Wprowadzenie do Ksiąg Starego Testamentu

Nazwa, pojęcie i zasadniczy podział

Stary Testament (Stare Przymierze) - ST hebr. berit - przymierze; grec. diatheke - testament, przymierze - nazwa pierwszego etapu hi­storii Objawienia i zbawienia ludzkości, jak również zbioru obejmują­cego 46 lub 47 ksiąg powstałych przed Jezusem. Pierwsza księga (Rdz) zawiera opowiadania na temat prehistorii ludzkości i upadku pierwszego człowieka, przymierza Boga z Abrahamem i dzieje patriarchów. Dalsze księgi ST podają dzieje narodu wybranego poprzez wyjście z Egiptu i przymierze na Synaju. Historia Izraela jest potwierdzeniem szczegól­nego związku narodu wybranego z Bogiem, który przemawiał wielo­krotnie do swego ludu przez powołanych w tym celu charyzmatyków (patriarchów, sędziów, królów, proroków). Księgi ST zawierają ponadto zapowiedź ery mesjańskiej, która nastąpi za zrządzeniem Boga, mimo że naród wybrany, niezdolny do pojęcia Bożych zamiarów, nie spełni pokładanych w nim nadziei. Zapowiadany mesjasz, zesłany na świat Syn Boży, odkupi całą ludzkość, śmiercią swą uwolni ją od zła i powoła nowy lud Boży - Kościół.

Podstawowy podział ksiąg ST wyodrębnia:

Pięcioksiąg (Rdz, Wj, Kpł, Lb, Pwt),

Dzieło deuteronomistyczne (Joz, Sdz, 1-2 Sm, 1-2 Krl),

Dzieło kronikarskie (1-2 Krn, Ezd, Ne),

Księgi historyczno-dydaktyczne (Rt, Tb, Jdt, Est, 1-2 Mch),

Księgi mądrościowe (Job, Ps, Prz, Koh, Pnp, Mdr, Syr) i

Księgi prorockie, na które składają się księgi czterech proroków większych (Iz, Jr z Ba i Lm, Ez, Dn) i dwunastu proroków mniejszych (Oz, Jl, Am, Ab, Jon, Mi, Na, Ha, So, Ag, Za, Ml).

Przyj­mując za kryterium podziału ksiąg prorockich czas ich powstania, roz­różnia się dzieła:

sprzed niewoli babilońskiej (Am, Oz, Mi, So, Na, Ha, Jr), z okresu niewoli (Ez, Dt-Iz, Dn) i

po niewoli (Ag, Za, Tr-Iz, Ml, Jl, Ab, Dt-Za, Jon).

Liczba ksiąg ST przyjętych przez Kościół jako słowo Boże i ich kolejność ulegała wielu zmianom w zależności od badań prowadzonych nad ich genezą i zastosowanym językiem. Z cza­sów starotestamentalnych chrześcijaństwo przejęło dwa kanony ST: ustalony po niewoli babilońskiej kanon żydowski i LXX. Kanon ży­dowski podzielił ST na: Torę, obejmującą Pięcioksiąg, księgi proroków wcześniejszych (Joz, Sdz, 1-2 Sm, 1-2 Krl) i późniejszych (Iz, Jr, Ez, i 12 proroków mniejszych) oraz

Pisma - hebr. ketubim (Ps, Hi, Prz, Rt, Pnp, Koh, Lm, Est, Dn, Ezd, Ne, 1-2 Krn). Kanon żydowski nie przyjął ksiąg napisanych po grecku. LXX przyjęła do kanonu księgi przetłumaczone na język grecki lub napisane w języku greckim, dzieląc ST na księgi historyczne (Tora i wcześniejsi prorocy), księgi dydaktyczne (pisma) i księgi prorockie (późniejsi prorocy).

Kościół od samego początku przejął ST, wzorując się głównie na LXX, przypisując mu charakter Boży i widząc w nim świadectwo własnej prehistorii, która w Jezusie uzyskała dopełnienie. Formowanie kanonu Kościoła trwało dość długo. Ostatecznie został ustalony przez Sobór Trydencki (1545-1563), który przyjął kolejność i układ ksiąg stosowany do dziś w ka­tolickich wydaniach Biblii: Rdz, Wj, Kpł, Lb, Pwt, Joz, Sdz, Rt, 1-2 Sm, 1-2 Krl, 1-2 Krn, Ezd, Ne, Tb, Jdt, Est, 1-2 Mch, Hi, Ps, Prz, Koh, Pnp, Mdr, Syr, Iz, Jr, Lm, Ba, Ez, Dn, Oz, Jl, Am, Ab, Jon, Mi, Na, Ha, So, Ag, Za, Ml.

I

Pięcioksiąg Mojżesza

Pięcioksiąg (Mojżesza) (grec.: pentateuch) - obejmuje pięć pier­wszych ksiąg ST (Rdz, Wj, Kpł, Lb, Pwt). Pięcioksiąg stanowił pier­wotnie jedną całość, jakkolwiek jego geneza była procesem długotrwałym, opierającym się na czterech głównych tradycjach: jahwistycznej - J, elohistycznej - E, kapłańskiej - P i deuteronomicznej - D. Proces ten trwał do IV w. przed Chr. Mojżesz nie jest więc autorem Pięcioksięgu, stoi jednak u jego podstaw jako pierwszy prawodawca Izraela. Od niego w języku hebrajskim określono Pięcioksiąg mianem Tory, tj. Prawo.

A. Poszczególne tradycje Pięcioksięgu

Jahwistyczna tradycja - J - najstarsza z czterech zasadniczych, prze­wijających się przez Pięcioksiąg Mojżesza, nazwana od Bożego Imienia (Jahwe). Rozpoczyna się w Księdze Rodzaju (2,4b) opowiadaniem o stworzeniu i upadku człowieka, a sięga z przerwami aż do opisu śmier­ci Mojżesza w Księdze Powtórzonego Prawa (34). Styl tradycji jahwistycznej jest prosty i obrazowy, uniwersalnie przedstawia prehistorię ludzkości, a Boga w sposób antropomorficzny. Teologia tradycji jahwistycznej zdąża do uwypuklenia myśli o całkowitej zależności czło­wieka od Boga. Każde odejście grozi katastrofą (upadek człowieka w raju, zabójstwo Abla, wieża Babel, potop). Prawdopodobnie w samej tradycji jahwistycznej istnieją dwa wątki, starszy J , niezainteresowany kultem oraz młodszy J, stojący pod wpływem powstającego profetyzmu i kultu. Tradycja Jahwistyczna kończy się przed 721 r. przed Chr. w Państwie Południowym. W VI w. przed Chr. tradycja Jahwi­styczna łączy się i przeplata z tradycją elohistyczną (E).

Elohistyczna tradycja - E - nazwa pochodzi od imienia Bożego Elohim (w dziś. tłumaczeniach - Bóg), występującego w Księdze Wyj­ścia (3,15) zamiast lub łącznie z imieniem Bożym Jahwe. Do tradycji elohistycznej zalicza się na ogół opowiadania począwszy od Księgi Ro­dzaju (15) (historia Abrahama) aż do Księgi Powtórzonego Prawa, z większymi lub mniejszymi przerwami spowodowanymi wyłączeniem wątków. Tradycja elohistyczną jest młodsza od jahwistycznej. Miej­scem jej powstania jest prawdopodobnie Państwo Północne (ok. 750 r. przed Chr.). Założeniem teologicznym tradycji elohistycznej jest uni­wersalne i profetyczne spojrzenie na historię zbawczą Izraela.

Kapłańska tradycja - P - jest najmłodszą wśród tradycji występu­jących w Pięcioksięgu Mojżesza. Powstała prawdopodobnie pod koniec niewoli babilońskiej (koniec VI w. przed Chr.) w kołach kapłańskich. Zajmuje się różnymi wydarzeniami z historii Izraela, naświetlając je z punktu widzenia kultu. I tak np. opis stworzenia w Księdze Rodzaju (l,l-2,4a) wieńczy przykazanie świecenia szabatu, po potopie następuje przymierze z Noem (Rdz 8,21-9,17), znakiem przymierza z Abrahamem jest rytualne obrzezanie (Rdz 17). W relacji o wyjściu z Egiptu główny akcent spoczywa na 10 pladze związanej z ustanowieniem Paschy (Wj 11nn.). Tradycja kapłańska ilustruje sytuację Izraela w niewoli. Mimo braku świątyni i niemożności sprawowania kultu aktualne są nadal obietnice Boże i Jego Prawo. Podobnie jak kiedyś Bóg ocalił Noego, tak teraz zbawi swój lud. Poszczególne wydarzenia łączą liczne gene­alogie i spisy (np. Rdz 5; 6,9n.; 9,28 n.; 10,1-7; 20,22n.; 31), tworząc w ten sposób pewien ciąg historii i utrwalając na piśmie starsze prze­kazy.

Deuteronomiczna tradycja - D (lub deuteronomistyczna) - obejmuje te księgi ST, które zostały napisane lub na nowo opracowane w duchu Księgi Powtórzonego Prawa (łac.: Deuteronomium). Najsilniej pod wpływem Księgi Powtórzonego Prawa pozostają Księga Jozuego, Księ­ga Sędziów, l i 2 Księga Królewska, mniej - l i 2 Księga Samuela, niektóre partie w prozie Jeremiasza i Ezechiela, a nawet l i 2 Księga Kronik. Niektórzy egzegeci sądzą, że istniało kiedyś zwarte dzieło hi­storyczne składające się z Księgi Powtórzonego Prawa, Księgi Jozuego, Księgi Sędziów, l i 2 Księgi Samuela, l i 2 Księgi Królewskiej, opie­wające dzieje narodu wybranego od czasu otrzymania Prawa na Synaju aż do niewoli babilońskiej, którą te księgi przedstawiają jako karę za coraz większe oddalenie się Izraela od Prawa. Przeciw temu poglądowi przemawia jednak różnica w koncepcji winy, jaka występuje między Księgą Sędziów i Księgami Królewskimi.

B. Poszczególne księgi Pięcioksięgu

1. Księga Rodzaju - Rdz - (Genesis) - pierwsza księga Mojżesza. Opiera się na prastarych tradycjach ustnych Izraela, z wolna spisywa­nych. Redakcja jej została ukończona w środowisku kapłańskim dopiero po niewoli babilońskiej (IV w. przed Chr.). Obejmuje liczne opowia­dania i dawne podania dotyczące zjawisk naturalnych, człowieka, jego kultury, religii, stosunków społecznych, wydarzeń politycznych, danych geograficznych. Redaktorzy księgi pragnęli przede wszystkim pokazać w niej pewne prawdy religijne, stosując znane wówczas formy literac­kie. Nie znali oczywiście dziś stosowanych metod historycznych, nie­mniej Księga Rodzaju zawiera wiele danych historycznych o dziejach i życiu Izraela w kolejnych etapach jego rozwoju. Składa się z dwu części. Pierwsza część księgi stanowi tzw. prehistorię ludzkości, zwaną protologią (1-11), począwszy od praojca ludzkości, Adama, do praojca Izraela, Abrahama. Część druga stanowi prehistorię samego Izraela, obejmującą historię poszczególnych patriarchów (12-50). W Księdze Rodzaju najważniejszą rolę odgrywają dwie tradycje: najstarsza - jahwistyczna (J) i młodsza - kapłańska (P). Pierwsza obejmuje opisy raju, gdzie Bóg stworzył człowieka, który przez nieposłuszeństwo względem Stwórcy ściągnął na siebie i całą ziemię przekleństwo Boże (2-3). Ciąży ono na ludzkości i potęguje się. Przeto Bóg ponownie karze ludzi potopem i pomieszaniem języków, okazuje jednak swoje miłosierdzie, błogosławiąc Noemu, Semowi, Abrahamowi i jego potomkom i wiąże z tym błogosławieństwem wielkie obietnice. Pod wpływem tra­dycji kapłańskiej księga została zredagowana jako pewna zwarta całość, w której podjęto i rozwinięto wielkie tematy teologiczne, jak teologia początku świata, człowieka i Izraela, sprowadzając wszystko do zasad­niczej idei, że wszystko, co Izrael posiada i przeżywa, pochodzi od Boga, Jemu powinno służyć i do Niego zmierzać (1,1-2,4). W ten sposób protologią biblijna staje się również eschatologią. Uwidacznia się w niej wiara Izraela, płynąca z objawienia, że świat i człowiek zdąża do Boga, swego ostatecznego celu. W Księdze Rodzaju nie zaznacza się jeszcze późniejsza tradycja deuteronomiczna (D), natomiast widoczny jest wpływ idei prorockich (2-3; 11,1-9).

1: Stworzenie świata

Stworzenie świata - w ujęciu biblijnym oznacza bezpośrednie dzia­łanie Boże w powstaniu wszechświata.

ST dla określenia stworzenia świata używa różnych czasowników: czynić, uformować, stworzyć, założyć. Szczególne znaczenie posiada czasownik: stworzyć (bara). Stosuje się go dla określenia Bożej czyn­ności stwórczej tak przy powstawaniu świata (Rdz 1), jak i przy naro­dzinach "nowego stworzenia" na końcu czasów (Iz 44-66). Jakkolwiek bara zakłada stworzenie czegoś nowego lub stworzenie z niczego, to wyraźnie wypowiada tę ideę dopiero 2 Księga Machabejska 7,28. Idea stworzenia świata w ST nie jest najstarsza, jakkolwiek Księga Rodzaju (pierwsza księga ST) rozpoczyna się opisami stworzenia świata. U pod­staw religii jahwistycznej stoi bowiem wiara w jedynego i wszechmoc­nego Boga - Zbawcę, działającego zbawczo w historii. Najstarszą więc ideą ST jest myśl o zbawieniu. Bóg Zbawca jest Panem wszechświata, bo On powołał go do istnienia.

Biblia w przeciwieństwie do innych starożytnych, mitologicznych opowiadań o stworzeniu świata (kosmogonie pozabiblijne) opartych na wierzeniach politeistycznych (np. epos sumeryjski - Enuma Elisz) pod­kreśla, że wszechświat zawdzięcza swe istnienie jedynemu Bogu, Zbaw­cy i władcy Izraela. W ST zachowano wprawdzie pewne zewnętrzne ramy mitycznych kosmogonii, zmieniono jednak całkowicie treść tych opowiadań. Biblia posiada dwa opisy stworzenia świata (Rdz l,l-2,4a; 2,4b-24). Opisy te nie mają na celu pouczenia o przebiegu powstawania świata, lecz podkreślają działanie Boże, stojące u podstaw jego zaist­nienia. Są refleksją teologiczną nad początkiem świata, wynikającą z wiary Izraela. Wiara ta oparta jest na Bożym Objawieniu, na rzeczy­wistym wkroczeniu jedynego Boga-Zbawcy w dzieje Izraela. W star­szym opowiadaniu (Rdz 2,4b-24), wywodzącym się z tradycji jahwistycznej (X-VIII w. przed Chr.), Bóg Stwórca powołuje człowieka do życia i służby Bogu. U jego podstaw stoją wyobrażenia o suszy pustynnej, gdzie woda jest decydującym elementem egzystencji ludz­kiej. Bóg Jahwe, będąc suwerennym i absolutnym Stwórcą, jak garncarz stwarza człowieka z ziemi i czyni go pierwszą istotą w hierarchii stwo­rzeń istniejących, przewyższającą je wszystkie (tzw. defilada zwierząt przed Adamem) i odpowiedzialną za swoje czyny (grzech pierworodny). Całe stworzenie ma służyć człowiekowi. Niewiastę powołuje Bóg do życia kształtując ją z żebra Adama, podkreślając w ten sposób zależność niewiasty od męża, ale i wspólnotę ich obojga na bazie równej osobo­wości (Rdz 2,23). Całe stworzenie jest dobre, a nieład i przekleństwo ściąga na świat dopiero grzech (Rdz 3). Młodszy opis stworzenia świata (Rdz l,l-2,4a), wywodzący się z tradycji kapłańskiej, powstałej w V-VI w. przed Chr., podkreśla, że całe stworzenie zawdzięcza swe istnienie Bogu Stwórcy. Opis ujęty jest w schemat sześciodniowy (grec.: heksaemeron), mający na celu podkreślenie porządku istniejącego we wszechświecie, w którym najpierw zostały stworzone rzeczy mniej do­skonałe, później doskonalsze, a uwieńczeniem jest człowiek jako "obraz i podobieństwo Boże". Człowiek podobnie jak Bóg, posiada więc god­ność osoby, która daje mu udział w dwustronnym przymierzu z Bogiem. Bóg stwarza swym "Słowem", powołując świat do bytu z chaosu pa­nującego w kosmosie, gdzie woda jest najgroźniejszym elementem. Pra­wdopodobnie u podstaw tego opisu stoi wyobrażenie o ziemi zagrożonej potopem. Świat jest piękny i napełniony życiem. Schemat sześciodniowy nie pretenduje do naukowego ujęcia genezy świata i życia, lecz do wyjaśnienia teologicznego, że świat i życie pochodzą od Boga, że czło­wiek cieszy się godnością osoby i wszelkimi jej przywilejami, prze­wyższa każdą żywą istotę i pozostaje w bezpośredniej zależności od Boga, któremu ma obowiązek oddawania czci w sposób szczególny przez święcenie dnia siódmego, tj. szabatu.

Temat stworzenia świata często bywa poruszany przez proroków i psalmistów, szczególnie rozwinął się w niewoli babilońskiej i po niej w literaturze mądrościowej. Pisma te z podziwem mówią o dziele Boga, opiewają Jego wielkość, potęgę i mądrość. Ona to była obecna przy tworzeniu się kosmosu, była doradczynią Bożą, brała udział w stwo­rzeniu świata w charakterze pośrednika. Podczas gdy według opisu ka­płańskiego (Rdz l,l-2,4a) Bóg stworzył świat swoim wszechmocnym Słowem, według ksiąg mądrościowych stworzył go w swej mądrości.

Do połączenia idei stwórczej i zbawczej Boga doszło w niewoli babilońskiej. Bóg Stwórca świata jest wszechmocny, ocali zatem także swój lud (Iz 43,1; 54,5).

