Dr Bodzek

OKTAWIAN AUGUST 30/29 BC - 14 ne

- urodzony w 63 BC jako Gajusz Oktawiusz, syn Gajusza Oktaewiusza i Atii (córki Marka Atiusza Balbusa i Julii - siostry Gajusza Juliusza Cezara). 44 BC adoptowany przez Cezara - uczynił go spadkobiercą => odtąd jako Gajusz Juliusz Cezar Oktavianus. W 43 BC II triumwirat (z M. Antoniuszem i M. Lepidusem). W 42 BC pokonanie Kasjusza i Brutusa pod Filippi. 40 BC - w wyniku układu w Brundisium otrzymał prowincje zachodnie i Italię. W 36 BC pokonał pod Naulochos młodszego Syna Pompejusza Wielkiego - Sekstusa, który utworzył na Sycylii niezależne państwo. Armią dowodził Agryppa. Oktawian przejął również armie i posiadłości M. Lepidusa. W 31 pod Akcjum pokonał M. Aureliusza, a w 30 zdobył Egipt zostając jedynowładcą Imperium Romanum

- 29 BC Princeps Senatus, 27 BC Augustus => Imperator Caesar Divi Filius Augustus. 23 BC władza Trybuna Ludowego (nietykalność, zachował imperium proconsuli maius). Zmarł 19 VIII 14, został ubóstwiony

- miał 3 żony:

1. Klaudia

2. Skrybonia - z nią jedyne dziecko - Julia

3. Liwia Druzylla - miała 2 synów z I małżeństwa z Tyberiuszem Klaudiuszem Neronem - Tyberiusza Klaudiusza Nerona (=> Tyberiusz) i Nerona Klaudiusza Druzusa (=> Druzus)

- córka Juliua miała 3 mężów

1. Marek Marcellus

2. Marek Wipsaniusz Agryppa

- Gajusz Cezar

- Lucjusz Cezar

- Juliua Młodsza

- Agryppa Postumus

3. Tyberiusz

Od 2 BC na wakacjach na Pandatarii ;)

August widział swoich następców kolejno w :

1. Marku Marcellusie

2. Marku Agryppie

3. synach Julii i Agryppy

4. Tyberiuszu

Opierał władzę na:

- pochodzeniu od boskiego Juliusza Cezara

- zakończeniu wojen domowych

- podkreślaniu własnych zasług militarnych

- odnowie moralnej

• Urbanistyka - głównym teatrem działań Augusta było Miasto, któremu idąc po trochu śladami Cezara, pragnął nadać nowy wymiar. Wprowadził nowy podział administracyjny Rzymu. Podzielił Miasto na 14 regionów i 256 dzielnic (zwanych vicus). Vici były zarządzane przez magistri i ministri. Nadał nowy kształt Miastu - zastał Rzym ceglany, zostawił marmurowy (budowle publiczne). Do działań na rzecz odbudowy/budowy na nowo Miasta wciągnął również innych. Działalność Augusta koncentrowała się przede wszystkim w kilku częściach miasta: Forum Romanum, Forum Augusta, Palatyn, Pole Marsowe

1. FORUM ROMANUM- odnowienie i wzniesienie na nowy budynków, pomników - miały przypominać o zasługach princepsa i jego rodu

- Aedes Divi Iulii (św boskiego Juliusza) - wschodni kraniec FR (przed Regią), wzniesiona od podstaw, z marmuru. Dedykowana 18 VIII 29 BC, na miejscu spalenia zwłok Cezara ustawiono kolumnę z numidyjskiego marmuru z napisem Parenti Patriae. Zaplanowana przez triumwirów w 43 BC po deifikacji Cezara. Świątynia o typowej dla czasów Augusta eklektycznej formie. Prostokątne podium, głębokie podcienie od frontu i ślepy tył. Heksastylos prawdopodobnie koryncki. Marmurowy fryz z wizerunkami Victorii. W podium wkomponowana mównica ozdobiona rostrami (taranami) okrętów egipskich, w podium półkolista nisza (miejsce spalenia zwłok Cezara). Na przyczółku Gwiazda julijska (Sidus Iulium). Wewnątrz posąg ubóstwionego Ceazara z gwiazdą Sidus Iulium nad czołem oraz obraz Apellesa „Afrodyta Anadyomene”

- Regia - przebudowana z użyciem marmuru w 36 BC przez Domicjusza Kalwinusa, zachowano jednak dawny plan

- Łuki Tryumfalne po E stronie FR:

- 29 BC senat uchwalił wzniesienie łuku na pamiątkę Akcjum (po S stronie św. Juliusza). 1 przelotowy, z kwadrygą. Na filarach znaki legionowe. Przedstawienia Victorii, inskrypcje. Porządek koryncki

- 19 BC łuk upamiętniający odebranie znaków legionowych od Partów (N strona św. Juliusza) - 3przelotowy, porządek dorycyzujący, jednak szczegóły budzą kontrowersje (na monetach z lat 18-17 przeloty w postaci 3 łuków, na monetach z 16 BC 2 boczne przejścia kwadratowe i inne różnice)

- po N stronie św. Cezara miał stać łuk ku czci Lucjusza i Gajusza Cezarów.

-położenie łuków wzbudza kontrowersje. Na S od św Cezara odkryto fundamenty łuku aktyjskiego. Rekonstrukcje dzięki monetom. W przejściu jednego z łuków znajdowały się wmurowane fasti consulares et triumphis

- św. Kastorów - wzniesiona w 484 BC, kilka przebudów. Pożar w 14 BC, odbudowa w 6 ne przez Tyberiusza i Druzusa. Zachowała wysokie podium, wykonane w opus cementicum, oraz plan nawiązujący do tradycji italskiej. Koryncki oksostylos peripteros, 11 kolumn w bocznych fasadach. 50x30 m. Licowana białym marmurem, z takiego marmuru również kolumny (12,5 m h) i belkowanie (gładkie, bez dodatkowej dekoracji). Fryz - zębnik, kasetony, gzyms.

- Bazylika Iuliua - na miejscu Bazyliki Sempronia z 169 BC, budowę rozpoczął Cezar w 54 BC, dokończona przez Augusta. Pożar w 14 BC. Odbudowana i dedykowana przez Augusta na cześć Gajusza i Lucjusza Cezarów. Piętrowa, plan prostokątny 101x49 m, położona między Vicus Tuscus a Vicus Lugarius. 5 naw, środkowa największa.

- Aedes Saturni (św. Saturna) - już z 498 BC? Tradycyjnie przebudowa w 42 BC przez Lucusza Munacjusza Plankusa (jednak ze względu na motyw Trytonów, które miały zdobić front, datowanie musi być przesunięte na czas po bitwie pod Akcjum). Heksastylos prostylos z głębokim podcieniem. Frontowe kolumny z szarego, a kolejne z czerwonego granitu. Belkowanie z marmuru. Podium 22,3x40 m z trawertynu i peperynu, licowanych marmurem. W podium mieścił się skarbiec Aeranium populi romani lub saturni (środki, którymi dysponował senat).

- Aedes Concordiae - u podnóża Kapitlou, na W boku Forum, 367 BC. Przebudowa przez Tybeiursza w 7 BC do 10 ne. Odtąd jako Aedes Concordiae Augustae, dedykowana Tyberiuszowi i Druzusowi. Podium 45x24, heksastylos z portykiem wejściowym na dłuższym boku. Wewnątrz celli pod ścianami kolumny z białego marmuru oraz nisze na posągi. W świątyni znajdował się szereg dzieł sztuki greckiej, w większości z okresu po Lizypie.

