KROPOTKIN PIOTR ALEKSIEJEWICZ (1842-1921)
Rosyjski ideolog anarchizmu komunistycznego.
Ważniejsze prace:
Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju (1919)
Nauka współczesna i anarchizm
Państwo i jego rola historyczna
Zdobycie chleba
Punktem wyjścia teorii Kropotkina była przeniknięta scjentyzmem i determinizmem swoista filozofia przyrody. Zakładała ona federacyjny model wszechświata oparty na wzajemnej pomocy (mutualizm) i wewnątrzgatunkowej solidarności, a nie na walce o byt w rozumieniu socjaldarwinizmu. Na tej podstawie przyjął założenia, że interes jednostki splata się z interesem ogólnospołecznym. Człowiek odznacza się wrodzoną dobrowolnością i łagodnością, które to cechy ułatwiają mu kontakty z innymi ludźmi. Kolejnym założeniem filozofii było uznanie, że wytwory ludzkości są jej wspólnym dziedzictwem, w którym nie sposób wyraźnie ustalić wkładu poszczególnych osób. Stąd kapitalizm musi prędzej czy później zostać zastąpiony przez komunizm. Przejście od pierwszego z tych ustrojów do drugiego dokona się w sposób rewolucyjny. Dla Kropotkina rewolucja nie była apokaliptyczną siłą niszczącą, lecz zjawiskiem naturalnym, a nawet okresem przyspieszonej ewolucji, przygotowanej wcześniej propagandowo. Jej powodzenie zależałoby od tego czy ma jasno wytknięty cel, nie usiłuje zastąpić obalonych organów władzy własnymi instytucjami i zapewni masom społecznym natychmiastowe poczucie poprawy położenia materialnego. Podstawowym zadaniem rewolucji uciskanych grup społecznych powinno być bowiem „zdobycie chleba”. Kropotkin wyobrażał sobie rewolucję jako okres długotrwały i złożony. W jego rezultacie powinna nastąpić całkowita likwidacja pieniądza i wszelkich form własności prywatnej oraz wprowadzony zostanie obowiązek pracy dla wszystkich osób do 45-50 roku życia. Przyszłe stosunki społeczne wyobrażał sobie jako oparte na zasadzie drobnotowarowej gospodarki naturalnej i modelu rzemieślnika-artysty oraz zatarciu różnic między pracą fizyczną i umysłową. Opowiadała się za ograniczeniem roli przemysłu, który powinien służyć rolnictwu. Na gruzach systemu kapitalistycznego powstałaby sieć niewielkich i autonomicznych federacji stowarzyszeń (komun), wzorujących się na średniowiecznych gildiach i świadczących dobrowolnie usługi publiczne w celu zaspokojenia indywidualnych potrzeb każdego człowieka. Jego wolność została uznana za najwyższą wartość, gdyż stanowi „możność działania wolnego przed karą społeczną (przymus fizyczny, groźba głodu).
Kropotkin wierzył, że po rewolucji aspiracje duchowe każdego człowieka znajdą niczym nie skrępowane możliwości realizacji. Nie będzie istniało już państwo, które uważał za rodzaj „towarzystwa wzajemnych ubezpieczeń miedzy właścicielem, żołnierzem, sędzią i księdzem związanego w celu zapewnienia sobie władzy nad ludem i utrwalenia swej przewagi ekonomicznej”.
Kropotkin łączy z krytyką państwa krytykę prawa.
Ludzkość w historii przechodziła drogę od dzikości (ustrój klanowo-rodowy) do barbarzyństwa (wspólnota wiejska) i olejno do powstania gmin miejskich.
Program pozytywny Kropotkina przybrał formę utopii komunistycznej. Podział dóbr powinien zaspokajać wszelkie potrzeby ludzi, niezależnie od ich wkładu pracy w wytwarzanie tych dóbr. Z jednej strony wiarę w powodzenie społeczeństwa komunistycznego opierała na przekonaniu, że rozwój techniczny zapewni wszystkim dobrobyt, nawet przy znacznej redukcji czasu pracy, z drugiej zaś był przeciwny podziałowi pracy, co stanowiło znaczną niekonsekwencję. Dużą wagę przywiązywał do estetycznych aspektów nowej rzeczywistości, w której praca stanie się twórczością i świat wypełni piękno.
PAŃSTWO charakteryzują:
podstawowa rola stosunku władzy opartego na zwierzchnictwie nad społeczeństwem
centralizacja,
terytorialność
elitarność władzy.
Państwo ustanawia dla siebie monopol życia społecznego i dlatego nie toleruje organizacji obywatelskich.
SPOŁECZEŃSTWO - wytworzyło wiele sztucznych instytucji, które ewidentnie ograniczają ludzką wolność.
Wolność - to możność działania bez presji przymusu i strachu. Człowiek nie jest wolny w państwie, lecz może być wolny w społeczeństwie, w komunie. Jednakże wolności grozi albo egoistyczna anarchia albo wchłonięcie jednostki przez społeczeństwo i pozbawienie jej indywidualnej tożsamości. Gwarancja wolności jednostki jest tez niezależność rodziny oraz zniesienie „domowego niewolnictwa”. Są to gwarancje pozytywne. Gwarancją negatywną jest przede wszystkim zniesienie państwa.
Celem rewolucji ma być zniesienie państwa, własności prywatnej oraz pracy najemnej. Zaistnieć muszą wszystkie te elementy, by mógł ustać wyzysk. Nową formą organizacji społeczeństwa ma być dobrowolne zrzeszenie wytwórców oparte na spontanicznych kontaktach miedzy nimi. Uspołecznieniu Śródków produkcji ma towarzyszyć także komunistyczny model spożycia. Związki producentów maja być organizacjami samorządowymi.
LASSALLE FERDINAD 91825-1864)
Pisarz polityczny, założyciel pierwszej robotniczej partii politycznej w Niemczech. Twórca socjaldemokracji.
Ważniejsze prace:
Kapitał i praca (1878)
Jego zainteresowania obejmowały zagadnienia ustroju politycznego, problemy społeczne, prawo cywilne i konstytucje, filozofię i ekonomię. Koncentrował się sposobach przebudowy społeczeństwa kapitalistycznego w socjalistyczne, przyjmując za podstawę swych poglądów filozofię idealistyczną. Ujmował dziej społeczne jako dzieje ducha narodu dążącego do wolności. Interpretatorami aktualnej treści ducha były wybitne jednostki, do których zaliczył też siebie. Z pojęcia ducha narodu wyprowadził wnioski polityczno-prawne, a także ekonomiczne. Postulował konieczność odgórnego zjednoczenia państwa niemieckiego pod egidą Prus, wprowadzenia nowej konstytucji i powszechnego prawa wyborczego, wywłaszczania prywatnych właścicieli, przekształcenia społeczeństwa kapitalistycznego w socjalistyczne, w czym pomocne miały być stowarzyszenia produkcyjne robotników, zakładane przez państwo, wyeliminowanie „spizowego prawa płacy roboczej”, sprowadzającego wynagrodzenie robotnicze do poziomu minimum egzystencji, zlikwidowania zysku kapitalistycznego i podatków pośrednich. Jest autorem terminu: „państwo-stróż nocny” używanego na określenie funkcji pełnionych przez państwo liberalne. Oryginalność koncepcji polegała na połączeniu elementów niemieckiego idealizmu z prądami socjalistycznymi. Moralną ideę państwa służącego ogółowi łączył z poprawą standardu materialnego robotników.
