Należy zgodzić się z T. Kozłowskim, że człowiek współczesny żyje w czasach, kiedy czas wolny jako taki nie jest przywilejem warstw zamożnych, a ma charakter egalitar­ny."

Podział pracy, rozwiązania legislacyjne oraz prawa pracownicze zaowocowały po­wszechną dostępnością do czasu wolnego. Pojawiła się tu nowa grupa uprzywilejowana w zakresie czasu wolnego.

Ową elitę tworzą osoby, które potrafią z tego czasu korzystać w sposób wyrafinowany, niezwykły czy też niebanalny. Bardzo często niestandardowe zagospodarowanie czasu łączy się z koniecznością poniesienia dodatkowych nakładów, najczęściej o charakterze materialnym. Pogłębianie przeżywania czasu wolnego wspie­rane jest wiedzą i doświadczeniem.

1.4. Filozoficzne rozumienie czasu

Czas był i jest punktem zainteresowań filozofów różnych epok. W myśli greckiej znalazły wyraz dwa przeciwstawne koncepcje czasu. Z jednej strony cykl pór roku oraz dobowe i roczne ruchy ciał niebieskich pojmowane były jako najwyraźniejsze przykłady procesów powtarzalnych, z drugiej zaś na poziome życia społecznego ideę tę potwier­dzało i wzmacniało powtarzanie się rok po roku tych samych świąt religijnych.

Proces starzenia się postrzegany był jednokierunkowo - jako nieodwracalny, a zbliżanie do śmierci jako nieuniknione

Starożytni filozofowie greccy i rzymscy w większości uznawali czas za cykliczny, traktując go raczej jako przyczynę niż rezultat zmian.

Pitagoras uważał, że każde zjawi­sko, rzecz - słowem każdy szczegół, będzie powtarzał się cyklicznie.

Pitagorejczycy wią­zali czas z zasadą zmiany we wszechświecie. Szkoła pitagorejska prezentowała pogląd, że czas ma ścisły związek z ruchem i zmianą („tylko zmiany są niezmienne").

Według Platona czas nie polega na ruchu jako takim, lecz na ruchu uporządkowa­nym, regularnym. Nie jest on miarą ruchu ciał niebieskich, nie jest też przez ten ruch odmierzany - ów ruch jest bowiem czasem."

Platon uznawał czas za czynnik sprowa­dzający chaos do harmonii i porządkujący rzeczy. Traktował go jako ruch wszechświa­ta, uważał, że pojawił się wraz z powstaniem nieba, które ma swój początek.

Z kolei Arystoteles skłaniał się ku poglądowi, że czas z istoty nieskończony jest jedną z form bytu. Wyłącza z niego wszystkie jego nieistniejące części (a więc te, które już za­szły i które zajdą w przyszłości), pozostawiając tylko teraźniejszość i to też niecałkowicie, dlatego że i ona podlega przemijaniu.

Arystoteles posłużył się ideą czasu, aby wyjaśnić istotę ruchu, jego liczbę według relacji „przedtem" i „potem", tworzących aspekt mate­rialny czasu. Czas jest ilością ruchu, co ujawnia się dzięki rozróżnieniu „przed" i „po".

Epikur uważał czas za czystą formę świata zjawiskowego, czyli za zmianę sensu stricto. Refleksyjnie skierowane ku sobie spostrzeżenie umysłowe jest zarówno źródłem czasu, jak i samym czasem, natomiast u

U św. Augustyna czas rozumiany był jako rozciągłość poznawana poprzez analizę przeżyć i wrażeń człowieka. Przeszłość i przyszłość istnieją aktualnie dzięki istnieniu te­raźniejszości. Św. Augustyn wyróżniał trzy dziedziny czasu: teraźniejszość rzeczy prze­szłych w pamięci, teraźniejszość rzeczy obecnych w postrzeganiu oraz teraźniejszość rzeczy przyszłych w oczekiwaniu. Wskazywał, że czas poza intelektem nie posiada żad­nej rzeczywistości. To nie czas płynie, tylko rzeczy w nim. Ze względu na możliwość unoszenia się nie można poruszać się w czasie jak w przestrzeni ani zdążyć do przyszłej chwili przed innymi.

Z kolei św. Tomasz z Akwinu w nawiązaniu do podejścia Arystotelesa wskazywał, że czas istnieje potencjalnie w zmianach, a formalnie w umyśle człowieka, który to po­trafi dostrzegać różnicę między „wcześniej" a „później".

Subiektywizacja czasu dokonana przez W. Ockhama wskazywała, że czas nie różni się realnie od ruchu, gdyż zachodzi między nimi tylko subiektywna różnica.

W czasach nowożytnych pojawiły się kolejne koncepcje czasu. B. Pascal, mówiąc o czasie, miał przede wszystkim na uwadze czas przeżywany, który jest dostępny ludz­kiemu poznawaniu w bezpośrednim, intuicyjnym oglądzie.⁷⁴1. Newton traktował czas i przestrzeń jako byty samoistne, niezależne ani od siebie, ani od czegokolwiek. Jego zdaniem „absolutny, prawdziwy, matematyczny czas płynie sam przez się i dzięki swej naturze, jednostajnie a niezależnie od jakiegokolwiek przedmiotu zewnętrznego"⁷⁵.

Z kolei I. Kant twierdził, że zarówno czas, jak i przestrzeń są formami zmysłowości da­nymi a priori kategoriami umysłu ludzkiego, za pomocą których obserwator łączy swo­je spostrzeżenia, aby je uporządkować w pewien układ. Czas jest więc formą myślenia, jest „tylko podmiotowym warunkiem naszej ludzkiej naoczności. Sam w sobie zaś, poza podmiotem, czas nie jest niczym. (...) Czas przywiązany jest (...) nie do samych przed­miotów, lecz tylko do podmiotu, który go ogląda"⁷⁶.

Z kolei H. Bergson w swej koncepcji czasu czystego, czyli realnego trwania, uznawał jednostronną zależność czasu od świadomości. Stwierdził, że trwanie ściśle wiąże się z pamięcią i wynika ono bezpośrednio ze świadomości. Trwanie i następstwo nie nale­ży więc do świata zewnętrznego, lecz tylko do świadomości umysłu. Odróżniając czas od trwania, dowodził, że fizyka zajmująca się czasem, nie jest w stanie poznać trwanie, jego charakter bowiem ujawnia tylko proces życiowy - przeżywany ciąg zdarzeń. Prze­żywając je, uzyskuje się wiedzę o ich wewnętrznym porządku, sposobie, w jaki jeden przedmiot wyłania się z drugiego i zastępuje go. Zapamiętany porządek zdarzeń jest porządkiem znaczeń, a jednostajny upływ czasu fizycznego zagęszcza się w zależności od subiektywnego znaczenia zdarzeń.⁷⁷

Według E. Husserla czasowość zjawisk jest pochodną ich natury retencyjno-potencyjnej. Retencja polega na wiązaniu w świadomości danego „teraz" z „wcześniej", po­przedzającym go jednak w porządku nie tyle czystej chronologii, ile konstytuującego się sensu. Podobnie potencja to odesłanie do „później", które przedmiotowe „teraz" konty­nuuje. Nad takimi związkami nadbudowuje się liniowe pojmowanie czasu.⁷⁸

Podsumowując, można stwierdzić, że w nurtach filozoficznych na temat czasu zary­sowały się trzy koncepcje. Każda z nich miała wielu przedstawicieli, którzy działali w róż­nych epokach: pierwsza wskazywała na jedność czasu, która była dana z góry, a wyrażała się w liczbie ruchu (Arystoteles); żywej wieczności, kiedy czas ludzki rozpływał się w cza­sie boskim (Plotyn, św. Augustyn, F.W. Schelling); w transcendentalnej formie intuicji spostrzegania (I. Kant); czy w identyfikacji czasu i ducha, kiedy zawsze jedno jest mno­gością (G.W.F. Hegel). Druga stwierdzała jednostronną zależność czasu od świadomo­ści (H. Bergson) w różnych aspektach, począwszy od czasu ukonstytuowanego, poprzez czas wypełniony, aż na czasie pustym (fizykalnym) (E. Husserl) skończywszy. Trzecia tendencja stwierdzała ciągłość czasu pojmowanego jako następstwo, stąd wynika impe­ratyw, aby każdy czas był czasem ilościowym, który dałby się specjalizować (geometry-zować), tzn. dzielić na odcinki: przeszłość, teraźniejszość i przyszłość.⁷'

Przedstawione niektóre najważniejsze poglądy na temat czasu ukazują wiele spo­sobów jego pojmowania. Można zatem mówić, że istnieje tyle czasów, ile subiektyw­nych podejść osadzonych w danych warunkach cywilizacyjnych i kulturowych. Należy podkreślić, że myśl filozoficzna była podstawą rozwoju wielu innych dziedzin wiedzy i umiejętności ludzkich. Próby zdefiniowania i objęcia postrzeganiem zmysłowym i umy­słowym kategorii czasu wytyczały drogi rozwoju zarówno jednostek, jak i całych spo­łeczeństw. Owa różnorodność jego rozumienia i przeżywania funkcjonuje do czasów obecnych, z tym, że jest modyfikowana przez dorobek rozwoju nauk przyrodniczych i humanistycznych.

Jak zauważa A. Zajączkowski, „czas bywa rozumiany jako łatwa do wyobrażenia kategoria humanistyczna: czwarta współrzędna czasoprzestrzeni, popularnie zwana czwartym wymiarem (...). Dla współczesnego astrofizyka, w związku z teorią rozprze­strzeniania się kosmosu, koncepcja czasu jest istotnie różna od koncepcji Newtona. Bio­log badający funkcję czasu dla życia organizmu posługuje się linearną bądź cykliczną jego koncepcją, zależnie od problemu. Prostsza jest koncepcja używana przez psycholo­gów, badających jego funkcje jako regulatora ludzkich zachowań. W przypadku filozofii natomiast koncepcje czasu zależne są nie tylko od stanu wiedzy naukowej, ale i przyję­tych pod wpływem wyznawanego światopoglądu założeń"⁸⁰.

Patrząc na czas wolny z punktu widzenia filozofii, należy rozstrzygnąć bardzo istotną kwestię. Chodzi tu o wolność wyboru dotyczącego własnego czasu wolnego. Jak zauwa­ża L. Kołakowski, wolność jednostki to „zdolność do wyboru, który nie jest bez reszty wymuszany przez jakiekolwiek siły działające poza świadomością człowieka"". Wolność to nie tylko wybór między gotowymi możliwościami, ale'także tworzenie nowych roz­wiązań, często nieprzewidywalnych. Tak więc czas, aby był w istocie wolny, musi pod­legać wolnym wyborom. Kwestią niejednokrotnie trudną do rozstrzygnięcia jest zakres wolności wyboru pod wpływem uwarunkowań zewnętrznych (społecznych). Wydaje się, że granice wolności wyborów jednostki w jej czasie wolnym wyznaczane są pomię­dzy tym, co jest zakazane (obciążone sankcją społeczną) a tym, co wynika z powinności jednostki (również obciążone sankcją za niewykonanie).⁸² Jednakże nawet mimo ogra­niczeń (zarówno o charakterze fizycznym, jak i społecznym czy mentalnym) człowiek zawsze zachowuje swoje prawo wyboru, stanowiącego elementarną część własnej toż­samości i osobowości.

Takie ujęcie kwestii czasu wolnego i wyborów z nim związanych prowadzi do ho­listycznej analizy zachowań człowieka. To jednostka i jej dobrostan jest najważniejszą przesłanką realizacji w czasie wolnym. Z drugiej strony wybory człowieka są narażone na różnorodne ograniczenia swobody. Wynikają one zarówno ze złożoności powiązań jednostki z innymi, jak i bogatych możliwości wyboru odnośnie do zagospodarowania czasu wolnego dzięki szerokiemu wachlarzowi dóbr i usług.

Rysunek 1.5. Wymiary czasu wolnego jednostki RYS. 6.

Źródło: Opracowanie M.Bombol

Celem przedstawionych rozważań na temat istoty czasu z różnych punktów widzenia było przybliżenie się do problematyki czasu wolnego w wymiarze ekonomicznym. Prezentu­jemy pogląd, że istota czasu wolnego wypływa z treści tworzonych przez sam czas. Dlatego też nakładające się pryzmaty postrzegania i rozumienia czasu przez człowieka tworzą wa­runki umożliwiające mu dokonywanie wyborów związanych z czasem, który pozostaje mu po uwolnieniu się od różnego rodzaju obowiązków (o różnym rygorze wykonywalności).

Rodzi to szereg dylematów i warun­kuje określone zespoły zachowań

Konkludując, należy zauważyć, że koncepcje czasu wolnego mają swe podłoże we wszystkich omawianych powyżej aspektach czasu, tj. fizycznym, biopsychicznym, społeczno-kulturowym i filozoficznym. Jednakże wymiar ekonomiczny, który determinuje zarówno wyzwalanie zagospodarowania czasu, staje się klamrą spinającą te wymiary.

1.5. Tworzenie czasu wolnego

Istotną kwestią na obecnym stopniu rozwoju cywilizacyjnego jest powstawanie czasu wolnego. Jednostka zabiega o czas wolny jako o coś przynależnego jej i gwarantowane­go. Dążenia te popierane są przez osiągnięcia myśli technicznej, urządzenia ułatwiające codzienne życie, bogatą gamę usług i skracający się wymiar czasu pracy.

Warto zwrócić uwagę na swoisty mechanizm alokacji czasu. Jednostki wykazują naturalną chęć do maksymalizowania ilości czynności natury egzystencjalnej (posiłki, czynności bytowe itp.) w jak najkrótszej ilości czasu (por. rys. 1.6).

W ten sposób tworzą się możliwości dla powstania zasobów czasu wolnego. Czas wol­ny jest w tym rozumieniu jedną ze składowych czasu sensu stricto. Warto zwrócić uwa­gę, że w zaproponowanym podejściu podniesiono kwestie czasu niedyskrecjonalnego⁸³. Jest on rozumiany jako czas, co prawda niepoświęcony wykonywaniu czynności o sil­nym stopniu obowiązkowości (jak praca), nie można jednak mówić tu jeszcze o pełnej wolności wyboru (np. wychowanie dzieci).

RYS. 7

Rysunek 1.6. Mechanizm alokacji czasu

"Niezindywidualizowany.

Źródło: Opracowanie M.Bobol, na podst.: G. Davis, What time should be?, „European Journal of Marketing" 1993, Vol.28, No. 8-9, s. 101.

Warto zatrzymać się nad kwestią źródełpowstawania (uwalniania) zasobów czasu wolnego.

W polskiej literaturze G. Cieloch, J. Kuczyński i K. Rogoziński⁸⁴ wyróżniają cztery etapy dochodzenia do czasu wolnego. Zostały one zaprezentowane w tabeli 1.2.

RYS. 7 A

Tabela 1.2. Etapy dochodzenia do czasu wolnego przez jednostkę (drogą eliminacji czynności)

EtapI	Etap II	Etap III	Etap IV
• czas pracy • czas zaspokajania potrzeb fizjologicznych • sen • posiłki • dojazdy do pracy	• czas po pracy • czas dyspozycyjny	• czas swobodnej decyzji	• czas wolny
Źródło: Opracowanie M.Bombol na podst.: G. Cieloch, J. Kuczyński, K. Rogoziński, Czas wolny czasem konsumpcji, PWE Warszawa 1992, s. 22.

Segment I powyższego zestawienia cechuje wysoki stopień przymusu wykonania, związany z niezbędnością zaspokajania potrzeb fizjologicznych oraz z wykonywaniem pracy. W jego skład wchodzą przede wszystkim te aktywności, z których jednostka nie może zrezygnować z przyczyn biologicznych (sen, jedzenie, inne potrzeby fizjologiczne) oraz ekonomicznych uwarunkowań bytu (praca i dojazdy do niej).

W segmencie II znajdują się te aktywności, które cechują się albo wysokim stopniem obowiązkowości albo też podejmowane są w wyniku działania presji ekonomicznej (pro­wadzenie gospodarstwa domowego, wypełnianie funkcji opiekuńczo-wychowawczych,

podejmowanie dodatkowych czynności zarobkowych). Przejście do kolejnego segmen­tu czasu swobodnej decyzji nie zawsze da się klarownie wyodrębnić. Niektóre czynno­ści, takie jak dokształcanie lub samokształcenie, mogą wynikać z dążenia do poprawy sytuacji zawodowej lub polepszenia sytuacji materialnej (wtedy powinny znajdować się w segmencie II) lub z potrzeb poznawczych jednostki. Jeżeli decyzje podejmowa­ne są w sposób swobodny, bez żadnej presji, to zwykle powstają możliwości pojawienia się czasu wolnego. Segment ostatni zajmują czynności (lub świadome powstrzymywa­nie się od nich, jak w przypadku medytacji), które jednostka podejmuje dla siebie sa­mej i których wykonywanie sprawia jej radość.⁸⁵ Tak rozumiany czas wolny wypełniają czynności mające na celu:

• samodoskonalenie i samorealizację

• nawiązywanie i utrzymywanie więzi międzyludzkich

• przyswajanie trwałych wartości związanych z otoczeniem socjokulturowym « zamanifestowanie postaw twórczych

• ekspresję osobowości.

Można zauważyć, że czas wolny i jego zagospodarowanie nierozerwalnie łączy się z wieloma wymiarami funkcjonowania jednostki ludzkiej. Mamy tu na myśli często przytaczane w literaturze wymiary: biocentryczny, psychologiczny, socjologiczny i eko­nomiczny.⁸⁶ Każdy z nich ukazuje czas wolny w innym ujęciu znaczeniowym i z innego rodzaju potrzebami jednostki się łączy.