- Rostra - przebudowa Comitium prez Cezara spowodowała konieczność przeniesienia mównicy w nowe miejsce - na krótszy bok Forum. Inauguracja nowej Rostry w 44 BC, ponownie w 29 BC po Akcjum przez Augusta. Tuf z Anio, na fasadzie widać ślady po mocowaniu taranów okrętowych. W 43 BC na rostrach ustawiony został konny posąg Oktawiana, znany z monet

- Columnae Rostratae - po zwycięstwie nad Sekstusem Pompejuszem pod Naulochos w 36 BC Oktawian ustawił na rostrach kolumnę rostralną upamiętniającą to zwycięstwo. Znane z monet. 4 kolejne kolumny rostralne zostały ustawione naprzeciw Bazyliki Julijskiej po zwycięstwie pod Akcjum.

- Bazylika Aemilia - wzniesiona w 179 BC przez M. Emiliusza Lupiudsa i M. Fulwiusza Nobiliona. Przebudowana w latach 54, 34 i 15 BC przez różnych członków rodu Emiliuszy. Na S boku zbudowano „Porticus Gai et Lucii”.

Forum Romanum przeistoczyło się w reprezentacyjny plac rodu Juliuszy.

2. FORUM AUGUSTI - na N od Forum Iulium, prostopadle do niego, ukończone w 2 BC na terenie wykupionym ex manubiis. Plac 125x118 m, wejście od S od strony portyków, bezpośrednio z Forum Iulium. Wszystkie budowle z marmuru z Luna. Kilka elementów: plac, portyki z eksedrami, św. Marsa Ultora i Hala prostokątna. W centrum kwadryga z posągiem cesarza. Cały kompleks oddzielony murem od dzielnicy Subura o wysokości 33 m, technika opus quadratum z peperynu, tufu z Gabii i trwawertynu. Komunikację umożliwiały 2 przejścia po bokach św. Marsa Ultora.

- św. Marsa Ultora - ślubowana przez Oktawiana w 42 BC, poświęcona przez Augusta oraz Gajusza i Lucjusza Cezarów. Koryncki oskostylos z bocznymi portykami, głębokim przedsionkiem, na wysokim podium i monumentalnymi schodami od frontu. Podium z tufu, licowane marmurem karakyjskim. Monumentalne, marmurowe schody z ołtarzem i fontannami po bokach. Od frontu 8 kolumn, fasady boczne mają po 9 kolumn, zbudowane z marmuru z Carrara, wys.17,7 m. Cella zakończona z absydą, w niej baza o 9 m długości dla posągów kultowych. Wzdłuż ścian po 7 kolumn, być może piętrowych, Rytmowi kolumn odpowiadały pilastry, między nimi nisze z posągami. Niezachowane posągi: Mars Ultor, Wenus z Amorkiem, Boski Juliusz. Grupę tę powtarza relief z Kartaginy z okresu Nerona. Posadzka wykonana z kolorowych marmurów. Przyczółek - w centrum Mars, po prawej Fortuna, Roma i Tyberl; po lewej Wenus, Romulus i Palatyn. Poniżej inskrypcja AUGUSTUS. Przyczółek jest znany dzięki wizerunkowi św. Marsa Ultora na reliefie z Ara Pietatis Augustae zachowanym w Villa Medici. Jako akroteriony - wizerunki Victorii. W celli złożono insygnia legionowe utracone przez Krassusa i Antoniusza, a odzyskane przez Augusta w 19 BC oraz miecz Cezara. Obradował w niej senat w sprawach wojen. Wodzowie składali odznaki triumfalne.

- portyki z eksedrami - flankowały długie boki FA. Korynckie, ich attyki zdobiły kariatydy symbolizujące pokonane narody, pomiędzy nimi głowy bóstw w tondach np. Jowisza, Ammona. Attyki wieńczyły posągi Victorii. Portyki nakryte sklepieniami beczkowatymi, zdobione kasetonami. Ustawiano w nich posągi sławnych, zasłużonych Rzymian (summi viri). Sławni Rzymianie mieli swoje miejsce również w prawej eksedrze wokół postaci Romulusa. W lewej eksedrze Anchizes, Eneasz i Julus, oraz członkowie gens Julia i Królowie Alba longa. W NW części, w kwadratowej hali znajdował się kolosalny posąg, prawdopodobnie Augusta oraz 2 obrazy Apellesa: „Dioskurowie z Victorią” i „Triumfujący Alexander ze spętaną wojną”

3. CAMPUS MARTIUS (POLE MARSOWE) - pierwotnie przestrzeń do manewrów wojskowych, stopniowo stawało się dzielnicą, na terenie której realizowano monumentalne założenia architektoniczne. Aktywność budowlana Augusta miała na celu nadanie tej dzielnicy charakteru reprezentacyjnego jednocześnie propagującego postać princepsa, jego rodzinę i ród julijski. Do realizacji tych zamierzeń Oktawian wciągnął również swoich przyjaciół.

Część SW (rejon cyrku Flaminiusza):

- Teatr Marcellusa - budowę rozpoczął Cezar, rywalizujący z Pompejuszem, dokończył go jednak August. Wzniesiony na miejscu, gdzie w okresie Republiki wznoszono teatry tymczasowe. Prace zakończono 17 BC, choć oficjalna inauguracja miała miejsce w 13 lub 11 BC. Obecnie Palazzo Orsini na pozostałościach teatru. Fasada zewnętrzna z trawertynu, 41 wejść flankowanych prze 42 filary. Zachowane 2 poziomy z kolumnami doryckimi i jońskimi. Trzecia niezachowana miała kolumny korynckie. Z tyłu teatru w eksedrze św. Pietras i Diany. Długość fasady 32,60 m, śr cavei 129,8 m, orchestra śr 37 m. Budynek sceniczny miał 2 skrzydła zakończone absydami. Mieścił 20 000 widzów.

- św. Apollona Sosianusa - tuż obok teatru Marcellusa. Kompletnie przebudowana przez konsula Gajusza Sozjusza, pierwszy raz z wykorzystaniem marmuru - znana odtąd jako św. Augusta Sosianusa. Koryncki heksastylos, 12 kolumn i 16 półkolumn, wys.14 m. Podium z trawertynu i tufu o wys. 4 m. Kolumny w fasadzie z marmuru kararyjskiego, pozostałe z cegły pokryte stiukiem. Półkolumny z trawertynu, pokryte stiukiem. Fasada z trawertynu, licowana marmurem, podobnie fryz i architraw. Architraw zdobił fryz w postaci girland z liści oliwnych i bukranionów. Przyczółek - scena walki Tezeusza i Heraklesa z Amazonkami - oryginał grecki z 450-425 BC, prawdopodobnie ze św. Apollona w Eretrii. Wnętrze zdobiły kolumny z zielonego afrykańskiego marmuru, nad nim fryz figuralny ze scenami wojennymi i triumfu. W kapliczkach dzieła sztuki we wnętrzu celli. Fryz z marmuru z Luna. Św pełniła funkcję galerii sztuki, znajdywały się tam min. cyprysowy posąg kultowy przywieziony z Seleucji nad Kalykadnosem - tzw. Apollo Sosianus; Apollo Timarchidesa, Apolllo i Meduzy Filiskosa, Nibiodzi, posąg nagiego Apolla, Artemida i Leto.