Lassalle należał do grona oponentów rewolucyjnej drogi dojścia do socjalizmu, preferując wykorzystanie w tym celu drogi parlamentarnej. Najwyższą wagę przypisywał upowszechnieniu prawa wyborczego. Charakterystyczna cechą socjalizmu Lassalle było uznanie znacznej i potencjalnie pozytywnej roli państwa i uczynienie z niego istotnego instrumentu socjalistycznych przeobrażeń. Oznaczało to brak akceptacji dla idei państwa klasowego i przyznanie, że możliwe jest państwo służące całej społeczności. Takie państwo, powstałe w wyniku wyborów powszechnych, prowadzić winno politykę społeczną i ekonomiczną, która zapewni robotnikom dobrobyt, pozwoli im zostać współudziałowcami przedsiębiorstw, w których są zatrudnieni, ułatwi rozwój i zapewni kredytowanie inicjatyw gospodarczych rolników.
LEON XIII
Papież od 1878 roku. Jego najbardziej znana encyklika nosi tytuł: „O kwestii robotniczej - rerum novarum”.
Rozważając problem powstania państwa i pochodzenia władzy państwowej głosił pogląd o społecznej naturze człowieka, dlatego odrzucał XVIII-wieczną, mieszczańską teorię umowy społecznej. Rozwinął klasyczną, katolicką doktrynę suwerenności uznając za możliwą do zaakceptowania każdą władzę polityczną czy formę ustrojową państwa.
ENCYKLIKA DIUTURNUM ILLUD
Stwierdził, że sprawujący w danym kraju władzę są desygnowani odpowiednio do warunków historycznych. Ten wybór rządzących powinien być zgodny z prawem i zwyczajami danego kraju. Jednakże ten wybór nie oznaczał wcale, że władza jest nadana przez lud, bądź nabyta z „prawa Bożego”, bowiem wybór dokonany przez lud wskazywał jedynie rządzącego, nie nadając mu prawa panowania ani nie tworząc władzy zwierzchniej. Ten wybór określał tylko, kto daną władzę w państwie powinien sprawować, natomiast władzą zwierzchnią nadal pozostawał Bóg.
Leon XIII stawiał przed państwem liczne zadania do wypełnienia. Pierwsze z nich i najważniejsze, nawiązywało do koncepcji bonum commune św. Tomasza z Akwinu. Aby państwo mogło lepiej realizować zadania, do których zostało powołane, papież przedstawił dwie zasady, zgodnie z którymi powinno ono funkcjonować. Tymi zasadami były:
zasada pomocniczości (subsydiarności) - oznacza, ze obywatel nie może żądać nadmiernej opieki ze strony państwa, a państwo ma prawo wkraczać w życie jednostki tylko wtedy, gdy nie będzie ona mogła sama zatroszczyć się o siebie;
zasada solidaryzmu społecznego - uważał, że tak jak w organizmie człowieka współdziałają ze sobą wszystkie części, tak w społeczeństwie ludzkim bogaci i biedni powinni zgodnie ze sobą współpracować.
Lassalle nauczał, że państwo powinno ingerować w stosunki pracodawca-pracownik, poprzez określenie warunków i czasu pracy robotnika, oraz czuwanie nad tym, aby robotnik uzyskał godziwą zapłatę za swoją pracę.
Innym zadaniem państwa było nakładanie umiarkowanych podatków na obywateli.
Lassalle zalecał w celu poprawy sytuacji robotników przeprowadzenie uwłaszczenia mas pracujących. Można to osiągnąć nie w drodze likwidacji własności prywatnej i powstania własności wspólnej, ale poprzez godziwe wynagrodzenie, które pozwoliłoby robotnikowi na zaspokojenie potrzeb swoich i swoich bliskich, a ponadto umożliwiłoby gromadzenie oszczędności, w celu zdobycia własnego majątku.
RERUM NOVARUM
Encyklika Rerum novarum rozpoczyna budowę współczesnej nauki społecznej kościoła.
Leon XIII sformułował krytyczne argumenty, wymierzone przeciw doktrynom socjalistycznym i komunistycznym, a także przeciw powszechnemu zjawisku ruchu robotniczego. Ostrzegał przed kłamliwości socjalistów, który łudzą robotników hasłem równości. Jest to hasło niemożliwe do zrealizowania, albowiem lidzie nie są sobie równi i społeczeństwo egalitarne nigdy i nigdzie nie istniało, ani nie zaistnieje w przyszłości. Pierwszą zasadą jaką należy tu wysunąć jest, że człowiek powinien uznać tę konieczność natury, która sprawia, iż zupełna równość w społeczeństwie ludzkim jest niemożliwa.
Leon XIII w Rerum nowarum nadal własności prywatnej rangę prawa naturalnego. Mimo uznania własności za prawo naturalne, na tym etapie nauczania społecznego Kościoła nie ma jeszcze o tym mowy, by prawo to rodziło jakiekolwiek roszczenia po stronie uprawnionych. Naturalnoprawny charakter własności uzasadniał, z powołaniem się na X przykazanie, co jednak uznano za argument chybiony. Znacznie bardziej przekonywały argumenty, że własność ma źródło w pracy ludzkiej. Własność jest naturalnym prawem człowieka, jako że w odróżnieniu od zwierząt człowiek ma zdolność perspektywicznego wykorzystywania własności.
Skoro własność, jako prawo naturalne, nie daje podstawy do roszczeń, Leon XIII zaproponował inną drogę jej pozyskiwania. Plan Leona XIII nosił nazwę płacy rodzinnej. Polegał on na tym, że właściciele środków produkcji powinni wypłacać pracownikom płacę w wysokości, która umożliwiałaby im godne utrzymania siebie i swojej rodziny, a także po latach oszczędności bez wyrzeczeń dawałaby szansę na nabycie własności w postaci choćby skromnego warsztatu pracy, sklepu, kawałka ziemi. Plan upowszechnienia własności miał na celu realizację praw naturalnych: prawa do życia, do założenia rodziny, do utrzymania potomstwa i do posiadania własności. Ponadto realizować miał również wizję społeczeństwa, przeciwstawną modelowi walki klas, a opartą na solidaryzmie. Papież wychodził bowiem z założenia, że klasy powinny współpracować ze sobą dla wspólnego dobra, gdyż jest to jedyna droga do pokoju społecznego i dobrobytu. Upowszechnienie własności miało znieść barierę psychiczną i mentalną pomiędzy pracodawcami i pracownikami, jako że każdy robotnik, patrząc perspektywicznie, mógł się identyfikować z obecnymi problemami swego pracodawcy, przewidując że na podobne napotka w przyszłości.
Najbliższe rozwiązania liberalnym były poglądy Leona XIII na rolę i zadania państwa. Państwo ma być subsydiarne, czyli pomocnicze. Szanując autonomię jednostki we wszystkich sprawach życiowych, państwo powinno służyć jej pomocą w sytuacji, gdy wyczerpie ona wszelkie możliwości własne i nie będą jej problemów w stanie rozwiązać także naturalne wspólnoty w jakich ona żyje, wspólnota rodzinna, pracy i zamieszkania. Państwo powinno również starać się o poziom ustawodawstwa, pomocny w sprawowaniu przez nie funkcji arbitrażu w sporach pomiędzy robotnikami a kapitalistami.
