Księgi historyczne Starego Testamentu
Do dwudziestu jeden ksiąg historycznych Starego Testamentu należą - obok Pięcioksięgu - księgi: Jozuego, Sędziów, Rut; po dwie księgi: Samuela, Królewskie i Kronik; oraz Księgi: Ezdrasza, Nehemiasza, Tobiasza, Judyty, Estery i dwie Księgi Machabejskie.
Sześć z tych ksiąg (uważanych przez nas za księgi historyczne za Septuagintą, w której dokonano reklasyfikacji tematycznej ksiąg) hebrajska Biblia zaliczała do Proroków. Określano je jako "Prorocy Pierwsi". Były to księgi: Jozuego, Sędziów, dwie księgi Samuela i dwie Królewskie (przypomnienie: mianem "Proroków Mniejszych" określano 12 ostatnich proroków; nie jest dobrze, gdy myli się Pierwszych z Mniejszymi...). Relacja historyczna zawarta w tych księgach jest podporządkowana idei ukazania wypełniania się Bożego poselstwa w życiu narodu. Dlatego jest to historia prorocka (proroctwo = coś, co objawia Boga). Autorzy tych sześciu Ksiąg (Joz, Sdz, Sm 1 i 2, Krl 1 i 2) skoncentrowali się na czterech zasadniczych tematach: panowaniu królewskim (1), działaniu proroków i wypowiadanych przez nich słowach Boga (2), dziejach świątyni w Jerozolimie (3) oraz temu, w jaki sposób oddawano cześć Bogu (4). Historia panowania poszczególnych królów jest tutaj oceniana przez pryzmat wierności Panu i wyłączności oddawania czci dla Boga. Dlatego takie podejście do historii każe określać ją mianem historii profetycznej (prorockiej). I chociaż archeologia dostarcza wielu intrygujących dowodów zgodności zapisów Biblii z historyczną wiedzą naukową, nie należy zapominać o tej szczególnej perspektywie patrzenia na świat, jaką mieli natchnieni Autorzy.
Parę słów na temat historii narodu wybranego (jej poznanie ułatwia lekturę ksiąg historycznych) znajdziesz na stronie Historia biblijna. W Internecie krótki, usystematyzowany przegląd historii biblijnej można znaleźć np. na stronie ks. Kazimierza Kuczaja. Bardzo ciekawa, rozbudowana prezentacja historii biblijnej - niestety w języku angielskim - znajduje się w Wirtualnej Bibliotece Żydowskiej na stronie organizacji AICE. Jedną z najciekawszych książek opisujących historię narodu wybranego jest publikacja "Historia Żydów" Paula Johnsona - jest napisana po prostu świetnie i czyta się jak powieść. Jednym z najlepszych ujęć systematycznych, "podręcznikowych" (choć także "czytających się" bardzo dobrze) jest "Historia Izraela" Johna Brighta. Jest ona bardzo często wykorzystywana jako podręcznik biblijnej historii podczas studiów biblistycznych. Obie te książki są dostępne w kilku księgarniach w sieci (po ok.40 złotych).
Wracam do tematu ksiąg historycznych - oto ich krótki przegląd:
Pięcioksiąg
Pięcioksiąg (Prawo, hebr. Tora) tworzą: Księga Rodzaju, Księga Wyjścia, Księga Kapłańska, Księga Liczb, Księga Powtórzonego Prawa (czasem nazywane po prostu Księgami Mojżeszowymi 1-5). Poświęcamy tej grupie ksiąg osobną stronkę - tutaj powiemy tylko, że są to księgi stanowiące swego rodzaju "klucz" do dobrego zrozumienia wielu biblijnych pojęć.
Księga Jozuego i Księga Sędziów
Księga Jozuego zawiera dość optymistyczny obraz stanu duchowego narodu: Bóg jest ze swoim ludem i wystarczy pilnować wypełniania Jego przykazań i miłować Boga, aby być spokojnym o przyszłość. W Księdze Sędziów obraz ten jest nacechowany smutkiem. Są tutaj wersety określane przez niektórych jako "najsmutniejsze wersety Starego Testamentu" - mówią one wprost (Sdz 17,6; 21,25): Za dni owych nie było króla w Izraelu i każdy czynił to, co było słuszne w jego oczach.
Sędziowie byli ludźmi powołanymi przez Boga do wybawiania Izraela z rąk wrogów w sytuacji , gdy Izrael pokutował i zwracał się do Boga. Okres działania Sędziów można scharakteryzować jako czas ciągłego odchodzenia Izraela od Boga i ściągania na siebie Bożego gniewu, oraz wracania do Boga i pokutowania za swoje czyny. Ostatni werset Księgi Sędziów dobrze opisuje ten czas (Sdz 21,25), jako czas samowoli.
Księga Rut
Księga Rut opisuje dzieje Moabitki - kobiety nie należącej do narodu wybranego - która stała się przodkiem króla Dawida. Księga przekazuje myśl o tym, jak wierność i posłuszeństwo w dobrych rzeczach może uczynić z człowieka Bożego współpracownika.
Wierność i posłuszeństwo Rut wobec swojej matki Noemi doprowadziły do małżeństwa z Boazem i urodzenia syna Obeda. W ten sposób kobieta spoza kręgu narodu wybranego mogła stać się jednym z przodków Chrystusa - Rut jest wymieniona w genealogii Ewangelisty Mateusza wśród przodków Jezusa jako jedna z czterech kobiet.
Księgi Samuela
Księgi Samuela (w Biblii hebrajskiej - traktowane jako jedna księga) przedstawiają ostateczne przekształcenie się Izraela ze związku grup plemiennych w naród zjednoczony wspólną wiarą, tworzący jedno państwo. Księgi przedstawiają królewskie i kapłańskie funkcje Dawida w teokratycznym państwie; ich lektura ułatwia także współczesnym chrześcijanom zrozumienie istoty tych funkcji.