- Porticus Octaviae - zbudowany w 131 BC przez Kwintusa Cecyliusza Metellusa Macedonikusa (upamiętniał jego zwycięstwo nad Andriskosem w 146 BC). Portyk otaczał 2 świątynie: Juno Regina ze 179 BC i św. Jowisza Statora. Przebudowany przez Augusta w 33-23 BC i dedykowany siostrze princepsa. Wymiary 119-132 m, znajdowała się w nim tzw. Curia Octaviae z biblioteką. Był to portyk duplex (podwójny), w nim ustawione dzieła sztuki, min. „Turma Alexandra” Lizypa

- Teatr i portyk Balbusa - wzniesiony przez L. Korneliusza Balbusa, konsula w 32 BC z łupów zdobytych na Garamantach (lud afrykański) 19 BC, niedaleko portyku Oktavii. Teatr konsekrowany w 13 BC, 11,5 widzów. Pozostałości pod Palazzo Paganica. Na tyłach sceny znajdował się wielki portyk zwany Crypta Balbi.

Centralna część PM była przede wszystkim miejscem działalności budowlanej i urbanistycznej Marka Agryppy. Powstały tam tzw. Monumenta Agrippae:

- Campus Agrippae - park położony we E części. Rosły w nim drzewa laurowe. Stanowił ulubiony teren spacerowy Rzymian. Ukończony w 7 BC przez Augusta. Położony na E od Via Lata; akwedukt Aqua Virgo

- porticus Vipsaniae - na N od kompleksu parkowego. Rozpoczęcie budowy przez Agryppę przy Via Lata. Luksusowy portyk - galeria dzieł sztuki. Stanowił jedność z parkiem. Znajdowała się tam malowana Mapa Świata.

- Termy Agryppy - na W od Via Lata i Septa Iulia. Pierwsze publiczne łaźnie w Rzymie (19 BC). Plan prostokąta 90x120 m, oś NS (jak Panteon), w skład wchodziła również palestra. Spłonęły w 80 r, przebudowane. Były zasilane wodą z Aqua Virgo. Dekorowane dziełami sztuki - min. Apoksjomenos Lizypa

- Basen „Stagnum Agrippae” - na W od term. Zasilał go w wodę Aqua Virgo. Basen był połączony z Tybrem kanałem Euripus Thermarum Agrippae. Całość komplexu dopełniały ogrody zapisane po śmierci Agryppy w 12 BC w testamencie ludowi rzymskiemu. Na W od komplexu stajnie wyścigowe i plac treningowy dla koni.

- Bazylika Neptuna (Basilica Neptuni) - na N od term. Spłonęła w wielki pożarze Rzymu za Tytusa (80 r). Odwołanie do zwycięskich walki Agryppy na morzu (z Sekstusem Pompejuszem 36 BC i pod Akcjum 31 BC). Agryppa został nagrodzony za te zwycięstwa wieńcem rostralnym. Bazylika wzniesiona była w 25 BC, na planie prostokąta 46x19 m.

- portyk Argonautów - obok bazyliki, 25 BC

- Panteon - świątynia wszystkich bogów. Na N od bazyliki, 27-25 BC. Inskrypcja dedykacyjna „M.AGRIPPA-LF-COS-TERTIVS-FECIT” (=> datuje budynek na 3 konsulat Marka Agryppy). Panteon Agryppy zbudowany na osi NS, wejście od S na dłuższym boku (po przeciwnej stronie niż obecnie). Plan prostokąta (szerokość mniej więcej obecnego przedsionka), przed wejściem 2 nisze z posągami Agryppy i Augusta, w środku posągi bogów. Zbudowany z trawertynu + okłady marmurowe, zdobiony kapitelami z brązu i kariatydami. Spłonął w 80 r, odbudowany przez Domicjana, ponowne zniszczenie za Trajana i przebudowa przez Hadriana.

=> brązowe kapitele także w Portyku Oktawiana na PM

- Seulcrum Agrippae - grobowie Agryppy. W pobliżu grobowiec rodu Iuliuszy Sepulcrum Iuliae

Część N Pola Marsowego była zabudowana przez Augusta:

- Mauzoleum Augusta - 29 BC, monumentalny grobowiec. Zanim został w nim pochowany August służył on jako element kultu i propagandy cesarskiej. Plan koła o średnicy 87 m, 5 kręgów wokół słupa o prawie 45 m h. Korytarz prowadził przez 3 pierwsze pierścienie, 2 wejścia do pierścieni 4 i 5, w 5 komora grobowa. Nasyp ziemny, nie wiadomo jaką część kręgów pokrywał. Na szczycie posąg cesarza. Całość zbudowana była na murze otaczającym nasyp. Nawiązanie o tradycji etruskich i greckich. Wejście flankowane przez 2 egipskie obeliski. Pochowani tam byli min: Marek Klaudiusz Marcellus (22 BC), Marek Agryppa (12 BC), Oktawia Młodsza (11 BC), Druzus Starszy (9 BC), Lucjusz Cezar (2 ne), Gajusz Cezar (4 ne), Oktawian August (14 ne), Germanik (19 ne), Druzus Młodszy (23 ne), Liwia Druzylla (29 ne), Agryppina Starsza (33 ne), Germanik, Liwia, Tyberiusz, Kaligula, Klaudiusz, Wespazjan, Nera, Juliua Domna.

- Ara Pacis Augustae - ołtarz pokoju, 9 BC. Zbudowany w symbolicznej odległości 1 mili rzymskiej (1 472 m) od Pomerium przy Via Lata. Konsul składał tam Imperium Militiae i przejmował imperium domi. Składał się z właściwego ołtarza oraz ogrodzenia. Zbudowany z marmuru, zdobiony płaskorzeźbami, nawiązywały do propagandy cesarskiej.

- Horologium Augusti (Solarium Augusti) - Zegar słoneczny. 10 BC, na S od Mauzoleum Augusta, część komplexu parkowego. Za wskazówkę (gnomon) służył obelisk Psametyka II przywieziony z Egiptu, 30 m h (dziś ustawiony na placu Montecitorio). W dzień urodzin Augusta rzucał cień na Ara Pacis. Stanowił voto dla Sol. Inskrypcja nawiązuje do zwycięstwa pod Akcjum. Horologium wyłożone było marmurowymi płytami z systemem linii i napisami greckimi wykonanymi z brązowych złoconych liter.

Oprócz wymienionych i dokończenia budowli Cezara, August wielkim kosztem odnowił Teatr Pompejusza i Portyk Oktawiusza. Na Zatybrzu na terenie Nemus Caesareum wykopał sztuczne jezioro dla naumachii (na terenie ogrodów Cezara), na Eskwilinie zbudował Macellum Liviae (rodzaj targu.

- Portyk Liwii - na terenie Subury na Mons Oppius (Eskwilin), 15-7 BC na miejscu domu wyzwoleńca i bogacza Wediusza Pollio . Plan prostokąta 115x75 m, z wewnętrznym murem i podwójnym rzędem kolumn. Na dłuższych bokach po 3 nisze, z których środkowa była prostokątna a boczne półokrągłe. Na S boku absyda. Wejście przez monumentalne schody (20 m szer.) od N (od Clivus Suburanus). Pozostałość portyku w murach Chiesa e Monastero di S.Lucia in Selci.

