PRZESTĘPCZOŚĆ LUDZI W PODESZŁYM WIEKU

Spis Treści

SPIS TABEL 2

SPIS WYKRESÓW 3

Wstęp 4

Rozdział I. Kryminologiczne wątki przestępczości ludzi w podeszłym

wieku 9

1. Rozmiary przestępczości 9

2. Charakterystyka i opis przestępcy w wieku podeszłym 19

3. Etiologia 32

4. Ludzie w wieku podeszłym jako ofiary przestępstw 39

Rozdział II. Polityka karna i socjalna prowadzona w stosunku do ludzi w

podeszłym wieku 43

1. Polityka kryminalna i odpowiedzialność karna 43

2. Polityka socjalna wobec ludzi w wieku podeszłym 50

Rozdział III. Niektóre problemy metodologiczne 54

1. Cel badań 54

2. Metody 54

3. Przebieg badań 54

4. Opis terenu 55

Rozdział VI. Przestępczość ludzi w wieku podeszłym w świetle badań

własnych 56

1. Charakterystyka sprawców 56

2. Charakterystyka ofiary 63

3. Przestępstwo 66

4. Postępowania karne 69

Zakończenie 80

Bibliografia 82

Aneks 84

Spis tabel

Tabela nr 1. Udział osób powyżej 60 r. ż. w ogólnej liczbie ludności Polski

z uwzględnieniem płci (dane w %) 10

Tabela nr 2. Dorośli skazani prawomocnie przez sądy powszechne za

przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego

w latach 90-98………………………………………………...11

Tabela nr 3.1. Mężczyźni uwięzieni wg wieku

(w liczbach bezwzględnych) 13

Tabela nr 3.2. Kobiety uwięzione wg wieku

(w liczbach bezwzględnych) 13

Tabela nr 4. Prawomocnie skazani wg wieku i rodzaju przestępstwa w

latach 1995 - 1998 (w liczbach bezwzględnych)…………...14

Tabela nr 5. Piesi jako sprawcy wypadków (1997) 16

Tabela nr 6. Struktura wieku ofiar 16

Tabela nr 7.Zależność posiadania samochodu osobowego w gospodarstwie

domowym od wieku jego członków począwszy od 50 r. ż. 17

Tabela nr 8. Sposób przemieszczania przy codziennych zakupach 17

Tabela nr 9. Wiek skazanego (w liczbach bezwzględnych) 56

Tabela nr 10. Dzietność 59

Tabela nr 11. Wiek ofiary (w liczbach bezwzględnych 63

Tabela nr 12. Wykształcenie ofiar (w liczbach bezwzględnych) 64

Tabela nr 13. Dzietność u ofiar 65

Tabelka nr 14. Rodzaje popełnianych przestępstw 66

Tabela nr 15. Czas trwania postępowania przygotowawczego (w liczbach

bezwzględnych i procentach) 69

Tabela nr 16. Okres od daty przestępstwa do wyroku nieprawomocnego 70

Tabela nr 17. Średni czas trwania postępowania w sądach

w latach 1989 - 1995 (w miesiącach) 71

Tabela nr 18. Czas trwania przewodu sądowego do wydani wyroku

nieprawomocnego 72

Tabela nr 19. Najczęściej występując zaburzenia psychiczne u osób

sądzonych z art. 148 § 1 k.k. (w liczbach

bezwzględnych i procentach) 75

Tabela nr 20. Wyroki skazujące w latach 1995 - 1999

(opracowanie własne) 77

Spis wykresów

Wykres 1. Przestępstwa stwierdzone w latach 1991-1997 12

Wykres 2. Stan cywilny 57

Wykres 3. Praca 58

Wykres 4. Stan zdrowia 60

Wykres 5. Osoby prowadzące wspólne gospodarstwo domowe 61

Wykres 6. Stosunek do pokrzywdzonego 62

Wykres 7. Liczba posiedzeń sądów w sprawach karnych 73

Wykres 8. Obrońcy w procesie karnym (w procentach) 74

Wstęp

Zjawisko starzenia się pasjonowało ludzi od zarania dziejów. Mity i legendy o wiecznej młodości długowieczności i nieśmiertelności, podziw dla sędziwych starców, tak wyjątkowych w dawnych czasach, towarzyszą ludzkości od dawna. Wielu myślicieli rozważało problem starości i śmierci, jak chociażby Cyceron (106-43 p n e ). W swoim traktacie „Katon Starszy o starości„ zastanawia się nad przyczynami pesymistycznych poglądów na starość i ujmuje je w cztery grupy. Pisze on: „kiedy się zastanawiam nad starością, cztery widzę przyczyny dla których starość zwykliśmy uważać za nieszczęśliwy okres życia: oddala nas ona od życia czynnego, osłabia siły fizyczne, pozbawia nas wszystkich zmysłowych przyjemności, bliską jest śmierci.”. Rozważa: „słuszność i wagę każdej z tych przyczyn” zwalczając je jako błędne. W całości głosi pochwałę starości, argumentuje, że w miejsce utraconych wartości zyskuje się w tym okresie cenniejsze, jeśli zaś idzie o śmierć- ta albo „całkowicie gasi życie duszy, albo prowadzi je tam, gdzie żyć będzie wiecznie. W pierwszym wypadku jest ona czymś zupełnie obojętnym, w drugim zaś jest nawet pożądania godna. ”Kto zaś w sobie samym zaznał źródło wszelkich dobrych mocy, temu nic, co wynika z konieczności natury, złym wydawać się nie może”.

Słowa te winny się stać mottem przewodnim dla społeczeństw XXI w, które nazwano społeczeństwami starzejącymi się.

Obecny wzrost populacji ludzi w podeszłym wieku, nie miał precedensu w całej historii. Liczba ludzi starszych rośnie szybciej, niż przybywa osób nowo narodzonych. Ponad 15 proc. Ludności krajów uprzemysłowionych przekroczyło 60 rok życia (we Włoszech i Grecji ponad 22 proc.). Podczas gdy liczba dzieci w ciągu najbliższych 25 lat będzie wzrastać rocznie o 0,25 proc. , liczba ludzi starych będzie powiększać 10 razy szybciej (2,6 proc. Rocznie). Co warto szczególnie podkreślić - to wzrost aż o 300 proc. Ludności powyżej 65 roku życia w krajach Trzeciego Świata w perspektywie roku 2025 (Ameryka Łacińska, Azja).W tych krajach wówczas będzie żyło 2/3 ludzi starych całego świata.

Powyższe dane jasno wskazują na zjawisko starzenia się społeczeństw, które polega na wzroście udziału osób starszych w ogólnej liczbie ludności. Jest zatem konsekwencją wydłużania się trwania życia przy równoczesnej malejącej liczbie urodzeń.

W Polsce w okresie ostatnich lat oba te zjawiska demograficzne ujawniają się w sposób bardzo widoczny. Ludność w wieku 65 lat i więcej wzrosła w Polsce z 3589,9 tyś. W roku 1980 do4425,8 tyś w roku 1996. Tym samym udział osób wzrósł z 10,0 % do 11,3 %. Jedna z najbardziej prawdopodobnych prognoz obejmująca okres do roku 2020, zakłada przyrost osób w wieku 65 lat i więcej o 2155 tyś, a zatem łączna liczba osób starszych sięgnie 6,5mln. Przewiduje się bardzo znaczący, bo ponad dwukrotny wzrost liczby ludności w wieku 70 - 79 lat oraz 80 -89 lat. Tragizm zaistniałej sytuacji polega na tym, że zarówno społeczeństwo jak i organy sprawujące władzę państwową, nie dostrzegają problemów jakie w związku z zaistniałą sytuacją się pojawiły. Ludzie starsi stanowią co raz większą grupę społeczną wśród której w ostatnich latach znacznie obniżyła się stopa życiowa, wzrosło ubóstwo, nasiliło się zjawisko przestępczości.

Niniejsza praca poświęcona jest bardzo specyficznej grupie przestępców jaką stanowią osoby w podeszłym wieku, które dopuścili się czynu karalnego. Zajęłam się tym problemem gdyż w ostatnich latach obserwujemy nasilenie tego zjawiska, a nie spotyka się to z żadnym oddźwiękiem w literaturze fachowej. Zauważyłam, że bardzo mało prac jest poświęconych temu tematowi. Wiele mówi się o ludziach starych w ujęciu psychologicznym czy biologicznym, ale bardzo mało uwagi poświęcają im kryminolodzy. Zdaje się, że nie dostrzegają tego, iż ludzie ci również biorą udział w życiu przestępczym. Być może przyjmują tezę , że wraz z wiekiem spada liczba zachowań przestępczych. Jest to według mnie poprawny tok rozumowania, jednak wymaga swego rodzaju aktualizacji. Powinniśmy wziąć pod uwagę, fakt, że średnia życia wydłuża się, co prowadzi do zwiększenia się liczby ludzi w interesującym nas przedziale wiekowym. To z kolei implikuje wzrost ilości popełnianych przez nich przestępstw.

W swojej pracy zajęłam się przestępczością ludzi w wieku podeszłym. Szczególnie zainteresowały mnie przypadki, w których osoba starsza o nienagannej dotąd opinii popełnia przestępstwo. Gdzie tkwi przyczyna takiego stanu rzeczy? Dlaczego osoba, która całe swoje życie przeżyła godnie, na starość dopuszcza się czynów karalnych. Czy zakończenie życia zawodowego może mieć na to wpływ? Psycholodzy twierdzą, że przejście na emeryturę jest zablokowaniem realizacji sensu życia, bowiem trudności jakie pojawiają się w szukaniu nowej roli, nowego „miniaturowego świata” z substytutem aktywności zawodowej prowadzą do załamania się poczucia jakości życia.Człowiek jest zmuszony zmienić swoją wizję świata, rola zawodowa już nie może kierować jego „ja”. Zabieg ten dla wielu emerytów jest dość trudny, tym bardziej, że osoba starsza często zacieśnia swój krąg zainteresowań wyłącznie do spraw osobistych im poświęca najwięcej uwagi.