Samuel był ostatnim z Sędziów, pełniącym też funkcje kapłana i proroka. Jego głównym zadaniem było doprowadzenie Izraela do odnowienia duchowej więzi z Bogiem. Był człowiekiem wybranym przez Boga do namaszczenia pierwszego króla Izraela: był nim Saul. Król Saul prowadził liczne zwycięskie wojny (między innymi z Ammonitami i Filistynami), utwierdzając monarchię. Jednak jego nieposłuszeństwo wobec Boga, plastycznie opisane w 1Sm 15, doprowadziło go do upadku. W jego miejsce na króla został namaszczony Dawid, uważany za największego z królów Izraela: pełnił on funkcje królewskie i kapłańskie (inaczej niż Saul). Ustanowił nową stolicę państwa, Jerozolimę - która była też stolicą religijną, ośrodkiem kultu Boga. Dawid poczynił przygotowania do budowy Świątyni. Król Dawid otrzymał też od Boga obietnicę utwierdzenia na wieki jego tronu. Otrzymana obietnica stała się podstawą oczekiwania na Mesjasza, pochodzącego właśnie z rodu królewskiego. Zapewnienie błogosławieństwa dla rodu Dawida pozwalało w dalszej historii Izraela żywić nadzieję, że Królestwo odrodzi się i będzie trwać wiecznie.
Księgi Królewskie i Księgi Kronik
Księgi Królewskie, podobnie jak Księgi Kronik, relacjonują analogiczny okres dziejów Izraela. Współcześnie są klasyfikowane jako księgi historyczne - w Biblii hebrajskiej Księgi Królewskie należą do Proroków (historia profetyczna), a Księgi Kronik - do Pism. Historia Ksiąg Kronik zaczyna się od Adama, a kończy w tym samym momencie, do którego doprowadzają swoją relację Księgi Królewskie: Kroniki stanowią powtórzenie i rekapitulację dotychczas opisanej historii biblijnej; dlatego Księgi Kronik zostały uznane przez tłumaczy tworzących Septuagintę za rodzaj suplementu i nazwane Paraleipomena ("rzeczy opuszczone"). Zmieniono ich lokalizację - w Biblii hebrajskiej zajmowały ostatnie miejsce, pośród Pism. W Septuagincie (i naszych Bibliach) są umieszczone bezpośrednio za Księgami Królewskimi, w grupie ksiąg historycznych (w którym są jeszcze za nimi księgi: Ezdrasza i Nehemiasza, Tobiasza, Judyty, Estery i dwie Księgi Machabejskie).
Trzy różnice między tymi Księgami stanowią:
- obszar zainteresowania: Księgi Królewskie relacjonują równolegle historię obu królestw, Księgi Kronik zajmują się tylko Królestwem Judy i rodem Dawida;
- myśli przewodnie: główna myśl Ksiąg Królewskich to ukazanie przyczyn powstania, rozwoju i upadku Królestwa w kontekście wypełniania się Bożego Słowa.
Główną myślą Ksiąg Kronik jest przyznanie Bogu należnego Mu miejsca w Izraelu i ukazanie dziejów Izraela z Bożego punktu widzenia. W Księgach Kronik ujawnia się pragnienie autora, by wykazać, że gmina żydowska, żyjąca w duchu reform Ezdrasza i Nehemiasza jest wspólnotą, jakiej Bóg życzył sobie od samego początku. Księgi Kronik mogą zawierać odmienne od pozostałych ksiąg historycznych interpretacje pewnych wydarzeń (np. ocena inspiracji spisania Izraela w 2Sm 24,1 i 1Krn 21,1).
- czas powstania: prawdopodobnie Księgi Kronik jako całość powstały w okresie późniejszym, niż Księgi Królewskie - i prawdopodobnie był to początkowy okres niewoli babilońskiej. Dlatego w Księgach Kronik widoczna jest tendencja do ustalania ciągłości między przeszłością a teraźniejszością.
Księgi Kronik były pisane w czasach reformy państwa przez Ezdrasza i Nehemiasza. Kronikarz opisujący dzieje narodu w Księgach Kronik (oraz księgach Ezdrasza i Nehemiasza, pisanych być może przez tą samą osobę lub jej uczniów) skoncentrował się na wydarzeniach i faktach związanych ze Świątynią i kultem Pana. Prawdopodobnie pisał swoje dzieło jako duchowny, osoba związana z kultem świątynnym - a nie jako polityk czy historyk. Głównym celem tego autora jest napisanie dziejów dynastii Dawidowej z uwypukleniem jej dokonań w sferze religijnej (sprawy kultu, ustalenie ortodoksyjnych wzorców instytucji religijnych).
Księga Ezdrasza i Księga Nehemiasza
Obie Księgi opisują podjętą próbę reformy państwa po niewoli babilońskiej. Księga Ezdrasza mówi o znaczeniu Bożego Słowa w życiu religijnym i społecznym narodu. Opisuje odbudowę Świątyni i oczyszczenie narodu z pogaństwa (także poprzez zerwanie mieszanych małżeństw). W odróżnieniu od niej Księga Nehemiasza koncentruje się na odbudowie murów miasta i przywróceniu właściwego rytmu życiu państwa (również życiu religijnemu). Ezdrasz pouczał lud w sprawach religijnych (jako kapłan), zaś Nehemiasz - cywilny rządca - uczynił z Jerozolimy ponownie miasto obronne.
Nehemiasz uzyskał pełnomocnictwa króla perskiego Artakserksesa I, niezbędne do odbudowania murów obronnych Jerozolimy. Dramatyczne dzieje odbudowy murów opisuje Księga Nehemiasza. W V wieku przed Chrystusem Nehemiasz doprowadza też do oczyszczenia świątyni i odnowienia kultu (zwalczanie mieszanych małżeństw, położenie nacisku na przestrzeganie sabatu, walka z zachłannością bogaczy). Jednak jego reformy dotyczyły głównie spraw administracyjnych. Doprowadziły one do powstania teokratycznego państwa o dużym stopniu samodzielności.
