Wyspianski Wyzwolenie, 8. Młoda Polska


STANISŁAW WYSPIAŃSKI, WYZWOLENIE (BN) oprac. Aniela Łempicka

NOWY TEATR WYZWOLENIA (BITWA O SZTUKĘ, SCENARIUSZ UTWORU)

  1. wyzwolenie Polski z niewoli politycznej

  1. wyzwolenie narodu z bezwładu ducha i woli (reforma świadomości)

  2. wyzwolenie sztuki

  • wyzwolenie poety, bohatera dramatu

  • Konrad ma stoczyć walkę. Jego siłą jest prawda (posiada prawdę wyzwolenia) i sztuka (jest poetą). Ze strony sztuki czyha niebezpieczeństwo - ona sama czeka na wyzwolenie.

    Wątek sztuki organizuje cały utwór. Dla tego celu Wyspiański tworzy nowy teatr.

    W Wyzwoleniu współżyje sztuka romantyczna ze sztuką współczesną.

    Wyspiański całkowicie obnażył scenę - bez dekoracji, bez płócien, z widokiem na wierzchołki drzew na plantach przez okna tylnej ściany sceny (1903 - Craig wystawił Ibsena na tle kotar).

    Podmiotem mówiącym do narodu musi być wieszcz - tradycja ustaliła jego wzór: Konrada.

    Konrad wchodzi na pustą scenę. Rozmawia z reżyserem i aktorami i już nie wiemy, czy to Konrad Mickiewiczowski (Wziąłem to imię - mówi za Gustawem) czy współczesny Wyspiański.

    Konrad oświadcza Muzie (i widzom), że tworzy teatr nowy (Inny? - Zobaczysz. Patrz i uważ!).

    W dialogu każda informacja jest podważana przez kolejną (jak z prezentacją Konrada):

    Przedstawienia nie da się ułożyć w logiczną fabułę. Nowy porządek to porządek poezji - mowa obrazowa. Obrazy zachowują jedność tematu i treści, a nie fabularną konsekwencję. Ujawniany jest proces konstrukcji (personel wnosi na scenę dekoracje fragmentami)!

    Autor mówi wprost (prorok), ale mową poety (wieszcz).

    Ekspozycja zapoznaje widza z przewodnim wątkiem myślowym - ze sprawą sztuki.

    Publiczność jest przyzwyczajona do sztuki mówiącej iluzjami. Trzeba jej pokazać sztukę objawiającą prawdę. Potrzeba nowej formy.

    0x08 graphic
    Muza wzywa:

    0x08 graphic
    Ktokolwiek żyjesz w polskiej ziemi

    i smucisz się i czoło kryjesz

    0x08 graphic
    przybywaj tu - odżyjesz!

    0x08 graphic
    Przybywaj tu - odżyjesz Słowa łaską.

    Przybywamy tu z zapowiedzią.

    Tragiczną będzie nasza gra:

    0x08 graphic
    0x08 graphic
    skarżeniem, chłostą i spowiedzią.

    0x08 graphic
    Wyzwolin ten doczeka się dnia,

    kto własną wolą wyzwolony!!

    Wyzwolenie to inscenizowana wypowiedź poety-proroka do publiczności.

    Miejsce i czas muszą być autentyczne, bo sztuka jest też działaniem rzeczywistym (sztuka = czyn).

    Dramat rozgrywa się na scenie teatru, więc jest to teatr (krakowski) w teatrze. Widowisko Polski Współczesnej to spektakl w spektaklu.

    Cz. 1: prezentuje poetę, gramatykę jego inscenizowanej mowy, nowy jawny teatr.

    Cz. 2: poeta kreuje obraz współczesnej Polski - widowisko jest jego inscenizowaną mową, ale i samą aktualnie dziejącą się rzeczywistością.

    0x08 graphic
    W akcie II być inna dekoracja (wszystko jedno jaka, byle neutralna). Ważna jest rola Masek:

    Ma miejsce dyskusja nad ujrzaną i przeżytą rzeczywistością.

    Rozprawa z Maskami zawiera pełną wypowiedź do narodu Konrada-Wyspiańskiego.