Podobne stanowisko prezentuje J.P. Robinson, wskazując cztery sfery czasowe jed­nostki, a mianowicie: czas kontraktowy - praca oraz dojazdy z i do pracy; czas poświę­cany na dom - zajęcia domowe, opieka nada dziećmi, zakupy; czas przeznaczany na dbanie o siebie - sen, jedzenie, zabiegi pielęgnacyjne; oraz czas wolny - zarezerwowa­ny na działania związane z kształceniem się, kontaktami towarzyskimi, wypoczynkiem i porozumiewaniem się z innymi.⁸⁷

Uzyskiwanie czasu wolnego oraz preferowane przez jednostki sposoby jego zagospo­darowania stanowią punkt wyjścia do szczegółowej analizy ekonomicznych uwarunko­wań tworzenia i zaspokajania potrzeb. I choć źródła tych potrzeb wiążą się z opisanymi wyżej wymiarami życia jednostki, to w znakomitym stopniu wynikają z niezależnych od człowieka warunków społeczno-gospodarczych, w jakich przyszło mu żyć. Nie moż­na jednak pomijać drugiego, zależnego od jednostki aspektu konsumpcji (rozumianej jako proces zaspokajania potrzeb), a mianowicie jej sytuacji dochodowej i łączącego się z tą kwestią statusu materialnego. Stanowią one punkt wyjścia wielu decyzji o charak­terze rynkowym lub nierynkowym, które decydują o późniejszym poziomie satysfakcji, między innymi z jej czasu wolnego.

3. Podmiotowe aspekty rynków związanych z czasem wolnym

3. Graniczny (destruktywny) czas deprywacji - czas, po przekroczeniu którego następu­je całkowita dysfunkcja, w przypadku potrzeb egzystencjalnych - śmierć jednostki.⁶² Dwa pierwsze progi mogą odnosić się także do potrzeb natury psychicznej i spo­łecznej. Uzupełnieniem przeprowadzonej analizy mogą być badania CBOS-u z 2004 r. na temat poziomu życia Polaków (por. tab. A9 aneksu).⁶* Wskazują one na materialne uwarunkowania niektórych zachowań związanych z czasem wolnym w jego jednost­kowym i społecznym wymiarze. Jak wynika z otrzymanych rozkładów, 38% dorosłych Polaków chciałoby zapraszać przyjaciół lub rodzinę na obiad lub kolację raz w miesią­cu, lecz ich na to nie stać. Z podobnego powodu 50% respondentów nie może pozwolić sobie na coroczny wyjazd na urlop lub święta, a tylko niespełna 7₄ deklaruje, że co roku spędza urlop lub święta poza domem. Większość badanych (67%) chciałaby co najmniej raz na trzy lata wyjechać na wypoczynek za granicę, lecz nie może tego uczynić z po­wodów materialnych.

Co dziesiąty ankietowany przynajmniej raz w tygodniu bywa w restauracji, kinie, teatrze czy na dyskotece. Blisko V, nie chodzi tam, ponieważ nie chce, a ponad połowę na to nie stać.

Deprywacja potrzeb związanych z czasem wolnym jest raczej mało uciążliwa z biolo­gicznego punktu widzenia jednostki (w przeciwieństwie na przykład do potrzeb z zakresu żywienia czy ochrony zdrowia). Może przynieść oczywiście dysonans psychiczny czy też poczucie wykluczenia i nienadążania za innymi, jednakże nie jest on silnie postrzegany przez otoczenie zewnętrzne jednostki i jej gospodarstwa domowego. Kwestią, jakiej tu nie podniesiono (z powodu braku danych empirycznych), jest akceptowalny czas deprywacji potrzeb związanych z czasem wolnym i ewentualne czynności jej zapobiegające.

Reasumując, w ukazanych rozważaniach wskazano na istotną rolę ekonomicznego aspektu wyzwalania i zagospodarowania czasu wolnego. Dynamiczne przemiany infra­struktury związanej z czasem wolnym w ciągu ostatnich lat wzbogaciły możliwości jed­nostek i ich gospodarstw w zakresie zaspokajania potrzeb związanych z istotną sferą życia, jaką jest właśnie czas wolny. Przytoczone dane empiryczne wskazują jednakże na niepo­kojące zjawiska w tym zakresie. Po pierwsze rozwarstwienie ekonomiczne polskiego spo­łeczeństwa wyklucza duże grupy z rynków związanych z czasem wolnym, co prowadzi do deprywacji potrzeb jednostek i ich gospodarstw domowych. Po drugie zaś brak jest uświa­domienia potrzeb związanych z materialnym aspektem czasu wolnego, dotyczących wy­posażenia gospodarstw domowych w dobra zarówno czasooszczędne, jak i czasochłonne. Podobnie rzecz się ma ze sferą serwicyzacji konsumpcji w czasie wolnym.

4. CZAS WOLNY JAKO ELEMENT KAPITAŁU SPOŁECZNEGO

Czas wolny jest kategorią ściśle związaną ze społecznym wymiarem funkcjonowa­nia człowieka. Jednostka uwikłana w szereg relacji i interakcji społecznych odczuwa i przejmuje pragnienia i potrzeby innych członków swej zbiorowości. Potrzeby związa­ne z czasem wolnym nie tylko zapewniają biologiczną regenerację sił i wypoczynek jed­nostki - są ważnym zjawiskiem w skali całego społeczeństwa. Właściwie można mówić

o społecznie pożądanej potrzebie wypoczynku w czasie wolnym, zapewniającej odno­wę zdolności do wykonywania pracy. Nie można też pomijać zagadnienia nawiązywania i podtrzymywania kontaktów społecznych w czasie wolnym w obrębie grup społecznych, zarówno o charakterze pierwotnym, jak i wtórnym.

Czas wolny w takim ujęciu wpisuje się także w nurt łączący zainteresowania ekono­mii i socjologii, a mianowicie w koncepcję kapitału społecznego. Kapitał ten jest kompo­nentem umiejętności współdziałania i współpracy jednostek ludzkich w ramach grup, organizacji i instytucji społecznych, dla realizacji wspólnych celów.¹ „Umiejętne gospo­darowanie kapitałem społecznym, czyli zwartą, ucieleśnioną w jednostkach, szerszych i węższych grupach społecznych wiedzą, umiejętnościami, zdrowiem, energią witalną, jest źródłem przyszłej satysfakcji, zarobków czy też ogólnych możliwości świadczenia konkurencyjnej pracy. Kapitał społeczny generowany jest przez określone, zakumulo­wane doświadczenia historyczne i tradycję, ale może być też powiększony przez umie­jętne inwestowanie w ludzi."²

W literaturze³ występują odrębne stanowiska dotyczące definiowania pojęcia „kapi­tał społeczny". Głównie chodzi o rozłożenie nacisków na różnorodne cechy charaktery­styczne kapitału, a mianowicie:

• ujmowanie go jako spoiwa, utrzymującego społeczeństwo jako całość i bez którego ekonomiczny wzrost bądź dobrobyt ludzki nie może zaistnieć⁴

• wskazanie, że stanowi on element organizacji społecznych, takich jak sieci (układy)jednostek lub gospodarstw domowych, oraz powiązanych z nimi norm i wartości kreujących efekty zewnętrzne dla całej wspólnoty⁵ .

• podkreślenie, że wywołuje prospołeczne zachowania ludzi. Choć powstaje on z nie rynkowych interakcji pomiędzy członkami społeczeństwa, to jednak rodzi efekty

ekonomiczne⁶.

Jak zauważa B. Pogonowska⁷, odnośnie do rozbieżności konceptualnych wobec kapi­tału społecznego można dodatkowo wskazać, że jest on pojmowany jako element dzia­łań zbiorowych bądź też ich efekt. Działania te prowadzą do zbiorowych korzyści lub do korzyści w wymiarze jednostkowym. Kapitał społeczny może. być określany poprzez zasoby (atuty) posiadane przez jednostki ze względu na usytuowanie ich w strukturze relacji społecznych. Z tych też względów kapitał społeczny nabiera coraz szerszego zna­czenia w ekonomii, ponieważ służy podnoszeniu racjonalności, efektywności i konku­rencyjności gospodarowania.

Kapitał społeczny wiąże się zarówno z budowaniem relacji społecznych, jak i wyko­rzystywaniem ich dla osiągnięcia określonych celów przez jednostki. Wyraża się także nieograniczoną liczbą codziennych stosunków międzyludzkich, z uwzględnieniem war­tości i norm kulturowych. Współtworzy system kulturowy, a jednocześnie jest jego waż­nym elementem składowym. To powiązanie z kulturą determinuje sposób podejścia do różnych dziedzin życia społecznego, w tym także czasu wolnego.

Nie bez znaczenia jest także zdobywanie w czasie wolnym wiedzy i umiejętności, mających wpływ na funkcjonowanie jednostki w społeczeństwie. Chodzi tu zarówno

0 powiększanie zasobów własnej wiedzy, na przykład za pośrednictwem mass mediów, poprzez uczestnictwo w organizacjach społecznych czy też poprzez pracę na zasadzie wolontariatu. Niektóre formy zagospodarowania czasu wolnego przynoszą, ze społecz­nego punktu widzenia, efekty długofalowe. Jak zauważa J.L. Hemingway, uczestnictwo w określonych formach aktywności w czasie wolnym współdziała z umocnieniem nie­których wartości społecznych, takich jak tolerancja i zaufanie, co w dalszej konsekwen­cji wzmacnia struktury społeczeństw demokratycznych." Jak zauważa R.D. Pulman, „z różnych powodów, życie w społeczeństwie czerpiącym z zasobów kapitału społeczne­go jest prostsze"'.

W tym kontekście czas wolny to przede wszystkim czas warunkowany społeczny­mi powiązaniami jednostki, przynoszący konkretne efekty zarówno dla niej samej, jak

1 dla społeczeństwa, w którym żyje. To także czas wymagający pewnych nakładów, ale przynoszący korzyści. W świetle tych rozważań szczególny nacisk położono na ukazanie powiązań czasu wolnego z różnego typu oddziaływaniami

społecznym, przy szcze­gólnym wskazaniu na jego współzależności związane z naśladownictwem społecznym i z kategorią stylu życia. Styl życia będący zbiorem postaw, zainteresowań i zachowań jednostek jest istotnym elementem składowym kapitału społecznego, przekładającym się też na wiele dziedzin życia społecznego i gospodarczego. Wyrazem tych powiązań jest ekonomiczny wymiar czasu wolnego, związany z decyzjami rynkowymi uzależnionymi od preferowanego stylu życia. Należy także dodać, że czas wolny może być rozpatrywa­ny w nieco szerszej perspektywie, tzn. z punku widzenia jego powiązań z globalizacją i towarzyszącymi jej nowymi technologiami. Umasowione potrzeby związane z czasem wolnym, zaspokajane przez globalną ofertę rynkową przekładają się także na jego eko­nomie. Podobnie jak zakres i możliwości dostępu do zaawansowanych technologicznie dóbr i usług stanowią o jakości jego zagospodarowania i przeżywania.

4.1. Oddziaływania społeczne a czas wolny

Złożoność i różnorodność potrzeb ludzkich wynika w dużej mierze z tego, że są one kształtowane pod wpływem otoczenia. Człowiek nie żyje w izolacji od świata, ale w konkretnym środowisku, do którego się przystosowuje, na które oddziaływuje i które w pewnym stopniu zmienia swoim postępowaniem. Dlatego też przeżywanie i zagospo­darowanie czasu wolnego ma oprócz wymiaru wewnętrznego (psychologicznego) swój wymiar zewnętrzny, czyli społeczny.

Na szeroko rozumiane środowisko człowieka składają się wszelkie obiekty oraz oko­liczności, które są rejestrowane w świadomości ludzkiego umysłu. Zaliczyć tu można środowisko zarówno przyrodnicze, czyli fizycznie otaczający świat materialny, jak i psy­chiczne, czyli zmysłowy świat ducha, wyobraźni percepcji itp. Wrażenia odbierane ze świata materialnego pobudzają jednostkę do przeżyć i twórczej wyobraźni, którymi dzie­li się ona na ogół z innymi, wykorzystując do tego różne środki i formy własnej ekspre­sji. Tym samym współtworzy własne środowisko socjokulturowe.

Mówiąc o otoczeniu człowieka,¹⁰ najczęściej rozróżniamy środowiska: naturalne (ro­zumiane jako warunki klimatyczne i przyrodnicze), kulturowe i społeczne. Środowisko kulturowe jest identyfikowane z większymi grupami ludzi, jednolitymi pod względem narodowościowym, etnicznym czy społecznym. Ważne są tu dokonania nauki i my­śli technicznej, osiągnięcia kultury i sztuki, a także przyjęte za obowiązujące wartości i normy zachowania. Środowisko kulturowe wpływa na złożoność i rodzaje produktów przeznaczanych do konsumpcji, determinuje styl życia jednostki i całych społeczności. Jednostki poprzez określone formy konsumpcji identyfikują się ze swoim środowiskiem kulturowym, jednocześnie je współtworząc.

Rysunek 4.1. System determinant otoczenia zewnętrznego jednostki kształtujący jej zachowania RYS. 8.

Źródło: G. Światowy, Zachowania konsumenckie, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 1994, s. 83.

Z kolei środowisko społeczne obejmuje ludzi, ich relacje i interakcje ze środowiskiem fizycznym. Istotny jest tu stosunek człowieka do innych ludzi i rzeczy materialnych, roz­patrywany najczęściej w układach strukturalnych klas społecznych.

Determinanty społeczne zachowań ludzkich ujawniają się poprzez kontakty z oso­bami i grupami należącymi zarówno do bliższego, jak i dalszego otoczenia jednostki (por. rys. 4.1). Osobiste kontakty regularne dotyczą przede wszystkim kontaktów z ro­dziną pełniącą wielorakie funkcje wobec jednostki (między innymi prokreacyjną, socjalizacyjno-wychowawczą, emocjonalno-ekspresyjną oraz materialno-ekonomiczną)", a także z członkami grup, do których dana jednostka należy. Chodzi tu przede wszyst­kim o pierwotne grupy obejmujące kolegów, znajomych, grupy sąsiedzkie, jak i grupy odniesienia i aspiracji jednostki. Z wpływami dalszego otoczenia mamy do czynienia w przypadku rzadkich kontaktów z osobami i ugrupowaniami społecznymi. Jest to z reguły kontakt pośredni poprzez mass media, różnego rodzaju spotkania i imprezy. Wpływ dalszego otoczenia jest z reguły kompleksowy, trudno go zidentyfikować, od­działuje ono bowiem pośrednio na jednostki, tzn. w sposób, którego konsument sobie nie uświadamia.

Czas wolny i wartości, jakich dostarcza, ma niepodważalnie swój kontekst społeczny. Jak zauważono powyżej, jednostka przynależy do różnorodnych moralnych lub niefor­malnych form życia społecznego (rodzina, grupy zawodowe, organizacje, grupy religijne, kluby, partie polityczne). Dzieląc pomiędzy nie swój dobowy zasób czasu, egzemplifi­kuje jego społeczny wymiar. Ilość i powszechność czasu wolnego jest także syntetyczną miarą poziomu rozwoju cywilizacyjnego i społecznego. Duża aktywność w czasie wol­nym jest zbieżna z ilością ról społecznych jednostki. Czas wolny pomaga w osiąganiu różnych celów społecznych poprzez spełnianie funkcji socjalizacyjnej i integracyjnej. Proces społecznego uczenia się, inicjacji w pełnieniu ról społecznych odbywa się często

w czasie wolnym (zabawy, wpływ grupy rówieśniczej), a wspólne spędzanie czasu za­cieśnia więzi społeczne.¹²

Społeczny kontekst czasu wolnego wiąże się z:

• wykształceniem

• społecznie determinowanym kształtowaniem zachowań jednostki

• poziomem rozwoju kulturowego

• obowiązującymi i respektowanymi wartościami w danym społeczeństwie.

Teoria kręgu osobistych kontaktów zakłada, że indywidualne preferencje dotyczą­ce spędzania czasu wolnego kształtują się pod wpływem innych ludzi, stanowiących otoczenie danej osoby (zwłaszcza rodzina, przyjaciele, środowisko zawodowe) oraz że nabyte w dzieciństwie wzorce zachowań rekreacyjnych są powielane w życiu doro­słym. Warto jednak zauważyć, że człowiek na różnych etapach swego życia pozostaje pod zróżnicowanym wpływem różnych grup. Etapy nakładają także na jednostkę róż­nego rodzaju role, z którymi wiążą się wpływy społeczne i poszukiwania rekreacyjne. Może to doprowadzić do różnych typów zagospodarowania czasu wolnego na tym sa­mym etapie rozwoju życiowego jednostki (np. niektóre formy rekreacji realizuje się z ro­dziną, inne z przyjaciółmi, inne ze współpracownikami, jeszcze inne ze wspólnikami). Na każdym etapie życia występuje bardzo dużo ograniczeń przeszkadzających w aktywnościach czasu wolnego. Ogólnie rzecz biorąc, są to ograniczenia natury finansowej (charakterystyczne dla okresu młodości, starości lub dla wczesnych faz po założeniu ro­dziny), zmniejszonej ruchliwości przestrzennej (np. z powodu posiadania małych dzie­ci, utrudnionej dostępności środków transportu), braku czasu (wydłużony czas pracy, dojazdów do miejsca pracy).

Przyjmując te dwie determinanty - wiek i wykształcenie - za zasadnicze kryterium różnicujące podejście do świadomości i zagospodarowania czasu wolnego, można wy­różnić czynności rekreacyjne następującego typu:

• rekreacja doceniające-symboliczna (ang. appreciative-symbolic), np. chodzenie po górach, wspinaczka, fotografowanie

• rekreacja czynno-ekspresyjna (ang. active-expres$ive), np. pływanie, narciarstwo . • rekreacja nastawiona na kontakty towarzyskie i procesy uczenia (ang. sociable-lear-ning), np. zwiedzanie, uczestnictwo w imprezach sportowych

• rekreacja wydobywczo-symboliczna (ang. extractive-$ymbolić), np. wędkarstwo

• rekreacja bierno-swobodna (ang. passive-freeplay), np. wycieczki samochodem.¹³

Pomiędzy poszczególnymi czynnościami zachodzi kilka istotnych powiązań. Jed­nostki w młodym wieku najczęściej preferują rekreację doceniająco-symboliczną i czyn-no-ekspresyjną. Wraz z procesami starzenia aktywności te ustępują miejsca rekreacji nastawionej na kontakty towarzyskie i procesy uczenia, rekreację wydobywczo-symbo­liczna i bierno-swobodna. Z kolei osoby z niższym wykształceniem wybierają rekreację czynno-ekspresyjna, wydobywczo-symboliczna i bierno-swobodna. Wraz ze wzrostem poziomu edukacji formy te zamieniane są na rekreację doceniająco-symboliczną, zorientowaną na kontakty towarzyskie i procesy uczenia.