Ezdrasz, który przybył do Jerozolimy w roku 428 przed Chrystusem, odczytał ludowi zebranemu na Święto Namiotów Prawo (na marginesie - warto sobie uświadomić, jak długo trwały niektóre z zebrań liturgicznych... zwłaszcza gdy zaczyna nam się wydawać, że te współczesne trwają długo;). Izrael jako naród zobowiązał się do przestrzegania Prawa (odnowienie Przymierza). Jednym z nakazów Prawa było niezawieranie mieszanych małżeństw i Ezdrasz kładł na ten nakaz nacisk, doprowadzając do kroku dość radykalnego: do odprawienia pogańskich żon poza Izrael. Reformy Ezdrasza, stanowiące kontynuację reform Nehemiasza, dotyczyły głównie spraw religijnych. Można je ocenić jako położenie mocnego fundamentu judaizmu. Przyjęcie judaizmu w formie przymierza opartego na Prawie pozwoliło na ukształtowanie nowej tożsamości Izraela jako Ludu Bożego, ludu, który świadomie wziął na siebie zobowiązania nałożone przez Prawo.
Księga Tobiasza
Księga Tobiasza ukazuje prześladowanie z powodu pobożności - oraz nieustanne, codzienne czuwanie Bożej Opatrzności nad wierzącymi. Ciekawie ukazany jest w tej księdze model życia rodzinnego i małżeńskiego (warto poznać modlitwę Tobiasza i Sary przed wspólnym położeniem się do łoża, umieszczoną w 8 rozdziale).
Ze względu na umieszczone w tej księdze liczne sentencje mądrościowe bywa ta księga zaliczana do ksiąg dydaktycznych - mimo formalnej przynależności do ksiąg historycznych (jest to typowa nowela dydaktyczne, z klarowną fabułą).
Interesującym faktem dotyczącym tej księgi jest jej wyłączenie z kanonu faryzejskiego w 90 roku. Jednym z kryteriów oceny kanoniczności ksiąg był wtedy fakt napisania księgi w języku hebrajskim - księga Tobiasza istniała w języku greckim. Po odkryciach w Qumran okazało się jednak, że odnaleziono jej hebrajskie fragmenty oraz cztery manuskrypty aramejskie: jest to księga napisana pierwotnie w języku hebrajskim.
Księga Judyty i Księga Estery
Obie Księgi: Judyty i Estery ukazują, w jaki sposób postawa ufności Bogu i wytrwałość w wierze są w stanie sprawić, że nawet pozornie słabi ludzie mogą stać się narzędziem realizacji Bożego planu.
Księgi ukazują opiekę Boga nad swoim ludem, gotowość do niesienia temu narodowi pomocy. Kluczową rolę pełnią w obu księgach posłuszne Bogu kobiety: Judyta (która pokonuje Holofernesa, dowódcę wojsk asyryjskich atakujących judejską twierdzę Betulię) i Estera (żona perskiego króla Achaszwerosza, która udaremnia plany wezyra Hamana, chcącego wytracić wszystkich Izraelitów).
Księgi Machabejskie
Księgi Machabejskie opisują dzieje walk Matatiasza i jego synów w obronie monoteistycznej religii. Autor księgi nie jest jedynie kronikarzem, lecz przedstawia historię religijną: ukazuje w jaki sposób Bóg jest obecny w życiu narodu poprzez wydarzenia historyczne, a rządzących narodem przedstawia jako Boże narzędzia.
Druga Księga Machabejska skupia się na kilkunastu latach opisanych wcześniej, uwypuklając znaczenie Świątyni jerozolimskiej. Według niektórych biblistów Księgi Machabejskie zawierają biblijne podstawy takich praktyk, jak np. modlitwa za zmarłych i opisują wstawiennictwo zmarłych za żywymi. Wyłączanie tych ksiąg z kanonu przez protestantyzm (są to księgi deuterokanoniczne) jest jednym z powodów negowania przez niektórych protestantów biblijności części katolickiej eschatologii.
My osobiście zgadzamy się z takim stanowiskiem, że Bóg jako Pan czasu nie jest uwikłany w nasze chronologiczne relacje: jeśli nasz pra-pra-wnuk będzie się modlił za nas - to z naszego punktu widzenia fakt ten dopiero nastąpi; z jego punktu widzenia - będzie się on modlił za zmarłych; być może z Bożego punktu widzenia on po prostu wstawia się za nas... Nie znajdujemy nigdzie w Biblii podstaw odrzucania modlitwy za zmarłych - w naszym przekonaniu jest ona wyrazem miłości i troski.
Imiona Boga w Starym Testamencie
Imiona Boga pojawiające się w Starym Testamencie wyrażają majestat Boga, Jego miłość i stanowią objawienie określonych aspektów Jego natury. Ukazują sposoby, w jakie Bóg jest zaangażowany w życie człowieka. Każde Imię Boga podkreśla Jego obecność między ludźmi.
W kręgu kultury hebrajskiej imię wyrażało charakter osoby noszącej je, a poznanie czyjegoś imienia, nadanie lub zmiana imienia - mogły wyrażać zmianę relacji między osobami lub między osobą a światem. Bóg wielokrotnie podkreślał fakt zajścia zmian takich relacji przez zmianę imienia (np.Abram/Abraham, Jakub/Izrael, Szymon/Piotr). Warto wiedzieć, że podobne przeżycie czeka także Ciebie (mamy nadzieję!): w Księdze Apokalipsy jest opisane nawiązanie nowej relacji między Bogiem a zbawionym człowiekiem (otrzyma on biały kamyk, a na nim wypisane imię nowe; Ap 2,17). Ujawnienie komuś swojego imienia - oznaczało wejście z tym kimś w bliższą relację.
Bóg objawił swoje Imię po raz pierwszy Abrahamowi (opis: Rdz 17,1). Objawienie imienia El Szaddai (Bóg Wszechmocny) Abrahamowi stanowi jednocześnie objawienie głównych cech "charakteru" Boga; ujawnia nie tylko fakt wszechmocy Boga, ale też stanowi rodzaj przyzwolenia na poznawanie Boga przez człowieka. Ofiarowanie człowiekowi przez Boga poznania Jego Imienia - oznaczało także ofiarowanie wspólnoty, pewnej bliskości.