NT nawiązuje zwłaszcza do mądrościowej nauki o stworzeniu świa­ta. Bóg Stwórca objawił się jako Ojciec Jezusa Chrystusa. Podobnie jak mądrość (ST), tak i Chrystus był przy Ojcu od samego początku. Jako odwieczne Słowo stał się przyczyną sprawczą i pośrednikiem w stworzeniu (J 1,1 nn.; Kol 1,15 n.), gwarantując światu jego egzystencję, gdyż posiada "absolutną pełnię bytu" (Kol 1,18 n.). Postać tego świata jednak przeminie ze względu na grzech, który weń wtargnął (l Kor 7,31). Z Chrystusem rozpoczyna się "nowe stworzenie", zapowiedziane przez proroków. Obejmuje ono w szczególny sposób człowieka, który poprzez chrzest w Chrystusie stał się też "nowym stworzeniem" (Ga 6,15).

2. Księga Wyjścia - Wj - druga księga Mojżesza. Tytuł księgi odnosi się w zasadzie do drugiej jej części, opisującej samo wyjście Izraela z Egiptu (15,22-18,27). Pierwsza część traktuje o wyzwoleniu z Egiptu (1,1-15,21), trzecia natomiast o zawarciu przymierza na Synaju (19-40). Księga ostatecznie została zredagowana po niewoli babilońskiej (V/IV w. przed Chr.). W Księdze Wyjścia przeplatają się 4 tradycje (J, E, P, D). Tradycja jahwistyczna biegnie równolegle z tradycją elohistyczną, dlatego trudno wyraźnie rozgraniczyć te wątki. Obie koncentrują się wokół postaci Mojżesza. Występują w nich opowiadania o ucisku Izrae­la w Egipcie (1,12-20), przybyciu Mojżesza do ziemi Madian (2,20), jego małżeństwie z Seforą (2,21), ponadto historia objawienia się Jahwe i określenie posłannictwa Mojżesza (3,1-15; 4,10-31; 5,1-6,1) oraz frag­menty dotyczące plag egipskich (10,12-27; 11,1; 12,31). W tradycji jahwistycznej zachował się najstarszy rytuał paschalny (12,1-14) i opo­wiadanie o nocnym spotkaniu Mojżesza z Jahwe (4,24-26). Tradycja Jahwistyczna podaje własne, zwarte opowiadanie o przejściu Izraela przez Morze Czerwone (11,2-8; 12,21-30), podobnie jak tradycja ka­płańska, oraz teofanię Jahwe na Synaju (19,2-15), przekazanie Prawa i zawarcie przymierza (24,12-18). W zasadzie jednak tradycja jahwistyczna w głównej mierze ma na uwadze samo wyjście z Egiptu, a mniej wydarzenia na Synaju (w odróżnieniu od tradycji D). Tradycja elohistyczna skupia się wokół historycznych danych związanych z postacią samego Mojżesza. Rozpoczyna się opowiadaniem o jego narodzinach (1,22; 2,10), wychowaniu, powrocie do braci i ucieczce do Madian (2,15), wreszcie o jego zadaniach na dworze faraona (5,1-6,1). Z historii Izraela tradycja elohistyczna referuje jedynie wydarzenia przy Mara (17,1-7) i walkę z Amalekiem (17,8-16). Widoczna jest również przy opisie teofanii na Synaju (19,2-25), przekazaniu Prawa (20,23-23,19), zawarciu przymierza (24,3-8), sprzeniewierzeniu się Izraela Jahwe i po­nownym pojednaniu (32-33). Tradycja elohistyczna kończy się wzmian­ką o "namiocie spotkania" (33,5-11). Tradycję kapłańską możemy wyodrębnić w części narracyjnej Księgi Wyjścia: opis sytuacji Izraela w Egipcie (1,1-7,13n.), objawienie się Jahwe Mojżeszowi (6,1-13), spis plemion (6,14-26), fragmenty opowiadania o plagach egipskich (11-13). Tradycja kapłańska uwypukla rolę Aarona (7,1-13), prezentuje własną wersję przejścia przez Morze Czerwone (12-13), a opis nakar­mienia Izraela manną służy do wyeksponowania przykazania świecenia szabatu (16). Poza tym tradycja kapłańska widoczna jest w kultycznym ujęciu Prawa na Synaju (25-31; 35-40). Tradycja deuteronomiczna jest w Księdze Wyjścia słabo rozwinięta. Można w niej wyodrębnić dwie podstawowe myśli teologiczne: fakt wyjścia z Egiptu (11-14) i wyda­rzenia na Synaju (20,1-17). Postacią wiążącą obie myśli jest Mojżesz (43,1). Ponieważ w czasach redakcji Pięcioksięgu przymierze miało już swoje określone miejsce w liturgii Izraela, łącznie z teofanią Jahwe, przypomnieniem Prawa, aktem wiary i posłuszeństwa Izraela, można stwierdzić, że tradycja historyczna o Synaju wpłynęła na ukształtowanie się liturgii i odwrotnie - liturgia na formę kultyczną pierwotnej tradycji. Teologia jest więc przedstawiona w Księdze Wyjścia w stylu narracji o wydarzeniach, począwszy od wyjścia z Egiptu aż do zawarcia przy­mierza. Samo wyjście stanowiło dla Izraela obraz ocalenia i zbawienia, przymierze natomiast gwarantowało narodowi wybranemu stałą opiekę Jahwe. O stałej obecności Boga wśród ludu świadczyły Jego wielkie dzieła. Po zbudowaniu świątyni obecność Jahwe i Jego zbawczą potęgę uzmysławiała arka przymierza, ustawiona w miejscu najświętszym tejże świątyni.

2: Wyjście z Egiptu

Wyjście z Egiptu (grec.: eksodos, łac.: exodus) - określenie histo­rycznego wydarzenia w dziejach półkoczowniczego plemienia Jakuba, które z Kanaanu przybyło do Egiptu w poszukiwaniu możliwości egzystencji. Ludziom tym zezwolono się osiedlić, lecz później zmuszano ich do ciężkich robót przy budowie twierdz Pitomu i Ramzes. Pod przewodnictwem Mojżesza uszli więc z Egiptu, z niewoli faraona Ramzesa II (1301-1234 r. przed Chr.) lub jego następcy Merenftacha. Gdyby przyjąć teorię wyjścia ok. 1500 r., to faraonem byłby wówczas Tutmosis III i Amenofis II. Ścigające uchodzących Izraelitów wojska egipskie utonęły w Morzu Trzcinowym (Morze Czerwone). W drodze do nowej, obiecanej przez Boga ziemi, dołączyły do plemion synów Jakuba rody spokrewnione. Biblia podaje dwie trasy ich wędrówki. Jedna prowadziła wzdłuż szlaku handlowego przy brzegu Morza Śródziemnego obok miast Pi-Hachirot, Migdol i Baal-Sefon (Wj 14,2; Lb 33,7), druga przez pustynię Paran do Kadesz (Lb 13,26 n.), pustynię Synaj i góry Hor na granicy Edomu (Lb 33,1-49). Pustynna droga jest dokładniej udokumentowana przez tradycję ST. Wędrówka do Kanaanu trwała 40 lat, a liczba mężczyzn wyruszających z Egiptu wynosiła według danych biblijnych 600.000 (Wj 12,37; Lb 2,32). Wyjście z Egiptu uważał Izrael za początek swego istnienia i potwierdzenie wyjątkowej pozycji jako narodu wybranego wśród innych ludów. Stanowiło ono niejako wyznanie wiary Izraela (Wj 15,1-18), wokół którego skupia się cała tradycja zawarta w Pięcioksięgu Mojżesza. Było to największym czynem Jahwe wobec Izraela, najważniejszym wydarzeniem zbawczym, do którego Izrael często powracał (Lb 23,22-24,8; Pwt 25,8). Pamiątkę wyjścia z Egiptu obchodzono w dorocznym święcie Paschy (Wj 1-15).

3: Imię Boże Jahwe

Jest to w ST imię Boga podkreślające ideę Boga Przymierza. Wy­tłumaczenie imienia Jahwe zawarte jest w Księdze Wyjścia 3,14: "Jam jest, który jest" i oznacza prawdziwość jedynego Boga Izraela w od­różnieniu od bożków pogańskich. Jahwe jest skutecznie obecny i działa zbawczo w swoim narodzie, ukazuje swą potęgę, wyprowadzając naród z Egiptu. Imię Jahwe nie tyle więc wskazuje na wieczne istnienie Boga jako absolutu i przyczyny wszelkiego istnienia, co oznacza Jego zbaw­czą obecność. Wymowa Jehowah jest błędna i polega na dodaniu zna­ków wokalnych hebrajskiego rzeczownika "Pan" (Adonai) do spółgłosek jhwh. Z takiego połączenia powstało "J(e)h(o)w(a)h", znane dopiero od XIII w. po Chr.

3. Księga Kapłańska (Leviticus) - Kpł - Trzecia księga Pięcioksięgu Mojżesza, ostatecznie zredagowana po niewoli babilońskiej. Podobnie jak inne księgi Pentateuchu nie stanowi jedności literackiej i genety­cznej. Do najstarszej warstwy należą rozdz. 8-10 i 16, które określa się jako pierwotny dokument kapłański, wywodzący się z wcześniejszej tradycji ustnej. Część najobszerniejsza - kodeks świętości (17-26) skła­da się przeważnie z warstw młodszych, odzwierciedla tendencje religijno-kultyczne VI-V w. przed Chr., które miały być w przyszłości miarodajne dla Izraela.

Księgę można podzielić na 6 części: 1) zawiera przepisy dotyczące ofiar (1-7); 2) mówi o ustanowieniu kapłanów (8-10); 3) zawiera prze­pisy dotyczące czystości kultycznej (11-15) o bardzo starej tradycji, wywodzącej się z faktycznych potrzeb życiowych Izraelitów. Wiele z tych przepisów stosowano już długo przed sporządzeniem zbioru, któ­ry dodatkowo zawiera pewne młodsze uzupełnienia, jak np. przepisy dotyczące położnic w rozdz. (12; 4) określa rytuał Dnia Pojednania (16; 5) obejmuje kodeks świętości (17-26); 6) stanowi prawa dotyczące spła­ty ślubów i dziesięcin (17). Jest to najmłodsza część księgi, która w koń­cowych fragmentach zawiera dalsze uzupełnienia.

4: Kapłaństwo i ofiary w ST

Początki kapłaństwa w ST sięgają czasów Mojżesza, któremu Bóg zlecił powierzenie funkcji kapłana Aaronowi i jego synom. Podstawo­wym zadaniem kapłana były czynności kultowe i opieka nad arką przy­mierza. Z chwilą powstania świątyni jerozolimskiej i zwiększenia się ilości obrzędów kulturowych, rozszerzyły się również funkcje kapłana. Pomocnikami kapłana byli lewici, których rola po niewoli babilońskiej uległa ograniczeniu. Najwyższy rangą kapłan był arcykapłanem.

Jezus uznawał autorytet kapłana ST (Mk 1,44; por. Łk 17,14; por. Kpł 13,49), oceniał jednak krytycznie ich postępowanie (Mt 23,1-7; Łk 10,31 n.). NT nie stosuje nigdy określenia "kapłan" do Apostołów i ich współpracowników, używa natomiast terminu "starsi" (grec.:presbyteros) lub "biskupi" (grec.: episkopoś), których ustanawiali Aposto­łowie przez włożenie rąk (Dz 14,23), powierzając im kierownictwo gminy. Podobnie jak w innych religiach ST uważał ofiarę za najwyższy akt religijny i liturgiczny. Ofiara była wyrazem uznania wyższości bó­stwa, składano je celem przebłagania lub uproszenia przywilejów i łask.

W ST ofiarowywano Bogu pierwociny ziemi, bydła i chleba (Wj 13,2; 23,19; Kpł 23,20). Do Boga należeli także pierworodni synowie rodzin (Wj 22,28). ST zabraniał jednak składania ofiar z ludzi (Pwt 12,31; 18,10; Jr 7,31). Bóg miał prawo żądać od człowieka największego poświęcenia (np. ofiara Izaaka w Rdz 22), lecz nie pragnął śmierci człowieka. Ofiary z dzieci na wzór religii pogańskich spotkały się ze zde­cydowanym potępieniem proroków (2 Krl 16,3; 21,6; Jr 7,31). Składanie ofiar cechowała początkowo prostota właściwa ludom koczowniczym. Ołtarze budowano z ziemi (Wj 20,24), a ojciec rodu modląc się składał w ofierze zwierzęta i płody rolne (Rdz 4,3; 12,7n.). Funkcję tę za czasów Mojżesza przejęli kapłani, a w czasach Jozjasza miejscem skła­dania ofiar została świątynia jerozolimska. Z biegiem czasu ofiary sta­wały się bardziej urozmaicone, Izrael wzbogacał je dziedzictwem kulturowym innych ludów, dostosowując do własnego rytuału ofiarniczego. ST rozróżnia ofiary z pokarmów (mąki, oleju, wina) i zwierząt, ofiary pitne i kadzielne, całopalne, pojednania i ofiary za grzech. Prorocy występowali czasem przeciw składaniu ofiar, ganili jednak nie same ofiary, lecz formy pogańskie i miejsca kultu oraz brak postawy we­wnętrznej towarzyszącej ofierze. W NT Jezus bezpośrednio nie mówił o ofierze ST, lecz przepowiedział upadek świątyni jerozolimskiej i kultu ofiarniczego ST. Odtąd "prawdziwi czciciele będą oddawać cześć Ojcu w Duchu i prawdzie i takich to czcicieli chce mieć Ojciec" (J 4,23). Śmierć Jezusa stała się ofiarą przebłagalną za wszystkie grzechy ludz­kości. On jest Barankiem Paschalnym, który przez własną śmierć uwol­nił ludzkość z niewoli grzechu. Teologiem kapłaństwa Chrystusa, który złożył doskonałą ofiarę z siebie raz na zawsze, jest autor Listu do He­brajczyków (szczeg. Hbr 8,1-13).

4. Księga Liczb - Lb - czwarta księga Pięcioksięgu Mojżesza, zre­dagowana po niewoli babilońskiej w środowisku kapłańskim, którego tradycja (P) jest w niej najszerzej reprezentowana (1-10; 25-31; 33-35). W Księdze Liczb przeplatają się w sposób nieuporządkowany pewne wydarzenia i prawa. Główne tradycje Pięcioksięgu (J, P, E) zostały w niej zespolone w całość, mogącą właściwie stanowić zakończenie dzieła. Wskazywałby na to opis śmierci Aarona (20,22) i Miriam (20,1), zapowiedź śmierci Mojżesza (27,12) oraz przekazanie władzy Eleazarowi i Jozuemu (27,15-23). W opisach wydarzeń można wyodrębnić trzy części:

1) pobyt na pustyni Synaj (1,1-10,10);

2) wędrówka przez pustynię do Kadesz (10,11-22,1);

3) pobyt w okolicach Moabu (22,2-36,13) z epizodem o Balaamie (22-24).

Mimo obiektywnego naszki­cowania wielu wydarzeń, m.in. aż pięciokrotnego przedstawiania różnych buntów przeciw Mojżeszowi (11,1-3; 11,4-35; 12,1-15; 14-19; 15,1-35) Księga Liczb idealizuje przeszłość Izraela, zwłaszcza w okresie jego wędrówki przez pustynię. Naród składający się z 12 plemion brał czynny udział w życiu kultycznym, w którym lewici stanowili odrębną grupę przeznaczoną do służby Bożej. Jahwe występuje w Księdze Liczb również jako Bóg karcący, zwłaszcza w chwilach okazywania przez naród niezadowolenia i występowania przeciw Mojżeszowi. Długie po­byty na pustyni i przedwczesną śmierć Mojżesza jako męża Bożego (12,7). Autorytet ten, a ściśle Duch spoczywający na Mojżeszu, został przekazany 70 starszym (11,15). Mojżesz przed śmiercią przekazał god­ność kapłańską po Aaronie Eleazarowi (20,25-29), a Jozuemu oddał swą laskę wodza (27,12). W ten sposób została w Księdze Liczb wykazana ciągłość działalności przywódczej po Mojżeszu. W przeciwień­stwie do Księgi Ezechiela (40-48), która to księga idealizuje wizję przyszłości Izraela, Księga Liczb tworzy idealny obraz jego przeszłości.

5. Księga Powtórzonego Prawa (Deuteronomium) - Pwt - piąta księ­ga Mojżesza, stanowiąca ostatnią księgę Pięcioksięgu. Została zreda­gowana w VII w. przed Chr. Obecna nazwa księgi wywodzi się z LXX, która w Księdze Powtórzonego Prawa 17,18 mówi o sporządzeniu od­pisu Prawa z "tekstu kapłanów-lewitów". Wzmianki o świątyni i czy­stości kultycznej wskazują na czas jej powstania widoczne jest bowiem, że Izrael osiadł już na swej ziemi, posiada administrację państwową i możliwość uprawiania kultu. Mocno zaakcentowana jest idea centra­lizacji tego kultu, co wskazuje na czasy reformy Jozajasza (641/640-609 przed Chr.). Niektórzy egzegeci przypuszczają, że Księga Powtórzo­nego Prawa co najmniej w swojej zasadniczej formie jest księgą znalezioną w świątyni jerozolimskiej (2 Krl 22,8), co określa czas jej powstania na VIII/VII w. przed Chr. Miejscem powstania było pra­wdopodobnie Państwo Północne, na co wskazuje myślowe pokrewień­stwo Księgi Powtórzonego Prawa z Księgą Ozeasza, której autor stamtąd pochodził i tam działał pomiędzy 731-722 r. przed Chr.

Księgę można podzielić na trzy części:

pierwsza (1-11) zawiera re­miniscencje historyczne przeplatane zachętami do zachowania wierno­ści Jahwe.

Druga, główna część księgi (12-26), przedstawia szereg praw zaopatrzonych w komentarz, kończący się często napomnieniami.