Przytoczona klasyfikacja wskazuje na płynność zachowań w czasie wolnym w zależności nie tylko od czynników biologicz­nych, ale i wpływów społecznych.

Wymiar kulturowy czasu wolnego

Jednym z najważniejszych społecznych wymiarów czasu wolnego jest jego wymiar kulturowy. „Wszystko, co człowiek czyni i czym się wyraża jako człowiek, jest kulturą"'* - zdanie to, sformułowane przez L. Dyczewskiego, utożsamia istotę powiązań jednostki z kulturą. Obecnie kulturę definiuje się jako zgodność wielu indywidualnych wzorów zachowań. Powstaje ona z eksplikowanych i implikowanych wzorów myślenia i postę­powania, nabywanych i przekazywanych poprzez symbole. Istotą każdej kultury są tra­dycje, ideały, obyczaje, a zwłaszcza wartości i normy.

Jak zauważa A. Giddens, z socjologicznego punktu widzenia kultura stanowi wy­uczone, a nie dziedziczne aspekty zachowań ludzkich.¹⁵ Są to wspólne dla wszystkich członków społeczeństwa zachowania, dzięki którym mogą oni porozumiewać się, a tak­że współpracować ze sobą. W ten sposób tworzony jest wspólny kontekst, w którym przebiega życie jednostek społecznych. Kultura danego społeczeństwa zawiera w sobie zarówno elementy niematerialne (wierzenia, przekonania, idee i wartości - treści kultu­rowe), jak i materialne (reprezentujące te treści przedmioty, symbole i narzędzia). Roz­wijając to podejście, można stwierdzić, że w skład kultury wchodzą wszelkie wytwory działalności ludzkiej oraz umiejętności zdobyte przez człowieka na drodze rozwoju cy­wilizacyjnego. To właśnie one pozwalają ludziom wyrażać siebie poprzez sztukę, lite­raturę oraz różnorodne formy aktywności. Z kolei kultura umysłowa odnosi się do idei i poglądów podobnych dla większości członków danego społeczeństwa.

Klarowne zdefiniowanie słowa „kultura", używanego w języku potocznym, jest wręcz niemożliwe, a każda próba dokładnego bądź też ogólnego sformułowania go wiąże się z różnymi interpretacjami."

Jedną z prób takich interpretacji kultury i wskazania na wzajemne powiązania jej elemen­tów składowych podejmuje E.H. Schein.¹⁷ Autor proponuje podział kultury na trzy poziomy, a mianowicie: wytwory kultury materialnej, wartości oraz podstawowe założenia. Poziomy te pozostają ze sobą we wzajemnych powiązaniach. Wytwory szeroko rozumianej kultury (w rozumieniu cywilizacyjnym) są wymiernym przejawem jej funkcjonowania w życiu co­dziennym człowieka. Z kolei wartości generowane społecznie i akceptowane przez człon­ków społeczeństwa stanowią trwały element struktur psychicznych. Na równi z wierzeniami i przekonaniami implikują powinności zarówno jednostek, jak i całych grup społecznych. Z kolei procesy rozumienia otaczającego świata i procesy komunikowania z otoczeniem eg­zemplifikują systemy znaczeniowe obowiązujące w danych kulturach."

Rysunek 4.2. Poziomy kultury i jej interakcje RYS. 9.

Źródło: Opracowanie M.Bombol na podst. E.H. Schnie, Organizational Culture and Leadership, Jossey-Bass, London 1985, s. 57.

Czas wolny jest bez wątpienia wygenerowany kulturowo. Jego przeżywanie i spędzanie jest pochodną wszystkich trzech poziomów modelu zaproponowanego przez E.H. Schei-na. A ponieważ kultura dostarcza człowiekowi przeżyć estetycznych, emocjonalnych, wzbogaca jego doświadczenia, rozwija wyobraźnię, to oddziałuje tym samym na czło­wieka i społeczeństwo wielostronnie." Można powiedzieć, że kultura zaspokaja potrze­by psychiczne (intelektualne, kulturalne), związane z rozwojem osobowości, ale również potrzeby społeczne (m.in. będące wyrazem zależności od produktów kultury ludzkiej).

Z punktu widzenia problematyki czasu wolnego istotną kwestią jest powiązanie poszczególnych elementów kultury z zachowaniami jednostek. Biorąc pod uwagę mo­del interakcji pomiędzy kulturą a rynkowymi zachowaniami jednostek - konsumen­tów, należy zauważyć, że zachowania te są pochodną systemu wartości uznawanych przez jednostkę²⁰ (por. rys. 4.3). Jej system jest kreowany w procesach socjalizacji, za­równo ze strony rodziny, jak i otoczenia społecznego. Model współzależności sugeruje, że nie tylko zachowania jednostki kształtowane są pod wpływem kultury, ale także są one manifestacją samego człowieka. Indywidualne sposoby zaspokajania potrzeb mogą być identyfikowane jako składowa kultury grupy, w której żyje jednostka. Warto nad­mienić, że zachowania są manifestacją wartości, akceptowanych symboli, postaci i ry­tuałów o znaczeniu kulturowym.

Jak zauważa G. Hofstede, wartości stanowią rdzeń znaczeniowy definicji kultury. Są one jej centralną składową, wyzwalającą nie tylko aktywności, ale także ich ocenę w okre­ślonych sytuaqach.²¹ Wartości determinują pojmowanie dobra i zła, przez co wskazują na ideały i wzorce do naśladowania. W związku z tym to wartości określają, w jaki sposób ludzie pragną się zachowywać, by pozostawać w zgodzie nie tylko ze sobą, ale i z inny­mi. Z kolei wpływ na kreowanie modeli zachowań mają „bohaterowie" - osoby prawdzi­we lub wyimaginowane, o wysokim statusie kulturowym.²² W tym też kontekście warto podnieść kwestię kreowania postaw wobec produktów bądź usług na podstawie naśla­downictwa liderów opinii lub grup aspiracji. Utożsamianie określonych zachowań w cza­sie wolnym z zachowaniami innych osób, o istotnym kulturowo znaczeniu dla jednostki, wiąże się z jej procesami decyzyjnymi na rynkach dóbr usług konsumpcyjnych (a ściśle rzecz ujmując, na rynkach na czas wolny i czasu wolnego). „Rytuały" są z reguły trak­towane jako zachowania w kontekście religijnym lub mistycznym.²³ Są typem ekspresji symbolicznej, w skład w której wchodzą złożone zachowania, występujące w epizodycz­nych sekwencjach, z reguły powtarzalnych w czasie.²⁴ Rytuały jako czynności powtarzal­ne najczęściej dotyczą specyficznych zachowań czasu wolnego (np. wyjazdy w określone rejony w różnych porach roku), a także związanej z nimi konsumpcji.

Z kolei „symbole" to znaki umowne, podlegające zwykle procesom wizualizacji, peł­niące funkcje zastępczą wobec pewnego przedmiotu, pojęcia lub stanu rzeczy. Zwykle są unikatowe dla określonych grup społecznych i nadają swoisty kontekst znaczeniowy dobrom i usługom.²⁵

Kultura oddziałuje na człowieka i jego zachowania w sferze związanej z czasem wol­nym. Proces ten przebiega podobnie jak w innych dziedzinach życia społecznego, to jest poprzez cztery mechanizmy wyodrębnione przez J. Szczepańskiego:

• socjalizację i kształtowanie osobowości jednostki

• ustanawianie systemów wartości i kryteriów je wyodrębniających

• ustalanie wzorów zachowania i postępowania

• konstruowanie modeli (ideałów) zachowań, instytucji i systemów.²⁶ Mechanizmy te, funkcjonujące w każdej społeczności, sprawiają, że następuje kul­turowa regulacja życia społecznego. Konsumpcja w czasie wolnym jest zatem nie tylko pozyskiwaniem określonych wartości związanych z regeneracją organizmu, lecz także konsumpcją znaków społecznych. Różnorodne cechy produktów i usług (zarówno eko­nomiczne, jak i pozaekonomiczne) oraz sposób uczestnictwa w konsumpcji i jej zasób czasu pozwalają na wskazanie lub zaznaczenie przynależności jednostki do określonej warstwy (klasy) społecznej.

Rysunek 4.3. Model interakcji pomiędzy kulturą a zachowaniami jednostek RYS.11

Źródło: Opracowanie M.Bombol, na podst.: D. Luna, S.F. Gupta, Ań integralne framework for cross-cultural consumer be-havior, „International Marketing Review" 2001, Vol. 18, No. l, s. 47-51.

Są także wyznacznikiem miejsca (pozycji) jednostki w gru­pie społecznej oraz stanowią o jej przynależności do określonego typu kulturowego.

Uzasadnione jest przytoczenie w tym miejscu dyskusji dotyczącej problematyki osób zasobnych i ubogich w czas.²⁷ W społeczeństwie dobrobytu, obfitującym w pro­dukty i usługi, istotnym parametrem jest zasobność w czas. Ludzie „bogaci w czas" mają świadomość, że mają go więcej niż potrzebują do wykonania wszystkich potrzebnych czynności, natomiast „ubodzy w czas" postrzegają go jako podstawowe ograniczenie ich życia. Ujmując rzecz z perspektywy historycznej, należy zauważyć, że właśnie niedosta­tek czasu stał się siłą napędową wielu czynników kształtujących konsumpcję. Ekspansja działalności na przykład szybkiej gastronomii oraz zwiększające się zapotrzebowanie na żywność gotową do spożycia wydają się potwierdzać słuszność tej konstatacji. Jedno­cześnie skracanie długości czasu pracy, zwiększająca się zamożność oraz ograniczanie czynności związanych z prowadzeniem gospodarstwa domowego otwierają możliwości tworzenia i zagospodarowania czasu wolnego. Dla wielu osób swoiste „uwalnianie" cza­su nie daje jednak rosnącego poczucia zasobności w czas. W społeczeństwach postin-dustrialnych brak czasu wydaje się być cechą powszechną. Przyczyną tego jest poczucie nieustannego przyśpieszenia. „Gdy oszczędzamy czas, wydaje nam się, że oszczędzamy go po to, aby mieć więcej wolnego czasu. Wolny czas stanowi w istocie stan umysłu, lecz żaden słownik nie definiuje go bez odwołania do upływającego czasu. Jest to czas nie­ograniczony, niepoświęcony pracy, niezajęty... [jednak] niezajęty czas znika

. Przemysł rozrywkowy (...) wypełnia czas, jak woda gruntowa wypełnia studzienkę odpływową. Olbrzymia rozmaitość doświadczeń atakuje nasz wolny czas, próbując nas zaspokoić. Pracujemy dla rozrywki. »Pięćset kanałów« stało się frazesem lat dziewięćdziesiątych, zanim jeszcze, ściśle rzecz biorąc, stało się rzeczywistością i symbolem zbyt dużego wy­boru (...). Technologia znacznie przyspieszyła rytm życia, skracając prace domowe, po­dróż, rozrywkę, ścieśniając coraz więcej w określonym czasie. Nikt nie spodziewał się, że stworzy ona wrażenie, że życie biegnie zbyt szybko (.. .)."²⁸ Konsumpcja w społeczeń­stwie dobrobytu jest w chwili obecnej ograniczana przez dobro ulotne, jakim jest czas. Obraz jego niedostatku jest więc kreowany przez rosnącą ofertę dóbr i usług.

Osoby „bogate w czas" mają poczucie, że zasoby ich czasu nieustannie narasta­ją i często stosują strategię „zabijania czasu". Do tej grupy można zaliczyć osoby eme­rytowane, bezrobotne i - co bywa dyskusyjne - dzieci i młodzież. Na powstanie tego specyficznego segmentu miały wpływ ważne osiągnięcia rozwoju cywilizacyjno-gospodarczego. Pierwszym z nich jest wprowadzenie zabezpieczenia emerytalnego na starość, dającego gwarancję zabezpieczenia potrzeb ludzi w podeszłym wieku, bez konieczności świadczenia pracy. Drugim ważnym elementem jest praktycznie likwidacja zatrudnie­nia dzieci i młodocianych w krajach rozwiniętych. Podwyższanie wieku obowiązkowej nauki znacznie odracza podejmowanie pracy zarobkowej i zakładanie własnej rodziny (czyli czynników w znacznym stopniu ograniczających czas jednostki). Rozwojowi go­spodarczemu towarzyszą także zjawiska niekorzystne ze społecznego punktu widzenia, a do nich należy zaliczyć bezrobocie. Ta grupa osób „bogatych w czas" szczególnie dot­kliwie odczuwa jego nadmiar.

Z kolei do grona osób „ubogich w czas" należy właściwie zaliczyć wszystkich pracu­jących, a także osoby wychowujące małe dzieci. Jedną z głównych przyczyn tak szerokie­go podejścia jest atrakcyjność pracy, która dla każdego pracującego jest coraz bardziej istotna, szczególnie w warunkach konkurencji na rynku pracy. Obecnie w wielu zawo­dach podnosi się kwestię podejmowania przez pracowników różnorodnych wyzwań przynoszących dużą dozę satysfakcji. Miarą sukcesu życiowego często staje się kariera zawodowa, czasami jest ona punktem odniesienia do wszystkich wartości wyznawanych i respektowanych przez jednostkę.

Kolejnym czynnikiem charakterystycznym dla wspomnianej grupy jest przenikanie się czasu pracy z czasem po pracy (domowego, przeznaczonego na relaks, przyjemno­ści, wypoczynek). Rozwój technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych powodu­je, że współcześnie kontakt z pracą można mieć praktycznie w każdej chwili i z każde­go miejsca.

Ponadto grupa osób „ubogich w czas" jest tak duża, ponieważ niespotykana w dzie­jach cywilizacji podaż dóbr i usług wymaga od jednostek podejmowania nieustannych decyzji związanych z różnorodnymi wyborami. Powoduje to kurczenie się rezerw czasu w ujęciu personalnym. Ponadto o czas jednostki konkuruje wiele podmiotów (rodzina, przyjaciele, znajomi, współpracownicy, wspornicy, podwładni) oraz przedmiotów (środ­ki konsumpcji, media, rozrywki, hobby itp.). Ponadto posiadanie wielu dóbr (takich jak kamera, sprzęt sportowy) zajmuje więcej czasu (składowanie, konserwacja) niż przezna­czanego na ich efektywne użytkowan

Rysunek 4.4. Czas i zasoby materialne z historycznego punktu widzenia RYS. 10

Źródło: Opracowanie M.Bombol, na podst.: H. Lindskog, S. Brege, Time-rich and Time-poor conumer Behavtor. The Im-portance ofTime in Market Segmentation, Worki ng Papers of Departament of Managment and Economics Institute of Technology, Uniyersity of Linkoping, Linkoping 2003, s. 5 i dalsze.

„Fakt, że konsumpcja wymaga czasu, jest (...) utrapieniem społeczeństwa konsumpcyjnego i największym zmartwieniem tych, którzy dobrami konsumpcyjnymi handlują. Spektakularna kariera »teraz«, wywołana rozwo­jem technologii »ściskania czasu«, wyraźnie współbrzmi z logiką gospodarki nastawio­nej na konsumenta: konsument powinien być zadowolony w jednej chwili (.. .)."^M

Czas ograniczany jest także przez cywilizacyjnie wygenerowane i powszechnie obo­wiązujące potrzeby „bycia na czasie" czy też „posiadania niezbędnej wiedzy". Zjawiskiem powszechnym jest niewystarczalność teraźniejszej wiedzy do przyszłej ewolucji, przyśpie­szenie rozwoju bowiem tworzy nowe jakości, które muszą być nieustannie przyswajane. Dlatego też wiedza wyniesiona ze szkoły dla wcześniejszych generacji była wystarczająca na wiele lat. Obecnie jest ona niewystarczająca. Ponadto czas jednostki jest ograniczany przez świadomość, że sama przed sobą bierze odpowiedzialność za swoją przyszłość.

W swoich badaniach H. Lindskog wskazuje na swoistą zależność pomiędzy zasob­nością materialną a posiadaniem czasu. Z historycznego punktu widzenia można było

wyróżnić mniejszościową grupę zasobną zarówno w czas, jak i pieniądze oraz większo­ściową grupę ubogą w te dwie składowe.³⁰

W społeczeństwie współczesnym elitą są bogaci, „ubodzy w czas". Jest to grupa two­rząca trendy zachowań konsumpcyjnych i mody. Jednak dobra pozycja materialna jest okupiona zwiększonymi nakładami czasu na pracę zawodową oraz zmniejszeniem skali pozazawodowych kontaktów społecznych. Druga grupa - ubogich materialnie, „bogatych w czas" - dawniej nie zostałaby uznana za źle sytuowaną. Należy pamiętać, że posiada ona wystarczające dla egzystencji zasoby materialne, co więcej - aktywnie korzysta z me­diów, a więc nie jest wykluczona z życia społecznego. Ilościowej marginalizacji w skali społecznej uległy natomiast grupy: zasobnych w pieniądz i czas (reprezentujących wła­dzę i pieniądze, ale także kulturę i modę) oraz ubogich w pieniądze i czas (walczących o zaspokojenie swych podstawowych potrzeb, korzystających z pomocy innych itp.).