"Ja Jestem" (hebrajski tetragram JHWH ) wyraża bliskość Boga i Jego troskę o ludzi; to Imię Boga jest otoczone wielkim szacunkiem i nie wymawiane przez pobożnych Żydów również dzisiaj. Poza nim używano na oznaczenie Boga m.in.słów:
Adonai - "mój Pan" (np.Iz 3,1); tak również zwykle czytano - i czyta się do dzisiaj - Tetragram (występujące w tekstach biblijnych spółgłoski JHWH), z szacunku dla Bożego Imienia; dlatego też w wielu współczesnych przekładach Biblii w miejsce występującego w oryginale Tetragramu wpisuje się "Pan" - wynika to z szacunku dla Bożego Imienia Jahwe.
Elohim - "Bóg" (np.Rdz 1,1;33,20). W Starym Testamencie istnieje kilka imion Boga z przedrostkiem El ("Bóg"), szczególnie często pojawiają się one w Księdze Rodzaju. Można tu znaleźć m.in. imiona El Elion ("Bóg Najwyższy", Rdz 14,18), El-Roeh ("Bóg, który widzi", Rdz 16,3), El Olam ("Bóg wiekuisty", Rdz 21,33), El Szaddai ("Bóg Wszechmogący", Rdz 17,1 - jest to pierwsze imię, pod jakim Bóg dał się poznać).
Melek - "Król" (np.Ps 29,10).
Sebaoth (Pan Zastępów) (np.2Sm 5,10) - wyraża koncepcję Boga jako wojownika.
Skąd tyle imion?
Prawdy, na które natchnieni autorzy Starego Testamentu położyli nacisk, relacjonując Boże Objawienie, dotyczyły charakteru Boga i człowieka oraz relacji Boga i człowieka. Wielość imion oddaje dynamikę Bożych interwencji w życie swojego ludu. Bóg był dla wierzących Kimś bardzo konkretnym, poprzez Imię można było wyrazić jakiś aspekt Bożej natury.
W relacjach biblijnych jest podkreślana waga intymnej więzi między Bogiem a człowiekiem oraz konieczność oparcia tej więzi ze strony człowieka na wierze, zaufaniu i posłuszeństwie. Różne imiona Boga podkreślały różne aspekty tej prawdy o Nim (np. imię El Szaddai wyrażało nieskończoną moc Bożą i wystarczalność Boga dla ludzi szukających oparcia). Akcentowano także przekonanie o tym, że wolą Boga było posiadanie swojego ludu na wyłączność. Zarysowany w objawianych imionach charakter Boga wymagał od człowieka moralnej odpowiedzi.
Imię Boże bywa dzisiaj przedmiotem pewnych manipulacji - warto zwłaszcza w tym kontekście rzucić okiem na dwie apologetyczne strony dotykające tematu poprawności wymowy Tetragramu (JHWH) i zasadności czynienia ze sposobu tej wymowy dogmatu pt. "tylko jeden sposób wymowy jest OK i jest to nasz sposób" (czyni tak od kilkudziesięciu lat jeden ze związków wyznaniowych):
Imię Boże - artykuł Włodzimierza Bednarskiego
Imiona Boże w Biblii - obszerna publikacja ks. Dominika Rybola, cytowana w wielu serwisach internetowych
i trochę muzyki:
El Shaddai - muzyczna klasyka współczesnego uwielbienia Bożego Imienia w j.angielskim; kompozycja Michaela Carda, tutaj w wykonaniu z Sarą Groves (polecamy!)
Hallelujah (Chwalmy Jahwe) - czyli jak Leonard Cohen patrząc na Boże stworzenie (Kobietę) potrafił dostrzec wielkość Boga - Stwórcy...
Pięcioksiąg: cztery ważne tematy
Pięcioksiąg (hebr. Tora) omawia cztery tematy o zasadniczym znaczeniu dla człowieka wierzącego, aktualne również dzisiaj: [1] temat wybrania i powołania przez Boga, [2] temat przymierza zawieranego przez Boga (i Bożych obietnic!), [3] temat Prawa i moralności oraz [4] temat wyjścia z niewoli. Ponadczasowość tych tematów jest oczywista. Są one poruszane także w Nowym Testamencie - przy pomocy pojęć wprowadzonych przez Pięcioksiąg.
Temat wybrania i powołania to temat aktualny także dziś przez to, że Abraham jest ojcem tych wszystkich, którzy z wiarą polegają na Bogu.
Temat przymierza obejmuje trzy wydarzenia: obietnice Boga dane dla Noego (obietnica, że nigdy nie będzie "zbiorowej odpowiedzialności"), obietnice dane dla Abrahama (powołanie na ojca narodów i nadanie ziemi kananejskiej) oraz zawarcie Przymierza synajskiego za pośrednictwem Mojżesza z narodem wybranym, połączone z nadaniem Prawa. To Przymierze oznaczało nowe objawienie się Boga (Boże imię) oraz postawienie jasnych wymagań moralnych i rytualnych.
Prawo Izraela cechowało się monoteizmem, troską o warstwy społecznie najsłabsze oraz o wspólnotę jako całość - i te cechy odróżniały je od innych starożytnych kodeksów. Pojęcie "prawa" stanowiło centralne pojęcie Pięcioksięgu. Warto zastanowić się przez moment nad tym, jakie jest właściwe miejsce Prawa w życiu chrześcijańskim...
Historia Wyjścia to historia aktu zbawczego Boga, wspominanego przez wszystkie pokolenia Izraela podczas święta Paschy. To, co uczynił dla ludzi Chrystus, było również opisane terminami Wyjścia.
Aktualność tych tematów dla współczesnego chrześcijanina sprawia, że Pięcioksiąg jest aktualną, wartą poznania częścią Biblii.