Trzecia wreszcie, końcowa część księgi (31-34), składa się z końcowej for­muły zawarcia przymierza, mów Mojżesza i mniejszych partii narracyjnych, w które włączono kantyk Mojżesza (32) i jego błogosła­wieństwo (chodzi tu o 10 błogosławieństw dla poszczególnych plemion z wyjątkiem Symeona, zawartych w 33,6-25). Część ta powołuje się na autorytet Mojżesza, który pod koniec życia napomina Izraela i daje mu swe ostatnie zlecenia. Księga Powtórzonego Prawa przybiera w tym miejscu formę testamentu, mającego na celu podtrzymanie Izraela w świadomej wierze w przymierze i w Boga przymierza, aby mógł dostąpić spełnienia obietnic Bożych, tj. objęcia na własność ziemi Kanaan.

W teologii Księgi Powtórzonego Prawa została szczególnie pod­kreślona idea wybraństwa Izraela. Powinien on służyć tylko swojemu Bogu, być wiernym Prawu, dbać o czystość kultu, uprawianego wyłą­cznie w świątyni (np. 4,37; 7,8; 9,5 n.).

Dzieło deuteronomiczne

Jak już wspomniano, egzegeci zaliczają do tej tradycji Księgę Jozuego, Księgę Sędziów, 1-2 Księgę Królewską, a nawet l i 2 Księgę Samuela, fragmenty z Księgi Jeremiasza i Księgi Ezechiela. Dzisiaj istnieje pogląd, że koła deuteronomiczne działały szczególnie w niewoli babilońskiej, a idealizując przeszłość Izraela, równocześnie starają się teologicznie te dzieje uzasadnić. Przeważa też opinia, że teologowie ci to przeważnie kapłani.

Poszczególne księgi

1. Księga Jozuego - Joz - stanowi część dzieła deuteronomistycznego, którego kontynuacją jest 1-2 Księga Królewska. Być może pewne spisy i sprawozdania zawarte w Księdze Jozuego powstały na polecenie Jozuego. Dołączono do nich materiały innych autorów: opowiadania zdobyciu Kanaanu, opisy dzielnic i miejscowości i zredagowano jako jedną całość ok. 550 r. przed Chr. Księgę Jozuego można podzielić na dwie części:

1) relacjonuje zdobycie Kanaanu pod wodzą Jozuego, a więc wymarsz, wysłanie wywiadu, przekroczenie Jordanu, pierwszą paschę, zdobycie Jerycha i Aj, proklamację Prawa pomiędzy Ebal i Garizim, układ z Gibeonitami, zdobycie południowych- ziem Kanaanu zwycięstwo nad pomocną koalicją (rozdz. 1-12);

2) opisuje podział kraju pomiędzy plemiona, ustalenie miast kapłańskich i azylu, stosunki pomiędzy plemionami po wschodniej i zachodniej stronie Jordanu (rozdz. 13-24).

Księgę kończy mowa pożegnalna Jozuego i sprawozdanie o zgromadzeniu wszystkich plemion w Sychem. W Księdze Jozuego widoczny jest powolny rozwój świadomości Izraela, że ziemia obiecana Kanaan stanowi zapowiedź przyszłego wiecznego Jeruzalem, które staje się przedmiotem nadziei narodu wybranego. W NT nowe Jeruzalem zostało odniesione do królestwa Bożego (Hbr 3,12).

2. Księga Sędziów - Sdz - przedstawia wycinek historii Izraela, poprzedzający okres monarchii, kiedy władzę nad ludem pełnili sędzio­wie. Sprawa ustalenia czasu powstania księgi i jej redaktora jest trudna. Prawdopodobnie jest on jedynie autorem wstępu do Księgi Sędziów 2,5 oraz prawnych refleksji wskazujących, że żył w czasach królewskich (17,6; 21,25; por. 18,1; 19,1). Kanoniczność księgi nie była nigdy kwestionowana. Księga

Sędziów składa się z 3 części:

1. Wstęp (1,1-3,6) charakteryzuje stan religijno-polityczny Izraela;

2. Opisy okresu działalności sędziów (3,7-16,31);

3. Dodatek (17-21) zawiera dwa opowiadania z historii plemion Danitów i Beniaminitów.

Główna, druga część księgi opiera się na tradycji ustnej, a częściowo na istniejących zapisach. W Księdze Sędziów można stwierdzić pewien schemat strukturalny, najbardziej konsekwentnie przedstawiony we fragmencie o Otonielu (3,7-11). Polega on na ukazaniu, że za odstępstwo od wiary Jahwe karze swój naród, po odpokutowaniu natomiast i przebłaganiu Boga przy­wraca do łask. W ten schemat wplecione są krótkie wzmianki pocho­dzące ze starych kronik. W rozdz. 4-5 przytoczone jest opowiadanie o Deborze i Baraku, najstarsze spośród wszystkich zamieszczonych w Księdze Sędziów.

Podział sędziów na "mniejszych" i "większych" nie jest adekwatny do ich roli w dziejach narodu, lecz zależy od długości opisów ich dzia­łalności w Księdze Sędziów. Sędziowie stali na czele poszczególnych pokoleń, niektórzy cieszyli się uznaniem kilku lub nawet wszystkich pokoleń. Ich autorytet i władza opierały się na charyzmatach otrzyma­nych od Boga. Księga Sędziów nie przedstawia dokładniej historii tego okresu. Brak w niej np. wzmianki o Helim (l Sm 4,18) i o Samuelu (l Sm 7). Liczba dwunastu sędziów jest raczej symboliczna - przypo­minać ma 12 pokoleń Izraela. Do grupy sześciu "większych sędziów" Księga Sędziów zalicza: Otniela (3,7-11), Ehuda (3,12-30), Baraka (4,4-5,31), Gedeona (6,11-8,32), Jeftego (10,6-12,7) i Samsona (13,1-16,31). Do "mniejszych": Szamgara (3,31), Tolę i Jaira (10,1-5) oraz Ibsana, Elona i Abdona (12,8-14). Przejrzysta jest teologia Księgi Sędziów: nie wolno odstępować od Jahwe, który dał Izraelowi w posiadanie Zie­mię Obiecaną. Zarówno za brak dbałości o tę ziemię, jak i za odstępstwo od wiary w jedynego Boga czeka Izrael kara. Dla NT Księga Sędziów stanowiła rodzaj podręcznika cnót wiary i męstwa, zwłaszcza przykłady Gedeona, Samsona i Jeftego.

3. Księga Rut - Rt - jest rodzajem noweli, napisanej pięknym stylem przez nieznanego autora w IV w. przed Chr. Temat zaczerpnięty jest z opowiadania ludowego, pochodzącego prawdopodobnie z czasów królewskich. Bohaterką jest Moabitka, Rut, niewiasta wierna Bogu, która po śmierci męża powraca wraz z teściową do Betlejem, gdzie zostaje poślubiona przez Booza, jednego z przodków Dawida (Mt 1,5). Celem księgi jest poszerzenie genealogii Dawida o szereg budujących szczegółów, podkreślenie uniwersalnego charakteru zbawienia i wykazanie pozytywnych cech ludów pogańskich. Opowieść łączy okres patriarchów w historii Izraela poprzez królów (Dawid) z Jezusem.

4. Księgi Samuela - 1-2 Sm. Postać Samuela jest na pewno historyczna. Etymologia imienia nie jest całkiem jasna ("Bóg... to El" lub "Bóg wysłuchał" - l Sm 1,20). Był synem Elkana i Anny (l Sm 1,19). Matka jego będąc bezdzietną, uprosiła u Boga syna i Jemu go poświeciła. Już jako młody chłopiec Samuel przygotowywał się do służby przy świątyni w Szilo pod opieką kapłana Helego. Jako prorok (l Sm 3,4) miał Samuel wielkie znaczenie i wpływy w Izraelu. Był ostatnim sędzią Izraela (poza schematem Sdz), od niego rozpoczyna się okres królewski. Sam namaścił Saula na pierwszego króla Izraela (l Sm 8,5-22). Odsunął się jednak od impulsywnego króla i połączył się z Dawidem, którego również namaścił na króla (l Sm 15). Przypisywano mu autorstwo Księ­gi Samuela, która jednak oparta jest na różnych źródłach, a jej redaktor nie jest znany.

Księgi Samuela stanowiły początkowo jedną księgę, którą LXX i Wulgata podzieliły na dwie części i określiły nazwą l i 2 Księgi Kró­lewskiej. Aktualnie l i 2 Księga Królewska stanowiły w nich 3 i 4 Księgę Królewską. Do pierwotnej nazwy (Sm) wracają współczesne przekłady, zachowując jednak wprowadzony przez LXX podział na dwie księgi. Czas powstania 1-2 Księgi Samuela przypada na okres pomiędzy podziałem królestwa (922 r. przed Chr.) i upadkiem Judy (586 r. przed Chr.). Księga nie mogła być zatem napisana jedynie przez Samuela. Ostateczny jej redaktor opierając się na starszych źródłach, usiłował stworzyć nową całość, opisując historię Izraela od ostatniego sędziego Samuela aż do króla Dawida, w trzech etapach:

1) życie Sa­muela jako proroka i sędziego (l Sm 1-10);

2) panowanie Saula i jego konflikty z młodym Dawidem (l Sm 11-31);

3) panowanie Dawida, umocnienie jego władzy oraz ustalenie miejsca dla świątyni jerozolim­skiej (2 Sm).

Samuel jako ostatni sędzia Izraela nie uznawał poza Bo­giem żadnego władcy, natomiast naród po zwycięstwie Filistynów i zdobyciu przez nich arki przymierza zwrócił się do Samuela o usta­nowienie króla. Powstała w ten sposób monarchia, na czele której stanął Saul, namaszczony przez Samuela. Sprzeniewierzył się on jednak założeniom monarchii teokratycznej (l Sm 15) i dopiero jego następca, Dawid, właściwie pojął rolę króla narodu wybranego. Panowanie jego było pomyślne dla narodu. Podbił sąsiednie ludy (2 Sm 8,1-14), stwa­rzając podwaliny potężnego państwa Izraela. Dawid nie był wolny od wad (2 Sm 11 n.), jako król położył jednak duże zasługi. Z Jerozolimy uczynił stolicę państwa, a z Syjonu ośrodek religijny (2 Sm 6), nosząc się z zamiarem budowy świątyni (2 Sm 7). Cele polityczne podporząd­kował religii. Proroctwo Natana (2 Sm 7,1-17) o Dawidzie i jego po­tomku, stanowiące zapowiedź przyjścia Mesjasza, jest kulminacyjnym punktem teologicznym 1-2 Księgi Samuela.

5. Księgi Królewskie - 1-2 Krl (hebr.: "księgi królów"). Nieznany autor jest kompilatorem i komentatorem wydarzeń, o których wiedział przeważnie ze źródeł spisanych. Jako wyraźne źródło wymienia Księgę rządów Salomona (l Krl 11,41) i Księgę kronik królów Judy (l Krl 14,19.29). Jako datę redakcji Ksiąg Królewskich można przyjąć lata po zburzeniu Jerozolimy w 586 r. przed Chr., przy czym należy się liczyć z późniejszymi nielicznymi przepracowaniami i uzupełnieniami. Księgi Królewskie zostały napisane prawdopodobnie w Palestynie. In­formacje zawarte w Księgach Królewskich nie są w pełni ścisłe, nie­mniej jest to pierwsza księga historyczna, poświecona dłuższemu okresowi, którą zna Bliski Wschód.

1-2 Księgi Królewskie omawiają historię królów Judy i Izraela po­cząwszy od śmierci Dawida (972 r. przed Chr.) aż do zburzenia Jero­zolimy (586 r. przed Chr.). O każdym królu przytoczono najważniejsze dane: okres panowania, wiek króla (tylko dla Judy), imię i pochodzenie matki króla (tylko dla Judy), ocenę jego działalności, śmierć, pogrzeb, następcę. Oprócz tych schematycznych danych Księgi Królewskie za­wierają fragmenty ze starszych źródeł lub kronik: opis ostatnich dni Dawida i historię Salomona (l Krl 1,1-11,40), opowiadania pochodzenia prorockiego o Jeroboamie, Eliaszu, Elizeuszu i Izajaszu, o wojnach Achaba oraz znalezieniu zwoju Prawa przez Chilkiasza i o reformie Jozjasza (2 Krl 22,3-23,24). Dokładniej omówiono stosunek królów do życia religijnego, kultu Jahwe i obcych religii (np. kult Baala). Z tego punktu widzenia negatywnie oceniono wszystkich królów Państwa Pół­nocnego z wyjątkiem Jehu, założyciela dynastii (2 Krl 9 n.; 2 Krn 22,7-9). To religijne spojrzenie na dzieje jest cechą charakterystyczną dla Izraela. Autor zwraca uwagę na wierność Przymierzu i żąda jego po­głębienia (niewierność jest przyczyną klęsk i niepowodzeń), zgodnie z nauczaniem współczesnych proroków. Uważa za Księgą Powtórzo­nego Prawa, że jedność kultu i świątyni zabezpiecza wiarę w jednego Boga.

5: Król i królestwo w ST

Izrael początkowo stanowił religijno-polityczne zrzeszenie plemion (por. Joz 24). Każde z tych plemion było samodzielne. Sędziowie roz­strzygali spory i kierowali zrzeszeniem w sprawach wymagających wspólnego działania. Od Saula (1020-1012 r. przed Chr.) rozpoczyna się okres samodzielnej monarchii, ustabilizowanej za czasów Dawida (1012/1011-972/971 przed Chr.), który początkowo był tylko królem Judy, a później na podstawie unii personalnej również królem Izraela. Stan ten trwał aż do śmierci jego syna, Salomona (930 r. przed Chr.).

Następnie państwo rozpadło się na połnocne - Izrael i południowe - Judę. W Izraelu żadna dynastia nie potrafiła dłużej utrzymać się przy władzy. W Judzie natomiast uznawano jedynie "dom Dawidowy" (por. 2 Krl 11,13-20). Trwałość dynastii wypływała z wybraństwa Bożego rodu Dawida (por. l Krl 2,15; l Krn 28,4n.). Oznaką wyboru Bożego było namaszczenie, które podnosiło pomazańca do godności dziedzica i syna Bożego (2 Sm 7,14). Z tą chwilą stawał się on nienaruszalny (por. l Sm 24,7). Ideałem króla dla późniejszych pokoleń stał się Dawid. Do szczególnych zadań króla należała troska o świątynię (por. l Krn 22-29) i kult (2 Krl 23). Czasem sprawował też funkcje kapłańskie (l Krl 9,25). Uważany był za pasterza ludu (2 Sm 5,2), za prawego obrońcę, zwłaszcza ubogich (Ps 72,4.12), oraz za wybawcę ludu (l Krl 9,25). Król był jednak tylko namiestnikiem Boga, gdyż właściwym kró­lem narodu wybranego był Jahwe. Uświadomiono to sobie w pełni w okresie niewoli babilońskiej, kiedy skrystalizowała się idea wodza du­chowego w postaci Sługi Bożego (por. Iz 41,21; 43,15).

W NT Jezus nosi sporadycznie tytuł króla, np. w chwili wjazdu do Jerozolimy w niedzielę palmową (J 12,15), a szczególnie w czasie swej męki i procesu (np. Mk 15,26; por.; Mt 27,42; J 18,37; Mt 2,2; J 1,49). Królestwo Jezusa nie jest jednak mocarstwem politycznym (por. Mt 4,9 n.; par.; J 6,15; 18,36), jest otwarte dla wszystkich, wszyscy wierni mają w nim swój udział (l P 2,9; Ap 1,6). W Apokalipsie św. Jana 1,5 wywyższony Chrystus jest królem Kościoła.

III

Dzieło kronikarskie

Dzieło kronikarskie obejmuje 1-2 Księgę Kronik (Krn), Księgę Ezdrasza (Ezd) i Księgę Nehemiasza (Ne), napisane i ostatecznie zreda­gowane przez jedną osobę (ku pokrzepieniu serc Judejczyków po niewoli babilońskiej). Nazwa "kronik" pochodzi od św. Hieronima.

Poszczególne księgi

1. Księgi Kronik - 1-2 Kra (herb.: dibre hajjamim - roczniki; Wulgata przyjmuje za LXX grec. określenie paralipomena - to co przeszło, i za św. Hieronimem - Chronika). Wydania ST dzielą dzieło na dwie księgi napisane w języku hebrajskim, które powstały ok. 300 r. przed Chr. i wykazują wpływy jęz. aram., właściwego dla tego okresu. Autor powołuje się na różne źródła, skądinąd nie znane. Wiadomości czerpał również z Księgi Rodzaju, Księgi Jozuego, 1-2 Księgi Samuela, 1-2 Księgi Królewskiej, co łatwo stwierdzić. Odbiega od ich treści jedynie wtedy, gdy pragnie uwypuklić własną myśl teologiczną. Podobnie jak 1-2 Księga Królewska również 1-2 Księga Kronik nie zawsze są ścisłe historycznie, niemniej stanowią ważne źródło poznania tego okresu. Ponieważ autor przedstawia Izrael jako społeczność religijną, objętą obietnicami Bożymi skierowanymi do Dawida, dzieło jego cieszyło się wielkim uznaniem wśród faryzeuszy, Qumrańczyków, a także judeochrześcijan. Zarówno w Ewangelii św. Mateusza, jak i w Liście do Hebrajczyków stwierdzić można aluzje do Ksiąg Kronik. Zamiarem autora było przedstawienie historii ludzkości od Adama do niewoli ba­bilońskiej. Okres do Dawida przedstawiony jest skrótowo, przeważnie w formie genealogii (l Km 1-9). Bardziej szczegółowo potraktowana jest historia samego Dawida (l Krn 10,29), Salomona (2 Krn 1-9) i kró­lów Państwa Południowego (2 Krn 10-36), relacje o królach Państwa Północnego są krótkie. Celem tych opisów jest podkreślenie dobroci i opieki Boga nad Izraelem, który z nieznaczących plemion uczynił wielki naród. Ideałem tego narodu jest mocarstwo Dawida ze świątynią jerozolimską jako centrum życia religijnego i kultowego. Zniszczenie świątyni jest karą za nieposłuszeństwo narodu wobec Boga. Stawiając Dawida za wzór przyszłym królom, autor żyje nadzieją odnowy potęgi państwa i pragnie pobudzić naród do wiary i ufności w Boże obietnice (l Krn 17,11-14), tym bardziej że redakcja dzieła ma miejsce w czasach bardzo niekorzystnych dla Izraela.