Wiek emerytalny nieodzownie kojarzy się ze starością. Jednak współcześnie w polskiej kulturze niechętnie mówi się o niej i jej problemach, o przebiegu, towarzyszących jej uczuciach. Z dużą łatwością akceptuje się stereotypy na temat jesieni życia i ludzi starych, które utożsamiają starość ze zniedołężnieniem, brakiem elastyczności w kontaktach z innymi, konserwatyzmem myślenia. Starość często pojmowana jest jako osamotnienie, izolacja i nieużyteczność. Wreszcie starość to okres, który niejednokrotnie kojarzy się z zaniedbywaniem człowieka starego przez najbliższych, jak również z końcem znaczących form aktywności i wycofaniem się z pełnienia wszystkich ról. Jest to typowy obraz starości jaki preferuje człowiek, który „starzeje się z trwogą i goryczą”. Osoba taka stale tkwi w przeszłości, krytykuje i narzeka na wszystko. Pozostaje samotna w swym smutku.

Zupełnie inaczej jest, gdy stary człowiek przyjmuje postawę „poszukiwacza młodości”. Wówczas akceptuje swój wiek, jest otwarty na świat i tolerancyjny wobec innych. Ma świadomość tego, że jest stary. Wewnętrznie jednak pozostaje jednak tą samą osobą, ani starą ani młodą. Dostrzega pogorszenie swojej kondycji fizycznej. Powolny spadek sprawności, któremu towarzyszą zaburzenia wzroku, rytmu serca, daje mu do zrozumienia, że fizyczna część jego osoby nie będzie trwać wiecznie. Rozumie, że kto walczy ze starością szybciej się starzeje, a kto ją zaakceptuje zdaje się być młodszy. Paradoksem życia jest to, że śmierć przychodzi wówczas, gdy człowiek nareszcie wie, jak należy żyć, kiedy osiąga najwyższy poziom swego doświadczenia życiowego. Podobnie odczuwa się przejście na emeryturę - w momencie największego doświadczenia zawodowego. Starość idzie w parze ze specjalizacją. Im większy poziom specjalizacji, tym starość i śmierć jest nieuchronna.

Mówiąc o starości musimy mieć świadomość tego, że w istocie nie ma progu jej początku, bo starzenie przebiega inaczej w różnych organach, układach społecznych, rodzinnych itd. Starość osiąga się stosunkowo wcześnie w życiu rodzinnym, gdy ludzie stają się dziadkami. Innym punktem może być utrata zdrowia, tzn. gdy człowiek nie jest zdolny do samodzielnego wykonywania zadań wynikających z samoobsługi, jakich oczekuje się od ludzi dorosłych. Inną granicą konwencjonalną jest zaprzestanie pracy zawodowej z powodu osiągnięcia wieku dającego prawo do pobierania świadczeń emerytalnych z systemu bazowego.

Granica ta stała się również kluczowym punktem tej pracy. To ona stanowiła kryterium według którego wybrałam grupę badawczą. Okres emerytalny potraktowałam jako jeden z czynników kryminogennych.

W celu poznania i opisania przestępczości ludzi w podeszłym wieku przeprowadziłam badania polegające na analizie akt sądowych. Dokonałam jej na podstawie 45 akt Sądu Rejonowego dla m. st. Warszawy VII Wydziału Karnego i Sądu Okręgowego w Warszawie VIII i XVIII Wydziału Karnego. Umożliwiła ona scharakteryzowanie przestępców, ich najczęstszych ofiar oraz wyroków stosowanych wobec nich. Niniejsza praca jest próbą opisania przestępcy w wieku starszym.

Całość problematyki została zawarta w czterech rozdziałach. W rozdziale pierwszym przedstawiona jest skala problemu, jego geneza, portret psychologiczny „przestępcy- seniora”, oraz zjawisko wiktymizacji wśród ludzi starych. W drugim omówiono politykę karną i socjalną stosowaną wobec ludzi starszych oraz ich prawa. Kolejne dwa rozdziały zawierają metodologiczne problemy badań, oraz charakterystyke przestępców i ich ofiar sporządzoną w świetle badań własnych, a także weryfikację postawionych hipotez w badaniu z uzyskanymi wynikami. W zakończeniu pracy umieszczono uwagi i wnioski.

Rozdz. I Kryminologiczne wątki przestępczości ludzi w podeszłym wieku.

1.1. Rozmiary przestępczości

Ludzie niedostosowani społecznie i popełniający przestępstwa nie tworzą bynajmniej jednolitej grupy: są w różnym wieku, naruszają różne normy społeczne, popełniają różnego rodzaju przestępstwa, przy czym stopień ich zaawansowania w karierze przestępczej jest różny. Niedostosowanie społeczne, jak wszelkie w ogóle zachowania się człowieka, kształtują się w związku z warunkami jego życia, sytuacjami w jakich on się znajduje, i w powiązaniu z jego właściwościami psychicznymi. Te właściwości psychiczne z kolei wykształcają się również w określonych warunkach życia człowieka, w toku różnych jego doświadczeń i na podłożu specyficznych cech jego układu nerwowego. Wiadomo, że ludzie którzy wychowywali się lub przebywali długi czas w podobnych warunkach, charakteryzują się często podobnymi cechami osobowości, ułatwiającymi lub utrudniającymi im dostosowanie społeczne. Pomimo to w podobnych czy tych samych sytuacjach ludzie zachowują się niejednakowo, postępują zgodnie ze swym typem układu nerwowego, z indywidualnymi możliwościami, z własnym sposobem reagowania emocjonalnego. Przykładem takiego człowieka jest niewątpliwie osoba starsza popełniająca pod koniec swojej egzystencji przestępstwo.

Od kilku lat w naszym kraju narasta problem patologii społecznej wśród ludzi w wieku podeszłym. Wynika to z tego, iż ludzie starzy, bardziej niż młodsze pokolenia, są narażeni na znalezienie się w kręgu osób dotkniętych takimi kwestiami społecznymi jak: przestępczość, bezdomność i ubóstwo, a także z tego, że w ostatnich latach znacznie wzrosła populacja osób starszych w stosunku do innych grup wiekowych (tabela nr 1).

Grupa wiekowa	Udział w ogólnej liczbie ludności
		1950			1960		1970		1980		1985		1990		1995		1997
		M	K		M	K	M	K	M	K	M	K	M	K	M	K	M	K
60-64	2,6		3,4	3,2	4,0	4,3	4,9	2,9	3,5	4,0	5,0	4,4	5,2	4,3	5,0	4,3	4,9
65 i powyżej	4,3		6,1	4,6	7,1	6,7	10,0	7,9	12,1	7,3	11,5	7,8	12,4	4,7	3,6	8,9	13,8
Łącznie	6,9		9,5	7,8	11,1	11,0	14,9	10,8	15,6	11,3	16,5	12,2	17,6	13,0	18,6	13,2	18,7

Tabela nr 1. Udział osób powyżej 60 r. ż. w ogólnej liczbie ludności Polski z uwzględnieniem płci (dane w %)

Źródło: Rocznik demograficzny 1974, 1983, 1985, 1989, 1997 oraz Rocznik statystyczny 1986, 1994, 1997

Objaśnienia znaków: M- mężczyźni, K- kobiety

Przestępczość należy do najgroźniejszych odmian patologii i pomimo, że jest to zjawisko z którym coraz częściej się spotykamy nie jest ono przedmiotem który by cieszył się szczególnym zainteresowaniem wśród kryminologów. Trudno powiedzieć z czego to wynika, być może społeczeństwo nie dostrzega tego problemu w związku z czym nie jest na nie uwrażliwione tak jak np. na wykolejenie młodego pokolenia. W niniejszym rozdziale pragnę pokazać, że problem ten istnieje i należałoby się nim zająć.

Niezbędne do dalszych rozważań odnośnie przestępczości ludzi w podeszłym wieku jest poznanie rozmiarów tego zjawiska. W swojej pracy mówiąc o ludziach w wieku podeszłym jako główne kryterium przyjęłam wiek emerytalny, zgodnie z ustawą z dnia 17 grudnia 1998 roku o Emeryturach i Rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dziennik Ustaw nr 126 poz. 1118). Wiek ten jest jednym z dwóch warunków jakie muszą być spełnione aby pobierać dożywotnie świadczenie pieniężne w formie tzw. emerytury , dla kobiet on wynosi 60 lat, dla mężczyzn 65 lat. Posłużyłam się tym kryterium gdyż uważam, że moment kiedy człowiek kończy życie zawodowe jest źródłem wielu zmian. Diametralnie zmienia się tryb życia, pojawiają się nowe problemy, inne formy stresu.

Mówiąc o skali przestępczości ludzi w wieku podeszłym zastosowałam przedziały wiekowe. Statystycy i demografowie przyjęli pewną konwencje, którą posługują się w pomiarze procesu starzenia się populacji. W krajach europejskich największe uznanie zyskała koncepcja, która przyjmuje jako próg starości 60 rok życia. Badacze amerykańscy preferują natomiast koncepcję, zaproponowaną przez statystyków ludnościowych ONZ, która przyjmuje granicę starości 65 rok życia. Rozpatrując zjawisko przestępczości zarówno wśród kobiet jak i mężczyzn za punkt wyjścia przyjmuje ich wiek, który zgodnie z przyjętym europejskim kanonem wynosi 60 lat.

Udział ludzi starych w ogólnej liczbie skazanych ulegał zmianie na przestrzeni lat co obrazuje tabela nr 2.

Tabela nr 2. Dorośli skazani prawomocnie przez sądy powszechne za przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego w latach 90-98.