W Pięcioksięgu znajdujemy również szereg innych prawd, które można odnaleźć także w Nowym Testamencie. Przykłady: Księga Rodzaju zawiera historię stworzenia świata "z niczego" przez autonomicznego Boga, jednocześnie transcendentego i immanentnego - Boga, który chociaż jest niepojęty w swojej doskonałości i świętości, to jednocześnie jest bliski człowiekowi, stale obecny ze swoją miłością. Księga Wyjścia ukazuje wybranie narodu i przekazanie mu Prawa, przedstawiając na tym tle ogólny zarys Bożego planu zbawienia: przygotowanie narodu do przyjęcia zbawienia, przygotowanie Mojżesza do roli Bożego człowieka, wyprowadzenie z niewoli i przygotowanie ludu do roli narodu wybranego. Księga Kapłańska mówi o tym, że nie ma możliwości zbliżenia się do Boga bez ofiary i przelania krwi. Tą tezę powtarza św. Paweł w Liście do Hebrajczyków. Księga Liczb - obok licznych przepisów dotyczących kultu Pana - zawiera zaskakująco aktualną wizję efektywnej służby, opartej na skierowaniu się do Boga. Pięcioksiąg tłumaczy też np. czym jest Boże błogosławieństwo i przekleństwo (plastyczne obrazy zawiera m.in. Księga Powtórzonego Prawa)
Warto podkreślić: autorzy Nowego Testamentu byli ludźmi myślącymi kategoriami opisanymi w naszym Starym Testamencie. Jako pobożni Żydzi kształtowali oni swoje rozumienie świata w oparciu o Pięcioksiąg. Dlatego trudno wyobrazić sobie właściwe zrozumienie Nowego Testamentu bez dokładnego zapoznania się z Torą.
Wybranie i powołanie narodu
Idea wybrania i powołania łączy się z pojęciem odpowiedzialności i obietnicy. Obietnice dane Abrahamowi powinny być traktowane w odpowiedzialny sposób, aby korzyści z nich wynikające mogły być udziałem możliwie wielu ludzi. Misyjny cel wybrania i powołania musiał być ukazany już na początku Biblii. Dobre zrozumienie tego, że celem bycia wybranym przez Boga nie jest kontemplowanie tego faktu w samotności, wydaje się być podstawową cechą zarówno pobożnego, głoszącego swojego Boga w pogańskim świecie Żyda, jak i chrześcijanina, starającego się być "światłością świata". Właściwe zrozumienie biblijnej idei "wybrania" i "powołania" może uchronić Kościół przed zjawiskiem znanym jako "mentalność świętej resztki" i może pozwolić, by te wspólnoty, które są bierne wobec otaczającej je rzeczywistości, przemieniły się w Bożą "armię" ludzi obdarzonych "mentalnością Jozuego".
Przymierze
Temat przymierza jest jednym z centralnych tematów Biblii. Po raz pierwszy pojawia się on w Księdze Rodzaju. Obok słowa "przymierze" tłumacze używają też słowa "testament", które stanowi przybliżone tłumaczenie hebrajskiego berit oraz greckiego słowa diatheke. Słowo to wskazuje na zasadniczą cechę objawienia: jest ono pewnym układem, zawartym przez Boga z wybranym przez Niego narodem. W ramach tego układu, niejednokrotnie odnawianego, również lud przyjął na siebie określone warunki - dlatego uzasadnione jest użycie polskiego słowa "przymierze", wskazującego na wzajemne zobowiązanie. Jednak grecki język Septuaginty jest w tym momencie bardziej precyzyjny - diatheke wskazuje na to, że obie strony przymierza nie były równorzędnymi podmiotami (gdyby tak było, użyto by prawdopodobnie słowa suntheke). Muszę więc pamiętać o tym, że chodzi o ten rodzaj przymierza, jaki był zawierany np. między suzerenem a wasalem. Słowo "testament" mówi o tym, że Biblia zawiera spisaną wolę Boga dotyczącą człowieka. Jest w nim podkreślony fakt Bożego pochodzenia treści objawienia. Określenie "Stare Przymierze" lub "Stary Testament" nawiązuje w szczególności do wydarzeń na górze Synaj, gdy Bóg zawierając Przymierze z Izraelem nadał swojemu ludowi Prawo.
Przymierza zawarte w starym Testamencie
stanowiły zapowiedź i przygotowanie Nowego Przymierza. Zawierane przymierza stanowią wyraz tego, że Bóg chce doprowadzić ludzi do życia w jedności z Nim. Historia zbawienia, której opis zaczyna się od Pięcioksięgu, stanowi coraz pełniejsze objawienie tej woli Boga, która osiąga swoją pełnię w osobie Jezusa.
Przymierze w Starym Testamencie opiera się na obietnicy Boga. Starotestamentowe Przymierze było uroczystą obietnicą, której obowiązywanie potwierdzano przysięgą (formuła słowna lub symboliczne działanie). Takie Przymierze stanowiło centrum hebrajskiego rozumienia związków narodu wybranego z Bogiem. Zatrzymajmy się przez moment przy czterech postaciach - przy czterech spośród opisanych w Starym Testamencie przymierzy: są nimi Noe (jednostronne przymierze: Boże błogosławieństwo dla ludzkości), Abraham (powstanie wspólnoty wiary), Mojżesz (powstanie narodu wybranego z Prawem i Dekalogiem) oraz Dawid (zapowiedź Nowego Przymierza).
Podstawą przymierza Boga z Noem była obietnica Boga: obietnica ocalenia Noego i jego rodziny. Przymierze to nie miało charakteru wzajemnego, dwustronnego kontraktu - było inicjatywą Boga, bez warunków wstępnych, inicjatywą, której celem było błogosławieństwo wszystkich ludzi na ziemi. "Śladem" po tym przymierzu - jest tęcza, nazywana przez niektórych "uśmiechem Boga".
W przymierzu z Abrahamem Bóg daje obietnice - liczne potomstwo, utworzenie narodu i objęcie przez ten naród w posiadanie ziemi - jednocześnie zmieniając imię Abram na Abraham oraz objawiając swoje Imię (El Szaddaj - Bóg Wszechmocny). Znakiem wzajemności przymierza było obrzezanie mężczyzn i wyrażanie uczestnictwa w przymierzu przez wierność w obrzezywaniu dzieci. Obrzezka oznaczała włączenie do ludu, należącego do Boga. Ustanowienie takiego znaku przymierza czyniło z przyszłego Izraela wspólnotę wiary. Wykonywanie obrzezania było ze strony człowieka znakiem wzajemności przymierza. Istnieje analogia między tym znakiem (do którego wykonywania wezwał Bóg) - a znakiem włączającym człowieka do wspólnoty Kościoła (chrzest dziecka), również nakazanym przez Boga.