2. Księga Ezdrasza - Ezd - stanowiła kontynuację 1-2 Księgi Kronik, opisującą historię Izraela do czasu odnowienia kultu w nowej świątyni po niewoli babilońskiej i ponownego ogłoszenia Prawa jako obowiązującego. Pierwotnie Księga Ezdrasza i Księga Nehemiasza stanowiły jedną księgę, podział nastąpił dopiero w kodeksach greckich i został w XV w. po Chr. przyjęty do Biblii hebrajskiej. Zamiarem autora było przedstawienie odłączenia jerozolimskiej gminy kultycznej jako wyrazu spełnienia się obietnic Bożych. Kronikarz oparł się na wielu źródłach: edykty królów perskich, spisy Żydów powracających z niewoli i pamiętniki Nehemiasza. Materiał ujął w formie pamiętników Ezdrasza, które ukształtował na wzór pamiętników Nehemiasza. Księga Ezdrasza opisuje powrót Judejczyków z niewoli do Jerozolimy na mocy edyktu
wolnościowego Cyrusa z 538 r. przed Chr. (Ezd 1-2), odbudowę świątyni (tzw. świątynia Zorobabela - 3-6) i powrót drugiej licznej grupy pod wodzą Ezdrasza (458 r. przed Chr., ewentualnie 428 lub nawet 398 r. przed Chr.). Ezdrasz jako kapłan i uczony w Prawie reorganizuje kult, ogłasza Prawo za normę obowiązującą Judejczyków i przeprowadza reformę małżeństw mieszanych (7-10).

3. Księga Nehemiasza - Ne - jest napisana w formie pamiętnika, którego głównym bohaterem jest sam autor, Nehemiasz, syn Chakaliasza, podczaszy na dworze króla perskiego Artakserksesa I (465-424 przed Chr.), wierny Bogu i Prawu. Znając sytuację Jerozolimy uprosił u króla zezwolenie na odbudowę miasta (Ne 1,2-2,8; 5,14), w którym przebywał następnie 12 lat (445-433 przed Chr.). Odbudował mury miasta pokonując przeszkody ze strony Samarytan (1-6), zadbał o zasiedlenie stolicy (7; 11), razem z Ezdraszem zwalczał bezprawie, zwłaszcza w stosunku do ubogich (2-7), zorganizował służbę w świątyni, uregulował przepisy szabatowe i sprawę małżeństw mieszanych (8-10; 13).

6: Świątynia jerozolimska

Świątynia jerozolimska nie tylko była największym sanktuarium Izraela, lecz także zasadniczym centrum religijnym narodu i jego chlubą. Świątynia jerozolimska trzykrotnie została budowana albo odrestauro­wana, co wiąże się każdorazowo z głównym inicjatorem budowli.

Świątynia Salomona. Już Dawid przeniósłszy arkę przymierza do Jerozolimy, nosił się z zamiarem wybudowania świątyni, jednak dopiero jego syn, Salomon, około 970 r. przed Chr. zrealizował ten plan (l Krl 6,37-38). Wybudowano ją na placu na północ od wzgórza Ofel. Posia­dała trzy części: przedsionek, zwany Ułam, wprowadzający do miejsca świętego, nazywanego Hekal, oraz miejsce najświętsze - Debir, oddzielone od poprzedniego zasłoną (l Krl 6,2-5). Hekal i Debir stanowiły przybytek. Świątynia była początkowo kaplicą królewską (Ez 43,7-8), stąd jej dziedziniec połączony był z pałacem królewskim. Ten zespół budowlany usytuowano na większym placu otoczonym murem (l Krl 7,12). W Debir znajdowała się arka przymierza (l Krl 6,19), w Hekal ołtarz kadzenia (l Krl 6,22; 7,48), stół chlebów pokładanych oraz dzie­sięć świeczników (l Krl 7,48 n.). Ołtarz całopaleń (l Krl 8,64; 2 Krl 16,14 n.) wraz ze spiżowym "morzem" (zbiornik na wodę) i dziesię­cioma kadziami z brązu (l Krl 7,23-40) stał na dziedzińcu w pobliżu przedsionka. Na dziedzińcu odbywały się koronacje królów. W 586 r. król Babilonii, Nabuchodonozor, zburzył Jerozolimę wraz ze świątynią, a ludność deportował (2 Krl 25,13-17; Jr 52,17-53).

Świątynia Zorobabela. Cyrus, król perski, rozbił imperium babiloń­skie i dekretem z 538 r. przed Chr. zezwolił Żydom na powrót do kraju. W 537 r. przed Chr. na terenie dawnej świątyni ustawiono ołtarz ca­łopaleń, odbudowa świątyni została zakończona dzięki staraniom Zo­robabela w 515 r. przed Chr. (Ezd 6,15). Ze względu na brak środków po powrocie z niewoli okazałość świątyni była mniejsza w porównaniu ze świątynią Salomona. Debir było miejscem pustynnym, gdyż arka została wywieziona i uległa zniszczeniu w Babilonii, w Hekal zaś w miejscu dziesięciu świeczników stał świecznik siedmioramienny. W okresie hellenizacji Judei za Antiocha IV Epifanesa skarbiec świątyni zrabowano (169 r. przed Chr.), a w dwa lata później świątynię dedykowano Zeusowi Olimpijskiemu. Dopiero w 165 r. przed Chr. Juda Machabeusz przywrócił w niej kult Jahwe.

Świątynia Heroda. Herod Wielki, chcąc zapewnić sobie przychyl­ność Żydów, postanowił powiększyć i upiększyć świątynię. Prace roz­poczęto w 20 r. przed Chr. Teren świątyni rozciągał się od pagórka Bezeta do fortecy Antonia. Na dziedziniec zewnętrzny prowadziły czte­ry bramy, trzy po stronie zachodniej, a jedna po pomocnej. Wielkie dzieło Heroda ukończono w 10 r. po Chr., prace zdobnicze trwały jeszcze do 64 r. W dwa lata później wybuchło powstanie żydowskie i 6 sierpnia 70 r., wbrew wyraźnemu zakazowi Tytusa, żołnierze rzymscy, zdoby­wający Jerozolimę, spalili świątynię. Obecnie na terenie dawnej świą­tyni Heroda znajdują się budowle muzułmańskie. W centrum stoi meczet Omara (z VII w.), a po stronie południowej meczet el-Aksa z VIII w.

IV

Księgi historyczno-dydaktyczne

Ponieważ trzymamy się porządku kanonu trydenckiego, Księgę Rut omówiono łącznie z dziełem deuteronomicznym. Do powyższej kate­gorii ksiąg zaliczamy Księgę Tobiasza, Księgę Judyty, Księgę Estery, 1-2 Księgę Machabejską.

Księga Tobiasza - Tb - zachowana w języku greckim, jakkolwiek zredagowana była w języku hebrajskim lub aramejskim. Jest opowieścią, czymś w rodzaju noweli, o losach pobożnego i miłosiernego, zamożnego Izraelity, Tobiasza i jego syna, również Tobiasza, żyjących w Niniwie w czasie niewoli babilońskiej za Sennacheryba (705-681 przed Chr.). Bóg posłał swego anioła Rafała, który w ludzkiej postaci towarzyszył młodemu Tobiaszowi w podróży po odbiór pieniędzy pożyczonych przyjacielowi ojca (5,4), pomógł uwolnić od demona Sarę, którą młodzieniec poślubił (7-8), i wskazał lekarstwo na ślepotę ojca (11). Końcowe rozdziały księgi zawierają hymn dziękczynny starego Tobiasza (13) i opowiadają o dalszym szczęśliwym życiu jego rodziny. Księga należy do literatury mądrościowej i powstała około 200 r. przed Chr. Nieznany autor pragnie przede wszystkim uwypuklić niezwykłą pomoc Boga dla wiernych przestrzegających Prawa, modlących się i kochających swych bliźnich, cierpliwych we wszystkich doświadczeniach.

Księga Judyty - Jdt - zachowana jedynie w przekładzie greckim, nie jest dosłownym tłumaczeniem hebrajskiego oryginału, na który składały się różne materiały pochodzące z tradycji ustnych, opracowane przez nieznanego autora w I w. przed Chr. Bohaterką tej księgi jest Judyta. Autor opisuje potęgę króla asyryjskiego Nabuchodonozora, który po podboju Medów skierował swoje wojska pod dowództwem Holofernesa przeciw innym państwom. Jedynie Judejczycy stawiali mu opór (Jdt 1-3), uszli do twierdzy Betula ufając, że przy Bożej pomocy zwyciężą nieprzyjaciela (4-7). Judyta umacniała naród w tej nadziei (8-9), udała się do obozu Holofernesa i zabiła wodza asyryjskiego, uwalniając w ten sposób naród od wroga (10-15). Całość księgi kończy hymn dziękczynny (16). Powyższe wydarzenie nie jest potwierdzone innymi dokumentami historycznymi. Chodzi więc prawdopodobnie o opowiadanie ludowe, które autor wykorzystał, by przykładem Judyty, mężnej i wiernej Bogu niewiasty, zachęcić swój naród do wytrwałości w wierze. Okres machabejski, w którym powstała Księga Judyty, potrzebował tego rodzaju przykładu i zachęty religijnej. Tradycja chrześcijańska upatruje w Judycie typ Maryi, reprezentującej nowy lud Boży, wiernie współdziałającej w wypełnieniu Bożych planów zbawienia od poczęcia Jezusa aż po krzyż.

Księgi Machabejskie -1-2 Mch - nie pochodzą od jednego autora, opisują historię walki judaizmu z hellenizmem, l Księga Machabejska obejmuje lata 175-135 przed. Chr., 2 Księga Machabejska-lata 175-161 przed Chr.

Pierwszą Księgę Machabejską znamy tylko w przekładzie greckim z języka aramejskiego lub hebrajskiego. Zawiera liczne dokumenty pisane (np. 5,10-13; 8,23-32; 10,18-20.25-45). Ścisłe dane chronologiczne i topograficzne przemawiają za autentyzmem księgi. Autor jej musiał być wykształconym Żydem, pochodzącym z Jerozolimy, pełnym uznania dla dynastii Hasmonejczyków. Księgę, częściowo już napisaną (por. l Mch 16,24), mógł dokończyć pod koniec I w. przed Chr. Powstanie machabejskie widział na tle wydarzeń historii powszechnej. Tendencja do gloryfikacji przejawia się np. w niezwykłej liczbie nieprzyjaciół, których Izrael pokonuje. Głosił także konieczność zabiegania o dobrobyt, co jest zrozumiałe na tle ówczesnych trudnych warunków życia w Judei, l Księga Machabejska rozwija za Księgą Ezdrasza teologię Prawa, przy czym posiada ono wartość absolutną, a jego zachowanie i obrona prowadzą do prawdziwego szczęścia (14,14-15). Takie ujęcie Prawa doprowadziło do odejścia od podstawowej myśli teologicznej ST, podkreślającej przede wszystkim relację człowieka i narodu wybranego do Boga. Naczelne w ST miejsce Boga osobowego zajmuje w l Księdze Machabejskiej Prawo, stąd brak w księdze imion i określeń Boga.

Druga Księga Machabejska została napisana w języku greckim przez nieznanego autora. Pragnął on w niej streścić 5-tomowe dzieło Jazona z Cyreny, powstałe ok. 160 r. przed Chr. 2 Księga Machabejska mogła powstać ok. 124 r. przed Chr. Dla znajomości historii tego okresu księga posiada dużą wartość. Zamieszcza życiorysy bohaterów narodowych i zatrzymana jest w stylu patetycznym dla pobudzenia uczuć patriotycznych rodaków. Podkreśla cudowną pomoc Bożą dla bohaterów. W teologii 2 Księgi Machabejskiej na podkreślenie zasługuje rozwinięcie myśli o życiu pozagrobowym i nieśmiertelności (7; 14,46; 15,11-16) oraz uzasadnienie konieczności modlitwy błagalnej. Po raz pierwszy w ST jest w niej mowa o modlitwie za zmarłych (12,43-45).

3 i 4 Księga Machabejska należą do ksiąg apokryficznych. 3 Księga Machabejska zredagowana została w I w. przed Chr. i opisuje prześladowania Żydów w Egipcie. 4 Księga Machabejska stanowi księgę pouczającą, moralizatorską, opiewającą prymat i moc roztropnej pobożności nad zmysłami. Prawdopodobnie zredagowano ją w języku greckim w I w. przed Chr.

7: Machabejczycy (hebr.: maqqabhah - młot)

Machabejczyk - przydomek Judy, trzeciego syna Matatiasza (l Mch 2,4), przeniesiony następnie na jego braci i na okres, w którym odgrywali decydującą rolę w historii Judejczyków po niewoli babilońskiej (2 Mch 7). Juda Machabejczyk (166-160 przed Chr.) zorganizował po śmierci ojca powstanie przeciw Syryjczykom ograniczającym wolność religijną Żydów. W wyniku walk religijnych przywrócił regularne życie religijne z nabożeństwami. Dla umocnienia swej władzy zawarł traktat przyjaźni z Rzymianami przeciw hellenistom, sympatyzującym z Syryjczykami. Zginął w czasie bitwy pod Elasa (l Mch 3,1-9,22;2 Mch 8-15), wskutek opóźnienia się odsieczy Rzymian.

Jonatan Machabejczyk (161-143 przed Chr.), następca Judy, któremu udało się przywrócić rodowi znaczenie. W153 r. przed Chr. Został powołany na arcykapłana przez króla syryjskiego Aleksandra Balasa, a w 150 r. przed Chr. na wodza cywilnego Judei. Do swoich terytoriów dołączył Ekron, Efraim, Liddę i Ramataim. Został zgładzony przez syryjskiego wodza Tryfona, gdy Syryjczycy stwierdzili, że Jonatan Machabejczyk staje się groźny dla ich królestwa (l Mch 9,12-23,53).

Szymon Machabejczyk (143-135 przed Chr.) połączył się z partią Demeteriusza, wroga Tryfona, uzyskując niezależność Judei. W roku 142 przed Chr. wypędził z twierdzy jerozolimskiej wojsko syryjskie, a w roku 141 przed Chr. został przez lud ogłoszony wodzem i etnarchą Judejczyków "po wsze czasy" (l Mch 14,41). Od niego wywodzi się dynastia Hasmonejczyków. Zgładził go zięć, a następcą został jego syn, Jan Hirkan (l Mch 16,11-24).

Księga Estery - Est - powstała pomiędzy III i I w. przed Chr. Autor nie jest znany. W LXX dołączono do tekstu hebrajskiego kilka dodatków, które przeważnie uwzględniono w przekładach nowożytnych. Wulgata umieściła je na końcu Księgi Estery (10,4-15,24). Są to dekrety królewskie, sen Mardocheusza i jego wyjaśnienie, modlitwy Mardocheusza i Estery oraz kilka fragmentów o treści historycznej. Bohaterką Księgi Estery jest młoda Izraelitka, Estera oraz jej opiekun, Mardocheusz, związany z dworem króla perskiego, Aswerusa (grec.: Kserkses). Król oddaliwszy swą żonę, Waszti, wybrał Esterę na małżonkę, nie wiedząc o jej żydowskim pochodzeniu. Wróg Mardocheusza, wielki wezyr perski, Haman, powziął myśl zgładzenia wszystkich Żydów na terenie monarchii. Estera udaremniła ten plan, uzyskując u króla wyrok śmierci na Hamana, po którym stanowisko to objął Mardocheusz.

Na pamiątkę tego wydarzenia Żydzi obchodzili święto Purim, tj. święto losów, przypadające na 14/15 Adar (na przełomie lutego i marca). Księ­ga napisana jest prozą. Obok opowiadań typu historycznego występują w niej parenezy mądrościowe, anegdoty, dekrety, luźne opisy. Autor pragnie uzasadnić pochodzenie święta Purim, obchodzonego już pra­wdopodobnie wcześniej w perskiej diasporze wśród Żydów na pamiątkę odzyskania wolności po długim okresie niewoli. Jakkolwiek w księdze nie ma mowy o Bogu wprost, to widoczne jest, że autor przekonany jest o Bożym działaniu narodu wybranego (por. np. 4,14: "pomoc z in­nego miejsca" - tj. od Boga).

V

Literatura mądrościowa

Do Ksiąg Mądrościowych zaliczamy: Księgę Hioba, Księgę Psal­mów, Księgę Przysłów, Księgę Koheleta (Eklezjastes), Pieśń nad pieś­niami, Księgę Mądrości i Mądrość Syracha (Eklezjastyk). Szczególnie w tych księgach dawne maksymy życiowe wzbogacone zostały o nowe, ujęte w pewne literackie sentencje, nazwane powszechnie sentencjami mądrościowymi czy nawet przysłowiami. Oczywiście nie każde z pism mądrościowych zawiera je w równym stopniu. Każda też z tych ksiąg oprócz wspólnej tematyki mądrościowej posiada własne założenia re­dakcyjne. Wspólne jest to, że starano się dać odpowiedź na prawidła powtarzające się w życiu ludzkim, z tym że ta odpowiedź równocześnie miała się stać drogowskazem do mądrego, roztropnego i cnotliwego postępowania. Mógłby ktoś powiedzieć, że i inne ościenne narody o wy­sokiej kulturze rozwinęły podobne reguły prawego postępowania. Wy­starczy tu może tylko wspomnieć o mądrości praktycznej i życiowej Amenemope, króla Egiptu, arcykapłana i mędrca zarazem, panującego w delcie Nilu około 1000 r. przed Chr. Jeśli nawet znajdziemy w mą­drości egipskiej i starotestamentalnej wiele podobieństw i paralel, to jednak rzuca się w oczy także zasadnicza różnica. Kiedy powstały kon­kretne księgi mądrościowe, monoteizm był już tak silnie zakorzeniony w Izraelu, że można było zapożyczyć myślenie odmienne dla systemu monoteistycznego. Stąd to analogie do hellenistycznych struktur my­ślowych, a nawet form, przy równoczesnym wyostrzeniu zasadniczych prawd wypływających z przekonań monoteistycznych.