    Konrad najbardziej stanowczy jest w kwestiach: 1. ideologii i polityki narodowej; 2. ogólnych praw bytu; 3. sztuki.

    Poeta waha się, widać jego niepokoje wynikłe z przyjęcia wieszczego posłannictwa.

    Dramat Konrada (kontekst nietzscheańskich apologii życia, wolności, poza dobrem i złem).

    Nauka Konrada o sztuce:

    Kompetencje artysty predestynują Konrada do przyjęcia posłannictwa.

    Akt II ma trójczłonowy finał:

    1. unicestwienie Masek

    2. modlitwa Konrada: by słowa się spełniły / nad ziemią tą szczęśliwą

    1. izba (dom Konrada) z niewiastą pochyloną nad kolebką, zjawienie się Hestii (bogini ziemi, strażniczki domowego ogniska)

    Polską współczesną włada Geniusz. W akcie III wiedzie zebranych w czeluść grobów, na zatracenie. Wbiega Konrad z pochodnią życia i rozpoczyna walkę o rząd dusz. Chór zgromadzonych odpędza Geniusza parafrazą zaklęcia z Dziadów.

    Nawyk traktowania sztuki jako przeżycia „na niby” zwyciężył. Mówiło się, że winę za niepowodzenie ponosi też Konrad, bo nadmiernie zaufał sztuce, a ona go zdradziła.

    Konrad porównany jest do Orestesa (którego ścigają Erynie); do Edypa - rozwiązuje sfinksowe zagadki i grozi mu ten sam los (zginie jak Edyp); do Prometeusza.

    Wyspiański daje w swym dramacie wyraz niewierze w to, że prawda wyzwolenia trafi do narodu. Jest to odpowiedź na ofiarowany mu wieniec z liczbą 44.

    Wybór tragiczny Konrada: wolność własna albo zaprzepaszczeni jej dla sprawy ojczyzny. Stał się niewolnikiem wielkiej myśli jednej.

    Dramat poety jest dramatem narodu - jeśli poeta nie zostanie wysłuchany, naród pójdzie na zatracenie. Konrad będzie mścił się nad narodem i ścigał go swą sztuką i swym losem. Aż prawda sztuki stanie się rzeczywistością.

    „POLSKA WSPÓŁCZESNA”

    Pięć pierwszych scen widowiska ukazuje ogólną sytuację narodu: społeczeństwo, polityka, Kościół.

    1. 0x08 graphic
      Karmazyn - Hołysz: społeczeństwo

    2. Prezes - Przodownik: polityka

    3. Kaznodzieja - Prymas: Kościół

    Dalsze sceny dłużą się, nużą - mają dać obraz duchowego stanu narodu w przeglądzie idei, przeżyć i postaw. Wyeksponowane są te, które pozostają w kręgu tradycji romantycznej.

    W scenie 7 i 12 widać współczesność w następstwie pokoleń.

    Dwie przedostatnie sceny przypominają cel zgromadzenia - czekanie na męża zapowiedzianego liczbą 44. Sceny zbiorowe z Harfiarką motywują te oczekiwania - jeśli ma się zjawić prorok, to teraz, gdy nie zostało już nic.

    Są tacy, którzy myślą, że to oni są owymi mężami.

    Zbiorowa scena z Wróżką jest jak scena oczekiwania w Weselu - wytężenie wzroku i słuchu. Po napięciu rozpoznania (Konrad!), scena wraca do sytuacji wyjściowej - nadzieja wybucha i przygasa. Jest to przygotowanie do wejścia Konrada w akcie II.

    W ostatnie scenie widać nędzę Polski, już bez szukania winnych. Starzec wtajemnicza córki w polskość - patriotyczne misterium. Oni pierwsi widzą Geniusza.

    ALUZJE PERSONALNE W POLSCE WSPÓŁCZESNEJ

    Prezes - hrabia Stanisław Tarnowski

    Arystokrata z ultrakatolickiej rodziny. W więzieniu austriackim za działalność powstaniową. Jeden z autorów Teki Stańczyka, współredaktor „Przeglądu Polskiego”, prof. historii lit. pol. na UJ (nie znosił Młodej Polski, z wzajemnością), prezes Akademii Umiejętności, poseł na sejm galicyjski, członek Izby Panów w parlamencie austriackim. Boy pisał o nim: mizdrzący się hetman - miał za dużą głowę i głos na krawędzi maniery, aż proszący się parodiowania.