Przy zawieraniu przymierza z Mojżeszem jego idea została wzbogacona przez położenie nacisku na warunki stawiane przez Boga. Pojawił się wymóg moralnej czystości, sformułowany np. w Kpł 19 ("Bądźcie świętymi, bo Ja Jestem Święty, Pan, Bóg wasz"). Trwanie w przymierzu wymagało posłuszeństwa i wierności zobowiązaniom przymierza, Prawu - nieposłuszeństwo i odstępstwo ściągały przekleństwo. O tym właśnie przymierzu mówimy "Stare Przymierze".
Zawarcie tego Przymierza oznaczało dla Izraela wejście w szczególny związek z Bogiem: Bóg stał się Bogiem historii Izraela, nadając jej nowy wymiar i sens. Przymierze i będące jego wyrazem Prawo dały nową życiową pewność, umożliwiły zaufanie Bogu. Stanowiły też jasne wezwanie do posłuszeństwa Bogu, stawiając określone wymagania moralne. W oparciu o Przymierze można również było ustanowić dobrze zdefiniowany porządek społeczny.
Celem dania Prawa narodowi wybranemu było wskazanie na zachowania, właściwe dla ludzi stanowiących Bożą własność. Można powiedzieć, że Prawo wraz z Przymierzem stanowiły nie tylko objawienie Boga, ale też nauczanie tego, co istotne dla ludu Bożego z punktu widzenia właściwej relacji z Bogiem. Ofiarowanie Prawa stanowiło część ofiarowania się ludziom w Przymierzu i było wyrazem Bożej miłości. Prawo określało charakter życia pod Przymierzem. Było wyrazem określonego moralnego i społecznego porządku - wyrazem przymierza Boga z ludem Bożym. Treść zasadniczego trzonu tego Prawa - Dekalogu - jest podana w Księdze Wyjścia (Wj 20,2-17) i powtórzona w Księdze Powtórzonego Prawa (Pwt 5,6-21).
Stare Przymierze było przymierzem opartym na Prawie, zapisanym "na kamiennych tablicach". Przekonywało człowieka o grzechu (uświadamiając mu jego grzeszną naturę). Ograniczało się do jednego narodu - narodu wybranego przez Boga, miało też ograniczone czasowo ramy: prorocy zapowiadali nadejście nowego, lepszego, wiecznego Przymierza.
Przymierze Boga z Dawidem - było zapowiedzią Nowego Przymierza. W obietnicach danych przez Boga Dawidowi (2Sm 7,8-16) pojawia się element wiecznego królestwa ("Wzbudzę po tobie potomka twojego (...) i utwierdzę jego królestwo. On zbuduje dom imieniu memu, a ja utwierdzę tron jego królestwa na wieki" - 2Sm 7,12-13). Ta obietnica wykracza poza czas życia syna Dawida - króla Salomona, który wybudował w Jerozolimie pierwszą Świątynię. Bóg wydaje się tu zapowiadać, że weźmie tron Dawida i uczyni go swoim tronem, aby w ten sposób zapewnić mu wieczne trwanie.
Nowe Przymierze jest najpełniejszym wyrazem Bożej woli, ma nieprzemijający charakter. Jest uniwersalne - dotyczy każdego człowieka z każdego narodu. Opiera się na służbie Ducha. Boże Prawo nie jest już w nim zapisane na tablicach z kamienia, ale w sercu człowieka. Umożliwia człowiekowi stanięcie przed Bogiem bez konieczności szukania pośredników wśród ludzi, nie wymaga też składania ofiar innych, niż te, o których mówi Św. Paweł w 12 rozdziale Listu do Rzymian (Rz 12,1). Jest oparte na doskonałej Ofierze Jezusa Chrystusa.
W Nowym Przymierzu kluczową rolę pełni Jezus Chrystus jako Arcykapłan i jedyny Pośrednik między Bogiem a człowiekiem. Jezus jest w tym Przymierzu jedyną Drogą do Ojca. Złożył samego siebie w doskonałej, nie wymagającej powtarzania (jak w Starym Przymierzu) Ofierze. Ta Ofiara sprawiła pojednanie człowieka z Bogiem - człowiek przyjmujący to przymierze poprzez wiarę i chrzest może odtąd stawać przed Bogiem i korzystać z Jego łaski. Nowe Przymierze opiera się na przelaniu przez Jezusa krwi na krzyżu (jak to tłumaczy 9 i 10 rozdział Listu do Hebrajczyków). Uobecnieniem faktu ustanowienia Nowego Przymierza przez Jezusa Chrystusa jest eucharystia (rozumiana jako czynność dokonywana przez Kościół). Tak jak Żydzi obchodzili Paschę na pamiątkę Wyjścia z niewoli, tak chrześcijanie upamiętniają, uobecniają obdarzającą wolnością Ofiarę złożoną przez Jezusa. To Jezus Chrystus nadał posiłkowi paschalnemu nowe znaczenie. Eucharystia jest nie tylko uobecnieniem i dziękczynieniem, ale też może być rozumiana jako zapowiedź "uczty weselnej Baranka", do której kiedyś zasiądą wierzący.
Prawo w życiu chrześcijańskim
Pięcioksiąg prezentuje prawo moralne (obok ceremonialnego i rytualnego), prawo, które jest zawsze aktualne, prawo które opiera się na naturze człowieka i naturze Boga. Prawo i porządek zostały "wbudowane" przez Boga w samą naturę Stworzenia. Prawo jest wyrazem Bożych zamiarów wobec Stworzenia. Bóg najlepiej zna swoje dzieło, a Biblia potwierdza to, że jest On Bogiem porządku i ładu (1Kor 14,33). Ten porządek i ład widzimy najwyraźniej w dziedzinie praw natury. Dodatkowym uzasadnieniem istnienia i ważności Prawa może być dostrzeżenie tego, co dzieje się tam, gdzie Prawo jest lekceważone i deptane: pojawia się chaos, dysharmonia, cierpienie i nieszczęście. To właśnie oznacza grzech (hamartia = pęknięcie, coś niezgodnego z zamiarem, minięcie się z celem). Pewnym i obiektywnym źródłem poznania Bożego Prawa jest Słowo Boże.