1. Księga Hioba - Hi - napisał nieznany autor, prawdopodobnie w II w. przed Chr. Bohaterem jej jest Hiob, o którym poza samą księgą tego imienia, wspomina jeszcze Księga Ezdrasza 14,14.20, zaliczając go do "sprawiedliwych" ST. Mimo że Księga Hioba powstała najpóźniej, w II w. przed Chr., posiada również starsze warstwy pisane prozą, zawierające podstawowy wątek tematycznie związany z cierpie­niem i radością (1-2; 42,7-17). Rozwija go następnie część poetycka obejmująca: 1) lamentację (skargę) Hioba (rozdz. 3); 2) dysputy Hioba z przyjaciółmi Elifazem, Bildadem i Sofarem o konieczności szukania winy w sobie samym (rozdz. 4-28); 3) ponowną lamentację Hioba (29-31); 4) włączenie do dysputy nowego rozmówcy Elihu, wprowadzające motyw cierpienia jako kary zesłanej przez Boga (32-37); 5) przemó­wienie samego Boga (38-42,6), ujawniającego swą mądrość i wykazu­jącego ograniczoność i niedołężność myśli ludzkiej. Księga Hioba omawia motyw cierpienia z dopustu Boga, który zez­wala na kuszenie człowieka przez szatana (1,7-12; 2,1-7). Na tym mo­tywie opierają się zasadnicze idee teologiczne księgi: cierpienie jako kara za grzechy, istnienie cierpienia niezawinionego, z dopustu Bożego, niezrozumienie przez człowieka zamiarów Bożych i wynikające z niego cierpienia.

Księga Hioba stawia istotne pytanie: Dlaczego istnieje cierpienie i jak można je pogodzić ze sprawiedliwością Bożą? - Nie daje jednak na nie wyczerpującej odpowiedzi. Mówi jedynie, że Bóg może zesłać cierpienie nawet na człowieka sprawiedliwego, celem wypróbowania jego wierności.

Księga Hioba przeciwstawia się tezie, bardzo często występującej w ST, że cierpienie jest wyłącznie karą za grzechy i przewinienia czło­wieka. Przygotowuje w ten sposób ideę niewinnie cierpiącego za nasze grzechy Chrystusa i zadośćuczynienia poprzez ofiarę na krzyżu.

2. Księga Psalmów - Ps. Psalmy stanowią zbiór poetyckich utworów religijnych ST, powstałych w okresie od czasów królewskich aż do czasów machabejskich. Księga zawiera 150 utworów, którym kolekcjo­nerzy nadali tytuły. Przy 50 psalmach nie podano autorów, większość przypisywana jest Dawidowi, który znany był jako poeta i pieśniarz (por. l Sm 16-23), i przypuszczalnie był inspiratorem pewnych pieśni religijnych. Trudno coś pewnego powiedzieć zarówno o autorach po­szczególnych psalmów, jak i czasie ich powstania. Przypuszczalnie naj­więcej psalmów powstało w okresie niewoli babilońskiej. Psałterz zawiera jednak również szereg utworów starszych. Numeracja psalmów inna jest w oryginale hebrajskim, a inna w tłumaczeniach. Dlatego, w wydaniach popularnych podaje się podwójną numerację psalmów 9-147. Tutaj posługujemy się numeracją oryginału.

Powstanie psalmów wiąże się z konkretną sytuacją i potrzebą reli­gijną, dlatego są one przede wszystkim modlitwami. Sławią i wielbią Boga za Jego wielkie czyny zbawcze, których Izrael doświadczył w swej historii i z których zrodziła się wiara w Boga jako Stworzyciela wszechświata. Są to hymny pochwalne (np. Ps 8; 9; 23; 77; 98; 100; 105). Do hymnów tych dołączono często dziękczynne (hymny dzię­kczynne, np. 66; 116; 136). W chwilach udręki Izraelita lub naród błagał Jahwe o przebaczenie, wyznając często swą winę lub dołączając prośbę o ocalenie. Są to lamentacje - lub inaczej Psalmy błagalne (np. Ps 6; 7; 13; 22; 31; 51; 63; 86; 130). Błaganiom i prośbom towarzyszą czasem złorzeczenia, odnoszące się do konkretnego krzywdziciela, z prośbą do Jahwe o sprawiedliwy osąd i ukaranie sprawcy zła (psalmy złorzeczące, np. 35,1-8; 69,23-29; 109,6-20). Obok dwóch zasadniczych rodzajów psalmów, jak hymny i lamentacje, egzegeci wymieniają jeszcze inne: np. psalmy Hallel (Ps 113-118), psalmy pielgrzymów (Ps 120-134) i psalmy królewskie (47; 93; 96; 97; 98; 99). Szczególne przywileje króla pomazańca (mesjasza) opisane w psalmach spełniły się w całej pełni dopiero w Jezusie, wywyższonym Panu i Mesjaszu. Stąd też do­piero przez pryzmat NT można w niektórych psalmach odczytać w całej pełni idee mesjańskie i zastosować je do Jezusa (szczególnie psalmy 2; 22; 49; 72; 110).

Po scentralizowaniu kultu odmawiano psalmy w określonych miej­scach (za czasów Jezusa w synagogach, a w pierwotnym Kościele - na zebraniach liturgicznych). Praktyka ta przetrwała po dziś dzień w formie chóralnego odmawiania brewiarza, którego podstawową część składową stanowią psalmy, oraz w śpiewaniu ich między czytaniami mszalnymi i w czasie innych nabożeństw.

Księga Psalmów wywarła wielki wpływ na literaturę europejską. Jest księgą Pisma św. najwcześniej tłumaczoną na język polski. Inspi­rowała największych naszych poetów. Przekład psalmów Jana Kocha­nowskiego stanowi pierwsze większe osiągnięcie polskiego języka poetyckiego.

3. Księga Przysłów - Prz - nazywa się także Księgą Przypowieści za LXX (paroimiai). Wulgata ma tytuł bliższy oryginałowi: Proverbia - meszalim. Nazwa hebrajska ma szersze znaczenie. Dominuje jednak sens pouczenia religijnego lub parenetycznego, wyrażonego w formie poetyckiej i obrazowej. Tradycja przypisuje dwie obszerne części Salomonowi: 10,1-22,16; 25,1-28,27. Pewne jest, że są one starsze od rozdz. 1-9; 30-31, pochodzących z czasów niewoli babilońskiej. Księga Przysłów zawiera zachętę do wierności Bogu, która wypływa z mądrości. Mądrość prowadzi do cnotliwego życia i walki ze złem. Księga Przysłów zawiera: pieśń pochwalną na cześć uosobionej mądrości i jej owoców (1-9), zasady regulujące życie jednostki (10,1-22; 16), zasady kierujące współżyciem miedzy ludźmi (22,17-22,34), reguły o treści ogólnej (30,1-14), wskazówki dla królów i pochwałę mężnej niewiasty (31,1-31). Z Księgi Przysłów pochodzi wiele znanych do dziś przysłów.

4. Księga Koheleta - Koh - jest dziełem nieznanego autora z III w. przed Chr. Nazywa on siebie Koheletem, tzn. mędrcem, nauczycielem (w greckim przekładzie LXX: Ecclesiastes) i synem Dawida. To, co mówi o sobie, odpowiada życiu Salomona, którego jako uosobienie mądrości ST autor wprowadza w swoje dzieło dla podkreślenia wagi swych pouczeń. Księgę Koheleta cechuje swobodny bieg myśli, bez sprecyzowanego logicznie planu. Księga jest zbiorem rozważań, sentencji i przysłów. Autor wychodzi z pesymistycznego założenia, że życie doczesne nie jest w stanie zaspokoić ludzkich pragnień i, niejako po­średnio, wykazuje, że potrafi to uczynić jedynie Bóg. Życie ludzkie z jego dążeniami wydaje mu się bezsensowne (1,17; 2,11), wszystko co się dzieje, miało już kiedyś miejsce (1,9). Tak pojęta rzeczywistość zachęca do używania życia i jego rozkoszy (2,24; 3,22), Kohelet na­kazuje jednak bać się Boga i unikać grzechu (7,18.26; 8,2). Księga Koheleta wyprowadza myśl o życiu pozagrobowym, choć jeszcze słabo sprecyzowaną; jest ono przyrównane do bytowania cieniów z otchłani (9,10; 11,8).

5. Pieśń nad pieśniami - Pnp - jest właściwie zbiorem pieśni we­selnych o dużej wartości artystycznej, zebranych przez redaktora w księ­gę. Powtarzający się główny wątek, tj. tęsknota wzajemna kochających się osób, wywołuje w Pieśni nad pieśniami dramatyczne napięcia. Na­leciałości aramejskie (np. 1,12; 2,7), perskie (4,13) i greckie (3,9) wska­zują na ukończenie redakcji na początku okresu hellenistycznego. Niektóre pieśni pochodzą jednak na pewno z okresów wcześniejszych. Traktując Pieśń nad pieśniami jako utwór alegoryczny, można dopatrzyć się w nim aluzji do miłości Jahwe do swojego narodu, która w świetle NT osiąga dopełnienie w miłości Chrystusa do Kościoła. Taka inter­pretacja zadecydowała o włączeniu ksiąg do kanonu ST.

6. Księga Mądrości - Mdr. Księga ta w rękopisach greckich i sta­rożytnych przekładach łacińskich nosiła tytuł - Mądrość Salomona. Zo­stała ona napisana prawdopodobnie w Egipcie na przełomie II/I w. przed Chr., na co wskazuje problematyka walki z bałwochwalstwem i prze­ciwstawiania się Izraela wpływom egipskim. Autor jest nieznany; Sa­lomonowi przypisywano jaw związku ze wzmiankami o nim (np. 9,7 n. 12) i tytułem, w którym występowało słowo "mądrość". Grecka termi­nologia filozoficzna, za pomocą której ujęto treść teologiczną ST, po­zwala przypuszczać, że księga powstała w języku greckim. Księga dzieli się na 3 części:

1) poświęcona jest mądrości ludzkiej, prowadzącej czło­wieka drogą sprawiedliwości do Boga. Na Sądzie Ostatecznym ujawni się w całej pełni wartość tej mądrości (rozdz. 1-5);

2) omawia mądrość królów, która pozwala im roztropnie i sprawiedliwie sprawować rządy i stąd stanowi dla nich najwyższą wartość. Taką mądrość otrzymał od Boga Salomon jako najwyższy dar (rozdz. 6-9);

3) mówi o roli mądrości Bożej w stworzeniu świata, w historii, a szczególnie w historii zbawczej Izraela (rozdz. 10-19).

Autor Księgi Mądrości zajmuje się również problemem cierpienia, nagrody i kary, widząc ostateczne jego rozwiązanie w szczęśliwości wiecznej i w całkowitym odrzuceniu grzeszników. Mądrość Boża przy­biera w Księdze Mądrości cechy osobowe. Stwarza to podstawy do połączenia nauki o twórczym i objawiającym słowie Bożym z nauką o podobnej roli mądrości Bożej. W NT zwłaszcza prolog Ewangelii św. Jana i Paweł Apostoł stosują do Chrystusa określenia zbliżone do określeń mądrości w Księdze Mądrości.

7. Księga Syracha - Syr. Księgę tę nazywa się też "Mądrością Syracha" za greckim Kodeksem B, czyli watykańskim. W Wulgacie nosi nazwę: Ecclesiasticus - Eklezjastyk. Autorem Księgi Syracha jest Jezus, syn Syracha, uczony w Piśmie, nauczający mądrości w Palestynie. Księ­gę napisał w latach 180-170 przed Chr. W czasie prac archeologicznych, rozpoczętych w 1896 r., znaleziono pokaźną partię jej tekstu w języku hebrajskim. Przedtem Księga Syracha znana była tylko w przekładzie greckim. Księga Syracha składa się z dwu części:

pierwsza (1,1-42,14) przypomina księgę przysłów i stanowi rodzaj podręcznika etyki, w któ­rym autor zachęca do uczciwego życia. Upomnienia przeplatane są modlitwą, hymnami dziękczynnymi (4,11-19; 14,20-15,10) oraz pieśniami o upersonifikowanej mądrości (24,3-22);

druga część (42,15-51,30) sta­nowi pochwałę mądrości w dziele stworzenia oraz hymn na cześć bo­haterów religijnych Izraela (44,1-50,26). Całość kończy modlitwa (50,27-29) oraz epilog (51,30). Mądrość Syracha traktując o różnych tematach, nie wykazuje jednej ciągłej myśli teologicznej.

VI

Księgi prorockie

A. Profetyzm izraelski

ST prorokiem nazywa męża przemawiającego w imieniu Boga i z Jego polecenia. W tym znaczeniu prorokami byli również Abraham i Mojżesz. Początków profetyzmu izraelskiego należy szukać w insty­tucji tzw. wiodących (por. l Sm 9,9). Pojawiały się również zorgani­zowane grupy proroków (np. uczniowie Eliasza, Elizeusza), dające podwaliny instytucji tzw. proroków zawodowych i szkół prorockich. Zadanie ich polegało głównie na ustalaniu ideologicznych i moralnych zasad postępowania króla i narodu. Największe znaczenie dla Izraela mieli jednak indywidualni charyzmatycy ST, nie będący związani ani z instytucją, ani uzależnieni od króla i miejsca kultu. Cechowała ich przede wszystkim świadomość powołania przez Boga do głoszenia Jego słowa, w Jego imieniu (Wj 7,1-2; por. 4,16; Jr 15,19). Głoszenie na­tchnionego słowa Bożego odbywało się ustnie. Rzadko polecano od­czytywanie słów proroków (por. np. Jr 29,1 nn.; 36,2 nn.). Wiąże się z tym też fakt, że tylko niektórzy prorocy przejawiali działalność lite­racką (np. Jeremiasz: 36,4.18.32). Najczęściej ich słowa spisywano do­piero później.

Profetyzm izraelski nie jest zjawiskiem odosobnionym na tle religii Starożytnego Wschodu. Paralelne pozaizraelskie instytucje "prorockie" istniały już w XVII w. przed Chr. Pierwszorzędną rolę odgrywało w nich stosowanie sztucznych środków, jak muzyka, taniec, celem wprowa­dzenia "przepowiadającego" w stan podniecenia lub oszołomienia. U proroków izraelskich praktyki te (tzw. mantyka) zeszły na drugi plan, a w okresie proroków indywidualnych, zwanym klasycznym okresem profetyzmu izraelskiego, zanikły zupełnie. Znane są natomiast wypadki autentycznej ekstazy, wynikającej z intensywnego wpływu ducha Jahwe na charyzmatyka. Podstawowym celem proroctw było ocalenie ducho­we Izraela, którego miał dokonać Bóg w stosunku do tzw. Reszty Izraela poprzez zesłanie Mesjasza. Spisane księgi prorockie lub wzmianki pro­rocze w innych księgach ST odzwierciedlają w wielkim stopniu ustną formę wypowiedzi prorockich. Należą do nich krótkie, rytmiczne wy­powiedzi wprowadzane formułami "to mówi Jahwe", "słuchajcie Ja­hwe" - występujące przeważnie na początku tekstu, lub "wyrocznia Jahwe" - zazwyczaj na końcu. Wypowiedzi te przybierają formę groźby, upomnienia, karcenia, lamentacji, hymnu, pieśni pokutnej, wyznania grzechów, wezwania do ucieczki, przypowieści ludowej i in. Prorok mógł się również posłużyć w przemawianiu ogólniejszym wzorem stosowanym w poezji lub prozie. Swoisty rodzaj literacki stanowią opisy powołań prorockich oraz opisy symbolicznych czynności lub wydarzeń z ich życia. Do zestawienia zredagowanych ksiąg prorockich w jeden zbiór przystąpiono pod koniec niewoli babilońskiej, a ukończono go dopiero po powrocie do ojczyzny. Zbiór pism prorockich był już znany (por. Prolog do Księgi Syracha) w czasach Syracydesa (II w. przed Chr.).

Kanon żydowski zalicza do tzw. starszych ksiąg prorockich księgi: Jozuego, Sędziów, 1-2 Samuela, 1-2 Królewską. Spośród "później­szych" ksiąg wyłącza Księgę Daniela, Lamentacje i Księgę Jeremiasza, włączając je do grupy "pism" (ketubim). Tych, których proroctwa zo­stały spisane, nazywano literatami. Wśród nich dokonano podziału na "większych" i "mniejszych" w zależności od objętości tekstów, a nie od znaczenia danej księgi. Do proroków "większych" zaliczono: Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela, Daniela. Katolicki zbiór Pisma św. dołącza do grupy ksiąg "wielkich" jeszcze dwie mniejsze księgi: Lamentacje i Księgę Barucha. Do grupy dwunastu "mniejszych" proroków należą: Ozeasz, Joel, Amos, Abdiasz, Jonasz, Micheasz, Nahum, Habakuk, Sofoniasz, Aggeusz, Zachariasz, Malachiasz.

W NT Jezus jest Mesjaszem zapowiedzianym przez ST i przez pro­roków. Sam też był prorokiem, za takiego Go przynajmniej uważano. Tytuł "prorok" nie należał jednak do głównych tytułów chrystologicz­nych w NT (Mt 16,14; par.; 21,11; Łk 7,16; J 1,21.25; 6,14; 9,17; 7,40.52; Dz 3,22-23). Jezus jako Syn Boży i Pan przewyższa wszystkich charyzmatyków ST (por. Hbr 1,1), a interpretacja wypowiedzi, które NT odnosi do Jezusa jako Mejsasza, odbywa się głównie w świetle Jego zbawczego dzieła. NT wykorzystuje natomiast motywy prześla­dowania proroków lub sprzeciwu wobec ich działalności jako wymowne porównanie do działalności Jezusa i Jego Apostołów. W pierwotnym Kościele również występował charyzmat proroctwa jako dar Ducha Świętego, który w szczególny sposób napełniał człowieka. Staje się On udziałem wszystkich wiernych, zwłaszcza we chrzcie św. i bierz­mowaniu.

B. Prorocy "więksi"

1. Księga Izajasza - Iz. W księdze proroctw przypisywanej Izajaszowi, jednemu z proroków większych, można wyodrębnić niejako trzy części: rozdz. 1-39, rozdz. 40-55 i rozdz. 56-66. Dzisiaj z Izajaszem łączy się tylko pierwszą część (tzw. księgę Proto-Izajasza), drugą z in­nym prorokiem, zwanym Deutero-Izajaszem, i trzecią z Trito-Izajaszem. Podstawą scalenia tych trzech części była prawdopodobnie duża ilość wspólnych motywów treściowych, występujących we wszystkich trzech częściach, obok niewątpliwie istniejących między nimi różnic.