    Wyspiański jest oszczędny w charakterystyce Prezesa i innych (vs. postacie Wesela). Można się domyślić, że to on po tytule, stylu mówienia, po tym, że był on najbardziej widocznym stańczykiem, a sam Wyspiański go nie lubił, bo ten zarzucał jego dziełom dziwaczność.

    Poczuł się urażony osobą Hetmana w Weselu (jego żona była Branicka z domu). Napisał pamflet Czyściec Słowackiego (1903), naśladujący dramaty Wyspiańskiego i parodiujący jego twórczość - w Czyśćcu Erynie z Kulparkowa (zakład dla obłąkanych pod Lwowem) oświadczają Krasińskiemu i Mickiewiczowi zmierzch ich chwały. Nowy wieszcz to Papkin, Lew północy, którego artemiza zamieniła się w pochodnię. Cześnik mówi: Bo do czubków zamknąć każę!

    Kaznodzieja - ojciec Wacław Nowakowski (cywilnie: Edward Nowakowski)

    Umarł w przeddzień ukończenia druku Wyzwolenia. Jego patriotyzm podnosiła głównie „Nowa Reforma”. Urodził się na Ukrainie zadnieprzańskiej w 1829 r. Uczył się na uniw. Św. Wojciecha w Kijowie. Był bibliotekarzem, a w wieku 31 lat wstąpił do zakonu OO. Kapucynów. Był w spisku czerwonych w czasie powstania - aresztowany i skazany na śmierć. Zesłano go na Syberię dzięki wstawiennictwu polskich protektorów. Uratował chorego brata sądzonego na ciężkie roboty, podał się za niego na apelu. W 1872 r. uciekł z Rosji. W 1878 r. osiadł w Galicji u kapucynów. Interesował się literaturą i starymi drukami. Zdobył rozgłos kazaniami patriotycznymi, niektóre opublikowano.

    Według ojca Wacława należy kierować się zasadami sprawiedliwości i dobra ludzkości. Polska ma ożywić samolubnego ducha ludzkiego: przez Polskę - prawdzie, sprawiedliwości, ludzkości i Bogu.

    Przeciw takiej nauce występuje Konrad: Na co mamy być Chrystusem narodów, wyłącznie na mękę i krzyż i dla cudzego zysku?

    Kaznodzieja uczy miłości ogólnoludzkich ideałów, mistycznego nieba. Cnoty dźwigną dusze, ale nie państwo. Naukę miłości rozwinie Mowca, by Konrad mógł polemizować z ideą wszechmiłości.

    Niebo (idealizm) to program Geniusza, wrogi ziemi, który grozi narodowi zagładą. Streszczają to słowa Kaznodziei: do góry, bracia, do góry, / gdzie orzeł ptak białopióry, / Polskę na skrzydłach ponosi - Wyspiański wolałby, żeby orzeł zszedł na ziemię i użył swych pazurów.

    Prymas - kardynał Jan Puzyna

    Kardynał wszedł kiedyś do klasy gimnazjum i uznał przywitanie księdza Puszeta za nie dość pokorne, krzyknął więc: Na kolana. Socjalistyczny „Naprzód” opisał ten incydent w 1901 r. - artykuł pt. Pocałuj w rękę!... Ksiądz był stryjem rzeźbiarza, barona Ludwika Puszeta, który krytykował w cyklu artykułów Nowe klejnoty Krakowa („Czas”) gospodarkę artystyczną kardynała w katedrze wawelskiej.

    Prymas to godność z czasów Rzeczypospolitej - pierwszy po królu. Za Wyspiańskiego nie było w kraju prymasa. Prymas to polska władza duchowna całych stuleci. Banalna historyjka posłużyła do ukazania władzy Kościoła w ogóle, a przy okazji żartuje z lokalnych spraw krakowskich.