Dla chrześcijanina Prawo stanowi określoną normę życia. Prawo stanowi najkrótszą wykładnię tego, co jest miłe a co niemiłe Bogu. Niektórzy teologowie mówią, że Prawo stanowi normę kształtującą (norma normans) sumienie człowieka (sumienia - które jest subiektywnym wyznacznikiem "słuszności" postępowania, godnym zaufania tylko na tyle, na ile jest kształtowane przez Prawo; stąd sumienie, w odróżnieniu od Prawa, jest określane jako norma normata - norma kształtowana). Pogląd na temat sumienia, uznający je za godne zaufania w zakresie rozróżniania dobra od zła, należy do fałszywych koncepcji dotyczących źródła Prawa. Inną fałszywą koncepcją jest iluminizm, polegający na przekonaniu, jakoby bezpośrednio sprawcze działanie Boga w umyśle człowieka ("oświecenie", "prowadzenie przez Ducha" itp.) stanowiło właściwy sposób poznawania rzeczywistości moralnej. Właściwe rozumienie tego Prawa stwarza przestrzeń wolności człowieka.
Jak właściwie pojmować Prawo, ukazuje Jezus w "Kazaniu na górze" (Mt 5,17-48). Podstawą krytyki Jezusa było niewłaściwe podejście do Prawa (nomizm). Dla wielu ludzi - szczególnie dla nauczycieli Prawa - zaczęło ono stanowić centrum i cel życia, stało się czymś, czego ścisłe przestrzeganie miało gwarantować podobanie się Bogu. Takie podejście do Prawa wypaczało sens Przymierza, którego podstawą były Boże obietnice, a nie ścisłe przestrzeganie przepisów. Zatarcie sensu Przymierza bardzo utrudniało właściwą relację z Bogiem. Jezus, krytykując współczesnych za ich postawę wobec Prawa, podkreślał jednocześnie jego moralną doskonałość i nieprzemijalność i ostrzegał, że niewłaściwa postawa wobec Prawa (reprezentowana właśnie przez uczonych w Piśmie i faryzeuszy) uniemożliwia wejście do Królestwa Bożego (Mt 5,17-20 - następnie Jezus podaje przykłady właściwego wypełniania Prawa - i podkreśla konieczność szczerości intencji: Mt 6,1-18).
Księga Rodzaju
W Księdze Rodzaju jest opisany początek świata i człowieka, początek grzechu - ale też początek objawienia i odkupienia (Rdz 3,15 - fragment zwany "protoewangelią"), początek rodziny, cywilizacji, narodów mówiących różnymi językami - i początek narodu wybranego.
Księga Rodzaju stanowi wstęp do Biblii. Pierwsze słowa tej księgi brzmią właśnie "na początku...". Jest to punkt wyjścia dla całej Biblii. Lektura tej księgi pozwala zrozumieć, co stało się z rodzajem ludzkim, jak doszło do upadku człowieka. Określenie tej księgi nazwą Genesis (polskie Księga Rodzaju) trafnie oddaje jej treść (w przeciwieństwie do enigmatycznego określenia "Pierwsza Księga Mojżeszowa").
Prolog Pięcioksięgu (jedenaście pierwszych rozdziałów) można uważać za wyłożenie podstawowych zasad teologii biblijnej (piszemy o nich niżej). Właśnie do Prologu można zwrócić się, szukając biblijnych odpowiedzi na pytania dotyczące Boga, człowieka i świata. Człowiek ukazany jest tutaj jako kulminacyjny punkt stworzenia podlegający jednak swojemu Stwórcy. Zanegowanie tej relacji podległości musi nieuchronnie prowadzić do nieszczęść w każdej sferze życia. Ukazana jest tutaj również Boża odpowiedź na grzech człowieka - odpowiedź zawierająca, obok idei sprawiedliwości, także ideę zbawienia. Bóg jest więc miłosierny, bliski człowiekowi. Księga Rodzaju objawia wiele aspektów Bożej natury poprzez podawanie Imion Boga - również w ten sposób Bóg pozwala się poznawać, zbliżać do siebie.
W Księdze Rodzaju pojawia się po raz pierwszy temat przymierza. Jest w niej opisane przymierze zawarte z Noem (Rdz 9) oraz przymierze zawarte z Abramem (Rdz 15), a potem już Abrahamem (Rdz 17). Przymierza te były wzajemnym zobowiązaniem między Bogiem a człowiekiem. Człowiek otrzymał od Boga widzialne znaki, potwierdzające Boże obietnice, a podejmując zobowiązanie wobec Boga zgodził się na Boże "wybranie". Opisane jest też przymierze między ludźmi: zawierają je Abraham i Abimelech (Rdz 21,22-32) oraz Jakub i Laban (Rdz 31,44-54). Znaczeniem przymierza jest podjęcie wzajemnego zobowiązania.
Teologia biblijna w Księdze Rodzaju
W Księdze Rodzaju można odnaleźć dwie ważne prawdy dotyczące sposobu stworzenia świata przez Boga:
po pierwsze Bóg stworzył świat swoim słowem i intymnym zaangażowaniem (stworzenie jest dziełem Boga)
po drugie - Bóg dokonał tego stworzenia ex nihilo, "z niczego", bez używania jakiegokolwiek uprzednio istniejącego tworzywa.
Oznacza to m.in., że stworzone przez Boga dzieła nie są tożsame z Bogiem ani nie są "emanacją" Boga. Prawda o stworzeniu ex nihilo oznacza suwerenną transcendencję Boga i całkowitą zależność wszystkich rzeczy od Niego.
