Rodzaje ogólnoparadygmatyczne (wyznaczone na podstawie rodzajów selektywnych jako klasyfikująca kategoria leksemu rzeczownikowego)

Rodzaje selektywne form fleksyjnych (różnice w łączliwości z przymiotnikami)

Różnice rodzajowe w łączliwości z liczebnikiem dwa

Łączliwość z liczebnikami zbiorowymi

lp.

lm.

lm.

lm.

M.

D.

C.

B.

N.

Ms.

W.

M.

D.

C.

B.

N.

Ms.

W. (=M.)

M.

B

N.

D., C., Ms.

npart

part = D.lp.

ndepr

depr

npart

part = D.lm.

ndepr

depr

ndepr

depr

pluralia tantum (m1 pt) państwo, marines

męskoosobowy ci (byli)

męskoosobowy tych

męsko- osobowy moi

(dwaj)

(dwóch/ /dwu)

(dwoma)

+/- regularna w odniesieniu do (małych) zbiorów osobników różnej płci

1. męskoosobowy (m1) chłopiec

męski

męskożywotny

męski

te (były)

moje

dwaj

?dwa

dwóch/ /dwu

depretiativa tantum (m1 dt) cham

osobowy (m2 pers) glina

ten (był)

nieżeński

nieżeński

tego

nieżeński

nieżeński

mój

-

-

2. męskozwierzęcy (m2) pies

3. męskonieżywotny / męskorzeczowy (m3) stół

tego

temu

męskonieżywotny ten

tym

tym

niemęsko- osobowy

niemęskoosobowy

niemęskoosobowy moje

dwa

dwa

dwoma

(-)

4. nijaki (n)

niezbiorowy okno

nijaki to (było)

nijaki to

tego

nijaki moje

te (były)

tych

tym

te

tych

tymi

tych

-

zbiorowy dziecko

-

-

+

5. żeński (f) książka

żeński ta (była)

żeński tej

żeński tej

żeński tę/tą

tej

żeński tą

żeński tej

żeński moja

dwie

dwie

dwiema/ /dwoma

(-)

niemęskoosobowy (-m1)

zbiorowy sanie

-

-

?dwoma

+

niezbiorowy wakacje

-

-

OPOZYCJE RODZAJOWE RZECZOWNIKÓW

RODZAJE A SYNKRETYZMY

synkretyzmy		przymiotniki (synkretyzmy kategorialne)	rzeczowniki (synkretyzmy typologiczne - nie w pełni kategorialne, niedające klas rozłącznych)	grupy rzeczowników odmiennych o fałszywych albo niejednoznacznych (podwójnych lub potrójnych) synkretyzmach rodzajowych
rodzajowe	m1	D.=B., N.lp.=Ms.lp.=C.lm.	lm.: D.=B.
		m2	lp.: D.=B., lm.: M.=B., N.lp.=Ms.lp.=C.lm.	lp.: D.=B. + lm.: M.=B.	1) męskożywotne na -a (glina ʻpolicjant', magnificencja)	- synkretyzm fałszywy: f
		m3	M.=B., N.lp.=Ms.lp.=C.lm.	lp.: M.=B. + lm.: M.=B.
		n	M.=B., N.lp.=Ms.lp.=C.lm.	lp.: M.=B.=W. + lm.: M.=B.	2) neutra na -ę i na -e (imię, cielę, zadanie)	- synkretyzm podwójny: n i f
		f	lp.: D.=C.=Ms., B.=N.	lp.: C. = Ms. + lm.: M.=B.	3a) feminina miękkotematowe o synkretyzmie w lm.: M.=D.=B.=-i/-y	- synkretyzm potrójny: f , m1 i m3
								3b) pozostałe feminina miękkotematowe na -Ø (na -e w M. lm., np. jabłoń, poręcz)	- synkretyzm podwójny: f i m3
uniwersalne		M. = W., lm.: D.=Ms.	lm.: M. = W.

Algorytm synkretyzmów rodzajowych rzeczownika

B.=D.≠ M. lm.