Pierwsza część księgi (Proto-Izajasz), "Księga gróźb", zamyka się w rozdz. 1-35. Składa się na nią prolog (1), proroctwa o Syjonie (2-5), część biograficzna (6,1-9,7), którą rozpoczyna wizja powołania z włączonym w nią proroctwem o Emmanuelu. Dalsze rozdziały zawierają proroctwa dotyczące klęsk Państwa Północnego i Asyrii (9,7-10,34), przepowiednię Dawidowo-mesjanistyczną (11-12), proroctwa związane z wrogami Izraela i zgubą Jerozolimy (13-27), wreszcie "biada" dla Judei i Jerozolimy (28-31), z zaakcentowaniem jednak nadziei ostatecznego zbawienia (32-33), proroctwa dotyczące niewoli babilońskiej (34-35).

Rozdziały 36-39 stanowią relację o królu Ezechiaszu. Na podstawie synchronizacji wydarzeń historycznych można stwierdzić, że większość z wyżej podanych przepowiedni pochodzi od Izajasza, natomiast za dodatkowe uzupełnienia uznać można opis upadku Babilonii (13,1- 14,23), tzw. apokalipsę (24-27) i rozdz. 34-35 suponujące już niewolę babilońską. Teologia Księgi Izajasza w rozdz. 1-35 jest o wiele bogatsza i głębsza niż u innych proroków. W wizji powołania Izajasza opiewa absolutną potęgę Jahwe (6), Jego wszechmoc w stosunku do stworzenia (1,2.24), potęgę i moc (2,13; 7,18-20; 10,5-19; 30,31-35). Uznaje szczególną opiekę Jahwe nad Izraelem (1,24), Jego zamiary zbawcze wobec narodu wybranego, uzależnione jednak od zachowania wierności Bogu (7,9; 30,15). Podkreśla możliwość sądu Bożego za winy swego narodu (1,2 n.; 6,11-13; 7,15-24), lecz również przepowiada wyniesienie domu Dawidowego do królestwa światła i pokoju (8,23-9,6).

Druga część księgi (rozdz. 40-66) nosi od końca XVIII w. tytuł "Deutero-Izajasz". Autorstwo przypisuje się bliżej nieznanemu prorokowi z okresu niewoli babilońskiej. W 1892 r. B. Duhm ograniczył tę część do rozdz. 40-55 (określaną dziś jako "księgę wyzwolenia i odnowy"), a dalsze rozdziały (56-66) przypisał nieznanemu autorowi: Trito-Izajaszowi. Jest to księga napisana po okresie niewoli babilońskiej i nazwana jest "księgą triumfu". Deutero-Izajasza charakteryzują bogate formy literackie: wizje, proroctwa, mowy pocieszające, satyry, hymny. Styl obfituje w pleonazmy, symboliczne przenośnie, obce dzisiejszemu czytelnikowi, tytuły dotyczące Jahwe, których nie stosuje Proto-Izajasz, inne jest też tło historyczne. Autor działał pod koniec niewoli, gdy po zwycięstwie króla perskiego, Cyrusa ("pasterza i pomazańca" w Iz 44, 28; 45,1-4), po 550 r. przed Chr. potęga babilońska chyliła się już ku upadkowi. Rozdz. 40-48 traktują o życiu Izraela w niewoli, a rozdz. 49-55 o jego powrocie do Jerozolimy. W powyższy tekst zostały, prawdopodobnie w późniejszym czasie, wplecione pieśni o Słudze Jahwe (42,1-4; 49,1-6; 50,4-9; 52,13-53,12). Deutero-Izajasz zaprzecza istnieniu jakichkolwiek obcych bóstw (44,6), uznając Jahwe jedynym Pa­nem wszechświata i dziejów (44,24-28). Rozwija pojęcie tzw. Reszty, tj. części Izraela, która stanie się pośrednikiem zbawienia, obejmując nim również i pogan (42,5-10). Rozdz. 56-66 (Trito-Izajasza) stanowią opisy i proroctwa przyszłej chwały Izraela, jego wielkości i potęgi. Ca­łość Księgi Izajasza (1-66) znana była również w Qumran.

W związku z Księgą Izajasza niepodobna pominąć samą postać Iza­jasza proroka. Urodził się ok. 770 r. przed Chr., jako syn Amosa, pra­wdopodobnie w Jerozolimie, w zamożnej rodzinie. W roku 738 przed Chr. został powołany na proroka (Iz 6,1-7). Jego dwaj synowie nosili imiona symboliczne dla całego Izraela: "Reszta się nawraca" i "Rychły Łup - Bliska Zdobycz" (8,18). Izajasz przewyższał działających przed nim proroków, Amosa i Ozeasza (należących do tzw. proroków mniej­szych), zarówno ekspresją literacką, jak i teologiczną głębią swych pro­roctw. Zapowiadał przede wszystkim nadejście sądu Bożego, którego uniknie tylko niewielka "reszta" Izraela, i na tej "reszcie" spełnią się obietnice dane Dawidowi. Podobnie jak Micheasz poruszał kwestie sprawiedliwości społecznej (np. Iz 2,2 n.; 11,1; por. Mi 4,1 n.; 5,2), wpływając na wzrost moralności mieszkańców Jerozolimy (Iz 7), zwła­szcza podczas oblężenia stolicy przez Resina i Pekacha w 735 r. przed Chr. oraz Sennacheryba w 701 r. przed Chr. W proroctwie o Emmanuelu (Iz 7,14) twierdził, że ocalenie narodu wybranego przed wrogami leży jedynie w mocy Bożej. Według Talmudu babilońskiego i legend chrze­ścijańskich Izajasz poniósł śmierć męczeńską za króla Manassesa (687/686-643/642 przed Chr.), a ciało jego zostało przepiłowane (por. Hbr 11,37). Opisy tego męczeństwa, zawarte w Martyrium I z I w. przed Chr., nawiązują do 2 Księgi Królewskiej 21,1-8, świadcząc o kulcie oddawanym męczennikom, zwłaszcza w czasach machabejskich.

8: Sługa Boży (hebr. ebed Jahwe)

Jest to określenie głównej postaci czterech pieśni Deutero-Izajasza (42,1-4 n.; 49,1-5; 50,4-9; 52,13-53,12). Co najmniej trzy pierwsze po­chodzą od Deutero-Izajasza. Dotychczas nauka nie rozwiązała proble­mu, czy Sługa Boży to jedna postać (np. sam Deutero-Izajasz, prorok, król) aktualnie żyjąca, przeszła lub przyszła, czyli konkretna, czy też jest to postać idealna lub wreszcie symbol Izraela i wybranych. Prze­ważają rozwiązania złożone: idealna postać proroczo-królewska, będąca również symbolem sprawiedliwych Izraela. Termin "sługa" bez przy­miotnika "Boży" występuje i w innych pismach ST, głównie w mod­litwach, zazwyczaj w formie: sługa Twój, i odnosi się do postaci historycznych, np. do Mojżesza, Dawida, jak również do anonimowych mężów.

Tytuł "Sługa Boży" w odniesieniu do Chrystusa występuje w NT w Ewangelii św. Mateusza 12,18; Dziejach Apostolskich 3,13.26; 4,27-30; (por. Flp 2,5-11; l P 2,21-25). Chrystus spełnia bowiem wszystkie warunki Sługi Bożego ze ST, staje się jedynym Sługą Bożym, przy­noszącym zbawienie dla ludzkości.

Najbardziej charakterystyczna dla Sługi Jahwe jest myśl o podjęciu się ofiary ekspiacyjnej za innych niewinnie i dobrowolnie. Jezus w sło­wach ustanowienia Eucharystii nawiązuje właśnie do tej myśli "ciało moje wydane za was", "krew moja wylana za wielu - za grzechy wasze" (Mk 14,22-25).

2. Księga Jeremiasza - Jr. Autorem księgi jest Jeremiasz, jeden z wielkich proroków ST. Księgę Jeremiasza podzielić można na 3 czę­ści: 1) rozdz. 1-5 zawiera proroctwa dotyczące nieszczęść mających spotkać naród, króla i proroków, którzy odstąpili od wytycznych Boga Przymierza, m.in. zawiera zapowiedź zagłady Jerozolimy; 2) rozdz. 26-45 obejmuje proroctwa dotyczące zbawczej przyszłości narodu oraz epizody z życia samego proroka; 3) rozdz. 46-51 mieści groźby skie­rowane przeciw Egiptowi, Babilonii i innym wrogom Judei. Całość koń­czy aneks (rozdz. 52) przedstawiający oblężenie i ostateczny upadek Jerozolimy w 586 r. przed Chr. (por. 2 Krl 24 n.). Proroctwa zawarte w Księdze Jeremiasza, jak również opisy życia proroka pochodzą czę­ściowo od niego samego, częściowo od jego towarzysza, Barucha, czę­ściowo wreszcie od autorów anonimowych i to z różnych okresów, w których doznały przeróbek lub uzupełnień. Świadczą o rym poważne różnice miedzy LXX i tekstem hebrajskim. Teologia Jeremiasza posiada wiele cech wspólnych z teologią proroka Ozeasza: Jahwe jest oblubieńcem Izraela (Jr 2,2), wzywającym swą oblubienicę do nawrócenia i okazującym jej nowe łaski i miłosierdzie wraz z obietnicą nowego przymierza (Jr 31,31); Izrael winien się jednak wewnętrznie oczyścić ze swych win, nie poprzestając jedynie na zewnętrznym kulcie w świą­tyni (por. Jr 6,20; 7,20).

W związku z Księgą Jeremiasza należałoby też omówić postać sa­mego proroka. Jeremiasz (hebr.: "Jahwe niech podniesie") - urodził się ok 650 r. przed Chr. w Anatol i pochodził z kapłańskiej rodziny Chalkiasza. Na proroka został powołany w 13. roku panowania króla Jozjasza (627 przed Chr.). Działał około 40 lat jako prorok (626-586 przed Chr.), rezygnując z małżeństwa i posiadania rodziny (Jr 16,2). Ostatnie jego proroctwa pochodzą z okresu po zniszczeniu Jerozolimy (por. Jr 44). Poza działaniem na rzecz reformy religijnej przeprowadzonej przez króla Jozjasza (641/640-609 przed Chr.), Jeremiasz stale przemawiał w imieniu Boga do swego narodu w formie ustnej, pisemnej (por. Jr 20,1) oraz poprzez czynności symboliczne (por. Jr 27,1), na­pominając lud i zapowiadając rychły upadek, a przede wszystkim sąd Boży za brak skruchy i pokuty. Ściągał tym na siebie nienawiść ludu, a zwłaszcza warstwy rządzącej. Prześladowano go i więziono (Jr 26,7), chłostano (Jr 20,2), usiłowano nawet zgładzić (Jr 11,21). W czasie ob­lężenia Jerozolimy wrzucono go do cysterny z zamiarem zabicia (Jr 37,11-38,13). Mimo spełnienia się zapowiedzi proroka (dwukrotne ob­lężenie Jerozolimy i jej zdobycie w 586 r. przed Chr. przez Babilończyków, deportacja większości mieszkańców stolicy) naród nadal nie wierzył Jeremiaszowi. Kiedy w wyniku spisku, wbrew przestrogom pro­roka, zamordowano gubernatora babilońskiego, Jeremiasz został zmu­szony do opuszczenia kraju i udania się do Egiptu. Według ludowego podania został tam ukamienowany przez własnych rodaków. Jeremia­szowi przypisuje się prócz księgi proroctw (Jr), również pismo deutero-kanoniczne, które w starożytnych przekładach figuruje jako VI rozdział Księgi Barucha. Oryginał został napisany w języku hebrajskim pod koniec istnienia monarchii perskiej. Ponadto przypisuje się Jeremiaszowi lamentacje, dołączone w LXX i Wulgacie do Księgi Jere­miasza.

Lamentacje Jeremiasza - Lm - są prawdopodobnie dziełem kilku autorów i powstały po niewoli babilońskiej. Nawiązują do zniszczenia Jerozolimy, a następnie odbudowy świątyni przez Zorobabela (515 r. przed Chr.). Napisane w języku hebrajskim wyróżniają się kunsztowną poetycką formą literacką, np. układem strof według liter alfabetu. La­mentacje składają się z 5 pieśni, wyrażających żal nad zburzoną Jero­zolimą i nawołujących naród do pokuty, a Boga proszących o łaskę i miłosierdzie. Lamentacje wykorzystane są w liturgii wielkotygodnio­wej Kościoła w rozważaniu misterium zbawczej męki Chrystusa. La­mentacje stały się również wzorem dla licznych dzieł literackich, m.in. trenów Jana Kochanowskiego.

Księga Barucha - Ba - zachowała się tylko w greckim przekładzie z hebrajskiego. Należy do ksiąg deuterokanonicznych. Autorstwo jej przypisuje się Baruchowi, uczniowi Jeremiasza. Księgę Barucha można podzielić na trzy części 1) wstęp narracyjny informuje o napisaniu księgi przez Barucha w czasie niewoli babilońskiej i wysłaniu jej wraz z darami do Jerozolimy (1,1-14); 2) modlitwa pokutna (l, 15-3,8), pokrewna modlitwie z Księgi Daniela 9,4-19; 3)hymn na cześć mądrości i Prawa (3,9-4,4) oraz kilka pieśni nadziei i lamentacji (4,5-5,9), wykazujących wiele

podobieństwa z Księgą Psalmów 11,2-7. Druga i trzecia część stanowią starszy zrąb Księgi Barucha, który powstał na przełomie II i I w. przed Chr., wstęp natomiast został dołączony prawdopodobnie w połowie I w. po Chr.

Sama postać Barucha była w judaizmie bardzo znana i ceniona. Był synem Neriasza i pochodził ze znakomitego rodu, był zaufanym po­mocnikiem proroka Jeremiasza (Jr 32,12-15; 36,4-32; 43,1-7.45), któ­remu prorok w 605 r. przed Chr. dyktował swe przepowiednie. Barach odczytywał je później w świątyni. Po spaleniu zwoju księgi przez króla Jojakima (609-598 przed Chr.) Baruch sporządził jej duplikat. Po zni­szczeniu Jerozolimy został razem z Jeremiaszem skazany na wygnanie z kraju do Egiptu, gdzie prawdopodobnie umarł. Późny judaizm uważa go za autora Księgi Barucha, wchodzącej w skład kanonu ST, oraz apokalips: syryjskiej i greckiej. Syryjska Apokalipsa Barucha, żydo­wskie pismo spokrewnione z apokryficzną 4 Księgą Ezdrasza, powstałe w połowie I w. po Chr., w całości zachowało się tylko w języku sy­ryjskim. Oryginał był napisany w języku aramejskim lub hebrajskim. Grecka Apokalipsa Barucha powstała ok. 130 r. po Chr. i doczekała się opracowania chrześcijańskiego, zachował się również jej przekład słowiański.

Księga Ezechiela - Ez. Autorstwo tej księgi prorockiej sprawia po dziś dzień trudności. Jedni komentatorzy sądzą, że napisał ją sam prorok Ezechiel, inni, że jest zbiorem proroctw Ezechiela, ale i innych wypowiedzi prorockich. LXX przekazała krótszą wersję księgi od jej oryginału hebrajskiego, który stanowi podstawę tekstu przyjętego do kanonu. Jej cechą charakterystyczną są wizje. Prócz wizji powołania (1-3) występują w niej wizje kar i sądu przeciw Judzie (4-24), przeciw innym narodom (25-32), słowa upomnienia, nawoływanie do nawró­cenia, obietnice przyszłego zbawienia (33-37), proroctwa zapowiada­jące upadek Goga (38-39), wizja przyszłego królestwa Jahwe (40-48). Księga Ezechiela głosi świętość Jahwe, która objawia się w miłości Boga do narodu wybranego (por. 11,20) mimo jego grzechów i prze­winień (15,55). Tę zasadniczą myśl uwidacznia wizja nowej świątyni (40-43) i nowego sposobu oddawania chwały Jahwe pośrodku jego ludu (37-25).

Sam prorok pochodził z rodu kapłańskiego i pełnił funkcje kapłana (Ez 1,3). W roku 597 przed Chr. w czasie pierwszej deportacji Żydów został uprowadzony wraz z królem Jojakinem do niewoli babilońskiej, do Tell Abib nad kanałem Kebar (1,3-3,15). Tu dostąpił powołania na proroka (1,1-22; 2,1-8) w czasie widzenia, w którym Jahwe polecił mu połknąć zwój z wypisanymi nań słowami lamentacji (2,8-3,3), charakteryzującymi jego misję prorocką. Działalność Ezechiela trwała ponad 20 lat, do 570 r. przed Chr.

Księga Daniela - Dn. Żydowski kanon zalicza Księgę Daniela do grupy ksiąg nazywanych pismami (ketubim). Za natchnioną uznano ją dopiero po zamknięciu drugiej części kanonu żydowskiego, tj. ksiąg prorockich. W kanonie chrześcijańskim Księga Daniela występuje w grupie proroków "wielkich" obok Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela, mimo że różni się od nich rodzajem literackim, nie jest bowiem księgą pro­rocką, lecz apokaliptyczną. Księga Daniela zawiera również fragmenty deuterokanoniczne, które różnią się od całości charakterem literackim. Są to zredagowane w języku greckim: pieśń młodzieńców w piecu og­nistym (3,24-90), opowieści o cnotliwej Zuzannie (13), o Bel i smoku wraz z drugą wersją opowiadania o Danielu wśród lwów (14). Pierwotna księga protokanoniczna była zredagowana w języku hebrajskim (1,1-21; 8-12), częściowo w aramejskim (2,4b-7,28). Można ją podzielić na część narracyjną i część wizjonerską. Prawdopodobnie w czasach machabejskich zebrano opowiadania o Danielu i dodano rozdz. 7 - wizje apo­kaliptyczne. Ten tekst aramejski rozszerzył późniejszy redaktor w języku hebrajskim, dodając dalsze wizje (8-12) i wstęp (l,l-2,4a). Pier­wsza część zawiera błędy historyczne dotyczące okresu babilońskiego i perskiego, np. Baltazar nie był nigdy królem (jak w Dn 5,1), jego następcą nie był Dariusz (jak w Dn 6,1). Odnosi się wrażenie, że w tym podsumowaniu dokładniej podano szczegóły bliższe czasom autora. Redakcja Księgi Daniela mogła mieć miejsce w czasach hellenistycz­nych (ok. 170-160 r. przed Chr.), przy czym odniesiono dawne dzieje do nowej sytuacji: walk Machabeuszy z wrogami religii jahwistycznej. Cztery wizje Księgi Daniela podkreślają niestałość potęgi świeckiej i zwiastują nadejście królestwa Bożego. Ich teologiczną myślą prze­wodnią jest zwycięstwo Boga mimo trudności, z którymi boryka się Izrael. Księga Daniela zawiera najstarsze, wyraźne świadectwo pisane ST o wierze w zmartwychwstanie ciał: "Wielu zaś, co posnęli w prochu ziemi, zbudzi się: jedni do życia wiecznego, drudzy ku hańbie, ku wie­cznej odrazie" (12,2).