Rok Wiek	90	95	96	97	98*
Ogółem	106464	195455	227731	210600	139009
60 i więcej lat	1725	3976	4753	4116	2442

Źródło: Rocznik statystyczny 1995, 1996, 1997, 1998

Objaśniania znaków: * Dane dotyczą okresu od 1.01-31.08

Jak widać ogólna liczba skazanych w Polsce na przestrzeni tych lat sukcesywnie wzrasta. Wzrost ten możemy również zauważyć wśród liczby skazanych w wieku 60 lat i więcej co jest wprost proporcjonalne do ogółu skazanych. Zwróćmy także uwagę, że w powyższej tabeli mowa jest o skazanych, ale nie wiemy jak wiele przestępstw dokonywanych jest przez osoby w wieku starczym. Dysponujemy tylko informacja na temat ogólnej liczby przestępstw stwierdzonych corocznie w Polsce ( wykres nr 1),

(jak widać na poniższym wykresie waha się ona od ponad 850 tysięcy do niespełna miliona), a także szczegółowymi danymi dotyczącymi uwięzionych (tabela nr 3.1 i 3.2).

Źródło: Biuro Informatyki Komendy Głównej Policji.

Tabela nr 3.1. Mężczyźni uwięzieni wg wieku (w liczbach bezwzględnych)

Rok Wiek	1991	1992	1993	1994	1995	1996	1997
Ogółem	57177	59818	59651	60690	59023	53373	54877
64-66 lat	85	83	76	100	99	97	102
67 lat i więcej	41	39	38	77	70	70	84

Źródło: Atlas przestępczości w Polsce cz. II, A. Siemaszko, B. Gruszczyńska, M. Marczewski, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości.

Tabela nr 3.2. Kobiety uwięzione wg wieku (w liczbach bezwzględnych).

Rok Wiek	1991	1992	1993	1994	1995	1996	1997
Ogółem	1262	1357	1399	1447	1442	1332	1332
58-60 lat	3	10	10	10	13	16	8
61-63 lat	5	6	3	7	7	9	6
64-66 lat	3	4	3	2	4	1	4
67 lat i więcej	1	3	1	2	3	1	2

Źródło: Atlas przestępczości w Polsce cz. II, A. Siemaszko, B. Gruszczyńska, M. Marczewski, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości.

Mówiąc o przestępczości ludzi w wieku podeszłym zacznę od przedstawienia danych dotyczących liczby prawomocnie skazanych dorosłych w wieku powyżej 60 roku życia, uwzględniając rodzaj przestępstwa (tabela nr 4).

Tabela nr 4. Prawomocnie skazani wg wieku i rodzaju przestępstwa w latach 1995 - 1998

(w liczbach bezwzględnych).

Rodzaj przestępstwa	Lata
		1995		1996		1997		1998*
		Skazani Ogółem	Skazani 60 lat i więcej	Skazani ogółem	Skazani 60 lat i więcej	Skazani ogółem	Skazani 60 lat i więcej	Skazani ogółem	Skazani 60 lat i więcej
przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu	12636	354	18495	645	18527	708	11642	468
przeciwko życiu i zdrowiu	16764	976	22285	1040	21082	770	13238	297
przeciwko wolności	6870	435	8658	558	8029	489	5467	279
przeciwko czci i nietykalności cielesnej	480	14	662	33	449	27	250	9
przeciwko rodzinie, opiece i młodzieży	26764	229	32929	330	31861	274	22211	212
gospodarcze	3011	83	2544	41	2217	39	1538	24
ustawa spirytusowa	732	104	775	100	460	16	398	6
przeciwko działalności instytucji państwowych i społecznych	5352	126	6353	148	5558	135	3445	98
przeciwko dokumentom	12722	167	17939	275	16489	232	10166	113
pozostałe	110124	1488	117127	1583	105928	1426	70654	935
Ogółem	195455	3976	227731	4753	210600	4116	139009	2442

Źródło: Rocznik Statystyczny Ministerstwa Sprawiedliwości 1995, 1996,1997, 1998.

Objaśnienia znaków: * - dane dotyczą okresu od 1.01.1998 do 31.08.1998.

Największą grupę wśród skazanych stanowią osoby skazane za przestępstwa przeciwko zdrowiu i życiu, a także przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu oraz bezpieczeństwu w ruchu lądowym, wodnym i powietrznym. Sytuacja ta jest bezpośrednio związana z wykrywalnością przestępstw. Przytaczając dane za Hołystem największa wykrywalność dotyczy przestępstw drogowych, gdyż są łatwe do wykrycia. Przestępstwa te są z reguły łatwo dostrzegane, znajduje się wiele świadków, sprawcy z rzadka mają sposobność i zarazem chęć do ucieczki. Na następnym miejscu lokują się przestępstwa przeciwko zdrowiu i życiu. Ich wykrywalność jest również zaskakująco wysoka. Związane jest to z faktem, że osoby pokrzywdzone bardzo często decydują się na składanie zeznań, a także z wagą tych przestępstw.

Wypadki drogowe to nieodłączna negatywna strona motoryzacji. Polska pod względem ogólnej liczby wypadków zajmowała pod koniec lat osiemdziesiątych wśród państw europejskich dziewiąte miejsce, pod względem liczby rannych znajduje się przed takimi państwami jak: Węgry, Austria, Czechy i Belgia.

W 1997 r. na ogólną liczbę 66,586 wypadków w Polsce najwięcej wypadków (50,427) spowodowali kierowcy. Przyczyną ponad 12 tyś. wypadków drogowych była nietrzeźwość uczestników zdarzenia. Najpoważniejsze z reguły wynikały z niedostosowania prędkości pojazdu do warunków ruchu. Nieprawidłowe przekroczenie jezdni przez pieszego było najczęstszą przyczyną wypadków drogowych z winy pieszych.

W 1997 r. wśród ofiar wypadków najliczniejszą grupę stanowią mężczyźni - 65,4 % a 34,6 % kobiety. Najwięcej w wypadkach drogowych ginie osób w wieku 40 - 60 lat i starszym (ok. 50 %). Dane te zawiera tabela nr 5 i 6. Największą liczbę wypadków odnotowano w sierpniu (10,6 %), a następnie w czerwcu - lipcu (9,8 %) i październiku (9,7). Największe nasilenie wypadków nastąpiło w godzinach 15 - 20

Tabela nr 5. Piesi jako sprawcy wypadków (1997).

Grupy wiekowe	Wypadki		Zabici		Ranni
		Ogółem	%	ogółem	%	ogółem	%
Ogółem	14187	100.0	1649	100.0	12986	100.0
60 i więcej lat	2558	18.0	509	30.9	2111	16.3

Źródło: Biuro Prewencji Komendy Głównej Policji, Warszawa 1998.

Tabela nr 6. Struktura wieku ofiar.

Wiek ofiar	Wypadki		Zabici		Ranni
		Ogółem	%	ogółem	%	ogółem	%
Ogółem	90477	100.0	7311	100.0	83166	100.0
60 i więcej lat	12150	13,4	1534	21,0	10616	12,8

Źródło: Biuro Prewencji Komendy Głównej Policji, Warszawa 1998.

Ponieważ udział osób starszych w wypadkach drogowych jest znaczny, dalszą część rozdziału poświęcam szerszemu omówieniu tego problemu.

Człowiek starszy bywa coraz częściej pieszym i pasażerem środków transportu zbiorowego, bądź samochodu osobowego. Posiadanie jednak samochodu osobowego nie oznacza, iż w wyborze sposobu przemieszczania się jego dysponent decyduje się na jazdę nim. W rzeczywistości udział przemieszczeń samochodem osobowym w badanych przedziałach wiekowych jest mniejszy niż udział posiadania (tabela 7 i 8)

Tabela nr 7.Zależność posiadania samochodu osobowego w gospodarstwie domowym od wieku jego członków począwszy od 50 r. ż.

Posiadanie samochodu osobowego	Wiek członków gospodarstwa domowego
		50 - 59 lat	60 -74 lat	75 lat i więcej
		%
Brak	15	25	60
Jeden i więcej	81	61	27
Rezygnacja	4	14	13

Tabela nr 8. Sposób przemieszczania przy codziennych zakupach.

Sposób przemieszczania	Wiek członków gospodarstwa domowego
		50 - 59 lat	60 - 74 lat	75 lat i więcej
		%
Kierowca samochodu	25	19	11
Pasażer samochodu	11	8	10
Transport publiczny	1	3	2
Pieszy	49	47	62
Więcej niż jeden sposób*	14	23	15

*- np. pieszo i transportem publicznym.

Człowiek starszy rzadziej uczestniczy w ruchu ulicznym jednak znacznie częściej bywa poszkodowany w wypadkach niż młodszy. Okazuje się nadto, że stopień mobilności zależy nie tylko od wieku ale także od płci. Osoby po 45 r. ż. Zdecydowanie częściej preferują przemieszczanie piesze. Spowodowane to jest zapewne wzrostem ryzyka wypadkowego, mierzonego liczbą wypadków drogowych na przebytych 100 milionów kilometrów. Około 60 roku życia stopień tego ryzyka osiąga poziom średniej dla populacji kierowców (= 1,0), wzrastając niepokojąco silnie u kierowców w wieku 75 lat i więcej do 3,3 wśród mężczyzn i 4,2 wśród kobiet.

Wzięli to pod uwagę również ustawodawcy, wprowadzając niedawne zmiany w „Prawie o ruchu drogowym” polegające na corocznym obowiązkowym badaniu umiejętności jazdy 70 - latków, a więc w rozumieniu legislatorów, ludzi o zwiększonej przyczynami geriatrycznymi skłonności do dekoncentracji w zachowaniach ruchowych.

Zjawisko przestępczości u ludzi w starszym wieku wiąże się z pewnym stereotypowym przekonaniem, iż ludzie ci często popadają w konflikt z prawem związany z czynami nierządnymi. W. Lemańczyk i M. Kordacki omawiając własne badania, podważają ten stereotyp, wskazując, iż najczęstszymi czynami dokonywanymi przez sprawców w starszym wieku są przestępstwa przeciw własności, zdrowiu i życiu oraz podpalenie, wyraźnie zaś maleje liczba przestępstw seksualnych.