Istotnym elementem działań Augusta było uporządkowanie spraw wodno-kanalizacyjnych w mieście. Zajął się tym Agryppa, który z grona własnych niewolników zorganizował tzw. Familia Aquarum, czyli zespół 240 mężczyzn, którzy mieli zajmować się kontrolą i konserwacją wodociągów. Po śmierci Agryppy ich utrzymanie przeszło na koszt państwa. Wyremontowano stare akwedukty i zbudowano nowe. Zbudowano 130 zbiorników i 700 basenów, do których spływała woda. Wzniesiono tysiące nowych fontann. Bogaci mogli doprowadzić wodę bezpośrednio do domów.

- Aqua Virgo - akwedukt wzniesiony przez Agryppę w 19 BC. Brał swój początek na terenie tzw. Agro Lucullano. Ponad 20 km długości, niski spadek - różnica między źródłem a końcem tylko 4m h. Do ogrodów Lucullusa na Pincio biegł pod ziemią, następnie na arkadach. Doprowadzał wodę do Term Agryppy. Nie mógł zasilać w wodę miejsc położonych wyżej niż PM. Wielokrotnie naprawiany, odrestaurowany w XV w jako Aqua Vergine, zasila min. Fontannę di Trevi

- Aqua Iuliua - wzniesiony przez Agryppę w 33 BC. 23 km długości, częściowo biegł na tych samych arkadach co republikańskie akwedukty Aqua Tepula i Aqua Marcia. Naprawiany przez Augusta w 11-4 BC. Zaopatrywał budowle publiczne.

- Aqua Alsientina - zbudowany w 2 BC przez Augusta w celu zaopatrzenia w wodę basen, który przeznaczony był na naumachie. Do miasta dochodził od W, zapewniał 16 228 m sześć. wody dziennie. Nie nadawała się ona do picia.

- Dom Augusta - pierwszy pałac cesarski. Znajdował się w SW części Palatynu w sąsiedztwie św. Magna Mater. Badania arche w k.XIX i 2 poł. XX w. Ich wyniki + txt źródłowe umożliwiają rekonstrukcję komplexu. Palatyn był tradycyjnie dzielnicą paatrycjuszy. Siedziba Augusta składała się z kilku budynków - domu Hortensjusza (tzw. Dom Liwii) oraz kupionego przez Augusta domu kw.Lutacjusza Katulusa.

- tzw. Dom Liwii (Dom Hortensjusza) - wejście od SW przez wąski korytarz => duża sień („atrium”, ale nie jest to atrium) => tablinum + 2 pomieszczenia boczne oraz jadalnia na SW od niego. Długi korytarz prowadził wzdłuż N boku domu i dziedzińca perystylowego otoczonego pomieszczeniami mieszkalno - gospodarczymi. Datowany na '30 BC na podstawie malowideł, ale pierwotny układ był zupełnie inny (wcześniej wejście od NE, zamiast dziedzińca perystylowego - atrium, tablinum było przejściem => na odwrót część oficjalna i prywatna). Dom oddzielony ulicą.

Komplex budynków tworzył kwartał o wymiarach 140x79 m, od NW granicę stanowiła droga Scalae Caci. Położony na 2 terasach - dolną wyznaczał perystyl i hol, z którego prowadziło wejście do bibliotek i doprowadzał do podium św. Apollina. Budowa z tufu i w technice opus quadratum.

- św. Apollina - koryncki hekstastylos pseudodipteros, górował na wzgórzu. Posąg Apollina - Apollo Aktius (zachowany na monecie), zniszczony w IV w. Cokół posągu był zdobiony rostrami i kotwicami (nawiązanie do Akcjum). W cokole księgi Sybilli. Państwowy charakter świątyni. Prowadziła do niej rampa.

Obok świątyni na wyższej terasie budowle mieszkalne.

August w Res Gestae wylicza 82 świątynie, które wybudował/odremontował. Obok świątyń na FR, FA czy PM również w innych miejscach Rzymu (program odbudowy moralnej i religijnej - powrót do wartości Republiki).

- św. Jowisza Grzmiącego na Kapitolu - 22 BC, heksastylos koryncki, upamiętnia cudowne ocalenie Augusta podczas wyprawy na Kantabrów. Wizerunki na monetach, relief z Grobowca Hateriów. Posąg Jowisza

- św. Marsa Ultora na Kapitolu - 20 BC, w której złożono znaki legionowe odzyskane od Partów. Wizerunki na monecie

Świątynie w prowincjach:

- Maison Carré, czyli św. Lucjusza i Gajusza Cezarów w Nimes (Nemausus) - 20-12 BC, koryncki heksastylos psedodipteros, z głębokim przedsionkiem. Strop podcienia kasetonowy. Przykład eklektyzmu

- św. Romy i Augusta w Colonia Iulia Vienna (nad Izerą) - po 41 r, dedykowana Augustowi i Liwii

- św. Romu i Augusta w Ankarze - z kopią testamentu Augusta

- Ołtarz Romy i Augusta w Lugdunum - wzniesiony przez Druzusa w 12 BC, długość ok. 8 m, wokół personifikacje 6 plemion galijskich. Inskrypcja ROM(ae) ET AUG(usto). Wizerunek na monecie - Victoria nakłada wieniec.

Nową formą budowli tryumfalnej, która pojawia się za Augusta jest łuk tryumfalny (arcus). W okresie republiki znane były podobne budowle zwane fornix-ami. Jaka była różnica pomiędzy obydwoma tymi typami - do końca nie wiemy. Generalnie fornix był budowlą prywatną, a łuk państwową. Być może fornixy nie były zdobione kolumnami jak łuki. Najstarszym łukiem był w/w łuk aktyjski z 29 BC. Inne łuki:

- łuk w Arminium (Rimini) - 27 BC, na pamiątkę budowy Via Flaminia jako brama miejska. Dekoracja metalowa niezachowana.

- łuk-brama w Augusta Praetoria (Aosta)

- łuk-brama w Segosia (Susa) - 9-8 BC na, na terenie królestwa Kottiusza.

- łuk w Glanum (st. Remy) - na S Francji, upamiętnia podbój tych terenów. Dekoracja - tropaea i jeńcy

- Carpentorate (Carpentras) - łuk z dekoracją tryumfalną

Tropaeum - druga obok łuku tego typu budowla

- Tropaeum Augusti w La Turbie (Galia) - upamiętnia podbój krain alpejskich, 6 BC. składa się z kwadratowego podium o boku 32,5 m, monopteronu z 24 kolumnami toskańskimi i stożkowatego dachu, na którym prawdopodobnie znajdowało się tropaeum lub posąg cesarza. Fryz tryglifowo-meotopowy z metopami zdobionymi przedstawieniami reliefowymi (nawiązanie do zwycięstw)

- Saint Bertrand de Comninges - 27-20 BC

- Pergamon 20 BC

- Teatr w Jerozolimie 19 BC

- Lugdunum Convenarum - ustawione na Forum obok ołtarza kultu cesarskiego. Upamiętnia pacyfikację regionu i włączenie go do prowincji. 3 grupy rzeźbiarskie - drzewa z zawieszoną zbroją:

A) środek - Trytonesa z Viktorią, tarczą i mieczem

B) po lewej - Galia i Jeniec

C) po prawej - Hiszpania i klęczący jeniec

- Carpentras - na miejscu obozu, a właściwie swego namiotu w Nikopolis August wzniósł tropaeum w 29 BC dedykowane Marsowi i Neptunowi. Terasa a planie prostokąta - część wyższa i niższa rozdzielone murem zdobionym rozstrami. Na górnej terasie portyk z posągami.