    Mowca - Wincenty Lutosławski

    Filozof głoszący, że najwyższą realnością metafizyczną jest naród pojęty jako zespół duchów, nawiązywał do mesjanistów połowy XIX wieku. Wydał pracę umożliwiającą ustalenie chronologii dzieł Platona. W 1900 r. stworzył „Bractwo polskich Filaretów”, w 1901 - „Seminarium Wychowania Narodowego”, gdzie wygłaszał wykłady zawieszone przez władze UJ (na podstawie orzeczenia o braku jego równowagi umysłowej). Najtrwalszą organizacją była Eleuzis z 1903 r. Żartowano z neofilareckiego nakazu abstynencji od trunków, tytoniu, gier i rozpusty (chodziło o to, by nie tracić sił na marne). Była to reakcja na przybyszewszczyznę, dekadentyzm i nihilizm. Chciano znaleźć niesocjalistyczną ideę pozytywną dla świata i Polski.

    Lutosławski wzywał do przemiany etycznej, realizacji idei miłości jednoczącej bliźnich, naród, ludzkość. Jednostka mogłaby doskonalić swoją jaźń. Lutosławski chce powrotu do odnowionego katolicyzmu.

    Wyspiański pobawił Mowcę osobistych rysów pierwowzoru. Mowca głosi głównie ideę miłości - odrzucone jest to, co mogłoby śmieszyć. Chodziło o prezentację idei generalnej (miłośc jako zasada ludzkiego współżycia) chrześcijaństwa, humanizmu.

    Wyspiański krytykuje tę ideę: 1) rozpoznanie w Mowcy Lutosławskiego już ją kompromituje; 2) Konrad w rozmowie z Maskami; 3) Mowca sam przewiduje przyszłość (Zginiecie), chodzi mu o ocalenie jaźni, na ziemi wiedzie ku zagładzie

    Samotnik - Tadeusz Miciński (Boy myślał, że to Lutosławski)

    W 1902 r. wyszedł tom liryków W mroku gwiazd, który zdobiły 3 rysunki Wyspiańskiego. Wypowiedź Samotnika naśladuje klimat, obrazowanie, tok i rytmik wierszy oraz ich wątki myślowe. Komentarz autorski odpowiada wyglądowi Micińskiego: Ni młoda jego twarz ni stara, / nos orli, wielkie łyse czoło. Mówi się, że męczą go myśli, wspomina się o jego wyszukanej erudycji (płaszcze starych kronik). Owe płaszcze świecą jak pełne gwiazd rzeszoto - aluzja do tytułu tomiku.

    Motywem liryków Micińskiego jest m.in. zdobywanie świadomości w aktach burzenia tego, co jest, w kataklizmach, których się jest ofiarą lub sprawcą, w męczarniach samozniszczenia. Bohaterem liryków jest duch wieczny rewolucjonista i wieczny męczennik (Król Duch, Genezis z ducha).

    W wypowiedzi Samotnika widać motywy ruin i zgliszczy, motywy walki duchów i lucyferycznej walki z Bogiem (szatani i aniołowie w lirykach).

    Wspólnym motywem Micińskiego i Wyspiańskiego jest motyw życia uwięzionego w kamieniu. U Wyspiańskiego - jeden z motywów ożywania form martwych lub nieruchomienia, martwienia żywych ludzi. U Micińskiego motyw ten występuje w wątkach legend o skamieniałych w Tatrach rycerzach.

    Samotnik nazywa posąg rycerza (Boratyński lub Kmita, obok jest też posąg biskupa Sołtyka - wszystkie z Wawelu) „potęgą” i domaga się odpowiedzi na pytania o tajemnicę bytu. Posąg to symbol, którego znaczenia można szukać w wierszach Micińskiego. Jest to albo bohater Umarłego świata - Chrobry, albo Bolesław Śmiały (ty lwie) z Króla w Osjaku lub Samobójcy. Obydwaj są duchami lucyferycznymi.

    Postać Samotnika kwestionuje użytek wolności trwonionej na szamotanie się wśród pytań, roszczeń, bezpłodnych. Ostatnie słowa Samotnika kwitują dumę błądzenia: echo mówi, że ludziom i Bogu pozostaje z niego śmiech.