Biorąc pod uwagę nową sytuację społeczno-gospodarczą w naszym kraju przypuszczam, że ludzie starsi będą znacznie częściej popadali również w konflikty z prawem bankowym, przepisami podatkowymi, z ustawy karno-skarbowej, a także mogą być posądzani o karalną niegospodarność, wyłudzenie, zaniechanie działania itp.

1.2.Charakterystyka i opis przestępcy w wieku podeszłym.

Gdy słyszymy słowo „starość” przed oczami każdego z nas pojawia się ten sam obraz, stały, utarty schemat czyli stereotyp starości. Z reguły zawiera on zbiór negatywnych, pejoratywnych cech. Starość według polskiego stereotypu jest utożsamiana przede wszystkim z obniżeniem sprawności psychofizycznej, a co za tym idzie z brakiem aktywności, pustką życiową, zawężeniem zainteresowań, uzależnieniem od innych, brzydotą, częstymi chorobami. W powszechnym użyciu jest powiedzenie „starość nie radość”, które kojarzy nam się nieodzownie ze smutkiem i żalem za utraconą młodością.

Wobec takiego stanu rzeczy paradoksem wydaje się fakt, że wszyscy ludzie chcą żyć długo. Tak jest rzeczywiście, chcemy żyć długo, ale nie chcemy być starzy. Postęp medycyny przedłużył ludzkie życie, jednak czy można to uznać za postęp, skoro poprawa jakości tego życia jest daleko w tyle. Pod względem biologicznym jesteśmy coraz dłużej młodsi, ale społecznie starzejemy się znacznie wcześniej. Ten pozorny paradoks staje się poważnym problemem społecznym z jakim ludzkość zetknie się w najbliższych latach.

Starość pełna jest sprzeczności. Z jednej strony wiąże się z powagą siwych włosów, z drugiej - rośnie dystans i luz. Zadziwia precyzja wspomnień z odległej przeszłości gdy jednocześnie zawodzi pamięć świeża. Upośledzeniu sprawności intelektualnej przeciwstawia się zdolność refleksji, uogólnienia i błyskotliwość osób starszych. Przejawy starczego skąpstwa i egoizmu przeplatają się z przykładami hojności i bezinteresownej miłości. Kto walczy ze starością, szybciej się starzeje; kto ją zaakceptuje zdaje się być młodszy.

Pomiędzy starszymi ludźmi istnieją ogromne różnice indywidualne. Niewątpliwie duży wpływ na ten fakt mają zarówno cechy wrodzone takie jak np. inteligencja czy temperament, jak również doświadczenie, na poczet którego składa się indywidualna droga życiowa każdego człowieka, warunki w których mógł on rozwijać swe zamiłowania, indywidualne techniki przystosowawcze, kontakty z innymi ludźmi. O tym wszystkim należy pamiętać, gdy mówimy o zmianach osobowości w przebiegu starości czy o zdolności adaptacyjnej.

Rozpatrując problem przystosowania się do życia w okresie starości trzeba uwzględnić fakt, iż miarę starzenia się obniża się wydolność człowieka zarówno psychiczna, jak i fizyczna, a fakt ten wyciska piętno na jego stosunku do życia. Stary człowiek wypracowuje pewien własny styl życia, który jest wynikiem zmieniających się pragnień i dążeń życiowych. Wydaje się jednak, że zmiany w strukturze i dynamice osobowości są niewielkie.

Reakcje psychiczne starego człowieka są zwykle zwolnione, pogarsza się zdolność zapamiętywania, zawęża krąg zainteresowań. Szczególnego znaczenia nabierają zmiany w zakresie motywacji, zainteresowań, potrzeb, celów samooceny i poglądów. Dotychczasowy tryb życia w sposób zasadniczy przekształcają potrzeby biologiczne takie jak dłuższy sen, odpowiednia dieta, ale także zmiany w wyglądzie zewnętrznym, w stosunkach rodzinnych i warunkach materialnych. Pojawia się niechęć do wszelkich zmian, do nawiązywania nowych znajomości, które zamiast dawać radość i satysfakcję, stają się tylko okazją do wysiłku i zmęczenia. Na uwagę zasługują tylko starzy przyjaciele z lat młodości, których jednak krąg stale się zmniejsza, a których nikt nie jest w stanie zastąpić.

Z reguły osoby starsze wolą bierne formy odpoczynku, typu robótki ręczne, lektura, telewizja jednak zależy to od takich cech jak: łatwość współbrzmienia z otoczeniem, poziom umysłowy, uprzednia aktywność zawodowa, a także od możliwości fizycznych. Gdy mówimy o przystosowaniu się ludzi starych trafne wydaje się powiedzenie: „czym skorupka za młodu nasiąknie, tym na starość trąca”. Zaobserwowano bowiem, że ludzie, którzy w młodości byli towarzyscy, pogodni, pełni optymizmu zwykle zachowują te cechy w starości, a ich życzliwy stosunek do otoczenia zyskuje im przyjaciół i tym samym chroni przed osamotnieniem. Osoby takie są bardziej aktywne, swoją energię wykorzystują pomagając innym, co sprawia, że czują się potrzebni i użyteczni. Posiadanie tak dużej ilości wolnego czasu postrzegają jako zjawisko korzystne i zdecydowanie umieją to docenić.

Starość nieodzownie wiąże się z przejściem na emeryturę. Dla mężczyzn jest to strata nie tylko prestiżu zawodowego ale także utrata centralnej pozycji w rodzinie. Trudniej też jest im znaleźć zajęcie które pełniłoby rolę zastępczą w odniesieniu do przerwanej pracy zawodowej. Szczególnie dotyczy to osób o niższym poziomie intelektualnym, które znacznie gorzej przystosowują się do starości.

Panuje przekonanie, że kobiety gorzej niż mężczyźni znoszą przemijanie młodości, jednak dobre lub złe przystosowanie zależy wyłącznie od jej bilansu życiowego i aktualnej sytuacji życiowej. Susułowska zauważa, że kobiety, które wartości i sukcesy życiowe związały z rolą kobiety, świadomość starzenia się i ograniczenia tej roli przeżywają jako klęskę i koniec swej kariery życiowej. Natomiast w przypadku, gdy kobieta swoje sukcesy życiowe łączy z rolą matki, żony, z pracą zawodową, gdy posiada głębokie zainteresowania, wtedy jej sytuacja psychiczna jest znacznie lepsza.

Okres starzenia najlepiej przeżywają ci, którzy mają spokojne i unormowane życie. Wprawdzie i oni narzekają na niezrealizowane marzenia i plany życiowe, jednakże marzenia te często realizują ich dzieci, co staje się dla nich źródłem dumy i radości.

Podstawowym zadaniem starości jest akceptacja i integracja. Wiąże się ona z koniecznością rozwiązywania dylematu między zmniejszającymi się możliwościami, a rosnącymi aspiracjami. Istotną rolę odgrywa tu bogactwo pamięci doświadczeń życiowych. Pamięć minionego jest potrzebna aby dokonać bilansu życiowego i na nowo zinterpretować historię własnego życia w kontekście teraźniejszości. Może też być pomocna w zachowaniu tożsamości, przygotowaniu się do zaakceptowania najważniejszego - zbliżającej się śmierci.

Literatura opisuje wiele sposobów przystosowania się do starości. S. Reichard wyróżnia pięć typów przystosowania się w starszym wieku, czyli pięć postaw ludzi starszych w stosunku do świata, do siebie i do własnej starości: postawa konstruktywna, postawa zależności, postawa obronna, postawa wrogości do otoczenia i postawa wrogości skierowanej na samego siebie.

Wydaje się jednak, że lista najczęściej spotykanych postaw życiowych w wieku starczym jest znacznie większa. Warto wymienić i bliżej omówić niektóre z nich.

Nierzadko obserwuje się tzw. postawę gniewną, która rodzi rozżalenie i oburzenie na cały świat. Niechęć i wrogi stosunek wobec najbliższych przenosi się czasem na instytucje i cały system społeczny. Przykra jest postawa zagrożenia i niepewności. Wyraża się ona w ciągłym lęku przed niedostatkiem i biedą. Bywa, że na takim podłożu rozwijają się urojenia ubóstwa czy nihilizmu. Możliwa jest też postawa wyobcowania, zwłaszcza, że na starość więzi rodzinne ulegają rozluźnieniu, dzieci się usamodzielniają i żyją własnymi problemami. Samotność zaś często przeradza się we wrogość i tendencję do obarczania otoczenia odpowiedzialnością za wszystkie nasze niepowodzenia. Bolesna jest postawa hipochondryczna, związana z koncentracją na sobie i wyolbrzymieniu rzeczywistych czy urojonych dolegliwości. Rzadziej mamy doczynienia z postawą bierności, podporządkowania się, zniewolenia i posłuszeństwa wobec wpływów i sugestii otoczenia. Stosunkowo rzadko występuje postawa konstruktywna i twórcza wobec własnej starości. Takie osoby przejawiają wzmożoną potrzebę działania, dzielą się swoimi doświadczeniami, uczą się i rozwijają swoje talenty, robią wiele dla innych ludzi. Zaskakujące jest pojawienie się takich postaw u byłych więźniów obozów koncentracyjnych. Najbardziej tragiczna sytuacja jest wówczas gdy bilans życia osobie starszej wydaje się ujemy. Wówczas pojawia się zwątpienie w sens życia i myśli samobójcze. Sprzyja temu osamotnienie, izolacja, utrata bliskich, a także choroba. Skłonności samobójcze wiążą się często z depresją w okresie starości. Zapadają na nie osoby, które już wcześniej ujawniały pewne cechy osobowości, takie jak: przesadna wrażliwość na ocenę społeczną, skrupulatność, powaga, brak tolerancji, surowe zasady moralne, pruderyjność czy perfekcjonizm.