Leon XIII uznał prawo robotników do zakładania związków zawodowych i uznał je również za prawo naturalne łączenia się ludzi w prywatne stowarzyszenia. Związki te powinny koncentrować swoją działalność na działaniach samopomocowych, tworzeniu klas pomocy wzajemnej w sytuacji, gdy nie istniały jeszcze systemy ubezpieczeń społecznych. Ich zadaniem było także negocjowanie układów zbiorowych pracy, działanie na rzecz przekształcenia ustawodawstwa pracy w kierunku ochrony pracowników, szczególnie zaś kobiet i dzieci, zmniejszenia czasu pracy czy zagwarantowania prawa do wypoczynku.
Państwo odpowiada prawom rozumu i natury i jest świadectwem Boskiej mądrości według zasad podanych w encyklice naszej o chrześcijańskim ustroju państwa.
LILBURNE JOHN (1614-1657)
Angielski polityk i pisarz polityczny, przywódca ruchu levellerów.
Twierdził, że wszyscy ludzie są z natury równi i wolni, wszelka władza pochodzić może zatem wyłącznie z woli ludzi tworzących zbiorowe ciało - lud. Teza o ludzie-suwerenie prowadziła do koncepcji kontraktualistycznej genezy państwa i społeczeństwa, a głęboko religijny światopogląd ugruntował jego przeświadczenie o istnieniu praw naturalnych potwierdzonych przez umowę społeczną. Wychodząc z tych przesłanek postulował głęboką reform ustroju Anglii. Domagał się zniesienia monarchii i Izby Lordów. Jedynym organem ustawodawczym miała być Izba Gmin, której skład podlegałby częstej rotacji(jednoroczna kadencja, zakaz reelekcji). Prawo wyborcze przysługiwać miało każdemu Anglikowi bez względu na jego stan majątkowy. Jednoizbowy parlament miałby szerokie, lecz nie nieograniczone kompetencje. Prawa maiły być jasne i ogólne. Domagał się też wprowadzenia zakazu retroakcji i zasady nullum crimen, nulla poena sine lege. Władzę wykonawczą miała sprawować Rada Państwa kontrolowana przez parlament. Postulował aby urzędnicy mogli być jednocześnie członkami Izby Gmin. Wymiar sprawiedliwości winien być również personalnie oddzielony od legislatywy. W zakresie ekonomii postulował zniesienie monopoli i wprowadzenie wolnego handlu.
Wypowiadał się za równością wszystkich wobec prawa i za stosowaniem prawa naturalnego i umowy społecznej (common law); Założenia: jednoizbowy parlament pełniący władzę nadrzędną z wyjątkiem materii wyraźnie mu zabronionych; członkowie parlamentu nie mogą „mieszać się” do wykonywania praw ani wymiaru sprawiedliwości. Jedynym wyjątkiem był wymiar sprawiedliwości wobec funkcjonariuszy państwowych za nadużycia lub niedopełnienie obowiązków; Parlament może kontrolować działania egzekutywy; Rolę egzekutywy powierzono Radzie Państwa, w skład której nie mogli wchodzić członkowie parlamentu; Rada Państwa nie dysponowała żadnymi kompetencjami wobec Parlamentu; Sądownictwo powierzono sędziom i ławom przysięgłych. Ani jedni ani drudzy sędziowie nie mogli wywodzić się z parlamentu, ale parlament miał prawo pociągania sędziów do odpowiedzialności; Parlament, egzekutywa i sądy były związane obowiązkowo prawem i nie mogły działać w oparciu o bieżące uwarunkowania polityczne; Prawo miało mieć charakter ogólny i pochodziło od parlamentu. Doktryna Lewellerów wyraża klasyczny rozdział władzy - funkcjonale rozdzielenie poszczególnych władz, ich separację oraz brak mechanizmów wzajemnego hamowania. Stworzenie podwalin pod zasady burżuazyjnej demokracji stało się udziałem grupy lewellerów (tzn. zrównywaczy, niwelatorów), która w miarę zaostrzania się wojny domowej i wzmacniania konserwatyzmu independentów odłączyła od tego ruchu. Klasowe zaplecze lewellerów to drobnomieszczaństwo, w pewnym zakresie także armia. Lewellerzy głosili hasło równości praw politycznej. Uzasadnieniem jego była teza o suwerenności ludu, która zakłada sprawiedliwą wolność i poszanowanie wrodzonych praw człowieka, których nikt nie może znosić ani zmieniać, nawet parlament. Silniej i na trwałe na1eży parlament związać z ludem. Proponowali więc lewellerzy częstą rotację posłów, odrzucali wybory cenzusowe, domagając się równego przedstawicielstwa miast i hrabstw (w proporcji do liczby mieszkańców) oraz uznania prawa każdego do wybierania reprezentantów do parlamentu. Do parlamentu należeć miało ustawodawstwo oraz nadzór nad urzędnikami. Równość praw miała obowiązywać bez względu na posiadłość, stan, przywilej, stopień, urodzenie, stanowisko. Żądano gwarancji praworządności i obywatelskich swobód, tolerancji religijnej oraz wolności słowa i druku (z wyjątkiem pism aprobujących tyranię). Starannie przy tym wystrzegano się egalitaryzmu społecznego i odżegnywano od naruszania własności. Nie było tu postulatu równości ekonomicznej ani nawet postulatu reformy rolnej. Biednym obiecywali lewellerzy co najwyżej doraźną pomoc państwa.
LLEWELLYN KARL (1893-1962)
Amerykański prawnik-funkcjonalista reprezentujący kierunek realizmu prawniczego.
Prawem „samym w sobie” jest to, co robią urzędnicy, sędziowie lub adwokaci dla rozstrzygania sporów, a zatem są to fakty podejmowania decyzji przez przedstawicieli władzy państwowej. Zadaniem prawników w tej sytuacji staje się badanie czynników warunkujących podejmowane przez sądy orzeczenia. Postulował aby w związku z tym prawo ujmować jako pewną instytucję społeczną, gdyż umożliwiłoby to jego opisanie w użyteczniejszej niż dotąd wypracowanej nomenklaturze jurysprudencji, terminologii innych nauk humanistycznych. Opracował koncepcję tzw. law-jobs, czyli zespołu warunków, które tworzą i utrzymują grupę jako pewną całość, a jednocześnie są jednym z czynników umożliwiających odróżnienie prawa od inny instytucji społecznych.