Grupą nadającą najwyższą rangę czasowi wolnemu są dobrze sytuowani materialnie oraz „ubodzy w czas". Ze względu na to, że presja maksymalizacji wykonania niezbęd­nych czynności w minimalnej jednostce czasu jest niezwykle silna w tej grupie, tworzy ona nie tylko wzorce zaspokajania czynności bytowych, ale i zagospodarowania czasu wolnego. Zgodnie z prawidłowościami opisanymi przez J.P. Duesenberry ego wzorce te ulegają transmisji do innych grup, gdzie dochodzi do naśladownictwa, zarówno pośred­niego, jak i bezpośredniego.

Rysunek 4.5. Czas i zasoby materialne w społeczeństwie współczesnym RYS.12

Źródło: Jak w rys. 4.4.

Istotne przeobrażenia związane z postępującą technicyzacją i globalizacją życia wpły­wają na tworzenie nowej jakości czasu wolnego. Jak zauważa B. Jung, mamy obecnie do czynienia ze swoistą „kompresją czasu i przestrzeni jako atrybutów współczesnego życia. Kompresja czasu wyraża się intensyfikacją produkcji, konsumpcji czy obu tych czynności naraz w jednostce czasu. Miniaturyzacja i nadanie podręcznego charakteru wielu pro­duktom, które dotychczas miały charakter stacjonarny i których wykorzystanie wyma­gało sztywnych przedziałów czasowych i określonego miejsca użytkowania, pozwoliło na zwiększenie ich użyteczności, nowe możliwości ich zastosowania i łączenia ze sobą czynności rozłącznych. Przykładowo, dzięki walkmanowi czy diskmanowi można słu­chać muzyki lub uczyć się języka obcego w czasie uprawiania biegów itp.

Rysunek 4.6. Kompresja czasu i przestrzeni RYS. 13.

Źródło: B. Jung, Po nowoczesność i produkt medialny, w: Komunikowanie w perspektywie ekonomicznej i społecznej, red B. Jung, SGH, Warszawa 2001, s.

Tego typu wynalazki pozwalają na bardziej efektywne wykorzystanie czasu dotych­czas słabo zagospodarowanego (dojazdy) lub nadanie wielofunkcyjnego charakteru cza­sowi mającemu dotychczas ściśle określoną funkcję (praca, wypoczynek, dojazd).

Oprócz kompresji czasu, wynikającej z możliwości pomieszczenia większej i bardziej różnorodnej ilości czynności w danym przedziale czasowym, rozprawia się też o jesz­cze jednej formie interpretacji tego zjawiska - o intensyfikacji danej czynności w czasie, czyli skróceniu trwania danej czynności, będącej głównie dziełem postępu technicznego, w tym zwłaszcza rozwoju technik audiowizualnych i komputerowych. Bardziej elastycz­ne gospodarowanie czasem, a nawet przemieszczanie w cyklu dobowym całych bloków czasowych, stało się możliwe dzięki programowaniu urządzeń. Przykładem może być nagrywanie ulubionego programu telewizyjnego na wideo, dzięki czemu możemy go obejrzeć w dogodnymdla nas czasie (...). Dzięki nadaniu masowego charakteru po­dróżom międzynarodowym, globalnej sieci łączności konwencjonalnej i komputerowej oraz globalizacji mediów (telewizja satelitarna) i przypisania do konkretnego miejsca zamieszkania, wydłuża się też odległość między miejscem zamieszkania i pracy - jed­nym słowem mamy tu do czynienia z kompresją przestrzeni."³¹

4.1.1. Naśladownictwo w skali społecznej a czas wolny

Środowisko społeczne, w którym żyje człowiek, dostarcza mu różnorodnych wzor­ców postępowania, które często uznaje za własne i godne naśladowania. Odbywa się to dzięki kontaktom z innymi ludźmi, poprzez które jednostka uświadamia sobie różnicę między własnym postępowaniem a zachowaniem członków grupy, do której aspiruje lub której wartości i normy podziela. Dotyczy to także zachowań związanych z tworzeniem i zagospodarowaniem czasu wolnego, które są wynikiem przyswojenia treści i form kon­sumpcji innych jednostek lub grup społecznych. Nabywanie różnorodnych dóbr i usług charakterystycznych dla członków grup o wyższym statusie lub o wyższych dochodach, a generalnie - realizowanie identycznego lub zbliżonego modelu spożycia - to istota tzw. naśladownictwa w konsumpcji.

Naśladowanie wynika w wielu przypadkach nie tylko z chęci upodobnienia się do członków innych grup poprzez przyjęcie ich zwyczajów, sposobów postępowania, okre­ślonych stylów i standardów życia, ale może być wyrazem konformistycznej tendencji bycia we własnej grupie społecznej takim samym, jak inni. Naśladowanie jest postępo­waniem według jakiegoś wzorca, czyli zachowywaniem się jak ktoś inny. Warunkiem koniecznym wystąpienia tej tendencji jest istnienie modeli lub wzorów uważanych przez imitatorów za atrakcyjne, cieszące się prestiżem społecznym, a więc za godne naślado­wania. Zjawisko to można więc określić jako dążenie do upodobniania się pod pewnym względem (lub całkowicie) do określonego modelu. Jego celem może być chęć zdobycia prestiżu i pozytywnej oceny społecznej, bez świadomego zamiaru osoby naśladującej (tzn. gdy pewne formy zachowania przenoszone są na inne osoby poza ich intencjami).

Naśladownictwu sprzyjają pewne własności naśladowanej jednostki lub grupy społecz­nej, którymi są prestiż społeczny, atrakcyjność bądź reprezentowanie większości. Potęguje je również fakt istnienia związków emocjonalnych między osobą (grupą) naśladowaną a tymi, którzy ją naśladują. Wyższy poziom dochodów grupy, którą się naśladuje, nie jest koniecznym warunkiem naśladownictwa,

gdyż według J.S. Duesenberry'ego największy wpływ na zachowanie konsumenta ma grupa, w której dochody poszczególnych osób zbli­żone są do dochodów jednostki.³² Mechanizm naśladownictwa najczęściej wyzwalany jest przez motyw nagrody zewnętrznej, jaką jest pozytywna ocena społeczna. Uzyskanie ta­kiej oceny sprzyja z kolei utrwalaniu pewnych wzorów postępowania i ich generalizacji. Oznacza to, że jeżeli jednostka przez naśladowanie jednego elementu uzyskała pozytyw­ną ocenę swego zachowania, to istnieje duże prawdopodobieństwo, że będzie ona wyka­zywała tendencję do naśladowania również i innych elementów zachowań.

Proces naśladownictwa w konsumpcji jest zróżnicowany pod względem swych podsta­wowych form i zakresu. Jeżeli chodzi o formy, to wyróżnia się dwa ich rodzaje: pierwsza polega na pełnym odtwarzaniu (kopiowaniu) naśladowanego wzoru, a więc zachowy­waniu się identycznie jak model; druga zaś to modelowanie (lub adaptacja), czyli raczej odtwarzanie intencji naśladującego modela, przy zachowaniu pewnych odrębności ze­wnętrznych reakcji.³³ W literaturze oba terminy używane są na ogół zamiennie, nieła­two bowiem znaleźć granicę między kopiowaniem a modelowaniem.

Inną klasyfikacją naśladownictwa ze względu na formę jest podział na naśladow­nictwo bezpośrednie i pośrednie. Pierwsze występuje, gdy naśladowane są zachowania osób, z którymi utrzymuje się kontakty, zna sieje osobiście, drugie - gdy naśladowane są zachowania jednostek znanych ze środków masowego przekazu.

Ze względu na zakres naśladownictwa można je rozpatrywać na płaszczyźnie przed­miotowej (co jest przedmiotem naśladownictwa - w tym przypadku, jakiego rodzaju artykuły przetworzone podlegają temu zjawisku) bądź podmiotowej (które grupy lub jednostki są wzorem do naśladowania). Zakres podmiotowy naśladownictwa dotyczyć może procesów upodobnienia w tej samej grupie społecznej lub upodobnienia między różnymi grupami (łącznie ze zjawiskiem naśladownictwa międzynarodowego). Konse­kwencją takiego naśladownictwa wewnątrzgrupowego jest relatywne ujednolicenie wzo­rów zachowań i standardów konsumpcyjnych w obrębie danej zbiorowości. Nie oznacza to jednak, że proces ten prowadzi do pełnej unifikacji zachowań członków grupy. Adap­tacji, przynajmniej w pierwszej kolejności, podlegają głównie tylko te elementy, które są uważane przez imitatorów za szczególnie istotne oraz zgodne z ich własnymi przeko­naniami i systemem wartości.

Jeśli chodzi o naśladownictwo międzygrupowe, to najszerszej analizy tego rodzaju dokonał wspomniany już J.S. Duesenberry. Tłumaczył on zmiany w poziomie i struktu­rze konsumpcji współzależnością preferencji konsumentów należących do różnych grup społecznych, a nie zmianami w poziomie dochodów. Owa współzależność preferencji jest wynikiem porównania osiągniętego standardu ze stopą życiową innych osób.

Obserwowanie wzorów spożycia i zachowań konsumpcyjnych osób godnych na­śladowania, a więc znajdujących się na wyższym szczeblu hierarchii społecznej, jest dla jednostki impulsem do osiągnięcia podobnych standardów.

4. Czas wolny jako element kapitału społecznego

Swoistą odmianą naśladownictwa międzygrupowego jest naśladownictwo na płasz­czyźnie międzynarodowej, będące wynikiem rozwoju łączności, kontaktów osobistych, stosunków handlowych, gospodarczych i środków masowego przekazu. Prowadzi to do upowszechniania na niespotykaną dotychczas skalę, a w konsekwencji do uniformizacji spożycia w skali światowej. W wielu krajach całego świata ludzie w podobny sposób oraz za pomocą podobnych dóbr i usług wyodrębniają i zagospodarowują swój czas wolny.

Wyzwalaczem mechanizmu naśladownictwa mogą być wspomniane motywy upodobnienia i wyróżnienia, a także potrzeba wiedzy, akceptacji, afiliacji i przynależ­ności, stosowanie kar i nagród itp. Uwarunkowania te uruchamiają swoistą procedurę. Aby mogła być ona realizowana w całości, muszą zaistnieć pewne warunki. Chodzi tu o dostępność do określonych wzorów, a zatem musi istnieć możliwość ich poznawania (np. poprzez rozmowy lub obserwację). Działaniu mechanizmu naśladownictwa sprzyja też i poniekąd go warunkuje pełnienie określonych ról przez jednostkę oraz jej człon­kostwo w pewnych grupach (lub aspirowanie do niego), sytuacje te sprzyjają bowiem zarówno aktywnemu poszukiwaniu, jak i biernemu poznawaniu właściwych wzorców postępowania (por. tab. 4.1.).

Czas wolny i wartości estetyczno-kulturalne są przeciwwagą dla świata zmateriali­zowanego i systemu wartości. Pozwalają na osiągnięcie satysfakcji niewymiernej, nie­zależnej od przynależności do grupy społeczno-zawodowej, kulturowej itp. Wiąże się z tym funkcja humanizująca czasu wolnego.

Tabela 4.1. Naśladownictwo społeczne a czas wolny RYS.14

Bodźce - uruchomienie mechanizmu	• motywy: upodobnienia, wyróżnienia • potrzeby: akceptacji, przynależności, afiliacji • oddziaływanie ze strony innych: presja, sankcje
Warunki - okoliczności sprzyjające	• przynależność lub aspirowanie do określonej grupy społecznej • pełnienie określonych ról • dostęp 1 możliwość korzystania z wzorców postępowania dostarczanych przez innych
Skutki - przejawy funkcjonowania mechanizmu	• celowe poszukiwanie wzorców zachowań przez obserwowanie, pytania, rady, informacje • określone formy zachowań nabywczych np.: nabywanie takich samych produktów, spędzanie wolnego czasu w tych samych miejscach itp. • utrzymywanie podobnej struktury konsumpcji

Źródło: Opracowanie M.Bombol, na podst.: A. Burgiel, Naśladownictwo społeczne w badaniach konsumpcji, w: Konsump­cja i rynek w warunkach zmian systemowych, PWE, Warszawa 2002, s. 65.

Warto zwrócić uwagę na powiązanie zjawiska naśladownictwa społecznego z anali­zowaną problematyką czasu wolnego. Po pierwsze czynności służące zagospodarowaniu i satysfakcjonującemu spędzeniu czasu wolnego bez wątpienia podlegają naśladownic­twu społecznemu, i to zarówno w zakresie międzygrupowym, jak i wewnątrzgrupowym (wertykalnym). Procesy naśladownictwa są także kategorią będącą pochodną sytuacji materialnej i dochodowej jednostki. Zasoby materialne (a właściwie stan majątkowy i dochodowy) umożliwiają lub ograniczają ten proces. Można zauważyć, że same czyn­ności czasu wolnego mają w sumie charakter egalitarny (spacery, czytelnictwo, ogląda-

nie telewizji) i mogą być realizowane w różnych grupach dochodowych. Czynności te różnicuje dopiero otoczka dóbr i usług, pozostająca w ścisłym związku z poziomem do­chodu jednostki, jej gospodarstwa domowego.

4.2. Styl życia a czas wolny

Społeczny wymiar czasu wolnego łączy się ze stylem życia jednostki. W nowocze­snym społeczeństwie konsumpcyjnym jednostka posiada pełną swobodę wyboru dóbr i usług spełniających jej oczekiwania. Poprzez owe wybory dokonuje transmisji swego wyobrażenia za pomocą zachowań konsumpcyjnych do innych członków swej zbioro­wości społecznej. Współczesne społeczeństwo jest dynamiczne i elastyczne. O możli­wościach człowieka decydują właściwie jego cechy osobowe i zdolności, a nie przywary związane z pochodzeniem z określonej grupy społecznej. W tych warunkach konieczne staje się odnalezienie metody pomagającej opisać zachowania ludzkie oraz determinan­ty je kształtujące. Zrozumienie jednostki może odbywać się nie tylko przez pryzmat jej czasu wolnego, ale także kierunków jego zagospodarowania.

Nowoczesność stawia przed jednostką całą gamę możliwości przeżywania własnego życia, ale równocześnie nie udziela wskazówek, które z nich powinno się wybrać. Jedną z takich możliwości jest styl życia. Jest on niewątpliwie dobrym czynnikiem poznaw­czym, pomagającym w opisywaniu ludzkich zachowań - przy przyjęciu założenia, że jest sposobem bycia jednostki w otaczającym świecie, a wyrażającym się jej działania­mi, zainteresowaniami oraz poglądami.³'¹ Można go także zdefiniować jako mniej lub bardziej zintegrowany zespół praktyk, które jednostka podejmuje nie tylko dlatego, że są użyteczne, ale także dlatego, że nadają materialny kształt poszczególnym narracjom tożsamościowym."

Styl jest czymś charakterystycznym i wyróżniającym. Mówiąc o stylu życia, można przytoczyć trzy kierunki podejścia do tego zjawiska. Słowo „styl" odnosi się do:

• formy jako przeciwieństwa substancji, sposobu jako przeciwieństwa treści

• stałości występowania formy

• pojęcia, które sugeruje, że formy składające się nań są na tyle spójne, że integrują się w określone wzory.³⁶

W obecnych warunkach społecznych każdy ma jakiś styl życia, i jest on w dodatku w istotnym sensie wymuszony. Style życia są zrutynizowanymi praktykami, odpowiada­jącymi między innymi różnym nawykom i przyzwyczajeniom, sposobom ubierania się, rytuałom zachowań, a także całokształtem spędzania czasu przez jednostkę. „Całościo­wych wzorców stylów życia jest oczywiście mniej niż różnorodnych opcji dostępnych przy podejmowaniu codziennych decyzji, a nawet długoterminowych decyzji strategicznych.

Ze stylem życia wiąże się zespół nawyków i orientacji, dzięki którym tworzy on pewną - ważną dla zachowania poczucia bezpieczeństwa (...)- całość, w obrębie której różne opcje tworzą mniej lub bardziej uporządkowany wzór. Osoba o jakimś określonym stylu życia doskonale widzi, że »nie przystają* do niej pewne opcje i niektórzy ludzie, z który­mi ma styczność. Co więcej, na wybór lub tworzenie stylów życia wpływa nacisk grupy i powszechność wzorów ról, jak również warunki socjoekonomiczne".³⁷

Warto zauważyć, że wielość wyborów stylów życia jest podyktowana przede wszyst­kim życiem w społeczeństwie zróżnicowanym, będącym wypadkową różnorodnych tra­dycji i norm. Jednostka ze swą wiedzą, zakorzeniona w otoczeniu społeczno-kulturowym, wzbogacająca swe „ja" poprzez wiele różnych oddziaływań dokonuje wyboru swego sty­lu życia spośród różnych dostępnych i społecznie rozpowszechnionych rodzajów.

Występuje także zjawisko pluralizacji stylów życia. Przez większą część dziejów ludzie żyli w ściśle zintegrowanych grupach zarówno przy pracy, wypoczynku, jak i w sytuacjach rodzinnych. W społeczeństwie współczesnym następuje rozluźnienie tych więzi, a środowiska, w których żyją jednostki, są bardziej zróżnicowane i podzie­lone. Należy zauważyć, że dominującym podziałem sfer, w których egzystuje jednost­ka, jest podział na sferę prywatną i publiczną. Każda z nich ma własne subpodziały

0 różnym stopniu zróżnicowania wewnętrznego. Style życia są więc powiązane z kon­kretnymi środowiskami i są ich wyrazem. Jak zauważa A. Giddens, wybór stylu życia jest często decyzją o przynależności do pewnych środowisk kosztem innych.³⁸ „Sposo­by działania jednostki w jednym kontekście mogą stać w sprzeczności z działaniami, które ta sama jednostka podejmuje w innych kontekstach. (...) [Są to] sektory stylu życia. Sektor stylu życia odnosi się do takiego przestrzenno-czasowego wycinka ca­łości działań jednostki, w obrębie którego podejmuje i realizuje w miarę konkretne

1 uporządkowane praktyki (...). Sektor stylu życia może na przykład obejmować spo­sób, w jaki jednostka spędza któryś wieczór w tygodniu albo weekendy w odróżnie­niu od innych dni tygodnia."³'

Styl życia obejmuje cały zakres i formy codziennych zachowań jednostek lub grup, specyficzny dla ich usytuowania społecznego. Manifestuje więc on położenie społeczne oraz zachowania postrzegane jako charakterystyczne dla tego położenia, a dzięki temu umożliwiające szeroko rozumianą społeczną lokalizację innych ludzi.⁴⁰ Tak rozumia­ny styl życia jest określeniem relatywnym, kładącym nacisk na te rodzaje zachowań, po których można poznać kogoś lub zdefiniować jego położenie społeczne (rozumiane jako na przykład przynależność pokoleniowa, przynależność do grupy zawodowej, wspólno­ty lokalnej czy też ideologicznej).