Przedstawione wyżej typy postaw, dają człowiekowi większe lub mniejsze możliwości przystosowawcze. To one stanowią mechanizm organizujący ludzkie zachowanie i wyznaczają w sposób określony kierunek i formę interakcji z otoczeniem.

A. Michałek opierając się na materiale empirycznym wyodrębnia trzy główne typy ustosunkowań starszych osób do ich aktualnej sytuacji życiowej po przejściu na emeryturę. Są nimi: akceptacja aktualnej sytuacji życiowej - postawa optymistyczna i afirmująca, brak akceptacji aktualnej sytuacji życiowej - postawa pesymistyczna, postawa pośrednia między akceptacją a brakiem akceptacji i określana jako stagnacja rozwojowa.

Relacyjna teoria J. Nuttina uważa za optymalną postawę akceptacji, gdyż umożliwia ona jednostce realizować się, co przejawia się w posiadaniu planów życiowych, pozytywnych kontaktach z otoczeniem, posiadaniu zadowalających warunków mieszkaniowych i bytowych. Za negatywną należy uznać postawę pesymistyczną, która hamuje rozwój osobowości i pozytywny kontakt z rzeczywistością a przejawia się takimi cechami jak negatywne odczucia związane z zaprzestaniem pracy czy poczucie nie docenienia.

Przyjmowanie takich postaw przez ludzi starych wskazuje na to, że są oni nie przygotowani do sytuacji jaka ich czeka po przejściu na emeryturę. Należy na to zwrócić uwagę i stworzyć takie warunki, w których, te osoby częściej będą mogły przeżywać satysfakcję niż przykre rozczarowanie. Wiąże się to również z tym, że bardzo mało wiemy o psychologii starzenia a wynika to z tego, że temat ten do tej pory nie cieszył się dużym zainteresowaniem. Zapewne sytuacja ta w najbliższych latach ulegnie zmianie, gdyż problem ten będzie obejmował coraz szersze grono społeczeństwa.

Mówiąc o psychologii starzenia się, trudno mówić o jakiejś normie. Wynika to z różnic indywidualnych, doświadczeń, wykształcenia, statusu socjalnego, zdrowia somatycznego. Procesy fizyczne i psychiczne bardzo często nie wykazują równoległości. Niejednokrotnie przy licznie zaznaczonych objawach starzenia się fizycznego nie obserwuje się zmian fizycznych i odwrotnie.

Wiele kontrowersji wywołuje zagadnienie inteligencji w wieku podeszłym. Bardzo trudno jest wyraźnie i jednoznacznie ustalić stopień upośledzenia funkcji psychicznych związany z wiekiem. Część psychologów uważa, że korelacja pomiędzy wiekiem życia a obniżeniem funkcji psychicznych jest oczywista , inni kategorycznie temu zaprzeczają podając jako przykład np. Kanta i Szekspira.

Donald O.Hebb twierdzi, że inteligencja nie jest dobrodziejstwem, którym mózg nas obdarza dzięki swym anatomicznym czy fizjologicznym właściwościom. Inteligencja to nawyki myślowe: sposób w jaki patrzymy na świat i radzimy sobie z codziennymi problemami. Z reguły pozostają one nie naruszone nawet przy uszkodzeniach mózgu. Tak więc, jeśli inteligencja utrzymuje się na wysokim poziomie nawet po usunięciu części mózgu, to może ona pozostawać na równie na wysokim poziomie po obumarciu znacznej liczby komórek nerwowych w wyniku starzenia się. Jeśli inteligencja opiera się na powstawaniu złożonych obwodów mózgowych na skutek doświadczenia, to może nawet w pewnym zakresie wzrastać z wiekiem.

Z pewnością można stwierdzić, że niektóre zagadnienia sprawiają ludziom starszym pewne trudności. Należą do nich niewątpliwie zagadnienia wymagające pomysłowości i wynalazczości, a także te, które wymagają bezpośredniej percepcji wzrokowej i odtwarzania wzrokowego oraz analizy abstrakcyjnej, złożonych operacji myślowych, znajdowania nowych sposobów rozwiązywania, uczenia się nowego materiału, skupienia na czas dłuższy uwagi, znacznej szybkości wykonywania plastyczności myślenia. Jednym słowem zadania w których mogą wykorzystać swoje doświadczenie nie nastręczają im problemów takich jak zadania wymagające kreatywności.

Z wiekiem starczym pojawiają się liczne zaburzenia procesów percepcji. Pogarsza się ostrość zmysłów i zdolność rozróżniania bodźców. Pojawia się zachwianie równowagi przy chodzeniu i wstawaniu z pozycji siedzącej oraz zmiany w cyklu sen - czuwanie. Zaburzenia te mają niewątpliwie wpływ na funkcjonowanie psychiczne. W pewnym stopniu obniżenie w percypowaniu docierających informacji może być kompensowane przez doświadczenie, jednakże do pewnego czasu. Powszechnie znane są z licznych badań postępujące wraz z wiekiem zmiany słuchu np. obniżenie górnej granicy słuchowej, niedosłyszenie, głuchota, obniżenie ostrości wzroku (kłopoty ze słuchem ma 50 -60 % populacji seniorów w krajach europejskich), a także zmiany doznań węchowych.

Najczęstsze zmiany funkcji inteligencji, w przebiegu starości, są zwykle podobne do zmian stwierdzonych w otępieniu starczym. Są to: zmniejszenie różnorodności bogactwa i oryginalności myślenia, zmniejszenie jego elastyczności, zawężenie kręgu pojęć, sztywność myślenia. Jeśli tendencja ta ulega wahaniom to związane jest to przede wszystkim z poziomem intelektualnym. Zmiany osobowości zaś dotyczą głównie zaostrzenia cech charakterologicznych tj. przechodzenie oszczędności w skąpstwo, stanowczości w upór, ostrożności w podejrzliwość itp. Nasilenie tych cech zazwyczaj prowadzi do zakłóceń w funkcjonowaniu osobowości, a w dalszej kolejności do zmian w jej strukturze. Pewne cechy takie jak: nietolerancja lub konserwatyzm, negatywny stosunek do nowości i przecenianie przeszłości, gderliwy stosunek do otoczenia, chęć pouczania i obraźliwość, egocentryzm, skąpstwo, podejrzliwość i hipochondria (w przypadkach indywidualnych ulegają pewnym zaostrzeniom lub zniwelowaniu), są najbardziej charakterystycznymi dla procesu starzenia.

Swoje starzenie starsi ludzie postrzegają jako stan, któremu towarzyszy osłabienie fizyczne a nie zmiany psychiczne. Ich przeżycia dotyczą głównie samopoczucia, ujemnych zmian powierzchowności w tym między innymi atrakcyjności erotycznej. Pewną osobliwością dla tego okresu jest „przeżywanie czasu”. Zgodnie z powszechnym doświadczeniem, ludziom w starszym wieku czas płynie szybciej. Badania wykazują, że czas płynie szybciej gdy doświadczamy rzeczy przyjemnych. W jednym z eksperymentów badani ocenili subiektywny czas trwania wydarzeń, które były dla nich porażką lub sukcesem. Okazało się , że nie docenili długości wydarzeń pozytywnych i przecenili długość wydarzeń związanych z porażką. Czas szybciej upływa, gdy podejmujemy absorbujące nas zadanie wymagające wysiłku umysłowego, ale nie ponad nasze siły. Także wtedy, gdy wokół rozgrywa się dużo wydarzeń, najlepiej różnorodnych. Być może niektórzy starsi ludzie tak właśnie żyją, ale nie jest to typowy obraz życia w starości. Powinniśmy się więc spodziewać raczej poczucia spowolnienia czasu w podeszłym wieku. Dane jednak mówią coś innego. Dlaczego tak jest? Jedna z hipotez, że im większą wartość nadaje czasowi, tym szybciej on płynie. Dla starszych ludzi, którzy zużyli większość swojego czasu, nabiera on wartości. U ludzi starszych wskazuje się często na silne uwyraźnienie przeszłości. Z siłą nieznaną ludziom młodszym przywołują przeszłą perspektywę, tak jak by była ona im do czegoś potrzebna. Nie jest to przejawem zdziecinnienia ani choroby. Jest to naturalna, zdrowa potrzeba osób starszych, aby na tym etapie życia dokonać jego przeglądu. Celem jest zrozumienie sensu życia i podstawowych sił, które nim rządzą. To jest właśnie to zadanie, z wykonaniem którego można nie zdążyć. To dlatego czas staje się tak cenny.

Starość ma również wiele dodatnich aspektów. Do jej zalet i wartości Wiśniewska-Roszkowska zalicza między innymi dojrzałość duchową, życiową mądrość i doświadczenie, satysfakcje z osiągnięć zawodowych rodzinnych, wolny czas, który można zużytkować według własnego upodobania, wypełniając go pracą dającą satysfakcję, a zarazem pożyteczną dla innych.

Podsumowując starzenie się jest procesem stopniowym, chociaż postępującym. Jego skutki pojawiają się u różnych ludzi w różnym czasie i rozwijają nierównomiernie, a wpływ wieku nie jest równomierny nawet w stosunku do różnych funkcji organizmu tego samego osobnika.

Na koniec niniejszego rozdziału chciałabym poruszyć problem człowieka starego w społeczeństwie. Jak seniorzy radzą sobie z wymaganiami stawianymi przez środowisko społeczne mając określone możliwości.

Starzenie się człowieka prowadzi do zmian jego sytuacji społecznej. Zaprzestając pracować zawodowo traci on dotychczasową pozycję w swoim zawodowym środowisku, miejsce w zakładzie pracy, traci wpływ na szereg spraw, a także centralne miejsce w rodzinie przynależne jej żywicielowi i opiekunowi. Przejście na emeryturę czyli w tzw. „stan spoczynku” jest najwyraźniej akcentowanym progiem starości. W literaturze akcentuje się pogląd o negatywnym wpływie zaprzestania pracy na równowagę psychiczną i zdrowie ludzi starszych. Fakt ten jest zwykle silnym urazem psychicznym. Urągliwy bywa też tryb zwalniania z pracy, uzależnienie momentu przejścia na emeryturę od wieku emerytalnego, a nie od chęci i samopoczucia danej osoby. Moment ten jest szczególnie trudny dla mężczyzn, gdyż ich sytuacja w rodzinie, ich prestiż i autorytet zależy od ich pracy zawodowej i możliwości zapewnienia środków materialnych. Kobietą zdecydowanie łatwiej przystosować się do nagłego przejścia na emeryturę. Problemem zaczyna być to, że muszą przez cały czas przebywać w domu. Kobieta jednak stale bierze udział w sprawach rodzinnych i prowadzeniu gospodarstwa.