Llewellyn Karl przedstawiciel realizmu prawniczego; sformułował socjologiczną teorię prawa. Uznał prawo za działającą w życiu społeczną instytucję, na którą składają się faktyczne zachowania sztabu prawnego czyli sędziów, ustawodawcy, adwokatów, urzędników. Zachowania sztabu prawnego kierują się zróżnicowanymi punktami widzenia i operują odmiennymi technikami, dlatego do poznania prawa konieczne jest badanie tradycji, etosów, sposobów organizacji i rekrutacji tych grup. Większe znaczenie przypisuje organizacyjnej niż represyjnej funkcji prawa. Uznaje prawo za najważniejszy czynnik integracji społ. Wyróżnia dwa sposoby powstawania prawa:
a)uogólnienie ilościowe - gdy w społeczeństwie utrwaliła się pewna reakcja na określ sytuację wraz z oczekiwaniem jej stałości, jeżeli to oczekiwanie zawiedzie, to sztab prawny jest zmuszony ustalić czy dotychczasowa regularność zachowania jest regułą wiążącą,
b)uogólnienie jakościowe - gdy w określ sytuacji odczuwane jest zakłócenie w życiu społecznym, ale nie wytworzyła się jeszcze regularność reakcji na tę sytuację; wtedy sztab prawny tworzy w drodze precedensu nową regułę, za którą stoi jego autorytet. Dogmatyka prawa wg Llewellyna to praktyczna sztuka ustalania i stosowania prawa, która nie powinna rozwijać się w oderwaniu od nauki o społecznym działaniu prawa. Realizm prawniczy rozwijał się pod wpływem behawioryzmu. Rzeczywistość społeczną Llewellyn próbował ujmować w systemat ludzkich zachowań się. Każda obowiązkowa konstytucja jest instytucją. Obejmuje ona podstawy, sposoby zachowania się różnych grup społ. Wszystkie te zachowania się zazębiają się w jedną całość, tworząc instytucję. Lllewellyn wyróżniał trzy grupy społeczne, których działalność składa się na wyżej wymienianą instytucję:
1)grupę rządzącą,
2) grupy interesów organizujących nacisk na grupę rządzącą i publiczność;
3)publiczność, która wykazuje pewną aktywność tylko w okresie wyborów albo w czasie rewolucji.
Podział ten interesował autora jedynie z punktu widzenia dział ludzi, ich funkcji, w oderwaniu od faktycznej sytuacji ekonomicznej, socjalnej ludzi. Kluczową pozycję w państwie zajmuje działalność. Rządy w państwie należą nie do prawa, ale do dział, polegającej na rządzeniu. Przedmiotem empirycznej nauki prawa musi być zachowanie się ludzi, a zwłaszcza sędziów i urzędników. Funkcją prawa jest w szczególności:
1)rozstrzyganie sporów przy pomocy względnie uregulowanej dział urzędników;
2)stosowanie określ przez urzędników presji, mającej na celu zmuszenie ludzi do określonego zachowania się.
Prawo jest tworzone przez sądy i inne organy podejmujące konkretne decyzje. Dużą rolę przyznawali czynnikom pozaprawnym, kształtującym indywidualną decyzję sądu (tj przesądy, upodobania, instynkty sędziego itp.). Realiści odżegnywali się od koncepcji prawa w książkach. Uznając za realne prawo, tylko to, co robią sędziowie, nazywali prawo w książkach prawem papierowym.
LOCKE JOHN (1632-1704)
Pisarz polityczny, twórca liberalizmu politycznego.
Ważniejsze prace:
List o tolerancji (1689)
Dwa traktaty o rządzie (1689)
Racjonalność chrześcijaństwa (1695)
Locke polemizował z poglądami Filmera, ta polemika dotyczyła koncepcji umowy społecznej. Uznawał prawa podmiotowe jednostki za prawa przyrodzone, wymieniając tutaj prawo własności obejmujące prawo do życia, wolności osobistej i mienia. Uznał stan natury za okres powszechnej pomyślności i szczęścia, który cechował się jednak niepewnością. Jednostki w razie naruszenia praw same mogły dochodzić sprawiedliwości. By uniknąć zamętu związanego z eskalacją przemocy wynikająca z „ bycia sędzią we własnej sprawie”, jednostki powoływały w drodze umowy społeczeństwo i państwo, powierzając temu ostatniemu prawo ścigania i karania przestępców.
Umowa społeczna składała się z dwóch etapów:
jednostki powołują społeczeństwo, porozumienie się ze sobą ludzi. Wymagana jest tutaj jednomyślność.
społeczeństwo zawiera umowę o powołanie rządu, tym samym tworząc państwo. Wymagana jest jedynie większość .
Społeczeństwo jest wcześniejsze od państwa, do wspólnoty obywateli należy najwyższa władza, stąd zniweczenie drugiej części umowy społecznej, określającej państwo i jego formę. Upadek rządu nie niweczy społeczeństwa, które było pierwotne w stosunku do społeczeństwa. Powołanie państwa nie oznacza utraty przez nią praw naturalnych, lecz ich wzmocnienie.
W wyniku umowy powołującej państwo jednostka przenosi na państwo prawa dochodzenia sprawiedliwości. „wielkim celem dla którego połączyli się w społeczeństwo jest korzystanie ze swej własności w pokoju o bezpieczeństwie”. Dla realizacji tego celu państwo zostało wyposażone w uprawnienia ustawodawcze oraz egzekwowania praw pozytywnych, które nie mogą pozostawać w sprzeczności z naturalnymi prawami jednostki. Ona też pozostaje suwerenem. Eliminacji nadużyć ze strony państwa służył podział władzy na ustawodawczą, wykonawczą (rządzenie i sądownictwo) oraz federacyjną (polityka zagraniczna), zbieżny z funkcjami państwa (prawodawczą, wykonywania ustaw i ochrony państwa). Parlament sprawował władzę najwyższą, miał pochodzić z wyborów poddanych cenzusowi majątkowemu. Nie przeczyło to zasadzie równości utożsamianej z równym stosunkiem do prawa naturalnego, a nie pozytywnego. Decyzje parlament podejmuje większością głosów, co ma zapobiegać łamaniu prawa natury. Gdyby do niego doszło, dopuszczalne jest wystąpieniu przeciw władzy. Parlament powinien być dwuizbowy - Izby Parów i Izby Gmin. Izba Gmin ma reprezentować interesy burżuazji i nowego ziemiaństwa, podczas gdy Izba Parów reprezentować powinna przede wszystkim dawne arystokratyczne kręgi. Parlament stanowiąc prawa powszechnie obowiązujące, jest nadal skrępowany koniecznością nienaruszania praw naturalnych człowieka.
Stan naturalny charakteryzuje się brakiem istnienia społeczeństwa i władzy politycznej. Nikt nikomu nie podlega. W stanie natury wykonywanie prawa natury powierzone jest każdemu człowiekowi.
Locke optował za ustrojem umiarkowanej monarchii, w której władza byłaby podzielona pomiędzy różne jej organy. Podział władzy zapobiega władzy absolutnej. Powstanie władzy państwowej jest jakby powołaniem przez społeczeństwo zarządu powierniczego. Z natury powiernictwa wynika możliwość odwołania władzy.
Państwo nie jest suwerenem tylko reprezentantem społeczeństwa. Ma ono działać w myśl zasady, że dobro ludu jest najwyższym prawem. Państwo ma być z założenia tolerancyjne. Sfera świecka i duchowna znajdują się obok siebie.