+

−

m1

B. = D. lp.

+

−

m2

B. = W. lp.

+

−

n

C. = Ms. lp.

+

−

f

m3

W przedstawionym algorytmie nie istnieje problem synkretyzmów rodzajowych grup 2) i 3) (z rodzajów n i f).RODZAJ GRAMATYCZNY RZECZOWNIKÓW A PŁEĆ I NIEDOROSŁOŚĆ

Uzupełnij poniższą tabelę, wpisując w odpowiednie rubryki następujące rzeczowniki:

babsko, babsztyl, chłopina, cielak, cielę, dzieciak, dziecko, chłopak, dziewczę, dziewczyna, kobieta, kogut, kijanka, kura, mężczyzna, niemowlak, noworodek, niemowlę, podlotek, pies, dyrektor, kaczka, gwiazda, krowa, kura, papuga, mysz, marines, kamikadze.

rodzaj naturalny	rodzaj gramatyczny
		męski*	żeński	nijaki
męski (nazwy mężczyzn i samców)
żeński (nazwy kobiet i samic)
nijaki (nazwy istot niedorosłych o nieokreślonej płci)
mieszany (większość męskoosobowych pluraliów tantum)
niedookreślony z przewagą męskiego
niedookreślony z przewagą żeńskiego
nieokreślony (nazwy ludzi i zwierząt neutralne pod względem płci i nienacechowane niedorosłością)

* W tabeli nie uwzględniono opozycji trzech rodzajów męskich.

** W wąskim rozumieniu rodzaj naturalny przysługuje tylko tym rzeczownikom żywotnym, których rodzaj gramatyczny (ściślej: jego nazwa) pokrywa się z płcią czy − ewentualnie − z cechą niedorosłości denotatu (odnośnej kategorii istot żywych). Tak rozumianym rodzajem naturalnym odznaczają się tylko rzeczowniki z rubryk zacienionych, przede wszystkim z dwóch pierwszych (rodzaj naturalny męski i żeński).

W szerokim rozumieniu rodzaj naturalny to wszelka informacja o płci lub niedorosłości należąca do znaczenia leksykalnego rzeczowników żywotnych. Liczba tak rozumianych rodzajów naturalnych pozostaje kwestią otwartą, w każdym razie jest ich więcej niż klasycznych (wąsko rozumianych) rodzajów naturalnych.

RODZAJE MĘSKIE A ZNACZENIE RZECZOWNIKÓW

Uzupełnij poniższą tabelę, wpisując w odpowiednie rubryki następujące rzeczowniki:

cieśla, dzieciak, glina (ʻpolicjantʼ), mercedes, volkswagen, pilot₁ (ʻurządzenie do zdalnego sterowania sprzętem RTVʼ), pilot₂ (serialu telewizyjnego), nieboszczyk, trup, fokstrot, walc, hamburger, stek, kotlet, kurczak, cukierek, papieros, muchomor, prawdziwek, ludożerca, mięsożerca, padlinożerca, drapieżnik, satelita₁ (ʻciało niebieskieʼ, ʻurządzenie satelitarneʼ), satelita₂ (ʻpaństwo satelickieʼ), brydż, ping-pong, lud, sms.

Zwróć uwagę na trudności z jednoznacznym określeniem niektórych rzeczowników pod względem rodzaju (oboczne formy B. lp.!) lub pod względem znaczenia. Jakie grupy rzeczowników męskich o znaczeniu nieżywotnym należą (po części lub w całości) do rodzaju męskożywotnego nieosobowego?

znaczenie	rodzaj
		męskoosobowy m1	męskozwierzęcy m2	męskonieżywotny m3
żywotne osobowe
żywotne nieosobowe
nieżywotne

Rubryka zacieniona sygnalizuje zgodność (nazwy) rodzaju gramatycznego rzeczownika z jego znaczeniem.

Rzeczowniki „zakończone na -ość, a ponadto kilka innych: BREW, CHĘĆ, GĘŚ, MYSZ, NIĆ (od-, wy-,
s-): -POWIEDŹ, PIERŚ, PIEŚŃ, RZECZ, SIEĆ” (Morfologia 1998: 279).

2

---