W większości wypadków jednak zaprzestanie pracy zawodowej traktowane jest jako uwolnienie się od zbyt męczących zajęć i dające możliwość zajęcia się sprawami rodziny np. wychowaniem wnuków albo możliwość zajęcia się pracą społeczną lub zawodową ale w mniejszym wymiarze godzin.

W ostatecznym efekcie maleją również kontakty i powiązania z innymi ludźmi, słabną związki uczuciowe, osobiste warunki życia i problemy stają się najważniejsze. Człowiek stary staje się coraz bardziej egocentryczny w miarę spadku sił fizycznych i psychicznych. Okres ten łatwiej przechodzą ludzie mieszkający z rodziną, a także ludzie mający przyjaciół i różne zainteresowania.

Z badań Kotlarskiej - Michalskiej z 1985 r. nad życiem rodzinnym i małżeńskim osób w starszym wieku wynika, że seniorzy na swoje życie patrzą przez pryzmat życia własnych dzieci i wnuków. Jeśli życie ich dzieci jest udane to oni są zadowoleni z własnego. Jednak z badań CBOS-u przeprowadzonych we wrześniu 1998 r. wynika, że prawie co trzeciej osobie w wieku 65 lat i więcej (30 %), żyje się na „złym poziomie”, a zaledwie 18 % oceniło, że żyje im się dobrze. Dla co drugiej osoby w tym wieku żyje się „ani dobrze ani źle”. Emeryci przyznają, że niskie renty i emerytury pozbawiają ich poczucia bezpieczeństwa (81 %), a wysokie koszty utrzymania mieszkania (64 %) i wysokie koszty wyżywienia (56 %) powodują, że muszą bardzo oszczędnie gospodarować swoimi dochodami. Osoby w wieku emerytalnym najbardziej boją się obniżenia poziomu życia, tego, że będą ciężarem dla swoich dzieci.

Ludzie w starszym wieku napotykają wiele trudności, które budzą ich liczne obawy. Boją się przede wszystkim pogorszenia swego stanu zdrowia i pojawienia się choroby, niepełnosprawności, uzależnienia od innych. W świetle badań CBOS-u z 1994 r. aż 62 % osób w wieku 65 lat i więcej obawia się pogorszenia stanu zdrowia, a w cztery lata później już

85 % , czyli odsetek osób w tym samym wieku mających takie same odczucia wzrósł o 23 % (CBOS, marzec 1998).

Zła sytuacja materialna, a także zdrowotna z reguły prowadzi do tego, że osoby starsze są zmuszone korzystać z form pomocy instytucjonalnej. Pomoc taka jednak budzi wiele niechęci wśród osób w wieku 65 - 75 lat, a nasila się jeszcze bardziej u osób powyżej 75 roku życia. Zgodnie z obowiązującym stereotypem z lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych domy spokojnej starości emeryci kojarzą z najgorszą formą opieki na starość. W ostatnich latach pogląd ten ulega stopniowej zmianie i coraz częściej to ludzie sami zgłaszają się o taką pomoc.

W ostatnich latach również znacznie nasiliły się wśród seniorów obawy przed różnego rodzaju przestępstwami i byciem ofiarą tych przestępstw. Wyrażało je w 1994 r. 42 % osób w wieku 65 lat i więcej, a cztery lata później już 59 % osób w tym samym przedziale wieku. Jak wskazują wyniki badań gerontologicznych, strach ludzi w starszym wieku, przed przestępczością jest dość powszechnym zjawiskiem wśród tej kategorii wieku. Zagrożenie i niepokój odczuwają osoby starsze podczas samotnego pozostawiania w domu. Jak wykazują dane z innych badań od

7 % do 28 % badanych emerytów obawiało się opuszczać dom w ciągu dnia, a od 20 % do 75 % obawiało się wychodzić z domu wieczorem. Bardziej boją się starsze kobiety, lęk przed napaścią odczuwa co druga kobieta sześćdziesięcioletnia. Rezultat tych badań wskazuje, że na poczucie zagrożenia mają wpływ następujące czynniki:

1. strach wywołany przez sytuację społeczną, sąsiedzką oraz osobistą, a więc poczucie bezpieczeństwa lub strach przed przestępczością jak również komponent zachowania polegającego na unikaniu niebezpieczeństwa, bądź przedsięwzięciu kroków ochronnych,

2. rodzaj zagrożenia - np. kradzież, uszkodzenie ciała bądź rabunek,

3. kontekst sytuacyjny (strach w mieszkaniu, na ulicy w dzielnicy lub centrum miasta), czynnik czasowy (np. strach wieczorem lub w ciągu dnia).

Cytowane wyniki badań dowiodły, że wraz z wiekiem poszerza się zakres obaw i lęków oraz maleje stopień poczucia bezpieczeństwa. Samopoczucie społeczne zaś jest ściśle warunkowane czynnikiem natury

ekonomicznej i zdrowotnej. Niezadowolenie z własnej sytuacji finansowej pociąga za sobą poczucie niepewności, a to z kolei wzmaga lękliwość i skargliwość. Spadek kondycji zawodowej jest przyczyną niepokojów o zdrowie, a także powodem lęków o utratę samodzielności w wykonywaniu podstawowych czynności.

Polski wzór starości wyznaczony jest nadmierną zależnością człowieka starego od systemu emerytalno - rentowego, zależnością od rodzinnego zaplecza pomocowego, przez zbyt skromne możliwości wyboru innego stylu życia. Osoby starsze w naszym kraju mają zdecydowanie gorsze możliwości zaspokajania swoich, i tak już zminimalizowanych, potrzeb. Często też pojawia się świadomość zajmowania gorszej pozycji niż inne grupy wiekowe. Polska kultura bowiem akceptuje stereotypy na temat jesieni życia i ludzi starych, które utożsamiają starość z niedołężnieniem, brakiem elastyczności w kontaktach z innymi, konserwatyzmem myślenia. Osamotnienie, izolacja, bezużyteczność to słowa najczęściej pojawiające się obok wyrazu „starość”. Wreszcie starość to okres, który niejednokrotnie kojarzy się z zaniedbywaniem człowieka starego przez najbliższych jak również z końcem znaczących form aktywności wycofaniem się z pełnienia prawie wszystkich ról. A przecież okres jesieni życia jest fazą, gdzie aktywność jednostki jest czymś bardzo pożądanym. Wszyscy wiemy, że jest ona w dużej mierze zdeterminowana czynnikami subiektywnymi związanymi z samą jednostką (sprawność fizyczna, wcześniejsze doświadczenia), jak i obiektywnymi, w głównej mierze społecznymi (wsparcie rodziny, okazywanie szacunku i przydatności, utrzymywanie więzi rodzinnych, stwarzanie pól aktywności, stopień zainteresowania ich sprawami). O wyłączeniu się lub aktywności ludzi starych decydują najczęściej równocześnie czynniki z obu grup. Sami seniorzy częściej skłonni są do wyłączenia się pod wpływem naporów środowiskowych, niż przeciwstawienia się im. Ich aktywizowanie wzrasta natomiast wraz z nasyceniem kierowanych pod ich adresem ofert.

1.3. Etiologia

Rozpatrując jakiś problem zazwyczaj usiłujemy znaleźć jego przyczyny, korzenie jego zaistnienia. Mówiąc o przyczynach przestępczości ludzi w wieku podeszłym spotykamy się z wieloma niewiadomymi, gdyż zarówno kryminolodzy jak i psycholodzy nie zajęli się szerzej tym problemem, i nie wyjaśnili jego źródła. Można by przypuszczać, że przyczyny takiego stanu rzeczy leżą w skomplikowanej osobowości człowieka i jego natury, w przekonaniach i zwyczajach jakie zdobył w trakcie licznych doświadczeń życiowych. Stan taki może również wynikać z ogromnej różnorodności bodźców zewnętrznych, sytuacji przypadkowych rzutujących na zachowanie człowieka i jego interakcje z otoczeniem. I tak w zależności od odebranego nurtu w literaturze naukowej: psychologicznego, socjologicznego, humanistycznego, itp. można zapoznać się z wieloma koncepcjami dotyczącymi pochodzenia przestępstw.

O to kilka teorii wyjaśniających genezę przestępczości, które wydają się mieć uzasadnienie również w przypadku ludzi starych.

Skąd bierze się przestępstwo? A. Marro uważał, że jest ono zjawiskiem biologicznym spowodowanym zanikiem funkcji centralnego układu nerwowego. Niektórzy wiążą je z zaburzeniami psychicznymi lub poziomem umysłowym. Pogląd Liszta w tym zakresie brzmi: „Przestępstwo jest produktem osobliwych właściwości przestępcy z jednej strony oraz stosunków społecznych otaczających przestępcę w chwili czynu z drugiej strony”. C. Burt oraz małżonkowie S. i E. Gruecky wyznają pogląd, że zachowanie człowieka determinuje wiele czynników i dopiero wypadkowa tych czynników może doprowadzić go do popełnienia czynu przestępczego. Czynniki te - zarówno biologicznej, jak i socjologicznej natury - należy wykrywać w każdym wypadku oddzielnie. Badania empiryczne mają zaś służyć ustaleniu możliwie pełnego wykazu tych potencjalnych czynników kryminogennych, które się najczęściej powtarzają.