LUTER MARCIN (1483-1546)
Twórca idei reformacji, teolog, tłumacz. Profesor dialektyki, etyki i egzegezy na uniwersytecie w Wittenberdze. Ogłosił 95 tez przeciwko sprzedaży odpustów dla tych, którzy materialnie pomogą we wznoszeniu bazyliki św. Piotra w Rzymie. W 1520 publicznie spalił potępiającą do bullę papieską Leona X
Ważniejsze prace:
O niewolnej woli (1525)
Duży katechizm (1529).
Doktryna teologiczno-moralna łączyła rewizjonizm religijny z daleko posuniętym konserwatyzmem społecznym.
Fundament założeń teologicznych stanowiła teza św. Augustyna o złej naturze człowieka, który winien jedynie zdać się na łaskę Boga i wierzyć w niego. Przejął od św. Augustyna tezę o całkowitym upadku natury ludzkiej, według której na skutek grzechu pierwotnego człowiek stal się niewolnikiem diabła i ani chrzest ani spowiedź ani dobre uczynki nie mogą uczynić go dobrym. Człowiek może zbliżyć się do Boga tylko przez wiarę, czyli przez zdanie na jego łaskę i uświadomienie sobie własnej nicości. Wierny nie potrzebuje do tego księdza, papieża ani innych pośredników. Luter głosił nawrót do pierwotnego chrześcijaństwa, wolnego od takich autorytetów, jakimi stała się tradycja, nauki ojców Kościoła, orzeczenia papieży i soborów. Potępiał celibat księży, a z sakramentów uznawał tylko chrzest i komunię. Przyjmując augustiański podział na państwo boże i państwo ziemskie, Luter przedstawił koncepcję Kościoła jako wspólnoty sumień, gdzie wszyscy są sobie wolni i równi, jednakże pewne funkcje liturgiczne zostały powierzone ludziom przez ludzi, a nie przez Boga. Luter zaczerpnął od św. Augustyna drugą tezę: o Kościele jako niewidzialnym związku wiernych. Członkami Kościoła są wszyscy wierzący, a jego głową jest sam Chrystus. W Kościele tym wszyscy są wolni i równi, wszyscy pełnią funkcje kapłańskie. Luter był przeciwny demokratyzacji Kościoła.
Luteranizm upowszechnił nowy, mało zhierarchizowany typ organizacji kościelnej, co jednak nie było równoznaczne ze zdemokratyzowaniem czynności kościelnych.
Głównym celem państwa jest uniemożliwienie ludziom grzeszenia, co najlepiej zostanie osiągnięte przez silną i niepodaną kontroli władzę monarszą. Państwo nie może niczego zrobić dla zbawienia człowieka, ma jednak niemałe możliwości, by ludzi powstrzymać od dalszego upadku. Zdeprawowana natura człowieka wyłącza jakiekolwiek formy demokratyczne, monarcha może poddanych zastraszać i surowo karać, a poddani nie mają prawa opierać się nawet rządom tyrana. Odpowiedzialne za porządek w świecie spraw doczesnych powinno być zwierzchnikiem Kościoła, stąd wniosek o uznanie panującego za najwyższego zwierzchnika Kościoła. Przyjmując zasadniczo ideę prawa naturalnego za fundament praw pozytywnych. Luter nie chciał podkreślać jego związku z grzeszną naturą ludzką, stąd jego pogląd o prawie natury był chwiejny i niepewny. Obowiązkiem państwa jest zatem troska o moralny rozwój poddanych.
Teza o pełnej suwerenności księcia rozstrzygała wszelkie problemy na linii państwo-Kościół. Religia opiera się na miłości Boga. Kościół stanowi związek sumień wiernych, stąd wszędzie, gdzie zachodzi potrzeba odwołania się do przymusu, państwo występuje jako rzecznik niewidzialnego Kościoła. Czuwa ono, aby w sprawach wiary nie było rozbieżności i zamieszania, karze publicznie głosicieli zgubnych doktryn, jest oficjalnym interpretatorem Pisma Świętego; państwo kontroluje kazania, nauczanie zasad wiary, reguluje liturgię i ceremoniał, czuwa nad kształceniem kadry pastorów i ustanawia ich w funkcjach. Książe jest faktycznym dysponentem władzy w sprawach wiary.
Koncepcja człowieka w dwu pozornie sprzecznych tezach. Jedna ujawnia się w przekonaniu, że chrześcijanin jest człowiekiem wolnym, nikomu nie podległym, jest panem wszystkich rzeczy. Druga - chrześcijanin jest najuleglejszym sługą wszystkich rzeczy i wszystkiemu podległym. Dla wolności wewnętrznej człowiekowi potrzebna jest Ewangelia Chrystusowa, Słowo, Wiara.
Wiara opiera się na słowie, a nie na uczynkach. Wolność zewnętrzna polega na świadomym podporządkowaniu się władzy.
Koncepcja władzy - jednoznacznie głosił prymat władzy świeckiej nad duchowną. Władza świecka powinna się rozwijać i spełniać swe funkcje niezależnie od władzy duchownej, monarchowie bowiem otrzymali swoje uprawnienia z woli Bożej. Mają więc prawo do samodzielnego sprawowania władzy, a nawet do interwencji w sprawy kościelne. W życiu społecznym należy podporządkowywać się - dla dobra społecznego - istniejącej władzy, chociażby uchodziła ona za złą i niesprawiedliwą, jak długo nie wejdzie ona w wyraźny i jawny konflikt z prawem boskim, decyzjom władzy świeckiej nie można się sprzeciwiać.
Trwałym elementem jego teorii było poparcie dla surowości i bezwzględności prawa. Luteranizm szybko zyskał poparcie poza granicami Niemiec wywierając wpływ na historię Europy u zarania czasów nowożytnych.
MACHIAVELLI NICCOLO (1469-1527)
Przedstawiciel doktryny politycznego realizmu. Największy teoretyk państwa. Mistrz realistycznej refleksji o naturze ludzkiej i władzy.
Ważniejsze prace:
Rozważania nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Liwiusza (1987)
Historie florenckie (1990)
Książę (1969)
Filozoficzne podstawy doktryny Machiavellego i jego metoda badawcza przedstawiają się przejrzyście i nowocześnie.
Zakładał, że wszechświat jest odwieczną harmonią; podobnie ziemska planeta: dobro i zło równoważą się na niej oraz przemieszczają się w przestrzeni i w czasie. W cyklicznym rozwoju państwa staczają się na dno nędznej wegetacji, by wkrótce znów wznieść się ku szczytom sławy.
Uchodzi za najwybitniejszego teoretyka państwa wczesnego renesansu, a jego doktryna polityczna otwiera nowy etap w historii rozważań nad państwem i prawem. Elementy spekulacji zawiera makiawelowska teoria Losu, Fortuny, która rządzi światem. Fortuna przesadza tylko jedną połowę spraw ludzkich, druga polowa zależy od wolnej woli ludzi, od ludzkiego działania.
Najlepsze cechy ludzkiej natury:
zdolność do działania
energia
inicjatywa
VIRTU - była kolejnym monopolem poszczególnych wielkich narodów, współcześnie rozdziela się ona miedzy różne narody (Francuzów, Turków). Losy ludzkie były wypadkową tych dwu czynników. Zależy od przedsiębiorczości człowieka, jego zdolności rozumowania i przewidywania, energii i aktywności.