Styl życia jest także nośnikiem wzorów społecznych. Stanowią one względnie trwałe regularności zachowań, cechujące określone zbiorowości ludzkie. Można wyróżnić wzo­ry uznawane (idealne, pożądane dla danej zbiorowości reguły zachowań) oraz praktykowane (z reguły przestrzegane w społecznej praktyce).⁴¹

Styl życia jest kształtowany pod wpływem zróżnicowanych i zmieniających się wzorców kulturowych oraz standardów. Tak więc można stwierdzić, że styl życia wyraża się w trzech różnych sferach rze­czywistości, a mianowicie w:

• sferze światopoglądów, celów, dążeń życiowych potrzeb i aspiracji, możliwych jedy­nie do pośredniego obserwowania

• sferze obserwowanych zachowań i czynności

• sferze przedmiotów, które człowiek wybiera, tworzy bądź bezrefleksyjnie przejmuje, traktując je jako swe najbliższe środowisko życiowe.

Warto podkreślić, że styl życia ulega rozprzestrzenianiu w skali społecznej na pod­stawie mechanizmu naśladownictwa. Konkretny mechanizm przejęcia go przy danych dla jednostki lub grupy społecznej warunkach bytowania opiera się na imitacji i uległo­ści. Ważne dla stylu życia wartości przejmowane są bezrefleksyjnie i pośrednio, właśnie przez naśladownictwo postaw innych ludzi - członków własnych grup odniesienia, grup aspiracji - lub też uleganie wpływom przekazów medialnych.

Styl życia jest kategorią pojęciową integrującą punkty widzenia socjologii, psycho­logii i ekonomii, pozwala na całościowe spojrzenie na codzienne zachowania ludzkie.⁴² Czasami traktowany jest jako zbiór zachowań znaczących, gdyż właśnie w nim ujaw­niają się wolne wybory o charakterze kulturowym. Styl życia łączy w sobie trzy sfery rzeczywistości życia ludzkiego: świadomości, rutynowych czynności i ich odniesień podmiotowych.

Należy także zauważyć, że styl życia łączy się z wartościami uznawanymi przez jed­nostki lub grupy. W ujęciu C. Kluckhoma i R.K. Mertona „wartość jest uzewnętrznio­ną lub implikowaną, charakterystyczną dla jednostki lub grupy, koncepcją wskazanego zachowania (...), która wpływa na selekcje spośród dostępnych metod, środków i spo­sobów działania. Nie jest ona jedynie preferencją, która jest odczuwana i (lub) uważa­na za usprawiedliwioną"¹³.

Wartości grupują się w pewne uporządkowane ciągi, przy czym każda społeczność posiada konfiguracje wartości, przypisujących różną wagę poszczególnym zachowa­niom. Wartości te mają wpływ na kierunki zachowań, choć nie determinują ich w spo­sób absolutny.

Tak więc styl życia jest konstrukcją wielowymiarową, odnoszącą się do trzech grup problemowych:

1. Mikromechanizmów kształtowania się stylu życia (głównie o podłożu psychologicz­nym), takich jak wartości, potrzeby, motywacje, dążenia i percepcja. Są one odpo­wiedzialne za mechanizmy kształtowania i utrzymywania poczucia identyczności jednostek i grup. Do tej grupy problemów zaliczyć należy mechanizmy budowania i naśladowania wzorców o charakterze kulturowym.

2. Makrodeterminantów stylu życia, takich jak rozwój cywilizacyjny, wymiana infor­macji, edukacja jednostek i grup społecznych, informatyzacja i rozwój komunikacji

masowej, zjawiska rozprzestrzeniania się globalnych wzorców zachowań. Warto zauważyć, że mamy tu przytoczone zarówno czynniki, które powodują zmienność stylu życia, jak również te, które sprzyjają jego utrwaleniu.

3. Funkcjonalności stylu życia. Jest to przede wszystkim zagadnienie roli stylu ży­cia dla trwałości istnienia grupy, wpływu na integracje (bądź dezintegrację) jej członków. Ujmując w ten sposób kwestię stylu życia, można postawić pytanie, czy (i kiedy) styl życia jest tylko kategorią różnicującą grupy społeczne, czy także je hierarchizującą.

Na realizację stylu życia jednostka musi posiadać odpowiednie możliwości finan­sowe. Podłoże ekonomiczne gra tu rolę warunku niezbędnego, nie determinuje ono jednak reszty stylu życia, który jest tylko częściowo określony przez możliwości za­spokajania odczuwanych potrzeb, w większej zaś mierze - przez rodzaj potrzeb. Po­wyżej tzw. minimum statusowego dla danej grupy społecznej zaczyna się bowiem sfera wolnego wyboru o charakterze kulturowym, będąca domeną stylu życia. Wtedy też o odmienności wzorów zachowań, a w konsekwencji stylów życia, decydują przy­swojone wartości."

Należy się zgodzić z poglądem A. Jawłowskiej, że styl życia to zespół codziennych zachowań, który jako reakcje osobnicze na zmieniające się wymogi i warunki współ­czesnej człowiekowi cywilizacji, odnosi się do pojęcia zdrowia (rozumianego pozytyw­nie), a jako zachowania kulturowe - do funkcjonujących społecznie wzorców kultury.¹⁵ W zależności od stanu fizycznego i psychicznego jednostki, jej indywidualnej witalności i odporności dochodzi do różnych wyborów i w konsekwencji - sposobów zacho­wania. I choć, jak wskazano powyżej, styl życia zdaje się być kategorią grupową, to tak naprawdę punktem wyjścia jest człowiek stanowiący niepodzielną strukturę psychofi­zyczną. Jest on zdolny do dokonywania wyborów, do działania zgodnego z tymi wybo­rami, w ramach możliwości określonych warunkami i stosunkami społecznymi. Tak więc sam człowiek jest twórcą swego stylu życia, choć jego wybory zdeterminowane są przez warunki społeczne i wzory kulturowe. Podstawowym elementem jest tu mniej lub bardziej świadoma autokreacja. Styl życia determinowany jest przez organizm ludzki, często odnoszony jest do pojęcia zdrowia. Chodzi tu o pozytywne definicje zdrowia, od­wołujące się do takich elementów, jak dobre samopoczucie fizyczne i psychiczne, bądź do takich dynamicznych cech osobniczych, jak zdolność do pracy, satysfakcji społecz­nych i twórczego traktowania życia.

Styl życia ma swoje odniesienie do czasu jednostki. Przyjmując, że styl życia jest zwią­zany z zachowaniami, należy podkreślić przede wszystkim, że są one osadzone w rytmie czasowym jednostki (dobowym, miesięcznym, rocznym itp.). Po drugie zachowania jed­nostki, adekwatne do stylu życia, a właściwie ich realizacja, wymagają wygospodarowa­nia określonych zasobów czasu, czyli swoistego „ujęcia" go z „budżetu czasu". Nie można też pominąć kwestii substytucji zachowań związanych ze stylem życia w określonych in-terwałach czasowych (np. uprawianie różnych dyscyplin sportowych latem i zimą, ko­rzystanie z usług gastronomicznych czy też nabywanie żywności wygodnej itp.).

4.2.1. Styl przeżywania i organizowania czasu przez jednostkę

W literaturze podkreśla się fakt istnienia kategorii z pogranicza uwarunkowań psy­chologicznych i społecznych zachowań jednostki, a mianowicie stylu przeżywania i or­ganizowania czasu. Trudno jest znaleźć w języku polskim trafne określenie, oddające cały zakres pojęciowy angielskiego słowa „timestyle". Indywidualne style przeżywania czasu są związane z systemami oczekiwań jednostki, co do zasobów czasu wolnego, ich osiągania i zagospodarowania.

Rysunek 4.7. Zależności między stylami przeżywania i organizowania czasu a decyzjami związanymi z czasem wolnym jednostki RYS. 15

Źródło: Opracowanie M.Bombol, na podst.: J. Cotte, S. Ratneshwar, Timestyle and Leisure Decision, „Journal of Leisure Research" 2001, Vol. 33, No. 4, s. 398.

Według koncepcji J. Cotte'a i S. Ratnewara można w sposób modelowy scharaktery­zować wpływ poszczególnych typów przeżywania i organizowania czasu na decyzje do­tyczące czasu wolnego.⁴⁶ Jest to bowiem dziedzina, w której nawyki i zwyczaje jednostki, zweryfikowane przez oddziaływania społeczne, odgrywają rolę dominującą.⁴⁷ Zakłada się także, że jednostka posiada uporządkowane struktury poznawcze, specjalnie stwo­rzone dla zjawisk i wyborów związanych z czasem wolnym. Kategorie te powstają jako zbiory wynikowe, reprezentowanego przez jednostkę stylu przeżywania i organizowa­nia czasu.

W przypadku pojawienia się umownej, dostępnej „jednostki czasu wolnego" kierun­ki zagospodarowania (przeżywania) tego czasu są odzwierciedleniem hierarchizacji ce­lów jednostki, jakie mogą być osiągnięte w wyniku przyjętej drogi zagospodarowania czasu wolnego (relaks, nadrobienie zaległości, kontakty społeczne, samorealizacja itp.). Podejmowane decyzje odzwierciedlają także dychotomiczny sposób myślenia o czasie wolnym, a mianowicie, czy jest to czas dla jednostki, czy dla innych.

Należy zauważyć, że tematyka stylów przeżywania i organizowania czasu jest punktem zainteresowań wielu autorów. Przede wszystkim zainteresowania badawcze koncentrują się wokół typów aktywności czasu wolnego determinowanych określonym stylem."

Według hipotezy postawionej przez E.C. Hirschmana⁴⁹ jednostkowe przeżywanie i postrzeganie czasu jest pochodną jednostkowych doświadczeń, ograniczeń budżetem czasu, preferencji i zobowiązań zarówno wobec siebie, jak i innych. Z kolei M. Bargadaa konstatuje, że orientacja czasowa (na przeszłość, teraźniejszość lub przyszłość) jest podstawową determinantą stylu przeżywania i organizowania czasu przez jednostkę. Autorka twierdzi, że orientacje czasowe wpływają na wybór określonych czynności wy­konywanych w czasie wolnym.⁵⁰

Generalnie wyróżnia się cztery typy stylów przeżywania i organizowania czasu:

1. Zorientowany społecznie. Jest to styl, w którym myślenie o czasie jednostki opiera się na kategoriach czasu „dla siebie" lub czasu „dla innych". Wzbudzenie motywacji do kategoryzacji posiadanych zasobów czasu wolnego może być zarówno dobrowol­ne (gdy jednostka jest świadoma, że może spędzić swój wolny czas samodzielnie, bez żadnych społecznych zobowiązań) lub obligatoryjne (gdy np. „wypada" swój wolny czas z kimś spędzić).

2. Czasowy. Jest to styl, w którym znamienitą rolę pełni nastawienie jednostki do prze­szłości, teraźniejszości i przyszłości. W zależności od tego, czy mamy do czynienia z osobą najchętniej odnoszącą się do własnych wspomnień, żyjącą chwilą obecną czy też wybiegającą planami w przyszłość, można zaobserwować określone wybory ak­tywności czasu wolnego oraz samej filozofii podejścia do niego. Dużą rolę w ujaw­nianiu się tego stylu nadaje się uwarunkowaniom związanym z płcią (np. mężczyźni są bardziej zorientowani na przyszłość, a kobiety na teraźniejszość).⁵¹

3. Orientacja planistyczna, w której istotą jest sposób podejścia jednostki do plano­wanych czynności. Może mieć ona charakter analityczny (w którym szczegółowo planuje się sekwencje wykonania czynności w czasie z dokładnością minut w dobo­wym wymiarze czasu) bądź holistyczny, w którym dokonuje się spontanicznego za­gospodarowania pewnych bloków czasowych). Osoby o nastawieniu analitycznym

z reguły planują swój dzień z dokładnością co do 15-30 minut, a osoby o podejściu holistycznym planują swój czas w kategoriach czynności do zrobienia np. a w da­nym miesiącu.

4. Styl polichroniczny. Odzwierciedla on gotowość wykonywania wielu czynności w tym samym czasie (np. łączenia wizyty na siłowni ze spotkaniami towarzyskimi).

4.2.2. Styl życia a czas wolny w badaniach ilościowych i jakościowych

Jak wskazano powyżej, styl życia jest kategorią, która nie jest jednoznacznie zdefi­niowana. Pojęcie stylu życia jest bardzo często stosowane, ale niezbyt często definiowane. Często dopiero poprzez próbę określenia elementów składowych stylu życia dokonuje się sformułowania jego definicji. Styl życia jest przy tym pojęciem, które w dorobku so­cjologicznym konkurowało z kategoriami takimi jak: sposób życia, poziom życia, wzo­ry zachowań, wzory konsumpcji, wzory kultury, wartości i postawy lub funkcjonowało obok nich.

Styl życia podlegał wielorakim typologiom, przy zastosowaniu kryteriów ekonomicz­nych, społecznych i psychologicznych. „Przy bardziej skomplikowanych problemach ba­dawczych - a do nich należy życie codzienne ludzi - wskazane wydaje się posługiwanie kilkoma klasyfikacjami lub typologiami. Uzyskana w ten sposób »siatka klasyfikacyj-no-typologiczna« może pozwolić na adekwatną charakterystykę obiektu poprzez odnie­sienie do kilku jakościowych wymiarów."⁵²

Typologia stylów życia może odnosić się do:

• stylów życia jednostek (typologia psychospołeczna A. Sicińskiego)⁵³

• grup lub kategorii społecznych (typologia M. Czerwińskiego)⁵"¹

• społeczeństwa narodowego, w ramach którego obserwować można dynamiczne przemiany stylów życia i ich wyglądu z perspektywy historycznej lub pokoleniowej, np. zmiana polskich przedwojennych stylów życia, tj.: inteligenckiego, chłopskie­go i mieszczańskiego w powojenne: elitarny, wiejski i neomieszczański (typologia A. Jawłonowskiej i E. Mokrzyckiego)⁵⁵

• określonego kręgu kulturowego, ujęcie ponadnarodowe (np. kręg śródziemnomor­ski, oparty na zasadach etosu religijnego)⁵⁴.

Styl życia podlega różnego rodzaju kwantyfikacjom, przede wszystkim o charakte­rze jakościowym. Kategoria ta wykracza bowiem poza sferę warunków materialnych eg­zystencji, zachodząc na sferę życia psychicznego i społecznego jednostki. Pociąga to za sobą próby konstrukcji mierników wyrażających zachowania i wybory we wspomnianych strefach

.Wykorzystuje się tu przede wszystkim konfiguracje wartości społecznych charakterystyczne dla pewnych grup, osobowości, stylów życia oraz ich obieg. Najczę­ściej rozpoznania dokonuje się za pomocą ankiet lub pogłębionych wywiadów, w ramach których badani mają za zadanie uszeregowanie pewnych stwierdzeń w myśl swych in­dywidualnych preferencji i upodobań.

Najbardziej rozpowszechnionymi i najlepiej opisanymi w literaturze są metody ba­dawcze VALS (Yalues and Lifestyles), AIO (Activities, Interest, Opinion) oraz LOV (List ofYalue)⁵⁷.

Wydaje się, że najpopularniejszy jest podział dokonany przez A. Mitchella odnoszą­cy się do społeczeństwa amerykańskiego. Bazując na koncepcji D. Riesmana dotyczącej podziału jednostek na ludzi zewnątrzsterowalnych (podatnych na sygnały z otoczenia -mediów, grup rówieśniczych) i wewnątrzsterowalnych, autor w połowie lat 80. XX wie­ku podjął próbę socjologiczno-psychologicznej klasyfikacji społeczeństwa. W badaniach diagnozowano opinie w następujących dziedzinach: postawy i poglądy, hierarchia war­tości, preferencje dotyczące korzystania z mediów, zachowania w czasie wolnym, zacho­wania zakupowe, profile osobowości.

Wyróżniono następujące style życia:

• zdominowane potrzebami (ang. need-driven) - znalazły się tu osoby wegetujące (ang. survivors) skoncentrowane na zaspokajaniu z dnia na dzień podstawowych potrzeb oraz wiążące koniec z końcem (ang. sustainers) - skoncentrowanie na utrzymywa­niu i utrwalaniu osiąganych korzyści oraz na staraniach mających na celu polepsze­nie warunków życia

• zewnątrzsterowalne (ang. outer-directed) - należą tu przynależni (ang. belongers) skoncentrowani na akceptacji przez innych, na dopasowaniu i przynależeniu oraz współzawodnicy (ang. emulators) skoncentrowani na dorównywaniu innym (bogac­twem, sukcesem) i uwolnieniu się od powiązań lokalnych na rzecz szerszych kontak­tów, a także ludzie sukcesu (ang. achivers) skoncentrowani na sukcesie, przywództwie i władzy

• wewnątrzsterowalne, w tym postawy: „jesteśmy sobą" (ang. I-am-me) - skoncen­trowani na uwalnianiu się od reguł zewnątrzsterowalności na rzecz odkrywania własnego wnętrza; poszukiwacze doświadczeń (ang. experientals) - skoncentro­wani na życiu intensywnym, żywym, pełnym doznań, na poszerzaniu i pogłębia­niu doświadczenia wewnętrznego; wyrobieni społecznie (ang. societally conscious)

- skoncentrowani na problemach społecznych, a w szczególności na oddziaływaniu na niematerialną jakość życia

• zarówno zewnątrz-, jak i wewnątrzsterowalny: zintegrowani (ang. integratedś) skon­centrowani na spójnym łączeniu obu tych perspektyw.⁵⁸

Uzupełnieniem metody VALS jest metoda AIO, badająca za pomocą ankiety lub po­głębionych wywiadów określone dziedziny życia zestawione w tabeli 4.2.