- Pont-du-Gard - akwedukt w Nemausus, 16 BC. Długość 56 km, najlepiej znana część w miejscu przekroczenia rzeki Gardon (stąd nazwa). 3 piętrowa kamienna konstrukcja w opus quadratum. 49 mh, długość 273 m.

Budowle grobowe:

- Piramida Gajusza Cestiusza - 33,6 m h, marmur z Luna, opus quadratum. Dziś obok bramy św. Pawła. Włączona w mury Aureliana.

- mauzoleum Juliuszy w Glanum - 18 m h, cokół + baza z reliefami + tetrapylon + belkowanie + świątynka

• Relief historyczny - początki politycznej sztuki reprezentatywnej sięgają końca IV-II BC. Od k.II BC sztuka tego rodzaju rozwinęła się szczególnie i służyła potężnym, charakterystycznym jednostkom jak Gajusz Mariusz, Lucjusz Korneliusz Sulla, Gnejusz Pompejusz Magnus czy Juliusz Cezar. Pomniki zdobione reliefami i posągami służyły walce pomiędzy wielkimi przeciwnikami (np. Pomnik Bakchusa wzniesiony przez Sullę, pomnik Antoniusza w Praeneste). Za Augusta sztuka jako narzędzie propagandowe osiągnęła mistrzostwo nawiązując do: pochodzenia od boskiego Juliusza, przywrócenia pokoju imperium i do tradycji republikańskich (w tym odnowy moralnej).

- Św. Apollona Sosianusa - 431 BC na Polu Marsowym, wzniesiona przez konsula Gnejusza Juliusza po epidemii dżumy. Przebudowana w 179 BC. Fryz zdobiący wnętrze przedstawia trzydniowy tryumf Augusta w 29 BC nad a) Dalmacją, Panonią i Germanami b) po Akcjum c) nad Egiptem. Sceny batalistyczne odnoszą się prawdopodobnie do walk z barbarzyńcami. M.in.: ferculum i tropaeum; służący niosący ferculum (nad nim liba - chleby i świńskie ćwiartki); sceny batalistyczne (Rzymianie - kawalerzyści przeciw barbarzyńcom); tryumf

- Fryz z Mantui - Walka Rzymian z Galami. Podobny do późniejszego Wielkiego Fryzu Trajana

- Ara Pacis - 9 BC, po powrocie z Hiszpanii i Galii w 13 C senat postanowił poświęcić Ołtarz Pokoju na Polu Marsowym. W trakcie procesji i złożenia ofiar na prowizorycznym ołtarzu August ślubował budowę w tym miejscu stałego ołtarza. Składał się on z właściwego ołtarza oraz ogrodzenia.

- boczne skrzydła dekorowane wolutami oraz wizerunkami uskrzydlonych lwów

- ołtarz zdobi tzw. Mały Fryz z wizerunkiem procesji ofiarnej i westalek: brak głębi, puste tło, brak zagęszczenia postaci, puste przestrzenie. Ten fryz był niedostępny dla zwykłych ludzi, dlatego też mógł mieć skromny charakter.

- ogrodzenie - dekoracja od wewnątrz i z zewnątrz:

- wewnątrz - podzielony na część górną (bukraniony i wiszące girlandy - motyw bardzo charakterystyczny dla czasów Augusta) i dolną (imitacja parkanu). Skromny charakter

- z zewnątrz - 2 pasy rozdzielone wstęgą (meander). Na krótszych bokach przy wejściach i w narożnikach pilastry. W dolnej części ornamenty roślinne, wić akantu. W górze - pola dekoracyjne:

- bok krótki W: odwołanie się do ideologii początków miasta związanego z rodem

1) Romulus i Remus odnalezieni przez pasterza Faustulusa - źle zachowany Juliuszy 2) Eneasz i Julus składają ofiarę

- bok krótki E:

1) Roma siedząca na stosie broni - źle zachowany. Podobna scena w Kartaginie, odwołanie się do tematyki tryumfalnej

2) Tellus - alegoria dobrobytu. Dzieci, kwiaty, zwierzęta. Po bokach Tellus kobiety z rozwianymi szatami nad głową, jedna z nich na łabędziu (Powietrze), druga na ketorze - stworze morskim (Morze)

- bok długi S: przedstawienie procesji z 13 BC. Rzadkie w sztuce wyobrażenie konkretnych wydarzeń. August i rodzina cesarska, przedstawione także kobiety i dzieci. Pokazanie następców - polityka dynastyczna. Brak wolnej przestrzeni, nawet 3 plany, głębia przedstawienia

- bok długi N: procesja senatorów

Ołtarz ten był naśladowany:

- Ołtarz z Kartaginy - obecnie w Luwrze. Podobna tematyka jak w Ara Pacis, ale po bokach tellus z lewej personifikacja Afryki lub Egiptu (ze względu na ibisa i żabę).

- Inny ołtarz z Kartaginy - 4 reliefy: Roma, Apollo, Eneasz z Anchizesem i Julusem, Togatus składający ofiarę. Pochodzi być może z sanktuarium Juliuszy.

- August z Prima Porta (pancerz) - w centrum Rzymianin odbiera znaki legionowe od Parta (Tyberiusz i Fraates?) w 20 BC. Wyżej Caelus, Sol, Aurora, Roscida i Wenus. Po bokach Galia i Germania, trochę niżej Apollo na gryfie i Artemis na łani (odniesienie do bóstw opiekuńczych Augusta). Poniżej Tellus z rogiem obfitości i tropaeum.

- Cenotaf Gajusza Cezara w Limyra - we E Licji (W część S wybrzeża) - 4 ne, zachowany fragment trzonu pomnika. Kiedyś na 4kątnym podium jońska świątynia, wysoki cokół zdobił fryz reliefowy długi na 64 m i wysoki na 2. a) Profectio - wyruszenie na wyprawę b) Pactio cum barbaris - rozmowy z królem partyjskim c) rex datus - narzucenie władzy d) Pietas erga deos - składanie ofiar

- Ołtarz Larów - z Vicus Sandalarius. Związany z kultem Larów Augusta. W centrum pontifex maximus (nakryta głowa, w ręce zakrzywiona laska, z boku kura do wróżenia), po prawej kobieta (Liwia?), po lewej Rzymianin w todze (Gajusz Cezar?)

• Portret - tradycja portretu w kulturze starożytnego Rzymu czy to w postaci popiersia lub maski (imago) czy w postaci posągu (statua) sięga korzeniami głęboko w okres republiki. W okresie późnej republiki od czasów Mariusza stał się nie tylko elementem autopropagandy, ale przede wszystkim środkiem walki politycznej. Stąd wypadki niszczenia posągów portretów pokonanych wrogów, a jednocześnie przechowywanie portretów przywódców politycznych przez ich zwolenników.

Oktawian - kilka typów powstałych w różnych okresach aktywności cesarza. Idealizacja, charakterystyczna fryzura (nad lewym okiem jaskółczy ogon, nad prawym orli pazur) przedstawiona plastycznie, klasycyzująca tendencja (do dzieł V BC)

- Oktawian z La Alcunia - jeden z najwcześniejszych, z czasów walki o władzę. Idealizacja jeszcze nie tak wyraźna, jak później. Głowa zwrócona dość gwałtownie w bok. Na twarzy lekkie bruzdy i zaznaczenie mięśni.