    IDEA, którą chce wprowadzić Samotnik to (wg słów Micińskiego) „odrodzenie w duchu wieszczów”. Widać ją w wierszu Resurrecturi i rozmowie Konrada z Maską 5 (Miciński), której tematem jest utopia słowiańska (wg Konrada To jest NIC!!!).

    Miciński i Wyspiański należeli do bractwa nestorianów z ulicy Batorego (Nestor - Ignacy Maciejowski „Sewer”). Artur Górski, Miciński i Marian Zdziechowski - trzech propagatorowie powrotu do wieszczów chodzili tam najczęściej.

    Przedmiotem polemiki nie jest jednak w dramacie doktryna krakowskich mesjanistów, ale tradycja romantyczna szeroko pojęta.

    GENIUSZ I KONRAD

    Konrad walczy z Geniuszem, umysłem Polaków, bo to w nim tkwi romantyzm.

    Geniusz od zawsze był personifikacją ducha, umysłowych zdolności człowieka. Teodor Rygier na pomniku Mickiewicza umieścił figurę Geniusza (wg tej postaci ubrany jest Geniusz w dramacie).

    Dwa rodzaje figur alegorycznych:

    1. idea ujęta w kształt personifikacji - znaczenie dominuje nad figurą

    2. o powołaniu figury decyduje jej wyobrażeniowa atrakcyjność - postać zachowuje pierwotną samodzielność, dominuje nad ideą (Chochoł, Geniusz)

    Geniusz zjawia się jako postać poteżna. Poznajemy moc jego władzę (uwięził spojrzeniem wszystkich), ale nie wiemy, kim jest (Jakie twoje IMIĘ?).

    1. Jest on panem grobów, duchem przeszłości narodu. Włada wszystkim, czyli Polską wyobrażoną na scenie (pełna rekwizytów z katedry wawelskiej i zamku). Obraz sceniczny podsuwa, że Geniusz to genius loci umarłego polskiego Akropolis.

  • Z dialogu Konrada z Maską 20 dowiadujemy się, że Geniusz to Archanioł poezji. Polacy pragną posłannictwa - ono przyniesie nieśmiertelność (w poezji) i śmierć żywych (Maska 7).

  • Geniusz to duch Mickiewicza - w kryptach katedry wawelskiej leży jego ciało, przewiezione z cmentarza Montmorency pod Paryżem. Uzasadniano to geniuszem z projektu Rygiera, ale on ostatecznie nie został zaakceptowany (w 1898 r. stanął pomnik z Adasiem w płaszczu z epoki). Mickiewicz to po prostu symbol tradycji, którą tu się obala.

  • W ostatnich scenach widowiska Geniusz głosi swój program - jedyna droga wiedzie przez śmierć. Jego imię to śmierć. Łudzi, że da w zamian Boga, szczyty ducha, Polskę, Wielkość, ale nie na ziemi.

  • Zjawiska współczesne, do jakich odnosi się protest poety przeciw władzy tradycji:

    Konrad to antagonista Mickiewicza. Nie jest przywołany, by wywyższyć romantyzm walczący nad romantyzm mistyczny. Spór dotyczy wartości - Wyspiański stawia realne nad urojone. Konrad głosi zwycięstwo ze krwi i ciała, z woli żywej i żywej potęgi.

    Spadkobiercą duchowego dorobku poezji wieszczej został Żeromski - pisał o wielkości sumienia.

    Spór o wartości i widzenie świata ma wpływ na spór o ideologię narodową.

    Spierano się o to, czy Polska ma być demokratyczna. ludowa czy socjalistyczna. W Wyzwoleniu jest też pośrednio spór o ideologię polityczną.

    Tradycja romantyczna kryje za sobą innych przeciwników Konrada. Jest on przeciwny łączeniu sprawy polskiej z nadrzędnymi wobec sprawy wartościami. Jeżeli Polska miałaby być ideałem - byłaby marzeniem. Poezjo, precz! jesteś tyranem! - ideały poezji wieszczej są nierealne.

    Ramy sztuki: robotnicy teatralni rozkuwają Konrada z kajdan - epilog: wyrobnik lub dziewka bosa mają przynieść wyzwolenie.