RYS. 16, 16 A , 16 B

Formy aktywności	Zainteresowania	Opinie
praca hobby rozrywka wakacje przynależność do klubów i stowarzyszeń uprawiane sporty zwyczaje zakupowe	rodzina dom praca społeczeństwo rekreacja moda odżywianie się osiągnięcia zainteresowanie mediami	o sobie samym cele społeczne polityka gospodarka edukacja przyszłość kultura produkty i usługi

Tabela 4.2. Przekroje badawcze stylu życia konsumenta według metody AIO

Źródło: opracowanie M.Bombol na podstawie

1993, s. 238.

Duża przydatność aplikacyjna tej metody wynika stąd, że jej składowe szczegóło­wo określają poszczególne dziedziny stylu życia jednostki. Pozwalają na lepszą predyk-cję zachowań jednostki w przyszłości, na podstawie jej obecnego stanu. Wywodzi się to z założeń przyjętych przez P. Hustada i E. Pessemiera, którzy wskazują, że postawy są stanem poznawczym jednostki, będącym swoistym połączeniem dyspozycji do podej­mowania określonych działań pod wpływem określonych czynników.⁵⁹

W przypadku aktywności szczególny nacisk kładzie się na umiejętności jednostki odnoszące się do pogodzenia wykonywania różnego rodzaju czynności w określonych jednostkach czasu. Dotyczy to aktywności zawodowej, obligatoryjnych czynności dnia codziennego, pracy w gospodarstwie domowym czy też szeroko rozumianego wypo­czynku.⁶⁰

Metodyka AIO ukazuje profile stylu życia jako funkcje nawyków związanych zarów­no z pracą, jak i czasem wolnym.

Tak więc powyższa konstrukcja stylu życia zawiera całą gamę zmiennych odnoszą­cych się do sposobów, w jakie jednostki rozdysponowują swe dochody oraz zasoby czasu, zainteresowań, poprzez które aktywności są po części realizowane, oraz opinii, będą­cych przejawem stosunku do samego siebie i otaczającego świata.⁶¹

Metoda AIO była stosowana przez różnych badaczy pod różnym kątem widzenia (por. tab. 4.3.).

Tabela 4.3. Przykłady wykorzystania metody AIO przez poszczególnych badaczy
Autor/rok badania	Zakres badawczy	Główna efekty diagnostyczne
M.R.Crask(1981)	kompleksowa analiza AIO	zachowania na rynku usług turystycznych
G.Jackson(1974)	czas wolny	międzykulturowe studium czasu wolnego
E. Pessemier, M. Handelsman(1984)	zachowania jednostki	zróżnicowanie zagospodarowania czasu jednostki
ŁTeel, 0. Bearden T. Durand (1979)	rynek mass mediów	psychograficzne studium wyborów dokonywanych przez widzów i radiosłuchaczy
K.Villani(1975)	rynek mass mediów	styl życia, osobowość i zachowania telewidzów
R.G.Wahlers, MJ.Etzel(1985)	indywidualne uwarunkowania stylu życia	preferencje spędzania czasu wolnego w okresie urlopu

rences, demographics and magazine readership ofeach group, Journal of Travel Research" 1981, Vol. 20, No. 2, s. 29--34; G. Jackson, A preliminary biculturalstudy ofvalue orientation and leisure attitudes, „Journal of Leisure Research"

1974, Vol. 5, No. l, s. 10-22; E. Teel, O. Bearden, T. Durand, Psychographics of radio and television audience, „Journal

of Advertising Research" 1979, Vol. 19, No. l, s. 53-56; K. Yillani, Personality life-style and television viewing behawior, „Journal of Marketing Research" 1974, Vol. 2, No. 4, s. 432-439; R.G. Wahlers, M.J. Etzel, Yacatton preferences as a mani-

festation ofoptimal stimulation and lifestyle expirence, „Journal of Leisure Research" 1985, Vol. 17, No. 4, s. 283-295.

Większość z ukazanych wyżej kategorii nie znajduje swego odzwierciedlenia w mia­rach ilościowych, stąd ich duże walory poznawczo-diagnostyczne. Z kolei za pomocą me­tody LOV uzyskuje się dane dotyczące wartości jednostek. Z reguły są one grupowane w trzech głównych kategoriach: wartości indywidualnych (samorealizacja, zadowole­nie, szacunek wśród innych, poczucie sukcesu, poszanowanie własnej osoby), wartości zorientowanych na świat zewnętrzny (poczucie przynależności, poszanowanie innych, poczucie bezpieczeństwa) oraz wartości związanych z interakcjami interpersonalnymi (radości z życia, relacje z innymi członkami zbiorowości).⁶²

W polskiej praktyce także stosuje się metody mające na celu zdiagnozowanie zary­su wartości wyznawanych przez jednostki i poszczególne grupy społeczne. Prowadzo­ne systematycznie przez GfK Polonia badania wskazują na kształtowanie się systemów i hierarchii wartości w przekrojach społeczno-demograficznych i w dynamicznym uję­ciu czasowym. Prezentowana poniżej lista jest częścią większego programu badawczego nt: Style życia w Polsce i bazuje na metodologii Badania stylów życia GfK Groups.

Badanie Style życia w Polsce analizuje wzorce zachowań, filozofię życiową, motywa­cje oraz warunki mieszkaniowe, tworząc typologie, które są charakterystyczne dla róż­nych grup społecznych. Pozwala dokładnie wyszczególnić wszelakie podziały i kategorie, umieszczając jednostki ze względu na związki między postawami, markami, wizerunka­mi, komunikatami itp. W ogromnym stopniu wzbogaca dane socjodemograficzne, które niejednokrotnie nie wystarczają na dokładne wskazanie i opis ludzkich zachowań i po­staw. W tym właśnie aspekcie badanie Style życia w Polsce różni się od innych, wcześniej

Tabela 4.4. Lista przeciwstawnych wartości używanych w badaniach stylu życia stworzona przez GfK Polonia
Żyj spokojnie.		Idź przez życie, walcząc.
Pozostań w domu.		Odkrywaj świat.
Bądź wierny swoim przekonaniom.		Dostosowuj się do zmieniającego się świata.
Bądź sobą.		Żyj tak jak inni.
Współpracuj, dogaduj się z innymi.		Wydawaj i przyjmuj polecenia.
Przestrzegaj reguł.		Chodź swoimi drogami.
Najważniejszy jest powrót do natury.		Najważniejszy jest postęp nauki.
Szukaj zmiany.		Nie odstępuj od swoich przyzwyczajeń.
Rozwijaj swoją osobowość.		Zarabiaj jak najwięcej pieniędzy.
Wzbogacaj swoje doświadczenia seksualne.		Zachowaj umiar.
Walcz o sukces zawodowy.		Znajdź spokojną pracę.
Korzystaj z życia.		Myśl najpierw o obowiązkach, a potem o przyjemnościach.
Kobiety powinny pracować zawodowo.		Kobiety powinny zostać w domu.
Ufaj Bogu.		Ufaj człowiekowi.
Bądź dumny z sukcesów.		Pozostań skromny.
Troszcz się o swoje zdrowie.		Nie martw się tym, co będzie jutro.
Samodzielnie osiągaj swoje cele, nie myśląc o innych.		Aby coś osiągnąć, polegaj na ludziach takich jak ty.
Żyj poza społeczeństwem, z ludźmi takimi jak Ty.		Nie da się żyć bez wielkiego ogólnospołecznego celu.
Zachęcaj do dialogu i porozumienia.		Najsilniejszy musi narzucać swój punkt widzenia.
Coraz bardziej będzie nam potrzebny rozsądek i zasady moralne.		Aby życie stało się łatwiejsze, będziemy potrzebować coraz więcej komfortu i dóbr materialnych.
Każdy powinien sam wyrażać swoje opinie.		Trzeba zaufać tym, którzy nas reprezentują.
W przyszłości technologia uczyni życie łatwiejszym.		Technologia może łatwo ograniczyć wolność jednostki.
Powinniśmy kontrolować pokazywanie przemocy w mediach.		Media mogą pokazywać wszystko, cenzura jest niepotrzebna.
Powinniśmy robić, co w naszej mocy, aby poprawić nasz wygląd fizyczny.		Musimy akceptować nasz wygląd fizyczny.
W przyszłości powinno być mniej reguł i ograniczeń.		Potrzeba nam więcej reguł dotyczących dobrego prowadzenia się.
Nie podejmuj ryzyka - unikniesz problemów.		Podejmowanie ryzyka czyni życie znacznie ciekawszym.
Nie szokuj, bądź dyskretny.		Bądź oryginalny, podkreślaj swoją osobowość.
Szukaj porozumienia i zgody, unikaj problemów.		Różnice i sprzeczności przyśpieszają zmiany.
Powróćmy do odwiecznych i powszechnych reguł moralnych.		Stwórzmy nowe zasady moralne na miarę XXI wieku.
W nic już nie można wierzyć: ideologie polityczne i religie okazały się nieskuteczne.		Ideały zawsze będą potrzebne, bez względu na to, jakie są.
Powinno się popierać prywatyzację i konkurencję w gospodarce.		Państwo powinno szukać rozwiązań w sytuacjach kryzysu.
Zarówno ludzie, jak i idee powinni mieć możliwość swobodnego przemieszczania się.		Tożsamość narodowa musi być chroniona nade wszystko.
W przyszłości ochrona środowiska powinna zyskać w naszym kraju pierwszeństwo.		W tej chwili są rzeczy ważniejsze niż ochrona środowiska naturalnego.
Źródło: Materiały GfK Polonia.

realizowanych badań. Opiera się ono na wzorcach zachowań charakteryzujących daną grupę społeczną z jakościowego punktu widzenia.

rozczarowanie

ambicja bierność

nadzieja

Rysunek 4.8. Mapa stylów życia według danych GfK Polonia RYS 17

Źródło: Materiały GfK Polonia

Badanie tego typu cechuje bardzo jakościowe nastawienie na zrozumienie jednost­ki. Umożliwia szerokie spojrzenie na postawy, przekonania i zwyczaje, wartości osobiste i społeczne, zachowania konsumenckie, oczekiwania oraz aspekty socjodemograficz-ne. Ukazanie kombinacji tych systemów wartości i przekonań zwiększa ich możliwo­ści aplikacji." Uzyskane dane pozwalają scharakteryzować grupy społeczne za pomocą mapy, na której graficznie rozmieszczone byłyby różne cechy i mentalności. Taka mapa pozwala na uporządkowanie stylów życia w postaci struktury socjologicznej. Diagram matematyczny, który powstaje w wyniku analizy korespondencji jest podobny do mapy geograficznej, na której poszczególne style życia są zgrupowane w jednorodne katego­rie lub przeciwstawione sobie zgodnie z tym, co je łączy bądź dzieli. Mapę dzieloną dwie osie orientujące ją w następujący sposób: północ jako „rozczarowanie", południe jako „nadzieja", zachód jako „ambicja" oraz wschód jako „bierność" (por. rys. 4.8). Na pod­stawie tak skonstruowanej mapy można dokładnie i czytelnie opisać umiejscowionych na niej respondentów wraz ze wszystkimi ich charakterystycznymi cechami. Posłu­gując się pojęciem rozczarowania, autorzy badania wskazują na występowanie postaw zniechęcenia i niepolegania na innych, a czasami nawet na sobie. U jednostek z takim punktem widzenia często występuje głęboko zakorzeniony strach przed przyszłością. Postawy nadziei dotyczą osób o zakorzenionej wierze w państwo, postęp i wolny rynek. Postawy związane z ambicją odzwierciedlają walkę o sukces, skłonność do

podejmowania ryzyka, chęć parcia do przodu oraz gotowość podejmowania różnych wyzwań w każdym momencie.

Ostatnia postawa dotyczy bierności i charakteryzuje tę część populacji, która jest niechętna zmianom, trzyma się swoich przyzwyczajeń, odmawia podejmowania ryzy­ka. Jest to pragnienie, aby wieść życie nie zakłócane przez świat zewnętrzny.

Na podstawie wyników badań nad stylami życia w Polsce można wyróżnić pięć na­stępujących grup:

1. Zdobywcy - stanowią 13% populacji. Są to osoby w większości poniżej 40 roku ży­cia, żyjący samotnie lub w związkach. Zamieszkują miasta, nie odbiegają od śred­niej pod względem dochodów i wielkości rodziny. Jeżeli chodzi o cechy osobowości, to należy zauważyć, że unikają myślenia o jutrze. Dominującą postawą życiową jest dynamizm, zwłaszcza w podejmowaniu wyzwań oraz dążenie do osiągnięcia suk­cesu zawodowego. Pragną osiągnąć sukces i się nim pochwalić. Są uznawani za tzw. dusze i motory społeczeństwa. Reprezentowani są zarówno przez sceptycznych mate­rialistów, jak i tych o bardziej idealistycznym podejściu - odpowiednio reprezentują wartości od tradycyjnych po modernistyczne. Jednakże wychowanie i wykształcenie powoduje ich rozdarcie między powrotem do wartości tradycyjnych a chęcią pozna­nia nieznanego. Interesują się nowościami, mają tendencje do kosmopolityzmu. Nie zdobyli jeszcze wszystkiego, czego pragnęli, ale też nie obawiają się nagłych zmian. W grupie tej istnieją zarówno purytanie, tradycjonaliści, jak i poszukiwacze przy­jemności i nowych wrażeń. Grupa ta wykazuje zaangażowanie w czas teraźniejszy, a także w przyszłość. Członkowie głoszą poglądy, że obecnie nie trzeba robić oszczęd­ności na ciężkie czasy. Uważają, że aktualne dochody ich gospodarstw domowych wystarczają na pokrycie potrzeb życiowych.

2. Pionierzy - stanowią 31,3% populacji. Są to osoby dobrze sytuowane, o dobrej sytuacji dochodowej (powyżej średniej), zamieszkujące miasta. Ż demograficznego punktu widzenia należy zauważyć, że do grupy tej należą osoby młode, dynamiczne, gotowe do podejmowania ryzyka głównie studenci, młode osoby żyjące samotnie lub głowy rodziny. Pionierzy dążą do sukcesu, który ma zapewnić dostatnie życie. Jednakże • nie są przesadnymi materialistami. Dążą do rozszerzania swych horyzontów, pra­gną także potwierdzać siebie poprzez oryginalność, lecz nie ostentacyjną. Odznacza­ją się ciekawością świata. To zwolennicy postępu i zmian, zorientowani na ochronę środowiska i przeciwnicy zaawansowanej technologii. Pragną wieść zrównoważo­ne życie. W trudnej sytuacji nie wahaliby się zwrócić o wsparcie finansowe do wła­snej rodziny (nie obawiają się niepewnej sytuacji finansowej). Pionierzy uważają, że obecny dochód ich rodziny wystarcza na pokrycie wydatków na życie. Ważną cechą wyróżniającą pionierów jest pogląd, że zdobyli już wszystko, co chcieli.

3. Elita - stanowi 8,8% populacji. Są to osoby młode lub w średnim wieku - pracowni­cy umysłowi, menedżerowie, przede wszystkim mieszkańcy dużych miast. To osoby o wysokim dochodzie i bardzo dobrej sytuacji materialnej. Grupę tę stanowią ide­aliści, potrzebujący celu i większej pewności, równowagi i harmonii w swoim życiu. Wykazują gotowość do odkrywania siebie na nowo. Mają poczucie obowiązku i so­lidarności, nie są za bardzo zorientowani na zdobywanie dóbr materialnych. Pragną wieść dostatnie życie, być oryginalni i kreatywni, ale z drugiej strony - nie są nazbyt ostentacyjni. Dominujące postawy to zarówno dynamizm, jak i postawa konformistyczna, raczej bierna. W części są bardziej postępowi, poszukują nowego stylu życia, po części zaś trzymają się tradycji i wartości konserwatywnych. Uważają, że obecne dochody ich gospodarstw domowych wystarczają na ich wydatki bieżące, a oszczę­dzanie nie jest niezbędne.

4. Tradycjonaliści - stanowią 28,5%. Są to w głównej mierze osoby powyżej 50 lat, posia­dający niskie dochody niewykwalifikowani robotnicy, rolnicy oraz emeryci. Zamiesz­kują wsie i małe miasteczka. Tradyqonaliści w swych zachowaniach preferują utarte ścieżki. Biernie akceptując swój los, najbardziej cenią spokojne życie. Cechą charakte­rystyczną tej grupy jest poczucie obowiązku i solidarności. W swych postawach bywają purytańscy. Są wierni swoim przekonaniom, mają wysokie morale. Nie są materialista­mi. Trzymając się bardzo tradycyjnych wartości, odmawiają podejmowania ryzyka.

5. Nieprzystosowani - stanowią 18,3%. To kobiety i mężczyźni powyżej 50 lat, żyjący w dużych rodzinach, ogólnie marginalizowani mieszkańcy wsi i miast. To robotnicy lub emeryci o niskich dochodach. Ich dominującą postawą jest obawa przed różnymi wymiarami życia - zarówno przed teraźniejszością, jak i przyszłością. Nieprzysto­sowanych cechuje bierność oraz obawa przed podejmowaniem ryzyka. To zaabsor­bowani sobą materialiści. Pieniądze są dla nich nie tylko powodem do życia, ale też pozwalają zapomnieć o jego problemach. Ta postawa jest najlepiej widoczna w nie­ustannie odczuwanej potrzebie komfortu.