Nie mamy powodów, by bohatera Księgi Daniela, czyli Daniela, nie uznać za postać historyczną. Inna sprawa, że niektóre wątki mogą być legendarne. Daniel był Żydem, pochodzącym ze znakomitego rodu, deportowanym do niewoli przez króla neobabilońskiego, Nabuchodonozora, i wychowywanym na jego dworze (Dn 2-4). Przebywał tam długo za czasów Nabuchodonozora, Baltazara (5), Dariusza (6) i Cyrusa, króla Persów (6,29), nie przestając być wiernym Prawu. Cechowała go nie­zwykła mądrość. Podobnie, jak kiedyś Józef egipski, tłumaczył trudne do zrozumienia sny (2,24-45; 4,16-24; 8,15-26), odczytał też tajemniczy napis na ścianie sali pałacu Baltazara i wyjaśnił, jaki skutek będzie miało jego panowanie (5,13-29), przeprowadził uniewinnienie Zuzanny (13). O jego cudownym ocaleniu z jaskini lwów opowiada Księga Da­niela 6,17-23. Daniel, bohater księgi, był często utożsamiany z innym Danielem (Ez 14,14.20; 28,3), dopiero dokumenty odkryte w Ras Szamra (Ugarit) wykazały, że był to mąż znany z mądrości i sprawiedliwości, żyjący przed niewolą babilońską.

9: Syn Człowieczy

O Synu Człowieczym (aram. bar nasza - człowiek, np. Iz 51,12) mówi częściej Księga Ezechiela niż Księga Daniela. U Ezechiela oz­nacza raczej człowieka, jakim jest sam prorok. W Księdze Daniela 7,13 znaczenie nie jest jasne: czy w wizji apokaliptycznej chodzi o jednostkę (przyszłego Mesjasza), czy też o cały naród wybrany. Syn Człowieczy u Daniela uczestniczy we władzy Boga. Nie jest wyjaśnione, dlaczego Jezus posługiwał się tym właśnie określeniem w stosunku do siebie, nie stosując tytułu "Mesjasza". Prawdopodobnie przyczyną były nad­zieje polityczne, jakie wiązały się z proroctwami o mesjaszu, podczas gdy Syn Człowieczy z Księgi Daniela był postacią eschatologiczną, obdarzoną mocą Bożą. Jezus nazywa siebie Synem Człowieczym, uwz­ględniając zarówno przyszłą swą władzę sędziowską (Mk 8,38; par.) jak i swoje uniżenie (np. Mt 8,20; 11,19) i mękę (np. Mk 8,31). Nadając w ten sposób tytułowi "Syn Człowieczy" nową treść, pragnął Jezus widocznie podkreślić, że jest człowiekiem, ale że równocześnie jest zapowiedzianym przez Księgę Daniela eschatologicznym Synem Czło­wieka, spełniającym proroctwa ST. Dlatego Jezus jako Syn Człowieczy odpuszcza grzechy i jest Panem szabatu (Mk 2,28). W okresie popaschalnym tytuł "Syn Człowieczy" zanikł, zastąpiły go inne określenia, głównie "Mesjasz" (Chrystus), "Pan" i "Syn Boży".

10: Apokaliptyka

Termin wywodzi się z greckiego apokalypto - ujawnić, objawić spra­wy skryte, nieznane. Jest to prąd religijny, którego wyrazem są pisma tzw. apokalipsy (por. Ap 1,1). Tym specyficznym rodzajem literackim posługuje się nie tylko ST, lecz także literatura judaistyczna, głównie od II w. przed Chr. do I w. po Chr., oraz NT. Taki sposób pisania był związany z trudnymi okresami w życiu narodu wybranego: zagrożenia politycznego i społecznego. Pedagogiczny cel pism apokaliptycznych - to uwypuklenie myśli o ostatecznym zwycięstwie Boga nad wrogami i nad złem. Tajemnicza wiedza o przyszłych losach świata i zbliżającym się jego końcu miała umocnić naród w wierze i przestrzeganiu Prawa. Apokaliptyka posługuje się symboliką liczb, stylem malowniczym, star­szymi materiałami i obrazami symbolicznymi, kosmogonią, opowiada­niami o wielkich zwierzętach i duchach - aniołach, wizjami wybitnych mężów Izraela. Wizje te zawierają objawienia dotyczące zwycięstwa Boga nad złem tego świata. Początki apokaliptyki w ST występują w Księdze Izajasza i Księdze Daniela, a kontynuują je apokryfy: Etiopska Księga Henocha, Słowiańska Księga Henocha; 4 Księga Ezdrasza; Sy­ryjska Księga Barucha. W NT ten rodzaj literacki przedstawia Apoka­lipsa św. Jana, gdzie jednak przeważa charakter proroczy, oraz niektóre urywki innych ksiąg NT. Teksty te charakteryzują się eschatologicznym podejściem do zagadnienia końca świata i przygotowaniem wiernych na drugie przyjście Jezusa.

C. Prorocy "mniejsi"

1. Księga Ozeasza - Oz. Na czele dwunastu proroków "mniejszych" stoi Ozeasz. Sam prorok o tym samym co księga imieniu pochodził z Państwa Północnego, działał w latach 750-730 przed Chr. za pano­wania dynastii Jehu (Oz 1,4), kiedy to Izrael chylił się do upadku. W ja­kim stopniu jest autorem księgi noszącej jego imię, trudno powiedzieć, przypuszczalnie jakieś powiązania istnieją. Księga Ozeasza należy do najtrudniejszych ksiąg ST. Prawdopodobnie istniały pierwotnie dwa zbiory: obecne części księgi 1-3 i 4-14, które następnie redaktor połączył w jedną całość. Zwłaszcza druga część jest tekstowo źle przekazana. Nie jest wykluczone, że dopiero po upadku Państwa Północnego zebrano starsze proroctwa i upomnienia proroka w Państwie Południowym w całość i połączono z częścią traktującą o jego nieszczęśliwym małżeń­stwie.

Księga Ozeasza składa się z dwu części:

1. Część pierwsza (rozdz. 1-3) opisuje historię małżeństwa proroka, zdradzanego przez żonę, ko­bietę lekkich obyczajów, którą mimo to ponownie wykupił, dając jej szansę udowodnienia wierności. Być może historia ta nie dotyczy mał­żeństwa samego proroka, lecz stanowi alegorię, na podstawie której autor pragnie wykazać, że* Jahwe kocha bezgranicznie swój naród (jak oblubienicę), mimo że naród ten zdradza Go, czcząc inne bożki. Kara Boża w niepojętej miłości Bożej ma doprowadzić naród do jego pier­wotnej wierności Bogu Przymierza.

2. Druga część księgi (4-14) stanowi zbiór oskarżeń, skierowanych do kapłanów i ludu z powodu zaniedbań kultu i wprowadzania zamętu w życie polityczne (4,1-9,9) oraz napięt-nowanie grzesznej przeszłości Izraela (9,10-14,1). Księgę kończy li­turgia pokutna.

2. Księga Joela - Jl. Drugi z kolei prorok "mniejszy" to Joel, syn Petuela. Brak bliższych danych o jego życiu, miejscu i czasie działal­ności. Prawdopodobnie pochodził z Judei. Treść Księgi Joela można podzielić na dwie części: 1) wezwanie do pokuty (1,1-2,17); 2) zapowiedź zbawienia (2,18-4,21). Chociaż części te różnią się pod względem stylistycznym (co jest powodem zastrzeżeń odnośnie lite­rackiej jednolitości księgi i czasu jej powstania), to jednak odzwier­ciedlają tę samą sytuację historyczną. Różnią się jedynie formą. Pierwsza część jest liryczna, napisana w formie poetyckiej, druga nosi znamiona apokaliptyki i napisana jest prozą. Proroctwo Joela o zesłaniu Ducha Świętego, zawarte w 3,1, cytowane w Dziejach Apostolskich 2, jest istotne dla rozwoju nauki o Duchu Świętym.

11: Duch Boży, Duch Święty

Hebrajski termin mach, który LXX oddaje przez greckie pneuma, oznacza powiew powietrza (Iz 57,13), wiatr (Rdz 8,1), burzę (Jr 13,24). W tym ostatnim znaczeniu ruach występuje głównie w Księdze Jeremiasza i Księdze Psalmów. Kolejne znaczenie wyprowadzono z obser­wacji burzy, a więc oznacza ono siłę lub potęgę, która stoi w służbie Boga (Wj 14,21), lub wprost Jego twórczą moc (Rdz 1,2) stwarzającą i napełniającą świat (Mdr 1,7). Tę Bożą moc w dziele stworzenia utoż­samiano z życiodajną siłą (Rdz 45,27) wychodzącą od Boga (Iz 42,1) i wnikającą w człowieka w formie tchnienia (Rdz 7,22). W ten sposób Duch Święty - ruach - stawał się łącznikiem między Bogiem i stwo­rzeniem. Życie ludzkie pochodzi od Boga, a życiodajne Boże tchnienie, trwające permanentnie w człowieku i umożliwiające mu zbliżenie się do Boga, wyróżnia go spośród pozostałych dzieł Bożych. ST wyraźnie mówi o Duchu Pana, przez którego Bóg działa w świecie. Działanie Ducha w historii rodzaju ludzkiego określano początkowo jako rzecz nadzwyczajną, występującą sporadycznie, później charakter nadzwy­czajności nabrał cech trwałości (Pwt 34,9), głównie w charyzmacie pro­rockim (Ps 51,13), sprawiającym, że prorocy głosili wolę Bożą (Za 7,12). W okresie niewoli babilońskiej zrodziła się wśród pobożnych Izraelitów tęsknota za otrzymaniem darów Ducha, związanych z nade­jściem czasów mesjańskich (Iz 11,2). Trudno określić, czy i w jakim stopniu Duch w ST nosi cechy osoby. W początkowej fazie nauczania o Duchu Bożym chodziło raczej o wyrażenie mocy i siły Bożej. W tekstach, w których Duchowi przypisuje się przymioty ludzkie, idzie o plastyczne uzmysłowienie wszechmocy działalności Boga.

NT rozwinął myśl o Duchu na podstawie hellenistycznych poglądów religijno-filozoficznych, uznających świat za miejsce walki dobrych i złych duchów. "Duchami służącymi" autor Listu do Hebrajczyków nazywa aniołów (Hbr 1,14), "Duchami w więzieniu" nazywa autor l Listu św. Piotra zmarłych (l P 3,19). Ewangelie mówią o "Duchach nieczystych" (Mk 1,23) w związku z wypędzaniem demonów przez Jezusa, "duchu niemym" (Mk 9,17), o "duchu odurzenia" (Rz 11,8). Uczeni w Piśmie określają Belzebuba jako przywódcę złych duchów (Mk 3,22). Nowy akcent otrzymuje nauka o Duchu w odniesieniu do Jezusa. On sam jest poczęty z Ducha Świętego (Łk 1,35), w czasie chrztu w Jordanie zstępuje na Niego Duch Święty (Mk 1,9-11), co Dzieje Apostolskie 10,38 interpretują jako "namaszczenie Duchem Świętym i mocą". Cała działalność Jezusa stoi pod znakiem Ducha Bożego (Łk 10,21) aż do zbawczej śmierci włącznie (Hbr 9,14). Duch Święty nie zaprzestaje działalności również po zmartwychwstaniu Jezusa. Z udzieleniem Ducha Świętego Apostołom wiąże Jezus władzę odpuszczania grzechów (J 20,22 n.), zsyła Go w dzień Zielonych Świąt (Dz 2,4.33; por. 2,17), rozpoczynając tym aktem publiczną działalność Apostołów. Duch Święty działa w pierwotnym Kościele przez Apostołów, tak jak ongiś działał przez proroków (Mt 22,43; Mk 12,36; Dz 1,16; 4,25; 28,25; Hbr 3,7; 9,8; 10,15; 2 P 1,21). Ich natchnionym słowom udziela autorytetu i mocy (2 Tm 3,16; 2 P 1,21; Ap 14,13). Od chwili zesłania Ducha Świętego pojmują oni znaczenie i wagę Ewangelii o zmartwychwstałym Chrystusie (Dz 1,8; 2,33; 4,8 ii.) i wgłębiają się w tajemnice Chrystusa (l Kor2,10-14; 12,3; 2 Kor 4,13 n.; Ef 3,5.16 n.). Duch Święty nie objawia Apostołom nowych prawd, przypomina im jedynie naukę Jezusa, której przedtem nie pojęli (J 14,26 n.; 15,26; 16,13), wyposażając ich jednocześnie w moc głoszenia słowa Bożego (np. Dz 4,20.29-31; l Kor 2,4; Tes 1,5).

Działalność Ducha Świętego w człowieku jest znakiem nadejścia czasów eschatologicznych. W czasie chrztu otrzymujemy Ducha Świętego jako "pieczęć" cielesnego zmartwychwstania (Rz 5,5; 8,11; Ga 3,2; 4,4; l Tes 4,8; Ef 1,13). Duch Święty wspiera nas swym świadectwem (Rz 8,16), jest siłą witalną kierującą nas ku zmartwychwstaniu (Rz 8,11; l Kor 6,14; 2 Kor 3,6; Ga 6,8; J 6,63). Dzięki mocy Ducha Świętego powstaje w nas ^'nowy człowiek", a w kosmosie "nowe niebo i nowa ziemia" (Ap 21,1; 2 P 3,13; por. Iz 65,17). Nie zawsze można rozstrzygnąć, w których tekstach NT Duch Święty występuje wyraźnie jako osoba, a w których jako moc Boża. W takich wyrażeniach, jak: "wylać Ducha Świętego", "chrzcić Duchem Świętym", "namaścić Duchem Świętym" - idzie raczej o moc Bożą. Jako osoba Duch Święty występuje w zwrotach: "rzekł Duch Święty: Wyznaczcie mi już Barnabę i Szawła do dzieła, do którego ich powołałem" (Dz 13,2 ii.); "Tyś przez Ducha Świętego powiedział ustami sługi Twego Dawida" (Dz 4,25); "głosimy to nie uczonymi słowami ludzkiej mądrości, lecz pouczeni przez Ducha" (l Kor 2,4 n. 13). Naukę o Duchu Świętym jako o osobie rozwinął autor czwartej Ewangelii, wyraźnie odróżniając Ojca, Syna i Ducha Świętego jako trzy osoby, które łączy jedna wspólna natura Boska. Trynitarna formuła chrzcielna występuje w Ewangelii św. Ma­teusza 28,19.

3. Księga Amosa - Am. Autorem księgi jest trzeci z dwunastu pro­roków mniejszych, Amos (hebr.: "Jahwe niósł"), pochodzący z Tekoa w Państwie Południowym. Działalność jego przypada na okres pano­wania Jeroboama U (782/781-753 przed Chr.), ogranicza się wyłącznie do Państwa Północnego, zwłaszcza Betel (Am 7,10-17) i Samarii (Am 3,9-12). W księdze spisanej przez niego albo przez jego bezpośrednich uczniów, wyróżnić można trzy grupy mów prorockich: 1) przeciw na­rodom i Izraelowi (1,1-2,16); 2) groźby skierowane przeciw Izraelowi, potępiające formalizm religijny (3,1-6,14); 3) wizje prorockie (7,1-9,15). Układ księgi jest tematyczny, jej forma poetycka. Prawdopodobnie księga Amosa została przeredagowana i uzupełniona w ostatnich latach istnienia Państwa" Południowego, w partiach dotyczących Judei oraz przepowiedni mesjańskich. Amos wprowadza w swych proroc­twach pojęcie "Reszty" Izraela oraz "dnia Jahwe" jako dnia sądu. Do tych myśli nawiązali późniejsi prorocy, szczególnie Jeremiasz (por. Jr 18,13 z Am 5,2) i Ezechiel oraz inni autorzy (np. por. Tb 2,6 z Am 8,10). Również NT korzysta z myśli, stylu i słownictwa Księgi Amosa (Dz 15,15 por z Am 9,11).

12: Eschatologia

Termin wywodzi się z greckiego: eschatos - ostatni. Eschatologia jest więc nauką o sprawach ostatecznych. Obejmuje wiele zagadnień przedstawionych zgodnie z religijno-teologicznym podłożem poszcze­gólnych ksiąg Pisma św. lub podgrup. Z ważniejszych zagadnień należy wymienić: koniec czasu i świata, sąd na końcu dziejów, życie po śmierci, paruzja, czyli powtórne przyjście Chrystusa w dniu Sądu Ostatecznego. Eschatologia zdąża, zarówno w ST, jak i w NT, do ujawnienia myśli o przemijalności tego, co doczesne i przypomnienia zasadniczego celu stworzenia, a zwłaszcza człowieka, który skierowany jest przez Stwórcę do Boga. Eschatologia jest przede wszystkim konsekwencją podstawo­wych prawd teologicznych Pisma św. Posiada charakter etyczny, mobilizujący człowieka do współpracy z jego zasadniczym powołaniem po­chodzącym od Boga, które w ST oparte było na Przymierzu, a w NT na Jezusie Chrystusie, Synu Bożym, który poprzez swoje dzieło zbaw­cze utorował nam dostęp do Ojca (szczególnie Hbr).

