

---