Rysunek 4.9. Mapa stylów życia dla Polski (2003 r.)

Źródło: Jak w rys. 4.8. RYS 17

Rozkłady cech i postaw poszczególnych socjostylów pozwalają na odniesienie ich do wcześniej przytoczonych wymiarów tj.: nadziei, ambicji, bierności i aktywności. Rysunek 4.9 obrazuje rozłożenie poszczególnych typów stylów życia na mapie postaw. Wyraźnie można zaobserwować swoiste polaryzacje postaw. Z jednej strony idzie ona w kierunku

ambicji i nadziei (pionierzy, elita, po części zdobywcy), z drugiej zaś w kierunku bier­ności (tradycjonaliści z położeniem akcentów na nadzieje oraz nieprzystosowani z do­minacja rezygnacji).

Z uzyskanych danych można wnioskować o znaczeniu i organizacji czasu wolnego według stylów życia. Pionierzy i zdobywcy cenią sobie odizolowanie czasu wolnego prze­znaczanego na wypoczynek, a także znajdują codziennie parę chwil dla siebie. Dwie gru­py stylów życia charakteryzuje brak umiejętności zarządzania własnym czasem, a jedna nie ma wypracowanego nawyku zaplanowania przez siebie czasu. Tylko tradycjonaliści uznają, że mają wystarczające zasoby czasu wolnego - zdobywcy, pionierzy oraz elita są natomiast ubogie w czas. Wyraźnie można zauważyć powiązanie pomiędzy statusem materialnym a zasobami czasu - grupy uboższe i bardziej zachowawcze mają go więcej w porównaniu z dynamicznymi i zamożniejszymi.

Tabela 4.5. Relacje pomiędzy stylami życia a zasobami i rozdysponowaniem czasu

RYS. 18

Typ stylu życia	Stosunek do czasu wolnego
Zdobywcy	wyodrębniają czas wolny na odpoczynek; codziennie mają trochę czasu tylko dla siebie, mają kłopoty z zarządzaniem własnym czasem, nie umieją dobrze planować swych zajęć
Pionierzy	wyodrębniają czas wolny na odpoczynek; każdego dnia mają chwile tylko dla siebie; uważają, że mają za mało czasu na odpoczynek i rozrywkę, żyją w ciągłym pośpiechu
Elita	uważają, że nie mają wystarczająco dużej ilości wolnego czasu; mają kłopoty z planowaniem własnego rozkładu zajęć, są skłonni do zwiększenia wydatków na podróże i wakacje
Tradycjonaliści	mają mnóstwo wolnego czasu
Nieprzystosowani	nie mają rozwiniętych umiejętności planowania swych zajęć (zarządzania czasem)

Jak wcześniej zauważono, istotną kwestią przejawiania się stylu życia są codzienne zachowania jednostek. Sprowadzić je można do kilku istotnych bloków zachowań, po­zwalających na zaobserwowanie zależności pomiędzy częstotliwością podejmowanych działań a cechami społeczno-demograficznymi jednostek. W ramach badań prowadzo­nych przez IqS Quant" można wyróżnić następujące moduły:

• czynności prodomowe - przygotowanie posiłków, gotowanie, pieczenie ciasta

• szeroko rozumiane czytelnictwo magazynów, codziennych gazet, książek

• korzystanie z usług związanych z pielęgnacją zdrowia i urody

• podróżowanie w celach prywatnych i służbowych

. zachowania społeczne w postaci spotkań, podtrzymywania więzi rodzinnej

• indywidualna rozrywka - gry, rozwiązywanie krzyżówek, oglądanie filmów na wi­deo lub DVD

• uczestniczenie w życiu kulturalnym - kino, teatr, koncerty, zabawy w klubach i dys­kotekach

• czynna rekreacja -uprawianie różnych dyscyplin sportowych, weekendowe „wypa­dy" za miasto, spacery.

Każdy z powyższych modułów pozwala na uchwycenie szczegółowych aspektów za­chowań, z podziałem na częstotliwość ich wykonywania. Diagnozowane w ramach ba­dania IqS Quant moduły aktywności dotyczyły rocznej perspektywy, w związku z czym respondenci mogli opisać poszczególne czynności z podziałem na następujące często­tliwości ich wykonania: nigdy, raz w roku, kilka razy w roku, raz w miesiącu, kilka razy w miesiącu, raz w tygodniu, prawie codziennie. Tak szeroka skala możliwości odpowie­dzi podyktowana została uniwersalizacją kwestionariusza badań, choć w odniesieniu do poszczególnych modułów może wydawać się mało przydatna. Dlatego też przyjęto su­biektywne kryterium analityczne, jakim jest wskazanie na różnice w zachowaniach (np. codzienne zachowania żywieniowe czy też dotyczące czytelnictwa). Analiza zachowań na rynkach usługowych ujęta jest z kolei w perspektywie miesięcznej. Niewątpliwym walo­rem poznawczym wspomnianego badania jest możliwość porównania zachowań będą­cych przejawami reprezentowanych stylów życia w czterech grupach dochodowych (ze względu na dochód osobisty), a mianowicie: I - dochód do 999 zł, II - od 1000 do 1499 zł, III - od 1500 do 1999 zł i IV - powyżej 2000 złotych miesięcznie.

Zaproponowane rozróżnienie zachowań jest także przyczynkiem do identyfikacji kierunków aktywności w czasie wolnym. Wiele z nich to przede wszystkim zachowa­nia wypełniające czas po uwolnieniu się od obowiązków pracy i obowiązków domowych. Jednakże na przykład zachowania żywieniowe wskazują na skłonność do wykonywa­nia własnoręcznego (osobistego typowych czynności domowych, bez wątpienia czaso­chłonnych, a więc zmniejszających zasoby czasu). Powiązanie poszczególnych zachowań z przynależnością do jednej z czterech grup dochodowych jest próbą odnalezienia przy­czyn różnorodnych typów zachowań w czasie wolnym jednostek.

Na podstawie rozkładów odpowiedzi należy zauważyć, że blisko połowa ankieto­wanych wskazywała na codzienne przygotowywanie posiłków w domu, choć im niższy był poziom dochodu, tym odsetek badanych wzrastał (56% osób z dochodem poniżej 999 zł i 42% osób z dochodem powyżej 2000 zł). Podobna prawidłowość dotyczyła czaso­chłonnej czynności, jak pieczenie ciasta - co najmniej raz w miesiącu robiła je ponad Vs ankietowanych, choć w tym przypadku nie zanotowano istotnych różnic wynikających z przynależności do grupy dochodowej. Miała za to ona zasadnicze znaczenie w przy­padku spożywania ciepłych posiłków poza domem (w barach, restauracjach itp.). Blisko Vs badanych korzystała z tej formy co najmniej raz w miesiącu, przy czym wskazało tak 12% osób z pierwszej grupy dochodowej, 15% - z III i aż 30% z najwyższej grupy docho­dowej. Codzienne zachowania żywieniowe badanej zbiorowości ilustruje rysunek 4.10.

Drugą ważną grupą zachowań są zachowania czytelnicze. Wśród badanej populacji Vs w ogóle nie sięga po prasę codzienną i kolorowe czasopisma, a po książki nie sięga Vs ankietowanych, przy czym widać, że dominują wśród nich osoby z pierwszych dwóch grup dochodowych. Przy wzroście stopnia zamożności wyraźnie zwiększa się częstotli-

Rysunek 4.10. Zachowania żywieniowe jako element stylu życia w przekroju dochodowym według badania IqS Quant Style życia polskich konsumentów 2003 (częstotliwość: raz w tygodniu) w % uzyskanych odpowiedzi

Źródło: Opracowanie własne na podst.: Style życia polskich konsumentów 2003, badanie przeprowadzone przez Iqs Quant na 1600-osobowej próbie osób powyżej 15 roku życia.

wość zachowań czytelniczych - na przykład prawie codziennie gazety czyta 9,7% osób o dochodzie do 999 zł i 30% osób o dochodzie powyżej 2000 zł (por. rys. 4.11).

do 999 1000-1499 1500-1999 pow. 2000

Q czasopisma kolorowe • gazeta D książka

Rysunek 4.11. Zachowania czytelnicze jako element stylu życia w przekroju dochodowym według badania IqS Quant Style życia polskich konsumentów 2003 (częstotliwość: prawie codziennie) w % uzyskanych odpowiedzi

Źródło: Jak w rys. 4.10.

Podobne zależności dotyczą pewnych zachowań związanych z robieniem zakupów. Dokonywanie ich po godzinie dwudziestej co najmniej raz w miesiącu deklaruje 32% badanych (przedstawiciele I grupy dochodowej - 23%, II - 24%, III - 31%, a IV - 41%). Zakupy w niedziele przynajmniej raz w miesiącu dokonywane są z kolei przez blisko 60% najzamożniejszych respondentów.142

W przypadku korzystania z usług o charakterze bytowym warto zauważyć jedno­znaczne powiązanie pomiędzy częstotliwością korzystania z usług fryzjerskich, kosme­tycznych czy też dentystycznych a stopniem zamożności respondenta (por. rys. 4.12). Choć najwięcej ankietowanych wskazało na odwiedzanie zakładów świadczących po­wyższe usługi kilka razy w roku (40% - fryzjer, 30% - kosmetyczka), to w przypadku najzamożniejszych respondentów Vs chodziła kilka razy w miesiącu do fryzjera.

do 999 1000-1499 1500-1999 pow.2000

S kosmetyczka • dentysta D farbowanie włosów D fryzjer

Rysunek 4.12. Zachowania związane z korzystaniem z usług jako element stylu życia

w przekroju dochodowym według badania IqS Quant Style życia polskich konsumentów 2003 (częstotliwość: raz w miesiącu) w % uzyskanych odpowiedzi

Źródło: Jak w rys. 4.10.

Kolejnym istotnym wymiarem zachowań są różnego typu podróże. Z otrzymanych danych wynika, że w ciągu diagnozowanego czasu 97,1% ankietowanych nie podró­żowała samolotem, 60,6% pociągiem na dystansie powyżej 100 km, a 41,4% nie odby­ło dłuższej podróży samochodem. Co ciekawe, rozkłady odpowiedzi nie różnicują się z punktu widzenia stanu zamożności, z wyjątkiem podróży samochodem. Kilka razy w roku odbywa ją 30% badanych, jednakże tylko 16,5% z I grupy dochodowej, a blisko 49% z IV. Z tej też grupy pochodziła większość osób wyjeżdżających za granicę w ce­lach służbowych lub naukowych - co dwudziesty badany wyjeżdżał przynajmniej raz w roku (z I grupy deklarowało tylko 2%).

Styl życia to także zachowania związane z uczestniczeniem w życiu kulturalnym. Otrzymane dane wskazują na bardzo silny wpływ czynnika dochodowego na aktyw­ności tego rodzaju. Po pierwsze należy podkreślić, że w ciągu jednego roku wśród osób należących do I grupy dochodowej 90% nie było w teatrze, 80% - w kinie, 88% - na kon­cercie muzyki rozrywkowej i blisko 97% - na koncercie muzyki poważnej. Wskazania dotyczące korzystania przynajmniej raz w roku z przytoczonych usług kultury kształ­towały się na poziomie 2-3%. W przypadku wzrostu zamożności obserwuje się także rosnącą częstotliwość korzystania z tego rodzaju rozrywki (por. rys. 4.13). Najpopular­niejszym sposobem korzystania z dóbr kultury jest kino - kilka razy w roku odwiedza je blisko Vs badanych (za to ponad 25% osób z IV grupy dochodowej).

do 999 1000-1499 1500-1999 pow.2000

a koncert muzyki klasycznej • teatr dzwiedzanie muzeum dklub nocny • dyskoteka a koncert muzyki rozrywkowej • kino

Rysunek 4.13. Zachowania związane z korzystaniem z usług kulturalnych jako element stylu życia w przekroju dochodowym według badania IqS Quant Style życia polskich konsumentów 2003 (częstotliwość: kilka razy w roku) w % uzyskanych odpowiedzi

Źródto: Jakw rys. 4.10.

Rysunek 4.14. Zachowania związane z aktywna rekreacją jako element stylu życia

Warto także zwrócić uwagę na aktywną rekreację badanej zbiorowości. Niestety nie otrzymano satysfakcjonujących wyników z punktu zdrowego trybu życia. Jak wynika z otrzymanych odpowiedzi, uprawianie aktywnego wypoczynku należy do najmniej re­gularnych zachowań. Na regularne - co najmniej raz tygodniu - korzystanie z siłowni, bieganie, ćwiczenia wzmagające kondycję wskazuje około 1% badanych, raz na miesiąc niewiele więcej - 2-3% (por. rys. 4.14). Z wyjątkiem korzystania z siłowni nie obserwu­je się wpływu zasobności materialnej na wybraną formę regularnej rekreacji.

w przekroju dochodowym według badania IqS Quant Style życia polskich konsumentów 2003 (częstotliwość: kilka razy w miesiącu) w % uzyskanych odpowiedzi

Źródło: Jak w rys. 4.10.144

4. Czas wolny jako element kapitału społecznego

sry poziom wskazań co do częstotliwości uprawiania sportów dotyczył wskazań „kilka razy w roku" i obejmował takie dyscypliny, jak: pływanie - 16,3% (8,9% z I grupy do­chodowej i 23% z IV), jazda na rowerze - 13% (9,7% z I grupy dochodowej i 18% z IV), łowienie ryb - 6,1% - w tym wypadku nie widać wyraźnego zróżnicowania ze względu na grupę dochodową. Na uwagę zasługuje, że co piąty ankietowany kilka razy w roku tańczy, a 5% z grupy najzamożniejszej tańczy co najmniej raz w tygodniu.

4.3. Tworzenie czasu wolnego poprzez skracanie czasu pracy

Ilość czasu wolnego jest przede wszystkim silnie skorelowana z długością czasu pra­cy. Należy jednak pamiętać, że czas wolny jest zaledwie częścią czasu po pracy, a uzy­skane nadwyżki mogą zostać zamienione na przykład w czas pracy w gospodarstwie domowym. Czasem pracy w świetle prawa jest czas, w którym pracownik pozostaje do dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym do wy­konywania pracy.

W Polsce zgodnie z kodeksem pracy⁶⁵ czas pracy nie może przekraczać 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w 5-dniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozli­czeniowym, nieprzekraczającym 4 miesięcy. Jeżeli jest to uzasadnione rodzajem pracy lub jej organizacją, to:

1. Mogą być stosowane rozkłady pracy, w których dopuszcza się przedłużenie wymia­ru czasu pracy do 12 godzin na dobę. W tych rozkładach czas pracy nie może prze­kraczać przeciętnie 40 godzin na tydzień w przyjętym okresie rozliczeniowym.

2. Może być wprowadzony system przerywanego czasu pracy według z góry ustalo­nego rozkładu przewidującego nie więcej niż jedną przerwę w pracy w ciągu doby, trwającą nie dłużej niż 5 godzin. Przerwy nie wlicza się do czasu pracy, jednak za czas tej przerwy pracownikowi przysługuje prawo do wynagrodzenia w wysokości połowy wynagrodzenia należnego za czas postoju.

Pracę wykonywaną ponad normy ustalone zgodnie z przepisami kodeksu rozlicza się w wymiarze godzin nadliczbowych. Praca taka jest dopuszczalna tylko w razie ko­nieczności prowadzenia akcji ratowniczej dla ochrony życia i zdrowia ludzkiego albo dla ochrony mienia lub usunięcia awarii czy szczególnych potrzeb pracodawcy.⁶⁶

Dane empiryczne uzyskiwane odnośnie do czasu pracy należy porównać z dany­mi międzynarodowych. Wiele instytucji zajmuje się tego typu statystykami, uwzględ­niającymi ujednolicone sposoby liczenia. W dalszej części pracy zamieszczone zostaną różnorodne dane podlegające kompletowaniu według powyższej zasady. Będą to dane empiryczne z terytorium Europy, przy przyjęciu założenia o dużej jednorodności geo­graficznej, kulturowej i społecznej, choć niekiedy dużej rozbieżności ekonomicznej.

Najistotniejszą pozycję w dobowym rozkładzie godzin osób dorosłych stanowi czas pracy. Biorąc pod uwagę kraje europejskie, można zauważyć, że ustawodawcy ogranicza­ją z góry ilość godzin, które tygodniowo może przepracować pracownik. Górna granica

⁶⁵ Kodeks pracy, DzU z 1998 r., nr 21 póz. 94, z późn. zm„ art. 128-129.

⁶⁶ Szczegółowe dane dotyczące czasu pracy zamieszczono w rozdziale piątym.

4.3. Tworzenie czasu wolnego poprzez skracanie czasu pracy

pełnego zatrudnienia wynosi 48 godzin tygodniowo - tak jest na Cyprze, w Danii, we Francji, w Niemczech, w Grecji, na Węgrzech, w Irlandii, we Włoszech, w Luksembur­gu, w Holandii, w Portugalii, w Rumunii oraz w Wielkiej Brytanii. Czterdziestogodzinny tydzień pracy jest dopuszczony w Austrii, Estonii, Finlandii, na Litwie, w Norwegii, Polsce, Słowacji, Słowenii, Hiszpanii i Szwecji, a 38-godzinny w Belgii. Istnieją także sta­tutowe ograniczenia dobowej liczby godzin pracy⁶⁷ (por. tab. 4.6).

Tabela 4.6. Dopuszczalny dobowy czas pracy w krajach europejskich

Liczba dopuszczalnych godzin	Kraj
13 godzin pracy na dobę	Cypr, Dania, Irlandia, Włochy, Grecja, Wielka Brytania
12,5 godzin pracy na dobę	Malta
12 godzin pracy na dobę	Węgry
10 godzin pracy na dobę	Austria, Francja, Luksemburg, Portugalia, Słowenia
9 godzin pracy na dobę	Holandia, Norwegia, Hiszpania
8 godzin pracy na dobę	Belgia, Bułgaria, Estonia, Finlandia, Niemcy, Litwa, Polska, Rumunia

Źródło: Opracowanie własne na podst.: European Industrial Relation Óbservatory 2004, European Foundation for the Improvement of Living and Working Condition.