Księga Abdiasza - Ab. Za autora Księgi Abdiasza uważany jest Abdiasz (hebr.: "sługa Jahwe"), jeden z proroków mniejszych, o którym brak bliższych wiadomości. Uczeni wiążący genezę księgi z powstaniem Edomu przeciw Judzie (2 Krl 8,20-26) przyjmują VIII w. przed Chr. za czas jej redakcji. Inni, wiążący Księgę Abdiasza z ekspansją Edomu po zniszczeniu Jerozolimy (586 przed Chr.), przesuwają jej redakcję na V w. przed Chr. Księga Abdiasza stanowi zbiór wyroczni przeciw Edomowi, kończący się proroctwem o dniu Jahwe, który przyniesie zagładę poganom, a dla Izraela będzie zwiastunem czasów zbawienia. Jest to najkrótsza księga ST, liczy tylko 21 wierszy.

Księga Jonasza - Jon. Księga ta nie nosi imienia autora, który nie jest znany, lecz bohatera, proroka Jonasza (hebr.: "gołąbek"), po­ chodzącego z Gat-Hachefer w Zabulonie (Joz 19,13). Według 2 Księgi Królewskiej 14,25 Jonasz zapowiedział Jeroboamowi II (782/1-753 przed Chr.) rozszerzenie państwa. Powstanie księgi datuje się na lata 400-200 przed Chr. (por. Syr 49,10), na co wskazują powołania na istniejące już w tym czasie proroctwa (np. Ez 26-28; Jr 36; l Krl 19). Jedność literacka księgi nie nasuwa zastrzeżeń z wyjątkiem psalmu dzię­kczynnego w rozdz. 2. Jonasz - jak podaje księga - miał z polecenia Jahwe głosić kazania pokutne w pogańskiej Niniwie. Uchylając się od wykonania rozkazu, uszedł statkiem do Tarszisz. W czasie sztormu wyrzuconego za burtę proroka połknęła ryba i po trzech dniach wyrzuciła żywego na brzeg. Na powtórne polecenie prorok spełnił żądanie Boga i nawrócił mieszkańców Niniwy. Ideą przewodnią Księgi Jonasza jest krytyka partykularyzmu żydowskiego i podkreślenie myśli o powszechnym zbawieniu. Starsi egzegeci wydarzenia opisane w księdze tłumaczyli historycznie, młodsi opowiadają się za ich symbolicznym znaczeniem. Na cudowne ocalenie Jonasza powołuje się Ewangelia św. Mateusza 12,38-42, nie zajmując się aspektem historycznym opisu, lecz jego literacką typologią. Podobnie jak epizod z rybą miał wykazać słuszność misji prorockiej Jonasza, tak zmartwychwstanie Jezusa było największym znakiem autentyczności Jego Bożego posłannictwa.

Księga Micheasza - Mi. Micheasz (hebrajskie: "kto jest Jahwe?") pochodził z Moreśzet-Gat (Mi 1,1), działał współcześnie z Izajaszem w VIII w. przed Chr. za królów judzkich Jotama, Ozjasza, Ezechiasza (Jr 26,18). Podobnie jak Izajasz zwalczał nadużycia społeczno-religijne w Samarii i Jerozolimie. Księga nie pochodzi prawdopodobnie w całości od Micheasza, składają się na nią co najmniej dwa zbiory, które zostały połączone przez redaktora w jedną całość. Świadcząc tym kontrastujące ze sobą zapowiedzi zbawcze i zapowiedzi gróźb. Po okresie niewoli babilońskiej zostały uzupełnione i wzbogacone (np. Mi 2,12 i większość wierszy z rozdz. 4-7) o groźby retrospektywne dotyczące zburzenia Jerozolimy, upadku monarchii i relacje o powstaniu diaspory.

Księgę Micheasza można podzielić na cztery części:

1) zapowiedź sądu (1-3);

2) obietnice skierowane do Judei (4-5,8);

3) druga zapowiedź sądu (5,9-7,7);

4) obietnica i modlitwa (7,8-20).

W księdze Micheasza teologia i religia służą przede wszystkim celom społecznym: zarówno miłosierdzie, jak i gniew Boży przywracają jednostce i społeczeństwu sprawiedliwość. Ostateczny ład zaprowadzi dopiero przyszły wódz -Mesjasz, pochodzący z Efrata (5,1-5). Z Księgi Micheasza 6,3 wywodzi się skarga Boża: "Ludu mój, cóżem ci uczynił?", znana od VII w. w liturgii Kościoła.

Księga Nahuma - Na. Autorem jest Nahum (hebr.: "Jahwe po­ciesza"), pochodzący z Elkosz, działający w latach 664-612 przed Chr. Zapowiedział upadek Niniwy (3,8 n.). Księgę Nahuma można podzielić na dwie części. Pierwsza obejmuje hymn na cześć Jahwe, sprzymie­rzeńca pobożnych i mściciela wrogów (1,2-8), obietnicę dla Judy i proroctwo upadku Niniwy (1,9-2,3). Druga część rozwija w formie wizji zapowiedź klęsk mających spaść na Niniwę i ostrzegawcze słowa Jahwe (2,4-3,17). Księgę zamyka ironiczna pieśń żałoby stwierdzająca klęskę Asyrii (3,18 n.).

Księga Habakuka - Ha. Za autora uważa się proroka o tym samym imieniu. Księga powstała ok. 600 r. przed Chr., na co wskazuje treść historyczna księgi. Prorok-bowiem użala się w niej na przemoc Asyryjczyków, którzy za króla Neko zagrażali Izraelowi, albo na Chaldejczyków (1,2-4.12.17). Prorok przytacza dwie odpowiedzi Jahwe na jego żale (1,5-11; 2,1-5) stwierdzając, że sprawiedliwi będą wynagrodzeni, a dni nieprzyjaciół są już policzone. Dalszy ciąg księgi to pięć "biadań" wymierzonych przeciw bezbożnym wrogom oraz wizja epifanii Jahwe, ujęta w formę hymnu noszącego tytuł: modlitwa proroka. Teologia Księ­gi Habakuka sprowadza się do dwu zasadniczych myśli:

1) tylko Bóg zdolny jest uwolnić swój naród od ciemięzców

2) "Sprawiedliwy żyje z wiary", czyli całkowite oddanie się Bogu czyni człowieka sprawied­liwym i łączy go z Bogiem.

Paweł nadał tym myślom nowe znaczenie, łącząc wiarę ze zbawczą śmiercią Chrystusa, która usprawiedliwia czło­wieka (Ga, Rz).

Księga Sofoniasza - So. Księgę tę napisał prorok Sofoniasz przed reformą kultyczną Jozjasza (621 r. przed Chr.), a w czasie i po niewoli babilońskiej dołączono nieliczne uzupełnienia. Księgę Sofoniasza moż­na podzielić na trzy części: pierwsza zawiera proroctwa dotyczące sądu nad Juda i Jerozolimą (1,1-2); druga - groźby przeciw Izraelowi i innym narodom (2,4-3,8); trzecia - obietnice dla Izraela i wszystkich narodów (3,9-20). Prorok występuje szczególnie ostro przeciw zarozumiałości, pewności siebie i bałwochwalstwu, nawołuje do posłuszeństwa i poddania się woli Bożej, gdyż brak uległości i pokory spowoduje groźny dzień Jahwe, rozumiany jako sąd Boży i kara. Księga Sofoniasza nie zawiera idei mesjańskich, zapowiada jednak ludowi judzkiemu odrodzenie moralne i pomyślną przyszłość.

Księga Aggeusza - Ag. Za autora księgi uważa się Aggeusza (hebr.: "urodzony w święto"), który działał w Jerozolimie ok. 520 r. przed Chr. Księga spisana została po zakończeniu działalności Aggeusza, możliwe jest, że stanowi tylko część jakiegoś większego dzieła. Aggeusz razem z prorokiem Zachariaszem nawoływał repatriantów z niewoli babilońskiej do odbudowy świątyni salomonowej (Ag 1,1-15; por. Ezd 5,1; 6,14). Pięć proroctw Księgi Aggeusza dotyczy: okazałości świątyni (Ag l,15b-2,9), przyszłego błogosławieństwa (1,1-15a; 2,15-19), nagrody dla Zorobabela za jego działalność w dniach ucisku oraz rytualnej czystości (2,10-14). Księga Aggeusza przedstawia Boga jako Pana świata i Opiekuna narodu wybranego, któremu należy się najwyższa cześć.

Księga Zachariasza - Za. Nazwa księgi pochodzi od imienia proroka, działającego wraz z Aggeuszem w czasie powrotu Judejczyków z niewoli babilońskiej (520-515 przed Chr.). Księga Zachariasza składa się z dwu części.

Pierwsza, autorstwa Zachariasza (1-8), zawiera osiem wizji nocnych, ułożonych według pewnego schematu: wprowadzenie, teofania lub angelofania, dialog między prorokiem i postacią ujawniającą treść wizji (zazwyczaj anioł), pytanie proroka o znaczenie widzenia i odpowiedź. W wizjach występują pewne starsze elementy, znane autorowi z innych źródeł (por. np. Za 2,14-15 z Wj 29,45; Za 2,16 z Pwt 32,9; Za 5,11 z Rdz 10,10; Za 2,1 z Ez40,3-41,15; Za5,l-4z Ez 2,9-10). Podobnie do Księgi Ezechiela Księga Zachariasza przedstawia Boga jako istotę absolutnie transcendentną. Dlatego też zazwyczaj anioł jako pośrednik tłumaczy i wyjaśnia widzenia. Obok aniołów występuje w Księdze Zachariasza szatan, po raz pierwszy jako przeciwnik anioła Jahwe (3,1), obejmujący rolę oskarżyciela przed trybunałem Bożym (por. Hi 1,7; 2,2; l Krn 21,1). Tematyka religijna pierwszej części do­tyczy jednak głównie sytuacji Judejczyków po niewoli babilońskiej i na­wiązuje do działalności dwóch wybitnych przywódców: Jozuego -arcykapłana i Zorobabela - laika który odbudował zniszczoną świątynię jerozolimską. Te historyczne wątki (odbudowa-2,1; 4,9; 6,13; odnowa kapłańska - 3,1-2; stosunek arcykapłana do potomka Dawidowego) przeplatają się z wizjami, którym autor nadał znamię mesjańskie: na­deszła era zbawienia, domagająca się odnowy moralnej od repatriantów z niewoli.

Druga część Księgi Zachariasza (9-14) obejmuje szereg upomnień, gróźb i obietnic. Problemy tu poruszone zakładają odbudowę świątyni (14,16) i organizację grup kapłańskich (12,13). Stare słownictwo z okre­su przed niewolą babilońską, widoczne szczególnie w 9-10, wskazuje, że Księga Zachariasza 9-14 nie jest monolitem. Nie wiadomo, kiedy ta partia tekstu powstała i kiedy dołączono ją do pierwszej części. Już mądrość Syracha 49,10 znała Księgę Zachariasza w dzisiejszej formie. Mesjański wątek pierwszej części uwidacznia się w formie bardzo skon­kretyzowanej również w drugiej części księgi: Mesjasz jest potomkiem Dawida i Salomona, cichym Księciem Pokoju (9,9), który będzie zabity (12,12). Znaczne jest podobieństwo tego mesjasza ze Sługą Bożym w Deutero-Izajaszu. Charakter mesjański Księgi Zachariasza 9-14 za­ważył na opisach Męki Pańskiej. Aż sześciokrotnie przytoczono w NT słowa tej księgi (Za 9,9 w Mt 21,5.9; J 12,5; Za 13,7 w Mt 26,31; Za 11,12 w Mt 27,9 n.; Za 12,10 w J 19,38; Mt 24,30; Ap 1,7).

Księga Malachiasza - Mi - ostatnia z dwunastu ksiąg proroków mniejszych (hebr.: "mój posłaniec") nie jest imieniem własnym proroka, lecz jego określeniem zaczerpniętym z Księgi Malachiasza 3,1 i prze­niesionym do pierwszych słów księgi. Księga Malachiasza powstała prawdopodobnie w pierwszej połowie V w. przed Chr., po wznowieniu kultu w świątyni jerozolimskiej po niewoli babilońskiej (515 r. przed Chr.), lecz jeszcze przed reformą religijno-kultową Ezdrasza - Nehemiasza. Fragmenty Księgi Malachiasza 1,11-14 (obietnica czystej wiary) oraz Ml 3,22-24 (upomnienia końcowe) mogły być dodane później. Księga dzieli się na 6 części utrzymanych w formie dialogu pomiędzy Jahwe a prorokiem oraz ludem: 1) przedstawia miłość Jahwe do Izraela (1,2-5); 2) stanowi krytykę zaniedbań kapłanów (1,6-2,9); 3) omawia zgubne skutki małżeństw mieszanych (2,10-16); 4) stanowi zapowiedź dnia sądu (2,17-3,5); 5) zapowiada błogosławieństwo za regularne skła­danie dziesięciny (3,6-12); 6) omawia sprawiedliwy sąd Jahwe nad pobożnymi i grzesznikami (3,13-21), zawiera upomnienia końcowe i zapowiedź przyjścia Eliasza przed dniem Jahwe (3,22-24). Podczas gdy u innych proroków eschatologia posiada cechy uniwersalistyczne, Księga Malachiasza zawęża ją łącząc z palącymi problemami samego tylko Izraela, który po okresie niewoli walczy o swoją egzystencję, czystość kultu i małżeństwa. Walkę tę kontynuował następnie Ezdrasz, rezygnując z rozwinięcia idei eschatologicznych i koncentrując się na Prawie jako absolutnej normie dla jerozolimskiej gminy kultycznej.

13: Mesjanizm Starego Testamentu

Zacznijmy od terminologii. Określenie gr. Chrystos, którym posłu­guje się NT, jest przekładem hebrajskiego masiah, a raczej aramejskiego mesiha. Dosłownie rzeczowniki te oznaczają "pomazańca". Tylko Ewangelia św. Jana 1,17; 17,3 w NT używa wspomnianej formy aramejskiej w greckiej transkrypcji Messias. Dla idei Mesjasza najważ­niejsze jest to, że z nią wiąże się oczekiwanie ostatecznego pomazańca Bożego. Trzeba jednak dobrze odróżniać pomiędzy eschatycznymi nad­ziejami Izraela a oczekiwaniami wiążącymi się z Mesjaszem. Faktem jest, że Izrael oczekiwał przyszłego Królestwa Bożego. Ale tylko spo­radycznie nadzieje te wiązano z Mesjaszem.

Można w Księdze Rodzaju 49,8 nn. widzieć takie aluzje, gdyż mowa jest o przyszłym władcy, któremu posłuszne będą narody (por. Lb 24,15 nn.; Am 1,11 nn.).

Proroctwa dotyczące Immanuela w Księdze Izajasza (7,10 nn.; 8,23b-9,6) wysuwają na pierwszy plan pokój czasów ostatecznych, łą­cząc go jednak z narodzinami "nasienia z rodu Jessego" (Iz 11,1-10). Na potomku (Mesjaszu?) spocznie Duch Jahwe (por. także Jr 23,5 nn.). Myśl o Mesjaszu pochodzącym z rodu Dawida znana jest Księdze Machabejskiej 5,1 nn. Zarówno Księga Ezechiela 17,22 n.; 34,23; 37,24 n.; jak i Księga Zachariasza 4,6 nn. mówi o "przychodzącym". Widzi w nim zarówno "kapłana", jak i "króla pokoju". Nie jest wykluczone, że pieśni o Słudze Jahwe (Iz 53) mówią także o Mesjaszu. W każdym razie ST zna na pewno ideę Mesjasza. Jest ona jednak bardzo zawiła. Motyw króla pochodzącego od Dawida, w połączeniu z czasami me­sjańskimi, łącznie z prośba o wyposażenie go pełnią władzy, aby mógł zwyciężyć władców pogańskich - czyli zespół motywów ST o Mesjaszu - prezentuje dopiero Ps Salomona, powstały w I w. przed Chr. (Ps Sal 17,23 nn.). Widać więc, że element wrogiej postawy Żydów wobec pogan czy wobec wszystkiego, co nie jest żydowskie, krystalizuje się coraz wyraźniej w późniejszym judaizmie. W związku z tym zanika myśl eschatyczna, gdyż oczekiwania mesjańskie dotyczą obecnych cza- sów i wiążą się z powstaniem Mesjasza w Jerozolimie i uwolnieniem stolicy judaizmu od pogan. Taka myśl sprzyja również podkreśleniu pochodzenia Mesjasza z rodu Dawidowego. NT niejednokrotnie pod­kreśla motyw ostatni (Mk 10,47; 11,10; por. 12,35; por. Mt 12,23; 15,22; 21,15 n.; Rz 1,3; 2 Tym 2,8; Ap 5,5; 22,15).

Teksty qumrańskie nawiązują do dwóch tradycji ST sięgających przepowiedni Ezechiela i Zachariasza o idealnym potomku króla Da­wida (l QS IX,11; l Q Są H, 20) i o kapłańskim mesjaszu (l Q IX,11; 4 Q Test 14). O nawiązaniu do tych tradycji mogły zadecydować po­lityczne warunki za czasów Hasmoneuszy. W każdym razie także w Qumran oczekiwania mesjańskie nie były pozbawione akcentu polity­cznego.

W innej grupie za czasów Jezusa, mianowicie u zelotów, przeważała raczej myśl religijna. Zresztą pojawienie się różnych mesjaszów i fał­szywych nauczycieli w tych czasach potwierdza kilka tekstów NT (Mk 13,6.21; por. Dz 5,36 n.).

Z tych rozważań nad ideą mesjańską w czasach Jezusa wynika wyraźnie, że nie posiadamy tekstów potwierdzających czysto religij­nych koncepcji oczekiwań mesjańskich.

Rzecz zrozumiała, że Jezus posiadający zupełnie inną wizję swojej mesjańskości, unika tego tytułu. Niemniej można będzie stwierdzić, że dla mesjańskich idei NT pozbawionych akcentu politycznego, przede wszystkim w rachubę wchodzi sama postać Jezusa łącznie z Jego dzia­łalnością i z Jego sporadycznymi wypowiedziami w tej kwestii. A więc chrystologia typu mesjańskiego NT posiada swoje pierwsze źródło w samej postaci Jezusa.

47

---