- z Muzeów Kapitolińskich z '20 BC

- brązowy konny z Muzeum Narodowego w Atenach. Koń niezachowany jak i dolna część ciała. Znaleziony w morzu

- Typ Augustus: portret z Meroe, brązowy - dojrzały princeps, 2 dziesięciolecie BC

- August z Prima Porta - czaszka jak i cała postać podporządkowana proporcjom rzeźby klasycznej (jak Doryforos Polikleta), kontrapost

- August z Via Labicana - w todze, osłonięta głowa, zaawansowany wiek, lekko zapadnięte policzki

- Typ Foubers: Muzeum Kapitolińskie. Wieniec dębowy na głowie, być może pośmiertny portret

Portrety członków rodziny cesarza

- Gajusz Juliusz Cezar (bardziej idealizowany niż za życia Cezara)

- Gajusz Cezar - fryzura podobna do Augusta

- Marek Wipsaniusz Agryppa - nieidealizowany, nieprzyjemny wyraz twarzy

kobiece: Liwia, Oktawia, Julia. 2 typy fryzur:

- italska - kok z tyłu głowy i nad czołem włosy zwinięte

- grecka - włosy z przedziałkiem na środku

DYNASTIA JULIJSKO - KLAUDYJSKA

Tyberiusz 14-37

Kaligula 37-41

Klaudiusz 41-54

Neron 54-68

• Portret

Tyberiusz - 5 lub 6 typów, z czego 4 lub 5 powstało przed 14 r.

- typ Fajumski: jeden z najwcześniejszych, Ny Calsberg Glypotek. Za życia Augusta, młodzieńczy

- z Kestner Museum w Hanowerze - bardziej dojrzały. Rozszerzona w górze czaszka, wąski podbródek (inaczej niż wcześniej)

- z Luwru - też dojrzały

- z kolekcji Carlosa - dojrzały. Lekko zapadnięte policzki, ale jest idealizacja i klasycyzm

- ze Staatlische Museen Kassel - być może przerobiony w czasach Klaudiusza z portretu Kaliguli

- z Muzeów Watykańskich - pełny posąg: Tyberiusz jako Jowisz. Zasłonięte biodro, szata przerzucona przez ramjię, nagi tors. Ciało wg zasad rzeźby greckiej, tylko na głowie oznaki czasu.

Germanicus - z Ny Carlsberg

Agryppina Starsza - z Forum Trajana

Livilla - z Palazzo Massimo

Kaligula - ściągnięte lekko brwi, zaciśnięte usta, groźne spojrzenie aby poddani czuli respekt (rys surowości). Jego portrety były po śmierci niszczone

- z Ny Carlsberg (jeszcze brak surowości)

- z Museo Archeologico dei Campi Flegrrei w Baia - pełna idealizacja

- z Ny Carlsberg (już surowy)

Klaudiusz - część portretów idealizowana, inne bardziej werystyczne

- z British Museum

- z Muzeów Watykańskich - Klaudiusz jako Jowisz - odsłonięty tors, płaszcz biegnie przez biodra i ramię - nawiązanie do rzeźby greckiej, wieniec na głowie

Neron - po śmierci portrety niszczone. Powrót do weryzmu

- statuetka z okolic Ipswich - cesarz w pancerzu, jeszcze bardzo młody

- Palatyn - młodzieńczy Neron, kunsztowna fryzura

- Antiquarium del Palatino - fryzura w postaci diademu (grzywka okalająca twarz), grubsza twarz

- z glypoteki w Monachium

- z Musei Capitolini - pojawiają się zmarszczki, rozchylenie ust, głowa lekko skręcona. Inspiracje raczej rzeźbą hellenistyczną

Poppea Sabina - Palazzo Massimo - archaizujące loczki nad czołem

• Pałace cesarskie

- Domus Tyberiana - zbudowany przez Tyberiusza nowy pałac na Palatynie, dziś jego pozostałości kryje renesansowa Villa Farnesina. Mieści się on w NW części Palatynu, sąsiaduje z komplexem Augusta. Plan prostokątny 120x150 m, w centrum dziedziniec. Pałac kilkupoziomowy, udrożniony przez kryptoportyki na całej długości, do środka, do dawnego domu Augusta (komunikacja). Na Palatynie tworzy się już w tym czasie właściwie dzielnica cesarska.

- Villa Jovis na Capri - 27 r, wzniesiona przez Tyberiusza (jedna z 12 will na Capri). Architektura dostosowana do terenu, centralna część - dziedziniec prostokątny otoczony portykami, stanowił przykrycie cystern kamiennych na wodę. Po stronie N - cesarska loggia. Na N od niej aleja spacerowa. Na E od dziedzińca półkolisty hol, otwarty na morze. Od S termy, od W pomieszczenia gospodarcze i kuchnia. 7 tys m powierzchni, 40 m h.

- willa Tyberiusza w Sperlonga - zbudowana w późnej Republice (maritima), należała prawdopodobnie do matki Tyberiusza - Liwii. Rozbudowana przez niego: w jaskiniach 2 baseny, zdobione posągami, na wodzie jadalnia.

- Domus Gai - rozbudowany przez Kaligulę w niewielkim stopniu pałac Tyberiusza. Drewniany most łączący Palatyn z Kapitolem. W N części fasada od strony FR

- Domus Transitoria (przejściowy) - budowany przez Nerona, łączący Palatyn z Eskwilinem (a konkretnie z ogrodami Mecenasa przez szczyty Palatyn - Velia - Eskwilin). Spłonął w 64 r i Neron już do budowli nie wrócił

- Domus Aurea - po pożarze w 64 Neron buduje nowy pałac o charakterze wielkiej, luksusowej willi położonej między Palatynem, Eskwilinem a Caelius. Architekci: Sewerus i Celer. Opisał tę budowlę Tacyt (Roczniki). Powierzchnia 50-150 ha, westybul, kolosalny posąg Nerona (jako helios), sztuczny staw (za westybulem, tam gdzie obecnie Koloseum), właściwy pałac na stoku Eskwilinu. Zachowało się skrzydło W i część centralna. Sam Złoty Dom - 370x60 m, 2 kondygnacje (zachowana jedna), 150 pomieszczeń. W pomieszczeniach sklepienia krzyżowe, beczkowe, kopuła. 5-kątny dziedziniec, dziedziniec otoczony kolumnami, długi dziedziniec, centralne pomieszczenie na planie 8boku z przylegającymi 5 pomieszczeniami - nakryte kopułą (najstarszą w Rzymie). Być może termy zwane Termami Tytusa były częścią Złotego Domu (na jednej osi z pałacem) /a zostały przebudowane i na nowo dedykowane przez Tytusa/

• Świątynie

- św. Boskiego Augusta - na FR wzniesiona przez Liwię i Tyberiusza, dokończona przez Kaligulę. Położona za św. Saturna i Bazyliką Iulia, nie kopana. Znana z monet Kaliguli (brązowe sesterce). 6 kolumn w fasadzie, jońska, dekorowany przyczółek, akroterion - kwadryga, akroteriony boczne. Spłonęła w 69, odbudowana i przebudowana przez Domicjana i Antonina Piusa: oksostylos, kwadryga na szczycie, porządek koryncki.

- św. Serapisa i Izydy - na PM, wzniesiona przez Kaligulę

- św. boskiego Klaudiusza - na Mons Caelius. Budowa rozpoczęta przez Agryppinę, dokończona przez Wespazjana.