FORTUNA - los, przeznaczenie; to zespół wydarzeń, których nie można przewidzieć i reglamentować, przede wszystkim dlatego, że człowiek nie jest w stanie zrozumieć związku przyczynowego, do którego te wydarzenia doprowadziły. Fortuna przesądza jednak tylko część ludzkich zachowań. Zarzuca swe peta na słabych, biernych, mało ambitnych.
Machiavelli swoje rozważania polityczne opiera na przekonaniu o złym charakterze natury ludzkiej i o wielkiej roli przykładów z historii na potrzeby teraźniejszości.
Koncepcja natury ludzkiej wiąże się z przekonaniem o pierwszorzędnym znaczeniu przyrodzonej ludziom wszechstronnej aktywności. Naturę ludzką ocenia niezbyt wysoko. Wyraża przekonanie, że ludzie bardziej są skłonni do złego niż do dobrego.
Jego fundamentalne dzieło KSIĄŻĘ ma charakter poradnika dla dzielnego władcy, który chce zdobyć i utrzymać władzę w państwie. Jego zdaniem panujący powinien używać wszelkich środków, które pomogą mu osiągnąć zamierzony cel. Skuteczny władca powinien być lisem i lwem i zależnie od sytuacji stosować podstęp, wiarołomstwo lub siłę.
Znaczącą rolę przyznawał propagandzie władzy, której zadaniem jest stworzenie korzystnego wizerunku panującego, nie jest bowiem najważniejsze, jaki jest władca naprawdę, ale najistotniejsze jest to, jak postrzegają go poddani.
Jako zwolennik realizmu w polityce przekonywał, że panujący przy podejmowaniu decyzji powinien liczyć z rzeczywistymi warunkami i rzeczywistymi możliwościami wykonywania tych decyzji. Władca powinien dobrze znać historię, dzięki czemu będzie mógł zapobiec wielu kryzysom politycznym bądź ekonomicznym.
Celem państwa, które powstało równocześnie ze społeczeństwem, jest zapewnienie porządku i bezpieczeństwa wśród ludzi.
Machiavelli jest autorem trzeciej definicji państwa (po Arystotelesie i Ciceronie). Na oznaczenie państwa, użył nowego w stosunku do poprzednich, określenia „stato”, używanego w większości zachodnioeuropejskich języków do dzisiaj.
„wszelkie państwa, wszelkie rządy, które miały lub mają władzę nad ludźmi, bywają republikami albo księstwami”.
Używany dotychczas termin polis czy republiki oznacza u Machiavellego już tylko określona jego formę, w której podmiotem władzy nie jest jednostka, lecz większość, lud. Istota państwa to dominio - zwierzchnictwo, panowanie, sprawowanie władzy, władza nad ludźmi, podległość władzy nieposiadających tym, którzy są jej nośnikami.
Machiavelli przeciwstawiał trzy dobre formy państwa: monarchia, arystokracja, demokracja trzem złym: tyrania, oligarchia, anarchia. Sam opowiadał się za republiką.
Wśród powszechnego zepsucia potrzebna jest twarda władza absolutna monarchy (księcia), nowy porządek może być bowiem utrwalony jedynie przez władzę jednostki i użycie wyjątkowych środków. Dyktatura jest nieodzowna głównie dlatego, że nowy ustrój musi na wstępie z całą bezwzględnością rozprawić się nad swoimi wrogami. Przestrzeganie reguł moralnych nie może tu stanowić przeszkody. Polityka nie ma nic wspólnego z moralnością, w tym sensie, że nie jest ona ani moralna ani niemoralna.
Zbrodnie nazywał zbrodnią, zdradę zdradą, tyle że sądził, że w określonych sytuacjach czyny takie - nie przestają być moralnie nagannymi - przynoszą lepszy rezultat niż przyniosłoby działanie podporządkowane wyłącznie kanonom moralności. Nie można być moralnym kiedy epoka jest niemoralna. Władca powinien tez zachowywać co najmniej pozory łaskawości, prawości, ludzkości i pobożności, łamiąc je wszakże w razie potrzeby. Postępki szczególnie szpetne powinny być zlecane pomocnikom. Siłę i terror można i trzeba umiejętnie łączyć z podstępem i zdradą. Niedotrzymanie słowa staje się niezbędne, gdy znikają przyczyny, dla których przyrzeczenie zostało złożone.
Polityka to sztuka możliwości. Perfekcjoniści, doktrynerzy, fantaści nie nadają się na przywódców. Polityczny przywódca musi być realistą, musi mieć wyczucie tego co wykonalne, a co niewykonalne, musi posiadać zdolność przewidywania, musi umieć odróżnić to co przypadkowe od tego co stanowi konieczność. Musi też umieć wykorzystywać okazję. Przywódca ma w czasie pełnienia swej funkcji najwyżej dwie lub trzy okazje do podjęcia naprawdę arcyważnych decyzji i biada mu, jeżeli ich szybko nie wykorzysta. Machiavelli przyrównuje okazje do postaci kobiety, której twarz ukryta jest w rozwianych włosach; pośpiesznie przechodzi obok, z przodu trudno rozpoznawalna, z tyłu goła, a więc łatwa do zidentyfikowania. Kto jednak rozpozna ją dopiero od tyłu, traci niepowtarzalna okazję.
Machiavelli doceniał społeczną funkcję religii. Odrzucał chrystianizm jako doktrynę bierności i lenistwa, uważał że papiestwo było w poważnym stopniu odpowiedzialny za katastrofalny stan rozbitego kraju. Religia bywa jednak pożyteczna, kiedy kształtuje cnoty obywatelskie, kiedy uczy służby dla państwa i jego władcy. W każdym razie musi się ona wyzbyć własnych ambicji politycznych, musi być religia państwową, obywatelską na wzór dawnej religii rzymskiej oraz musi być wsparta autorytetem siły władzy państwowej.
MAINE sir HENRY JAMES SUMNER (1822-1888)
Brytyjski cywilista i historyk prawa. Był twórcą angielskiej szkoły historycznej w nauce prawa, określanej prawoznawstwem historycznym lub angielskim neohistoryzmem. Angielska szkoła historyczna, nie odwoływała się do idei „ducha narodu”, daleka tez była od założeń fideistycznych i romantycznej mistyki.
Życiorys
W latach 1840-1844 studiuje w Pembroke College na Uniwersytecie Cambridge filologię klasyczną, zdobywając w tej dziedzinie spore uznanie. W 1845 r. przyjmuje posadę asystenta w Trinity College w Cambridge. Zaczyna wtedy łączyć zainteresowania historią (studia klasyczne) i prawem. Wykłada prawo rzymskie (nie będące wtedy częścią standardowej edukacji prawniczej) i prawo cywilne. W 1950 roku zostaje przyjęty do grona palestry. Publikuje również artykuły w Saturday Review.
W 1862 r. zostaje mu oferowane stanowisko doradcy prawnego w Indiach. Odmówił, lecz przyjął je następnego roku, gdy propozycja została ponowiona. W Indiach pozostaje do 1869 r. Był doradcą rządu Indii zarówno w kwestiach politycznych jak i prawnych. Pomagał też w przygotowaniu kodyfikacji prawa indyjskiego. Piastował stanowisko wicekanclerza Uniwersytetu w Kalkucie.