Psychologicznych teorii na temat zachowań agresywnych jest wiele i każda gdzie indziej upatruje źródło przestępczości.

Psychoanalitycy przyjmują założenie, że zachowanie przestępcze ma charakter substytucyjny, symbolizujący wyparte do podświadomości konflikty. Na przykład kradzież to nie celowe, świadome działanie mające przynieść korzyści majątkowe, lecz podświadome dążenie do rozładowania poczucia winy przez fakt ukarania. Dodatkowym argumentem jest to, że niektórzy przestępcy działają tak nieostrożnie, nierozważnie, nie zacierają śladów przestępstwa, jak by zależało im, aby zostali schwytani i ukarani. Z kierunku tego wywodzą się poglądy głoszące, że zachowanie przestępcze ma charakter kompensacyjny, że stanowi sposób na rozładowanie kompleksów. W przypadku ludzi starych może to być kompleks osamotnienia, bezradności, zagubienia.

Teoria Lorenza głosi że za chowanie agresywne odpowiedzialne jest instynkt agresji, który jest wrodzony. Zachowania te, zdaniem Lorenza, są spontaniczne w tym sensie, że do ich ujawnienia się nie jest konieczna jakaś określona sytuacja zewnętrzna. Dzieje się tak, gdyż energia, która gromadzi się w centralnych ośrodkach nerwowych musi ulec rozładowaniu. Wynika z tego, że agresja jest wrodzona, a więc obecna przez całe życie, i to również mogło by tłumaczyć popełnianie przestępstw przez osoby starsze.

Dollard z kolei sformułował teorię frustracji - agresji w myśl której przyczyną zachowań agresywnych jest doznawany stan frustracji. Tak więc aby doszło do zachowania agresywnego musi pojawić się frustracja, czyli nieprzyjemny subiektywny stan wynikający z zablokowania realizacji jakiegoś dążenia Im więcej niepowodzeń tym silniejsza frustracja. A więc źródłem agresji jest sytuacja zewnętrzna.

Teoria Fromma zaś zakłada istnienie dwóch zachowań agresywnych. Pierwsze z nich tzw. obronne zachowanie agresywne jest zachowaniem biologicznie adaptacyjnym i ma za zadanie chronić istotne wartości i życie jednostki. Drugie to biologicznie dezadaptacyjne zachowania agresywne określane jako destruktywność i okrucieństwo. Pojawia się ono wówczas, gdy społeczne warunki życia człowieka uniemożliwiają mu zaspokojenie podstawowych potrzeb egzystencjalnych takich jak brak miłości, zrozumienia, osamotnienie, chęć sprawowania władzy, a. jakże często one pojawiają się w egzystencji starszych ludzi. Brak realizowania własnych twórczych możliwości, zanik samorealizacji wywołuje głębokie poczucie własnej mniejszej wartości, a stad już tylko krok do odmawiania wartości innym ludziom, niszczenia ich i niszczenia tego, co oni uważają za wartościowe. Podobnie jak teoria Dollarda tak i teoria Fromma podkreśla, że zachowanie agresywne zarówno obronne, jak dezadaptacyjne, okrucieństwo i destrukcja są wywołane przez sytuację zewnętrzną.

Socjologowie problem przestępstwa rozpatrują przede wszystkim w kategorii produktu społecznego procesu, który to proces powoduje, że pewne osoby stają się przestępcami. Jedna z głównych tez socjologicznych odnośnie zjawiska przestępczości głosi, ze zarówno przestępczość jako zjawisko społeczne, jak i sprawcy czynów przestępnych są w pełni normalni. Merton na przykład twierdzi, że zachowanie dewiacyjne jest normalną reakcja normalnych ludzi na nie normalne sytuacje. Twierdzenie to wydaje się strzałem w dziesiątkę, gdy zastanowimy się nad tym dlaczego ludzie starsi, których do tej pory postawa moralna nie budziła żadnych zastrzeżeń nagle w tym wieku zaczęli dopuszczać się czynów karalnych. Uszkiewiczowa zwraca jednak uwagę na to, że rozpatrując ten problem , należy zawsze mieć na uwadze istnienie zmian organicznych (starczych lub miażdżycowych). Oczywiście należy jej przyznać słuszność, gdyż sami wiemy o tym, że sytuacja nie jest na tyle prosta, aby teoria która za przyczynę podaje jeden czynnik mogła by być do przyjęcia przez ogół.

Wiele wyjaśnić może w tej kwestii pogląd samych kryminologów, którzy przyczyn przestępczości dopatrują się w czynnikach kryminogennych. Pojawienie się takiego czynnika stwarza zawsze możliwość doprowadzenia do przestępstwa, jednak to nie jest nigdy pewne. Czynniki kryminogenne dzielą oni na:

1. somatyczne

2. środowiskowe

3. sytuacyjne

4. psychiczne

Oprócz tych czterech grup wymieniają również czynniki złożone: wiek, płeć (łączy w sobie oprócz aspektu biologicznego także aspekty psychiczne i społeczne) i status społeczno - ekonomiczny, oraz czynnik tzw. tryb życia, który bierze pod uwagę takie zjawiska jak alkoholizm, narkomania, prostytucja, pasożytnictwo społeczne. Pogląd kryminologów wydaje się najbardziej słuszny i dopuszczalny, bowiem uwzględnia wszystkie możliwe czynniki, mające wpływ na zaistnienie takiego zjawiska jak przestępczość.

W dalszej części mojej pracy zajmę się szerzej niektórymi w/w czynnikami, to znaczy czynnikiem somatycznym i wiekiem, który w ujęciu jednej z koncepcji socjologicznych ma bardzo duże znaczenie w przypadku przestępczości.

Powszechnie wiadomo, że zaburzenia zdrowia somatycznego mają duży wpływ na stan psychiczny człowieka, jego zachowanie oraz sytuację życiową. Psychologia lekarska zwraca uwagę na zaburzenia psychiczne towarzyszące różnym chorobą somatycznym, szczególnie jeśli mowa o ludziach starszych. Na zaburzenia w zachowaniu się człowieka występujące na skutek zaburzeń w funkcjonowaniu takich gruczołów jak: tarczyca, nadnercza i gruczoły płciowe. Po uformowaniu się ośrodkowego układu nerwowego „czyli dorośli) ujemny wpływ zaburzeń tarczycy jest mniejszy i powstałe nieprawidłowości nie mają charakteru trwałego. Zwiększenie wydzielania kory nadnerczy wpływa na przejawy życia psychicznego, powodując stan euforii, a nawet czasem poważne objawy psychotyczne. Natomiast skłonność do agresji mężczyzn i uległości kobiet zależy w dużym stopniu od działania odpowiednich hormonów płciowych.

Gerontolodzy od dawna przypisują duże znaczenie w procesie starzenia się obniżeniu aktywności gruczołów dokrewnych. U ludzi w wieku podeszłym spada wydzielanie androgenów, natomiast wzrasta wydzielanie estrogenów, co może spowodować wytwarzanie się cech kobiecych u mężczyzn. Stwierdzono również, że czynność nadnerczy u starców jest osłabiona tylko w niewielkim stopniu. Tak więc stwierdzenie, że „wszystkiemu winne są hormony” wydaje się mieć tu w pewnym stopniu zastosowanie, jak również pogląd, że pewne hormony są odpowiedzialne za naszą agresję. Teza ta może również tłumaczyć dlaczego starcy częściej popełniają przestępstwa o charakterze działań gwałtownych reakcji, jak: zabójstwo, uszkodzenie ciała (czyny te najczęściej dokonywane są w sytuacjach konfliktowych, w momencie spiętrzenia afektu) Natomiast znacznie rzadziej dokonują czynów wymagających przemyślenia i długotrwałego działania (np. oszustwo, przestępstwo gospodarcze). Dopuszczają się również czynów lubieżnych, szczególnie w stosunku do nieletnich. Czyny te jednak na ogół związane są z procesem otępiennym i związanym z nim spadkiem krytycyzmu.

W przypadku osób w wieku podeszłym czynnik somatyczny wydaje się mieć bardzo duże znaczenie. Badania wykazały, że im dłużej jednostka wykazuje sprawność fizyczną tym dłużej jest sprawna intelektualnie. Ta z kolei sprawność wyklucza niepoczytalność, która jest jedną z najczęściej stwierdzanych przyczyn w przypadku przestępczości ludzi w wieku podeszłym.

W rozważaniach o ludziach starych kluczowym pojęciem wydaje się być wiek.. M. Gottfredson i T. Hirschi w swojej teorii samokontroli przedstawiają pogląd, że dystrybucja wieku w zachowaniach przestępczych jest zjawiskiem stałym. Tak więc skłonność do zachowań przestępczych pozostaje na względnie niezmiennym poziomie przez całe życie.

Wiemy jednak, że tak nie jest, obserwujemy bowiem spadek zachowań przestępczych postępujący wraz z wiekiem. Autorzy sugerują , iż spadek ten wynika z połączenia kilku czynników: naturalnych, biologicznych i fizycznych, które ulegają „wypaleniu się” z postępem czasu; socjalizacji, która akumuluje się na przestrzeni życia; ograniczeń w zakresie przestępczych okazji i sposobności.

Bardzo trudno jest wskazać przyczyny przestępczości ludzi starych. Z pewnością jednak można stwierdzić, że wiek ma tu znaczenie, podobnie jak w przypadku innych osób (nieletnich czy dorosłych). Na to, że osoba starsza dopuści się czynu karalnego, składa się często cały szereg zdarzeń i procesów jakie zachodzą w niej samej i w jej otoczeniu. To, że liczba czynów karalnych, dokonywanych przez osoby starsze wzrosła w ostatnich latach, wynika ze wzrostu liczebności tej grupy społecznej, a także z postępu medycyny, który umożliwił tym osobą sprawne funkcjonowanie przez długie lata.