    Mówi się o filozofii woli życia i mocy, uczy współczesnych zrozumienia amoralizmu historii, przepędza ideały, sięga do nacjonalizmu

    Spór analogiczny do Konrada z Geniuszem wiedzie Tomasz Mann w Czarodziejskiej Górze - romantyzm zastępuje humanizmem.

    Rozrachunki z romantyzmem prowadzili Żeromski i Berent, a także Nowaczyński (bluźnierca, gwiżdżę na waszą romantyczną trójcę) i Stanisław Brzozowski.

    OD WYZWOLENIA 1903 DO WYZWOLENIA 1906

    Wyspiański po Wyzwoleniu nie podjął więcej aktualnych problemów, zajął się filozofią (Nietzsche). Zygmunt August (niedokończony) to rewizja ideologii Wyzwolenia - pozostał postulat mobilizacji sił i woli narodu, porzucił ewangelię nienawiści, wszechmocy, młota. Racje życia i racje siły narodu są pochodnymi racji moralnego porządku świata.

    Wyspiański nie podjął roli wieszcza narodu. Gdy w 1905 r. przyszedł do niego Piłsudski, ofiarował na rzecz sprawy odbitki rysunku Matki Boskiej. Zamiast manifestu narodowego dał parafrazę hymnu Veni Creator.

    W wydaniu z 1906 r. Wyspiański skreślił wróżebny epilog. Rozstrzygał on sprawy:

    1. poręczał naukę o tożsamości logiki artystycznej i prawdy życia, czyli naukę o tożsamości sztuki i życia

    2. dawał świadectwo solidarności autora z Konradem

    3. wyrażał wiarę autora w przyszłe wyzwolenie narodu i zwycięstwo Konrada

    Może skreślił epilog, bo brzmiał jak pocieszający frazes wobec klęski 1905 r. Odmówił też przecież wystawiania Wesela w Królestwie w 1905 r.

    ** E.Z.**

    Daty: 1862 - Stańczyk Matejki; 1863 - wystawienie obrazu, ulubionego przez Matejkę symbolu przestrogi historycznej; 1864 - klęska powstania styczniowego; 1866 - ugoda z Austrią utrwalająca autonomię Galicji; 1869 - Teka Stańczyka, pamflet polityczny na demokratyczną opozycję, stańczycy wciągnęli do obozu większość inteligencji (hrabia Stanisław Tarnowski - Prezes)

    11

    NĘDZA SZTUKI

    - żebraczka

    POTĘGA SZTUKI

    - królowa

    adresat

    program wieczoru i misji Konrada

    warunek spełnienia się misji wyzwolenia

    Siły dokonujące przemiany to łaska Słowa i własna wola

    W tym akcie maski znaczyć mają

    takich, co myśl swą ukrywają

    i nigdy jej nie stawią jasno,

    cudzą jest, czyli ich własną. [...]

    Człowiek z myślenia ciągłą walką,

    tragiczną staje się tu lalką,

    zamaskowany maską stałą,

    jakby bez duszy było ciało.

    gruba ryba (potentat) - płotka (przeciętniak)



    Wyszukiwarka

    Podobne podstrony:
    Wyspianski - Wesele, Filologia Polska, Młoda Polska
    24 - Wyspianski jako artysta teatru, LEKTURY, ZAGADNIENIA Młoda Polska
    wyspiański, Młoda Polska
    21 - S. Wyspianski jako dramatopisarz i tworca teatru narodowego..., LEKTURY, ZAGADNIENIA Młoda Pol
    Wesele-Wyspiański, Filologia Polska, Młoda Polska
    zagadnienie 25, LEKTURY, ZAGADNIENIA Młoda Polska
    MICIŃSKI NIETOTA, ♠Filologia Polska♠, MŁODA POLSKA
    Pozytywizm i Młoda POLska zagadnienia dla maturzystów, Matura, Polski, ZAgadnienia z epok
    Młoda Polska, Materiały do sprawdzianów
    staff, Polonistyka, II rok, HLP, 2. Pozytywizm i Młoda Polska
    MŁODA POLSKA, J.polski
    liryka młodopolska, Młoda Polska I Pozytywizm
    Młoda Polska WYKŁAD (04 06 2014)
    pytania młoda polska i pozytywizm

    więcej podobnych podstron