Niezwykle istotną kwestią dla kształtowania się zasobów czasu wolnego jest ilość fak­tycznie przepracowanych godzin, zarówno w skali tygodnia, jak i roku. Biorąc pod uwagę dane za rok 2003 (por. tab. 4.7), należy zauważyć, że wśród analizowanych 26 krajów euro­pejskich średnia godzin przepracowanych przez pracownika kształtowała się na poziomie 38,6 godziny, co jest wartością nieco niższą dla przeciętnej dla krajów Unii Europejskiej sprzed procesu rozszerzenia w 2004 r. Na tym de Polska znajduje się w grupie państw o najwyższej liczbie przepracowanych godzin - 40, najkrócej pracują zaś Francuzi - 35 godzin. Polscy pra­cownicy (podobnie jak Norwedzy, Belgowie, Niemcy) wbrew obiegowym opiniom posiadają mniej od przeciętnej europejskiej ustawowych wolnych dni od pracy - 10, gdy na przykład 15 dni mają Cypryjczycy, po 14 dni - Hiszpanie i mieszkańcy Malty, a 13 dni - Bułgarzy, Sło­weńcy i Słowacy. Biorąc pod uwagę ilość faktycznie przepracowanych godzin w ciągu roku (otrzymaną przez różnicę między całkowitą liczbą godzin pracy w roku a liczbą godzin przy­padających na dni urlopu oraz dni ustawowo wolne od pracy), polscy pracownicy rocznie poświęcają pracy blisko 6% czasu więcej w stosunku do średniej w analizowanych krajach i o 8% więcej czasu niż w krajach Unii przed jej rozszerzeniem.

Warto zauważyć, że w Polsce w ciągu lat 1990-2002 całkowity czas pracy tygodnio­wej na zatrudnionego mężczyznę zmniejszył się o 0,7% i o 1,8% na zatrudnioną kobietę, gdy na przykład w Niemczech zanotowano spadek odpowiednio o 1% i 10%, a w Irlan­dii - 2,7% i 10,5%^M.

⁶⁷ European Industrial Relation Observatory 2004, European Foundation for the Improvement ofLi-ving and Working Condition.

⁶⁸ European Labour Force Survey, OECD 2004.146

Tabela 4.7. Średni roczny czas pracy i urlopu w wybranych krajach Europy w 2003 r.

Kraj	A. Godziny pracy w tygodniu	B. Roczna liczba godzin pracy	C. Minimalny gwarantowany urlop (liczba dni)	D. Święta państwowe i religijne (liczba dni)	E. Urlop (C+D w godz.)	F. Godziny faktycznie przepracowane (B-E)
Estonia	40,0	2080,0	20,0*	10,0	240,0	1840,0
Węgry	40,0	2080,0	20,0*	10,0	240,0	1840,0
Litwa	40,0	2080,0	20,0*	10,0	240,0	1840,0
Polska	40,0	2080,0	20,0*	10,0	240,0	1840,0
Rumunia	40,0	2080,0	24,0	7,0	264,0	1832,0
Bułgaria	40,0	2080,0	20,0*	13,0	264,0	1816,0
Słowenia	40,0	2080,0	20,0*	13,0	264,0	1816,0
Irlandia	39,0	2028,0	20,0	9,0	226,2	1801,8
Grecja	40,0	2080,0	23,0	12,0	280,0	1800,0
Malta	40,0	2080,0	24,0*	14,0	304,0	1776,0
Belgia	38,0	1976,0	20,0*	10,0	228,0	1748,0
Słowacja	38,5	2002,0	20,0*	13,0	254,1	1747,9
Portugalia	39,0	2028,0	24,5	11,0	280,5	1747,5
Hiszpania	38,6	2007,2	22,0*	14,0	277,9	1729,3
Luksemburg	39,0	2028,0	28,0	10,0	300,2	1727,8
Austria	38,5	2002,0	25,0	12,0	284,9	1717,1
Cypr	38,0	1976,0	20,0	15,0	266,0	1710,0
Wielka Brytania	37,2	1934,4	24,5	8,0	241,8	1692,6
Norwegia	37,5	1950,0	25,0	10,0	262,5	1687,5
Szwecja	38,8	2017,6	33,0	11,0	341,4	1676,2
Finlandia	37,5	1950,0	25,0	12,0	277,5	1672,5
Włochy	38,0	1976,0	28,0	12,0	304,0	1672,0
Niemcy	37,7	1960,4	29,1	10,5	298,6	1661,8
Holandia	37,0	1924,0	31,3	8,0	290,8	1633,2
Dania	37,0	1924,0	30,0	12,0	310,8	1613,2
Francja	35,0	1820,0	25,0	11,0	252,0	1568,0

4.4. Globalizacja i nowoczesne technologie a czas woln

Średnia dla
państw Unii
Europejskiej
i Norwegii	38,0	1975,4	25,8	10,8	278,6
Średnia dla
nowych
krajów Unii
Europejskiej	39,7	2061,8	20,8	11,5	256,0	1805,8
Średnia dla wszystkich
krajów	38,6	2008,6	23,9	11.1	269,9	1738,7

4.4. Globalizacja i nowoczesne technologie a czas wolny

Na zakończenie należy odnieść się do stale przybierającego na sile i znaczeniu zja­wiska, jakim jest globalizacja. Termin ten, choć tak powszechnie stosowany, nie posia­da jednoznacznej definicji. Z punktu widzenia analizowanej problematyki uzasadnienie ma twierdzenie, że globalizacja oznacza wielość powiązań i oddziaływań między po­szczególnymi państwami i ich społeczeństwami, co prowadzi do wykształcenia się ho­mogenicznego systemu światowego.⁶⁹ Choć procesy gospodarcze są integralną częścią globalizacji, to warto jednak zauważyć, że jest ona wynikiem współoddziaływania czyn­ników politycznych, społecznych, kulturowych i właśnie ekonomicznych. Jej głównym motorem jest rozwój technik informacyjnych i telekomunikacji, który przyczynił się do wzrostu tempa i zakresu interakcji ludzi na całym świecie.⁷⁰ Ułatwienie przepływu in­formacji odbyło się przede wszystkim dzięki jej szybkim nośnikom - zintegrowanym systemom telefonii tradycyjnej i komórkowej, telewizji cyfrowej i kablowej, Internetowi i związanej z nim poczcie elektronicznej. Pociągnęło to za sobą niewiarygodne w swym zasięgu skutki w wymiarze ogólnoświatowym, powodując wzrost kompresji czasu i prze­strzeni, ale także wzrost świadomości jednostek. Docierające za pośrednictwem współ­czesnych technologii informacje łączą jednostki reprezentujące różne narodowości i kultury dzięki możliwości jednoczesnego przeżywania i współuczestniczenia w bieżą­cych wydarzeniach. Pośrednim skutkiem tego procesu jest zdynamizowanie i niezwykłe przyśpieszenie procesów uświadamiania możliwości konsumpcyjnych oraz rozprzestrze­niania się naśladownictwa w skali społecznej. Można już właściwie mówić o tworzeniu świadomości globalnej, a co za tym idzie - o tworzeniu globalnych potrzeb. Zanikają tradycyjne ramy tożsamości, ustępując miejsca nowym wzorom zachowań. Codzienne wybory są odzwierciedleniem nie tylko wewnętrznych dążeń jednostek, ale także im­plementacji globalnych wzorów zachowań. Warto z całą stanowczością podkreślić, że jak nigdy dotąd w dziejach ludzkości odbywa się dynamiczna transmisja różnych wzorów kulturowych - obrazy, idee, dobra i style życia rozprzestrzeniają się w zawrotnym tempie. Handel, międzynarodowe media i globalna migracja wespół zmieniają otocze­nie społeczne i życie każdej jednostki.

W wyniku wspomnianych uwarunkowań globalizacji ulega także oferta rynko­wa, zarówno produktów, jak i usług. Powstają nowe możliwości globalizacji konsump­cji, rozumiane jako proces, w ramach którego rynek z ofertą podażową prowadzi do upodobnienia wzorców spożycia i zachowań konsumenckich. Czynnikiem sprzyjającym rozpowszechnianiu tego zjawiska jest duża intensywność środków promocji, a zwłaszcza interaktywne metody komunikowania się z klientem.⁷' Globalizacja konsumpcji przy­czynia się do zwiększenia dostępu do produktów wyższej technologii, a co za tym idzie - lepszego zaspokajania potrzeb i oczekiwań klientów.⁷²

Kluczowym problemem jest wskazanie na skutki zjawiska globalizacji dla czasu wol­nego. Wydaje się, że możemy tu mówić o kilku wymiarach (por. rys. 4.15). Po pierwsze dynamiczny rozwój postępu cywilizacyjnego i gospodarczego wskazał wiele rozwiązań technologicznych, które ułatwiły życie codzienne człowieka. Obecnie oczekiwane stan­dardy wyposażenia mieszkań w dobra trwałego użytku obejmują coraz szerszą gamę „wygodnych" urządzeń. Jakość życia podnoszą produkty oszczędzające czas - na przy­kład gotowe posiłki wymagające jedynie podgrzania, korzystanie z kawy typu instant zamiast tradycyjnej, stosowanie ekspresów, których główną zaletą jest minimalizacja cza­su parzenia i sączenia. Można mówić o globalnej tendencji do szybszego wykonywania czynności koniecznych i obowiązkowych. Z drugiej strony istnieje też globalna świado­mość wartości czasu sensu stricto, pokonywania skutków jego przemijania. W ten nurt wpisują się dążenia do przeżywania czasu wolnego przez jednostkę. Dzięki szybkiej in­formacji, dogodności usług Internetu, także swoistemu skurczeniu się świata w wyniku dynamicznego rozwoju różnych form transportu - globalizuje się świadomość możli­wości zagospodarowania czasu wolnego. Dobrym tego przykładem jest nowy wymiar przeżyć turystycznych. „Atrakcje turystyczne i zachowania z nimi związane stanowią (...) jeden z najbardziej złożonych i uporządkowanych uniwersalnych kodów współ­tworzących współczesne społeczeństwo."⁷³ Czas wolny w tym wymiarze przekłada się na zaspokojenie potrzeby relaksu i poznania nowego (innego od codziennego) otocze­nia. Jednakże osiągnięcie finalnej satysfakcji pod tym względem jest wyrazem szeregu etapów czynności i złożonych zachowań jednostki. I właśnie te czynności podlegają zja­wiskom umasowienia.

Powiązania czasu wolnego i zjawiska globalizacji mają, jak już zasygnalizowano, swe źródła w nowych technologiach. Właściwie można mówić o czterech filarach tych po­wiązań - nowoczesnych dobrach, szybkiej informacji, wirtualnych usługach i techno­logiach skierowanych na czas wolny.

Rysunek 4.15. Powiązania nowych technologii z czasem wolnym

Źródło: Opracowanie własne.

Nowoczesne technologie zwykle bywają utożsamiane z komputeryzacją i wysoką technicyzacją życia codziennego. Zaawansowane technologicznie urządzenia umożli­wiają programowanie nawet prostych czynności dnia codziennego (zaprogramowanie momentu uruchomienia urządzeń domowych, takich jak zmywarka, pralka, kuchenka mikrofalowa czy ekspres do kawy). Komputer osobisty i podłączenie do sieci Internetu to jednakże źródła rewolucjonizujące życie i jednostki, i całych społeczeństw. Miniaturyzacja przyczyniła się do stworzenia nowych standardów komputerów osobistych, tzw. laptopów, co w połączeniu z bezprzewodowym dostępem do Internetu praktycznie wyeliminowało przywiązanie do określonego miejsca pracy z tym medium. Sygnalizu­jąc w tym miejscu problematykę społeczeństwa informacyjnego, można mówić o życiu w przestrzeni społecznej, której żywotnym centrum są połączone ze sobą sieci kompu­terowe. Dzięki Internetowi przyśpieszeniu uległo zdobywanie i przesyłanie informacji. Swoiste skumulowane treści i obrazów upowszechniło tzw. cywilizację oka skierowaną na czerpanie wiadomości z przekazu wzrokowego (w przeciwieństwie do tzw. cywiliza­cji ucha opartej na przekazie słownym, która zaczęła obumierać wraz z wprowadzeniem druku). Techniki cyfrowe rewolucjonizują symptomatyczne dla czasu wolnego media, w których coraz trudniej mówić już o mediach tradycyjnych. Papierowe gazety mają swe wirtualne odpowiedniki, tradycyjne kino zastępuje kino domowe, stacje radiowe nadają przez Internet, a kolejne zdobycze technologii pozwalają przeglądać pocztę elektronicz­ną na wyświetlaczu telefonu komórkowego.

Dynamizacja dostępu Internetu do gospodarstw domowych wpłynęła na zasób cza­su wolnego poprzez oferowanie tzw. Business-to-Customers, czyli wszelkich aspektów biznesu elektronicznego w kontaktach z indywidualnym klientem. Chodzi tu o ułatwie­nie potencjalnemu nabywcy dokonywania transakcji przez sieć, usprawnianie komuni­kacji pomiędzy stronami oraz uproszczenie standardów zarządzania obsługą klienta.⁷⁴ Głównym przejawem tej działalności jest handel elektroniczny, będący sposobem prowa­dzenia działalności pomiędzy partnerami handlowymi (e-przedsiębiorstwami a klientami) w cyberprzestrzeni.⁷⁵ Za pośrednictwem Internetu sprzedawane są niematerialne produkty cyfrowe (oprogramowanie, gry, utwory autorskie, dokumenty), niematerial­ne usługi cyfrowe (serwisy informacyjne, bankowość internetowa) oraz klasyczne pro­dukty sprzedawane drogą cyfrową.⁷⁶

Można mówić o fenomenie popularności Internetu jako formy korzystania z oferty handlowej i usługowej. Medium to postrzegane jest przez pryzmat swych najistotniej­szych dla jednostki funkcji.⁷⁷ Należy do nich zaliczyć: funkcję użyteczności (wyrażającej się stopniem prostoty korzystania z e-handlu i e-usług), łatwość w użytkowaniu (bę­dącą pochodną nagromadzonych przez jednostkę doświadczeń i umiejętności korzy­stania z komputera i Internetu) oraz funkcję dostarczania przyjemności (czerpanej ze swoistego eskapizmu w wirtualnej przestrzeni). Niewątpliwie powodują one wzrastają­ce zainteresowanie i ciekawość wobec tego medium oraz jego oferty. Nie bez znaczenia jest także rosnące zaufanie klientów, co wyjaśnia stałe udoskonalanie systemów zabez­pieczeń transakcji finansowych odbywanych za pośrednictwem Internetu.

Wpływ komputeryzacji i informatyzacji życia codziennego na kształtowanie się cza­su wolnego ma charakter dualny. Z jednej strony zdobycze nowych technologii odciążają jednostkę od czasochłonnych zajęć, takich jak poszukiwanie różnorodnych informacji czy wspomniane zakupy. Poza tym pozwalają na wykonywanie szeregu czynności i kontak­tów z jednego miejsca, oszczędzając w ten sposób czas poświęcony na przemieszczanie się, oczekiwanie na swoją kolejkę itp. Z drugiej strony jednak nie można pominąć faktu poświęcania zasobów czasu wolnego na przebywanie w cyberprzestrzeni.⁷⁸ Jak wynika z badań, zbyt częste korzystanie z Internetu niekoniecznie musi dobrze wpływać na sa­mopoczucie jednostki i jej życie towarzyskie. Na podstawie analiz ilości czasu spędza­nego w Internecie oraz rodzaju używanych aplikacji identyfikowanych przez specjalne oprogramowanie stwierdzono, że wraz ze zwiększaniem się czasu spędzanego w sieci, osłabieniu uległ kontakt z rodziną i przyjaciółmi z „prawdziwego życia". Częstszemu korzystaniu z Internetu towarzyszyło także zwiększone poczucie osamotnienia i straty czasu. Co ciekawe, paradoksalnie to właśnie sieć umożliwia nawiązywanie i podtrzymy­wanie wzmożonych kontaktów zarówno zawodowych, jak i towarzyskich.

Kolejnym zjawiskiem związanym z angażowaniem czasu wolnego jest korzystanie z niecodziennych przeżyć. Można zaliczyć do nich na przykład uczestniczenie w wirtu­alnych aukcjach, w realnej rzeczywistości zarezerwowanych tylko dla wybranych typów

⁷⁵ Należy dodać, że Internet jest jednym najdoskonalszych mediów e-handlu, lecz nie jedynym. Do urządzeń komunikacyjnych, dostępnych w handlu elektronicznym, zalicza się także telewizję, radio, kom­puter osobisty, telefon, faks, bankomat, kiosk interaktywny, pager oraz notatnik cyfrowy. Towarzyszą im tzw. media objętościowe, takie jak katalogi (papierowe lub wirtualne), teletekst, strony internetowe, oraz transmisje naziemne i satelitarne. Por M. de Karen-Silver, E-szok. Rewolucja elektroniczna w handlu, PWE, Warszawa 2002, s. 81.

dóbr. Mogą to być także odwiedziny w wirtualnych muzeach i galeriach, odsłuchiwa-nie muzyki czy też wspomniana wcześniej wymiana myśli z innymi uczestnikami sie­ci w czasie rzeczywistym.

Na zakończenie należy zwrócić uwagę na kwestię technologii i gadżetów zoriento­wanych na czas wolny. Bez wątpienia ich źródłem jest dynamicznie rozwijający się sek­tor gier komputerowych i konsol do gier. Nieustannie wprowadzane nowe, atrakcyjne rozwiązania potęgują doznania grających, wypełniając ich czas wolny. Podobną funk­cję pełnią gry będące częścią oprogramowani

bliższe otoczenie

Dalsze otoczenie

Wpływy kompleksowe

regularne

kontakty osobiste

kontakty różne

Kontakty pośrednie

Mass media

---