- Ara Pietatis Augustae - ołtarz wzniesiony przez Klaudiusza w 43 r ku czci Liwii (ślubowany w 22 przez Tyberiusza). Być może był ustawiony na Kapitolu

• Łuki i kolumny

- Łuk Tyberiusza - na FR, wzniesiony na pamiątkę odzyskania znaków legionowych utraconych przez Warrusa w 9 r i odzyskanych przez Germanika w 15 lub 16 r. Obok św Saturna i Bazyliki Julijskiej. Przedstawiony w dekoracji fryzu łuku Konstantyna. 1 przelotowy

- łuk Tyberiusza w Arausio (Orange) - zbudowany w 27 r na pamiątkę pacyfikacji tej prowincji w 21. 3przelotowy, 18,8 m h. Rozbudowana górna część (zdublowana attyka). Bardzo bogata dekoracja (stos broni, na attyce fragmenty okrętów, na górnej attyce scena batalistyczna).

- łuk Druzusa - wzniesiony po śmierci Druzusa w 9 BC, znany z monet bitych za Klaudiusza. 1 przelotowy, inskrypcja DE GERMANIS, pomnik konny. Przy Via Appia za murami serwiańskimi, być może obok Porta Appia, wykorzystany przez Karakallę jako wiadukt dla wodociągu doprowadzającego wodę do jego term.

- łuk Klaudiusza - w 43 wzniesiony ku jego czci z uchwały senatu. Sam Klaudiusz wzniósł w latach 51-52 łuk na Via Lata, który służył jako wiadukt dla akweduktu.

- Columna Iovis w Moguncji - wzniesiona przed 67 r w Colonia Mogontiacum. 12 m h, zwieńczona posągiem Jowisza. Bazę i trzon zdobią wizerunki 28 bóstw (w tym związanych z Neronem - Lary, Geniusz i Nero składający ofiarę). Architekci: Samus i Sewerus, synowie Wenikariusa.

• Budowle użyteczności publicznej, castra

- Circus Gai et Neroni - budowa rozpoczęta przez Kaligulę na Watykanie, ukończył ją Neron. Na spinie cyrku wystawiono obelisk z Egiptu. Opuszczony w II w (=> nekropola). Potem w tym miejscu bazylika św.Piotra.

- Termy Nerona - plan podobny do term Tytusa

- Castra Praetoria - wzniesione przez Tyberiusza pod Rzymem, pomiędzy Via Nomentiana i Vis Tiburtina w latach 21-23. Plan obozu wojskowego o wymiarach 440x380 m, wysokość murów 4,73 m. Włączone w mury Aureliana, zachowane pozostałości jednej z bram.

- Aqua Klaudia - budowa rozpoczęta w 38 r przez Kaligulę, ukończona w 52 przez Klaudiusza. 64 m długości, doprowadzał wodę do wszystkich dzielnic

- Anio Novus - akwedukt, którego budowę rozpoczął Kaligula w 38 r, dokończony w 52

Niedaleko Rzymu obydwa akwedukty przecinały 2 rzymskie drogi - Via Labicana i Via Prenestina. Cesarz kazał wznieśćnad nimi wiadukt zwany Porta Maggiore - fasada z trawertynu, 2 łukowato sklepione przejścia, okna.

- Bazylika Podziemna (Neopitagorejczyków) - obok Porta Maggiore, bardzo bogato dekorowana stiukiem (głównie sceny mitologiczne), plan prostokąta. Podział na 2 nawy, absyda na krótszym boku, po stronie wejścia przedsionek na planie kwadratu. Ołtarz naprzeciw wejścia.

- pierwszy sztuczny port rzymski - budowany przez Klaudiusza 3 km od Ostii na prawym brzegu Tybru. Latarnia morska uwieńczona posągiem Neptuna ustawiona na zatopionym przez kamienie statku, 2 sztucznie zrobione pomosty, basenik prostokątny, gdzie cumowały łodzie. Port ten szybko się zamulał

• Relief historyczny

- Baza Wikomagistrów - poł. I w, wyobrażenie procesji ofiarnej (senatorowie, wikomagistrowie, sceny ofiary). Postacie ważniejsze prawie frontalnie (wikomagistrowie), reszta z profilu

- Relief z Rawenny - poł. I w. Fragment ołtarza z czasów Kaliguli lub Klaudiusza. Od lewej August (trzyma stopę na globie), Liwia (lub Antonia), Druzus starszy (lub Germanik), Germanik (lub Druzus młodszy), Antonia (lub Concordia, siedzi). Wszyscy stoją boso (uheroizowanie, jak August z Prima Porta).

- Ara Pietatis Augustae - ołtarz ku czci Liwii z 43 r, relief przedstawia scenę ofiary o procesji przed św. Magna Mater i Marsa Ultora

- Afrodyzjas (Geira) Sebasteion - ośrodek kultu cesarskiego. Budowany od Tyberiusza do Nerona. Artyści Diogenes i Attalos. W interkolumniach bocznych portyków 180 płaskorzeźb o wymiarach 160x140 m. Sceny mitologiczne, personifikacje, cesarze i członkowie rodziny cesarskiej.

ROK 4 CESARZY (68-69)

Galba - pochodzi z rodziny z tradycjami republikańskimi. Objął władzę jako starzec

Othon - dawny przyjaciel Nerona (nawet podobna fryzura)

Witeliusz

Wespazjan - brak tradycji rodowych

• Portret

Galba - powrót do weryzmu. Stary człowiek

Othon - troszkę idealizowany. Staranna fryzura, trochę podobna do neronowej

Witeliusz - pełen weryzm. Gruby, z 2x podbródkiem :P

Wespazjan - weryzm

FLAWIUSZE 69-96

Tytus - chcesz wiedzieć jak wyglądał - popatrz na dr-a Bodzka :D werystyczny, troszkę idealizowany

Domicjan - troszkę idealizowany (brzydal), uczesanie w diadem. Zaznaczona nadwaga, brak zmarszczek, niektóre portrety całkowicie idealizowane, nawiązujące do rzeźby greckiej.

Kobiece: fryzury - gniazdo os (burza loków od frontu), kok z tyłu głowy.

Propaganda Flawiuszy: zwycięstwo w wojnie żydowskiej, oddanie obywatelom tego, co było dla nich wcześniej niedostępne

• Budowle użyteczności publicznej

- Forum Pacis (Wespazjana; nazywane Templum Pacis) - na E od FA i FI. Prostokąt 125x115 m, na osi prostopadłej do FA. Otoczone portykami, wejście na W boku, na E budynki. W centrum Templum Pacis - odwołanie do przywrócenia pokoju (zakończenie wojen domowych i z Żydami), przed wejściem ołtarz. Po bokach inne pomieszczenia. W portykach dzieła sztuki - część ze Złotego Domu Nerona (przekazanie ludziom byłych rzeczy cesarza) oraz zdobyczy z Jerozolimy (np.menora)

- Forma Urbis Romae (FUR) - marmurowa mapa Rzymu (bok S)

- Forum Transitorium (przejściowe; czasem nazywane Palladium lub Nerwy) - budowę rozpoczął Domicjan, ukończył Nerwa. Monumentalny odcinek ulicy Argiletum (łączyła FR z Suburą). Pomiędzy FA a FP. 120x45 m. Po bokach imitacje portyków. Belkowanie zdobione fryzem ciągłym (mity związane z Minerwą - kobiety przy krosnach: Mit o Arachne). W interkolumniach reliefy. Kolumny umieszczone 1,5 m od ściany, połączone z nią tylko przez wypustki - belkowanie i attykę. Architraw joński (3 listewki), gzymsy - bogata dekoracja. Attyka okładana marmurem. Kapitele kompozytowe. Przedstawienie Minerwy w interkolumnium. Zachowane tylko 2 kolumny (la colonnace)