Co więcej, czytamy w Księdze Rodzaju, że wszystko, co zostało stworzone - było dobre. Przekonanie o tym, że stworzenie jest dobre (wyrażone wielokrotnie np. w Rdz 1) oznacza, że jest ono nośnikiem duchowych wartości, głosząc chwałę Boga i odzwierciedlając Jego dobroć. Jest ono także zdolne do działania w kierunku realizacji celów zaplanowanych przez Boga. Upadek człowieka nie naruszył tej podstawowej dobroci stworzenia, chociaż popsuł jego doskonałość.
Człowiek został stworzony, aby panować - jest ukoronowaniem stworzenia. Podstawą niezależności człowieka od reszty stworzenia jest związek człowieka z Bogiem. Fakt dominacji człowieka nad stworzeniem jest podkreślony przez opis nadawania imion zwierzętom. Człowiek, mający panować nad naturą, jest jednak także częścią natury i Stary Testament podkreśla solidarność człowieka ze stworzeniem. Z wzajemnych związków między człowiekiem a resztą stworzenia wynika m.in. fakt ściągnięcia przekleństwa na ziemię przez grzech pierwszych ludzi - oraz (podkreślone później przez św. Pawła Apostoła) "oczekiwanie" całego stworzenia na ostateczne wybawienie człowieka.
Stworzeni na obraz Boga
Człowiek został stworzony na obraz Boga. Interesujące jest zastanowienie się, jak może to wpływać na relację człowieka do Boga. Osobiście zgadzam się z biblistami, którzy uważają, że najważniejszym celem stworzenia człowieka przez Boga na Jego własny obraz - wydaje się być oddawanie chwały Bogu, odzwierciedlanie przez człowieka charakteru samego Boga. Księga Rodzaju opisuje bliską relację człowieka z Bogiem, pewną więź, wspólnotę. W świetle starotestamentowego przekazu granica wspólnoty między Bogiem a człowiekiem była wyznaczona przez konieczność posłuszeństwa Bogu. Relacja Bóg-człowiek nie była relacją między dwoma równymi sobie stronami, przypominała raczej relację między rodzicem a dzieckiem. Bóg, jako wszechwiedzący Stwórca, określa zasady wspólnoty, a człowiek powinien tych zasad przestrzegać , jeśli chce cieszyć się Bożą obecnością. Ta prawda również dzisiaj nie straciła nic ze swojej aktualności. W swojej wolności człowiek może być nieposłuszny Bogu - ale nieposłuszeństwo zrywa jego wspólnotę z Bogiem.
Obraz Boga w człowieku zakłada osobową i odpowiedzialną egzystencję człowieka przed Bogiem. A co z ciałem (i jego pożądliwościami)? Otóż dane nam ciało jest najbardziej właściwym narzędziem duchowego życia człowieka... Narzędziem, a więc czymś, co nam służy i nad czym panujemy.
Ideę stworzenia człowieka na obraz Boga i związek tego obrazu z panowaniem można lepiej zrozumieć w świetle Nowego Testamentu, gdzie tematy panowania (również nad własnym ciałem - co wydaje się mieć związek z sensowną "służbą Bożą" chrześcijanina: Rz 12,1), miłości (zdolnej do złożenia siebie w ofierze, jak Chrystus) oraz prawdziwego uwielbienia Boga (kontekst: J 15,8 i Ga 5,22n.) są ze sobą ściśle związane.
Człowiek nie pozostał sam - obok mężczyzny pojawia się kobieta. W świetle opisu starotestamentowego ludzie zostali stworzeni do wzajemnego uzupełniania się w miłości - tylko osobowa więź jest w stanie zaspokoić najgłębsze potrzeby ludzkiej natury. Małżeństwo, przedstawione w Starym Testamencie jako podstawowa, naturalna i obdarzona Bożym błogosławieństwem relacja międzyludzka, jest obrazem miłości Boga do ludzi.
Także szersze relacje - w obrębie rodu, narodu - powinny być oparte o miłość (taki jest właściwy sens nakazów Prawa, ukazany przez Jezusa - na przykład w przypowieści o miłosiernym Samarytaninie). Godne podkreślenia jest to, że biblijnej miłości nie można utożsamiać wyłącznie z zaangażowaniem w sferze uczuciowej, ale raczej ze świadomą postawą, której ostatecznym celem jest oddawanie chwały Bogu (Stary Testament wskazuje fakt, że pełnia człowieczeństwa polega właśnie na oddawaniu chwały Bogu).
Księga Kapłańska
Księga Kapłańska zawiera ważny dla zrozumienia istoty Ofiary Chrystusa przekaz objawiający prawdę o tym, w jaki sposób grzeszny człowiek może zbliżyć się do świętego Boga. Jest w nim podkreślone znaczenie ofiary i przelania krwi oraz konieczność świętości: "Mów do całej społeczności Izraelitów i powiedz im: Bądźcie świętymi, bo Ja jestem święty, Pan, Bóg wasz!" (Kpł 19,2). Obszerna część tej Księgi jest nazywana przez biblistów "Prawem (lub kodeksem) Świętości" (rozdziały 17-26). Księga zawiera też opisy ofiar miłych Bogu i szereg przepisów dotyczących kultu.
Zawarte w tej księdze przepisy i przykłady odnoszą się do uwielbienia Boga i mogą być bardzo interesującym tematem chrześcijańskiego rozważania, zwłaszcza w kontekście naszej współczesnej gorliwości (lub jej braku...) i chęci poświęcania przez nas uwagi czasowi spędzanemu z Bogiem.
Księga Kapłańska była bardzo ważnym narzędziem formowania właściwej, dobrze pojętej religijności Izraelitów - biblijnej religijności, obejmującej także staranność przygotowywania liturgii i rytuałów oraz eliminującej z nich niechlujność i pośpiech. Warto ją czytać poddając krytycznej refleksji swoją własną wewnętrzną postawę uwielbienia Boga, która powinna towarzyszyć wierzącym każdego dnia...
Dość obszerne informacje na temat Księgi Kapłańskiej możesz znaleźć na stronie portalu biblia.wiara.pl.