W 1869 r. wraca do Wielkiej Brytanii i obejmuje nowo powstałą katedrę historycznej i porównawczej jurysprudencji Uniwersytetu Oksfordzkiego. Zostaje także członkiem rady sekretarza stanu Wielkiej Brytanii i profesorem prawa międzynarodowego w Cambridge. Umiera w Cannes, 3 lutego 1888, gdzie udał się z przyczyn zdrowotnych.
Poglądy i prace
Najważniejszą pracą Maine'a jest wydane w 1861 r. Ancient Law, które określiło jego pozycję jako czołowego historyka i komparatystę prawnego Wielkiej Brytanii. W pracy tej bazował na swoich badaniach i wcześniejszych wykładach na temat prawa rzymskiego. Maine jest zwolennikiem ewolucjonizmu. Porównuje różne społeczeństwa - społeczności tubylcze, społeczeństwo starożytnego Rzymu oraz społeczeństwa współczesne, ze szczególną uwagą przyglądając się występującym w nich formom prawa. Formy prawne ewoluują w procesie historycznym, dzięki czemu badając prawo możemy zdiagnozować poziom rozwoju danego społeczeństwa. Prawo powstaje ze zwyczaju, błędem jest więc mniemanie, że za pomocą prawa można zmieniać zwyczaje panujące w społeczeństwie. Najbardziej znaną tezą tej książki jest stopniowe przejście wraz z rozwojem społecznym od statusu do kontraktu. [2] Status jest tu rozumiany jako przypisanie danej osobie pozycji społecznej w oparciu o jej powiązania rodzinne (przede wszystkim urodzenie). Na tym etapie rozwoju jednostki nie mogą zmieniać swojego statusu. Ta dominacja rodziny zostaje jednak zastąpiona w toku ewolucji społecznej kontraktem, czyli samodzielnym kształtowaniem przez jednostkę własnej pozycji społecznej. Obecnie jedyną pozostałością statusowego przypisania pozycji społecznej mają być jednostki niezdolne do zawierania kontraktów (np. dzieci czy szaleńcy).
Praca Maine'a miało ogromny wpływ na poglądy jego pokolenia. Dzięki niemu uważany jest on za prekursora antropologii i socjologii prawa. Pozycję tą uznawali również późniejsi badacze tacy jak Bronisław Malinowski, krytykując ją jednak za niedoskonałość metodologiczną i niedostateczne udokumentowanie. [3]
W późniejszym okresie Maine rozwijał swoje idee. Opublikował m.in. Village Communities in the East and West (1875), Early History of Institutions (1875) czy Early Law and Custom (1883).
W 1885 r. wydaje pracę Popular Government będącą traktatem z filozofii polityki. Przygląda się w niej krytycznie demokracji wskazując na jej liczne słabości. Podważa tezy o stabilności tego ustroju, oraz o istnieniu koniecznego łącznika między demokracją a rozwojem.
Pośmiertnie ukazuje się również praca Maine'a International Law.
MARSYLIUSZ Z PADWY
interesy jednostek nie mogą być sprzeczne z interesem ogółu; państwo powstało z woli ludzi, strzeże bezpieczeństwa i pokoju międzyludzkiego; podstawą państwa jest monopolityczny rząd, który dzierży w ręku wł. sądowniczą, administracyjną i kontrolującą urzędników; inicjatywa prawodawcza należy do całego ludu, lud jest prawodawcą - zasada suwerenności ludu; tezy tłumaczące suw. ludu: ludzie niechętnie słuchają praw, na które nie mieli wpływu; władca mógłby wydać prawo korzystne tylko dla niego samego, nie zaś dla ogółu; lud najlepiej zna swoje potrzeby; państwo jest wspólnotą wszystkich obywateli; pokój jest możliwy tylko w takiej sytuacji; rozdział wł.świeckiej od duchownej - ona sprawuje władzę tylko w sprawach przyszłego zbawienia; zasady kośc. obowiązują tylko tych, którzy się mu chcą poddać; K. Musi się stać instytucją w państwie i być mu podporządkowany.
Marsyliusz z Padwy (1275 - 1343)
Wszelkie ruchy renesansowe zaczęły się we Włoszech. Był myślicielem i pisarzem. Podjął rewolucyjną teorię - suwerenności ludu - „Obrońca Ludu”. Został za to dzieło ekskomunikowany. Było to pojmowane burżuazyjnie. Obejmowało wszystkich ludzi, odrzucał różnice stanowione i przywileje rodowe.
Suwerenność ludu - podstawowa zasada organizacji nowoczesnego państwa. Według niego człowiek ma społeczną naturę - skłaniającą go do życia w zbiorowości. Niebezpieczny jest egoizm, który prowadzi do chaosu. Mówi o woli suwerennego rynku - wsparcie władzy przez niego. Gwarancja spokoju, poszanowanie praw. Suwerenność ludu oznacza udział obywateli w organach państwa.
Odrzucił platońsko - stoicki model mędrca - nie gwarantuje to przynależności ich do rządzenia i praw wszystkich - był egalitarystą. Duża ilość ludzi mniej wykształconych może zostać powiększona do tej grupy, aby mogli rozpatrywać sprawy na równi z bardziej uczonymi. Gwarantuje to, że jeżeli to będzie grupa reprezentatywna to prawo będzie zebrać wszystkich ludzi do rządzenia, niż osobno, lud powinien wybierać papieża. Organizacja państwa jest dziełem ludu. Państwo to gwarancja wpływu na suwerenny lud.
Dokonał podziału na sześć grup:
- sprawujących władze
- rolnicy
- rzemieślnicy
- finansiści
- wojskowi
- kapłani
Rząd wybiera lud, i on ma stałą kontrole nad rządami. Rząd powinien skupiać całą egzekutywę. Dopuszczał deklarowanie woli ludu na rzecz monarchy. Odrzucił strukturyzowanie i hierarchiz5acje źródła praw. Prawa boskie i prawo natury nie mają żadnej mocy wiążącej. Są to pewne ideały do wzoru.
Prawo musi mieć formę pisaną, musi być ustanowione:
1. w państwie jest jasno podkreślona rola ustawodawcy, która wyraża wole ludu,
2. przymus i sankcja.
Odrzucił dualizm prawa, kościół musi być podporządkowany państwu i ludowi.
Marsyliusz z Padwy o suwerenności ludu.
Zasada suwerenności ludu jest koronną tezą Marsyliusza. Dał on w niej pierwsze nowożytne uzasadnienie demokracji w państwie:
ludzie chętniej słuchają praw, które sami ustanowili; wolą nawet gorsze prawo, jeśli tylko pochodzi ono od nich samych;
powierzenie ogółowi mocy prawotwórczej wyraża się w tym, że lud lepiej aniżeli jednostka rozpoznaje swoje dobro i bardziej go pragnie; a zatem wola ogółu daje rękojmię stanowienia na ogół lepszych norm.
konieczne jest istnienie rządów państwa, aby istniała wspólnota polityczna; ujawnia się w tym teza propozytywistyczna - jeżeli lud sam stanowi prawo, to nie jest w tym ograniczony.