- na N krótszym boku św. Minerwy (obecnie tylko pozostałości podium, Domicjan uważał, że Minerwa to jego opiekuńcze bóstwo) i Porticus Absidata. Koryncki hekstastylos, głęboki podcień, podium ( typowa św)

- Amfiteatr Flawiuszy (Koloseum) - budowę rozpoczął Wespaznan, ukończył Tytus w r 80. Wzniesiony na terenie Domus Aurea (oddanie zamkniętych dotąd terenów miasta ludowi). Na otwarcie amfiteatru zorganizowano 100dniowe igrzyska, w trakcie których zabito 5000 zwierząt. Wymiary 187,75 x 155,60 m, wysokość 50,75 m, 50 000 widzów. Szkielet składał się z 9 trawertynowych pierścieni. Fasada także z trawertynu, ściany w tech. opus caementicum. 4 kondygnacje fasady. 80 wejść z czego 40 honorowe. Pod wieńczącym gzymsem 240 wsporników do podtrzymywania velarium. Otwory flankowane półkolumnami w Wielkim/Spiętrzonym Porządku (doryckie => jońskie => korynckie). 4ta kondygnacja - pilastry korynckie, co drugie interkolumnium prostokątne okna, a co drugie brązowe tarcze (być może kondygnacja ta była dodana później). Cavea podzielona na 3 maenia i galerię. Opierała się na konstrukcji kuluarowej. Arena przebudowana przez Domicjana. System korytarzy, przykryta deskami (już nie można było urządzać naumachii).

- Ludus Magnus - szkoła gladiatorów na E od Koloseum, przy Via Labicana zbud. Za Domicjana. Prostokąt 90x65 m, pomieszczenia na conajmniej 2 kondygnacjach (mieszkania), na dziedzińcu arena do ćwiczeń z trybunami dla widzów i lożami honorowymi. Połączona podziemnym przejściem z Koloseum. W okolicy zbudowano też Ludus Matutinus, Galicus...

- Termy Tytusa - obok Koloseum (Eskwilin), znane z planu Palladia. 120x105 m, ogród istotnym elementem. Pozostałości pod zabudowa nowożytną. Na jednej osi ze Złotym Domem - możliwe, że Tytus tylko przebudował termy, które były częścią Złotego Domu. Główne wejście od strony Koloseum (S) - monumentalne. Właściwa budowla wraz z ogrodem (od frontu! Nie otacza term) ogrodzona murem.

- Stadion - Domicjan, PM. Służył wyścigom wozów i popisom gimnastycznym. 276x106 m, 30 000 widzów. Fasada 2piętrowa (porządki joński i koryncki). Zarys stadionu zachował się w planie Piazza Navona. Zachowane niektóre elementy dolnej kondygnacji

- Odeon - Domicjan, niedaleko stadionu. 10 000 słuchaczy

• Pałace, świątynie, łuki

- Pałac Domicjana na Palatynie - budowa 81-96, projekt Rabiriusza. Jest to zwarta budowla pałacowa. W wyniku związanej z nią przebudowy Palatynu, całe w zasadzie wzgórze stało się własnością cesarza (Palatyn staje się dzielnicą cesarską). Na SE Palatynu. Komplex składał się z:

- Domus Flavia (część oficjalna) - sala tronowa (aula regia), po lewej bazylika, po prawej lalarium, wielki dziedziniec perystylowy, na środku basen. Triclinium zakończone absydą, po jej bokach 2 nimfea

- Domus Augustana (część prywatna) - 2 dziedzińce otoczone kolumnami, komplexy pomieszczeń. Komplex z dziedzińcem wewnętrznym

- Mały Cyrk

- Loża nad Circus Maximus

- Biblioteki

- na FR w 79 r Tytus dedykował św. Wespazjana, Domicjan poświęcił ją dodatkowo bratu - stąd Aedes Vespasiani et Titi lub Aedes Divorum (boskich). Koryncki hekstastylos, wysokie podium. SW narożnik FR. Zachowane 3 kolumny z belkowaniem. Fryz - przedmioty związane z pełnieniem funkcji kapłańskich.

- Porticus Divorum - na PM zbudowane przez Domicjana ku czci ojca i brata, ze świątynkami

- łuk Tytusa - upamiętniający zwycięstwo w Wojnie Żydowskiej. Wzniesiony na Via Sacra na Velli za panowania Domicjana. 3przelotowy z marmuru pentelickiego. Wysokość 15,4 m. Inskrypcja Senatus populusque Romanus divo tito divi Vespasiani f[ilio] - świetny przykład scriptura monumentalis. Łuk ten był doskonale widoczny z FR. Rozbudowana dekoracja. Półkolumny korynckie, wiktorie między łukiem a belkowaniem, dekoracje wspornika.

- fryz fuguralny - procesja ofiarna związana z trybutem (podobny do fryzu z MałegoFryzu Ołtarza Ara Pacis)

- fryz z przejścia - 2 płyty + 3cia na podłuczu

- N - fragment pochodu triumfalnego. Cesarz frontalnie na kwadrydze, za nim nagradzająca go Victoria (staje się ona atrybutem cesarza). Po prawej stronie personifikacje senatu (mężczyzna w todze) i ludu rzymskiego (mężczyzna z gołym torsem). Przed kwadrygą kobieta w hełmie - Roma, prowadzi zaprzęg. Postacie na 2 planie - płaski relief (głębia przestrzeni)

- S - niesienie łupów ze św. Jerozolimskiej. Tragarze na noszach (ferculum) niosą menorę, z przodu stół ofiarny. Tabliczki uszate - informacje skąd pochodzi przedmiot i co to jest. Perspektywa, tłum jakby skręca do bramy triumfalnej.

- podłucze (góra) - kasetony zdobione rozetami i elementami roślinnymi. W centrum relief figuralny - apoteoza Tytusa - cesarza unosi na grzbiecie orzeł (ptak Jowisza) w niebiosa

• Relief

- z kancelarii papieskiej - odkryte na PM, okres Domicjana, ale nie zostały wtedy użyte. Nerwa przerobił reliefy, ale także ich nie użył (przekuł twarz Domicjana na swoją).

- relief B - w centrum Wespazjan i Domicjan, w tle młodzieniec z rogiem ofiarnym i starzec z brodą (czyli lud i senat). Po prawej stronie Wiktoria (niezachowana). Postacie śmiertelników (min. liktorów). Scenie przygląda się Roma (kobieta w hełmie, na tronie). Jest to scena Adventus - przybycie Wespazjana do Rzymu po zwycięstwie nad Witeliuszem

- relief A - wymarsz cesarza na wojnę (Domicjan przeciw Hattom). Pochód prowadzi Victoria, za nią liktor, Mars i Minerwa. Następnie cesarz w tunice, wskazuje ręką kierunek marszu (po przekuciu twarzy - za mała głowa :D). Za nim Roma podpierająca ręką rękę cesarza (pełne wsparcie państwa dla cesarza). Dalej symbole ludu i seatu oraz realne postacie - żołnierze, luktor.

---