Monteskiusz, czyli Charles Louis de Secondat Baron de Montesqieu, to jeden z czołowych przedstawicieli wczesnego oświecenia, najwybitniejszy teoretyk monarchii konstytucyjnej i współautor tekstów do Wielkiej encyklopedii francuskiej.
Urodzony w rodzinie szlacheckiej, 18 I 1689 w La Brede koło Bordeaux, do 1708 był adwokatem, następnie radcą, a od 1716 prezesem parlamentu (sądu) w Bordeaux. Po sprzedaży tej godności poświecił się studiom prawnym i historiozoficznym.
Odziedziczony po rodzicach majątek przeznaczył na zdobycie gruntownego wykształcenia i podróże po Europie (trzy lata trwał jego wojaż przez Niemcy, Austrię, Węgry, Włochy, Holandię i Anglię). W roku 1727 wybrany został do Akademii Francuskiej.
Debiutował anonimowo Listami perskimi (1721), które przyniosły mu rozgłos. Monteskiusz w Listach poddał krytyce porządek panujący we Francji przed rewolucją, traktując ustrój państwowy Anglii jako wzorzec do naśladowania. Monteskiusz wyszedł od koncepcji prawa naturalnego, wywodząc że prawo stanowione zostało ustanowione dla poskromienia dzikości natury. Przy tworzeniu prawa należy brać pod uwagę naturalne uwarunkowania, które kształtują ducha praw. Do tych uwarunkowań należą: wielkość terytorium państwa, klimat, religia, obyczaje, historia, formy gospodarowania oraz zasady rządzenia. Monteskiusz wyróżnił trzy formy państwa:
• despotia, w której zasadą rządzenia jest strach,
• monarchia, w której rządy odwołują się do honoru,
• republika, która opiera się na cnocie. Republika może mieć ustrój demokratyczny albo arystokratyczny.
Nad rozprawą O duchu praw pracował dwadzieścia lat: przeprowadził tu studia porównawcze (i historyczne) nad ustrojem wielu państw europejskich, opowiadając się za modelem angielskim, w którym trójpodział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą gwarantuje obywatelom wolność polityczną. Teza ta wywarła zasadniczy wpływ na kształtowanie się prawa ustrojowego w Europie i Ameryce. Dzieło Monteskiusza spotkało się z ostrą krytyką konserwatywnie usposobionych kół dworskich i kościelnych, która - mimo ustępstw autora - doprowadziła do umieszczenia tego dzieła (29 XI 1751) na indeksie. Tezy autora potępiła również Sorbona (l VIII 1752).
Po przeczytaniu manuskryptu O duchu praw Helwecjusz miał na temat tej książki tak złe zdanie, że nakłaniał Monteskiusza, by zrezygnował z opublikowania dzieła, które mogło zaszkodzić jego reputacji. Condorcet krytykował Monteskiusza, że ten nie przedstawił w swojej książce jakichkolwiek powszechnych, racjonalnych zasad prowadzenia spraw publicznych. "Dobre prawo - twierdził - powinno być dobre dla wszystkich, tak jak prawdziwe twierdzenie jest prawdziwe dla wszystkich". Rousseau wytykał Monteskiuszowi, że zajmuje się "pozytywnymi uprawnieniami rządu", a nie "zasadami uprawnień politycznych". Wolter narzekał: "Trudno stwierdzić, że Monteskiusz odnalazł powszechną zasadę, skoro historia podsuwa sto odstępstw".
Monteskiusz jest też autorem Rozważań nad przyczynami wielkości i upadku Rzymian (1734) i Uwag nad przyczynami wielkości i upadku Rzeczypospolitej Rzymskiej (1734, wydanie polskie 1762). Uznanie przyniosła mu też powieść Kościół Wenery w Knidos (1725, wydanie polskie 1776). Tuż przed śmiercią napisał Esej o smaku z przeznaczeniem dla Encyklopedii, deklarując się po stronie rewolucji umysłowej.
Zmarł 10 II 1755 w Paryżu. Jak głosi pewna anegdota, na pogrzebie Monteskiusza spośród filozofów pojawił się tylko Diderot; i to raczej dlatego, że szanował zmarłego, a nie - że podzielał jego poglądy.
Na podstawie skromnych źródeł, do jakich dotarłam, i materiałów o Monteskiuszu uważam, iż był on niezwykle wartościowym człowiekiem, inteligentnym, stawiającym duży nacisk na wykształcenie. Cenię go za odwagę, ponieważ pomimo wielu sprzeciwów, głosił swoje tezy, nie bojąc się ośmieszenia czy złej reputacji, jakie mogły mu przysporzyć. Myślę, że w obecnych czasach mało jest takich ludzi, mających własne zdanie i potrafiących go bronić, tak jak czynił to Monteskiusz.
Teoria trójpodziału władzy:
a) podział prawnych sfer działania państwa na: stanowienie prawa, administrowanie i wymiar sprawiedliwości
b) stosowne do podziału prawnych sfer działania państwa dokonanie rozdziału aparatu państwowego na odpowiadające im grupy organów, czyli organy prawodawcze, administracyjne i sądownicze
c) organizacyjne i personalne rozdzielenie wszystkich grup organów oparte na zasadzie ich względnej równorzędności i niezależności
d) realizacja przez każdą grupę organów przede wszystkim swej własnej sfery działania połączona ze stosunkowo niewielką możliwością ingerencji w działalność pozostałych grup.
w „ O duchu praw” zaproponował trójpodział władzy na: ustawodawczą(legislatywa), wykonawczą(egzekutywa) i sądowniczą(jurysdykcja). Zadaniem pierwszej jest tworzenie prawa, wykonawczej wprowadzanie tego prawa w życie, zaś sądowniczej wydawanie wyroków na podstawie obowiązującego prawa. Wszystkie te organy władzy powinny być równorzędne, niezależne od siebie i nawzajem się kontrolować. Taka idea gwarantuje nie tylko ograniczenie możliwości prowadzenia rządów absolutnych, ale i jest podstawą ustroju parlamentarnego(Monteskiusz za najlepszy ustrój uznał angielską monarchię parlamentarną). Umożliwia ona ponadto wprowadzanie sprawiedliwości do życia społecznego, uniemożliwiając wpływanie na sądy przez inne władze. Lista korzyści, jakie płyną z trójpodziału władzy dla przejrzystości procesu rządzenia, porządku w państwie i racjonalności mechanizmów władzy, jest bardzo długa. Nic zatem dziwnego, że dzisiaj jest to podstawa ustrojów konstytucyjnych. Pierwszym krajem, który wprowadził ideę trójpodziału władzy, były Stany Zjednoczone. Została ona zawarta w Konstytucji USA z roku 1787. Cztery lata później Monteskiuszowska teoria znalazła odzew również w Konstytucji francuskiej.
Nie wszyscy byli zwolennikami monarchii konstytucyjnej czy republiki. Część filozofów popierała absolutyzm oświecony. Jest to forma ustroju państwa gdzie władca uznaje tylko niektóre zasady umowy społecznej między sobą oświeceniowych społeczeństwem, przyznaje mu pewne wolności, jednocześnie pozostając monarchą absolutnym. Charakterystyczna cechą absolutyzmu oświeconego była centralizacja władzy i biurokracja. Najlepiej rozwinął się oświeceniowych Prusach,
Austrii i państwach skandynawskich.