1.4. Ludzie w wieku podeszłym jako ofiary przestępstw.

Zmienna demograficzna, która najbardziej oddziałuje na styl życia jest wiek. Oczekiwania co do ról są funkcją wieku. Także rozmaitość ograniczeń strukturalnych - pokrewieństwo, ograniczenia ekonomiczne związane z wykształceniem oraz prawne - różnie oddziałują na jednostki w zależności od wieku. W szczególności osiągając wiek emerytalny, jednostki swej codziennej aktywności nagle doświadczają wielu zmian. Maleje ich mobilność zmniejsza się liczba kontaktów międzyludzkich i ulega zawężeniu cały świat przeżyć jednostki. Takim typowym przejawem adaptacyjnym związanym ze starczym wiekiem jest zmiana w postawach, włączając w to narastający strach przed przestępcami. Ten pognębiający się lęk przyczynia się do ograniczenia mobilności, aktywności i kontaktów z obcymi.

O tym, że wiek jest znaczącym czynnikiem decydującym o tym, kto zostanie przedmiotem ataku przestępczego pisał już pół wieku temu H.von Hentig, prekursor wiktymologii kryminalnej. Jako osoby o największym ryzyku (obok kobiet, osób upośledzonych, niesprawnych i ociężałych umysłowo oraz emigrantów i przedstawicieli mniejszości narodowych) : z jednej strony osoby młode z drugiej zaś stare. Omawiając ten problem warto zwrócić uwagę na pewną prawidłowość jaka powtarza się w badaniach empirycznych, że największy strach przed przestępczością odczuwają dwie kategorie osób, które w rzeczywistości są w mniejszym stopniu narażone na ryzyko wiktymizacji: kobiety (w stosunku do mężczyzn) oraz ludzie starsi (w stosunku do młodych), np. z wiekiem zmniejsza się ryzyko stania się ofiarą przestępstw z użyciem przemocy, a strach przed takimi przestępstwami rośnie.

Tak jak dla kobiet zgwałcenie, tak dla starszych ludzi groźba rabunku z użyciem przemocy wydaje się wywoływać największy lęk. Wynika to z niewielkich możliwości samoobrony wskutek zmniejszenia fizycznej sprawności, jak też z dotkliwych i bolesnych skutków wiktymizacji postaci długotrwałej rekonwalescencji, często w samotności, albo konieczności uporania się z powstałymi na skutek przestępstwa kłopotami finansowymi.

Starsze pokolenie stanowi wysoki procent w wypadkach i samobójstwach oraz - choć statystyki nie ujawniają tego wyraźnie - wśród ofiar zabójstw. Starzy ludzie ze swoim bogactwem i słabością są idealnymi ofiarami łupieżczych ataków. Ponieważ ta część populacji stale się powiększa, przestępczość będzie jej dotyczyła coraz częściej i to pod różnymi postaciami. Przestępcy obierają sobie za cel starszych ludzi, dlatego, że ich upośledzenie fizyczne, umysłowe i psychiczne, a także izolacja społeczna, często bezradność i samotność sprzyjają aktom przemocy. Jest oczywiste, że osoby starsze maja większe trudności w kontakcie z organami ścigania, że zwykle później uświadamiają sobie przestępstwo i dużo słabiej mogą się bronić. Ich atrakcyjność wynika również z ich często rzekomego bogactwa czyli posiadanych oszczędności, przedmiotów wartościowych, które są łatwo dostępne. Starsi ludzie w pierwszej kolejności padają ofiarami morderstw na tle rabunkowym, ale także wyłudzeń i oszustw.

Seniorzy stanowią najczęściej model ofiary dostępnej tzn. ofiara i przestępca mogą lub nie być zaangażowani w dłużej trwającą interakcje, która jest tego rodzaju, że wiktymizacja na odgrywa tu żadnej roli. W pewnym momencie jednak ofiara nie zdając sobie z tego sprawy, podejmuje jakieś działanie, które przestępca postrzega jako kuszące. Ofiara jednak nie ma zamiaru, ani też świadomości stwarzania pokusy model tan obrazuje przypadek niewinnej ofiary, która weszła na jakiś czas z kimś w interakcje i nagle znalazła się w sytuacji osoby zwiktymizowanej.

Osoby starsze posiadają dwie podstawowe cechy: „atrakcyjność” i „dostępność”, które stanowią o tym, że są idealnym obiektem na ofiarę przestępstwa. Atrakcyjność ich upatruje się w tym, że są słabe fizycznie i psychicznie oraz niezdolne do obrony, zaś dostępność w tym, że z uwagi na „słabość” ich dobra materialne wydają się być łatwo osiągalnymi.

Seniorzy wydają się być „ofiarami idealnymi”, nie oznacza to jednak, że właśnie osoby starsze są bardziej liczną grupą ofiar w porównaniu z młodszymi rocznikami. Przeważają bowiem osoby zdecydowanie młodsze. Wynika to choćby z ich bardziej aktywnego, nastawionego na liczne kontakty międzyludzkie stylu życia. Istnieją jednak pewne typy przestępstw w przypadku których udział ofiar starszych jest wyraźnie wyższy a niżeli przeciętny (np. rabunek i morderstwo).

Za stan taki zdecydowanie odpowiedzialne jest samo społeczeństwo, to ono sprawia, że ludzie starsi żyją w izolacji i samotności. Są oni szczególnie zagrożeni z powodu swojej ograniczonej mobilności i stosunkowo uregulowanego trybu życia. Muszą z reguły korzystać z publicznych środków komunikacji udawać się w określonym czasie po pieniądze do banku lub na pocztę oraz po zakupy. Wystawia je to na podwyższone ryzyko doznania kradzieży, włamanie, rabunku. W Polsce jak dotąd nikt nie zajął się tym problemem choć jak wiadomo sytuacja ludzi starszych w naszym kraju nie jest dobra. Ich status społeczny jest bardzo niski, o czym przesądza nie tylko stan zdrowia uniemożliwiający wykonywanie pracy zawodowej, ale także określona sytuacja występująca w naszym kraju, choćby w zakresie pomocy socjalnej. Ludzie starzy wymagają więc zdecydowanie większego, niż ma to miejsce obecnie, zainteresowania ze strony organów władzy i gremiów społecznych.

Pewne kroki w tym kierunku poczyniła już policja. Nowelizując prawo policyjne w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych dokładnie określiła rolę dzielnicowego. Jego zadania to współpraca ze społecznościami lokalnymi włączając w to zadania prewencyjne, służba w terenie, służenie pomocą i radą mieszkańcom swojego rejonu. W ramach tych zadań mieści się również opieka nad ludźmi starymi, szczególnie wówczas, gdy na skutek choroby czy podeszłego wieku nie potrafią samodzielnie zaspokajać swoich potrzeb. Nie oznacza to jednak że dzielnicowy ma zastępować organy pomocy społecznej albo innych instytucji.

Ze względu na wiek i związane z nim cechy adresatów, działania prewencyjne na rzecz ludzi starych skutecznie mogą podejmować inne osoby i instytucje, w tym organizacje zrzeszające seniorów.

Rozdz. II Polityka karna i socjalna prowadzona w

stosunku do ludzi w podeszłym wieku.

2.1. Polityka kryminalna i odpowiedzialność karna.

Omawiając przestępczość ludzi w wieku starczym pod kątem polityki kryminalnej , można stwierdzić, że polskie prawo karne traktuje ich na równi z innymi dorosłymi osobami i nie przewiduje żadnych odstępstw.

Kodeks karny określa granicę wieku, poczynając od której sprawca czynu ponosi odpowiedzialność karną, ale nie określa górnej granicy. W przypadku dolnej granicy chodzi o osiągnięcie takiego poziomu dojrzałości umysłowej i moralnej, który pozwala przepisać sprawcy winę. Istnieje w tej materii pewna sprzeczność. Z jednej strony wiadomo, że odpowiedni rozwój umysłowy i moralny osiągany jest przez różnych ludzi w różnym wieku. Z drugiej jednak strony potrzeby praktyki przemawiają za ustaleniem pewnych sztywnych granic. Kodeks Karny przyjął (art. 10) rozwiązanie kompromisowe. Ustalił zasadniczą granicę wieku odpowiedzialności na 17 lat, ale dopuścił od niej odstępstwa.

Trudno jest jednoznacznie stwierdzić czy powinna istnieć górna granica odpowiedzialności, gdyż podobnie jak przy określaniu dolnej pojawia się problem rozwoju umysłowego. W przypadku ludzi starszych problem ten związany jest z faktem, że większość z nich choruje na demencję starczą.

W związku z postępującym wzrostem populacji ludzi w wieku podeszłym, a co za tym idzie również przestępstw przez nich dokonywanych, wymiar sprawiedliwości coraz częściej ma do czynienia ze sprawcami wykazującymi zmiany otępienne. Dlatego też sądy dla właściwego rozpatrywania spraw, ich dotyczących, zmuszone są korzystać z opinii biegłych psychiatrów i psychologów.

Otępienie to proces stopniowej utraty wyuczonych umiejętności, w następstwie narastających zaburzeń funkcji poznawczych, spowodowanych nieodwracalną chorobą ośrodkowego układu nerwowego, w wyniku której dochodzi do zaniku neuronów i niemożliwa staje się restytucja utraconych funkcji. A.P.A. jako kryteria diagnostyczne zespołów otępięnnych wg D S M - III - R wymieniają m. in.: wyraźne zaburzenia pamięci krótkotrwałej i długoterminowej, zaburzenia myślenia abstrakcyjnego, zaburzenia funkcji korowych takie jak afazja (zaburzenia mowy), apraksja (zaburzenia sprawności ruchowej przy nieobecności niedowładu i niezborności), agnozja (zaburzenia rozpoznania lub identyfikacji przedmiotów przy prawidłowej funkcji zamysłów), zaburzenia osobowości (zamiana lub patologiczne nasilenie przed chorobowych cech charakteru) i zaburzenia te występują bez związku i poza okresem delirium a przyczyną ich są organiczne czynniki.

Jedno z kryterium mówi, że o otępieniu (demencji) można mówić dopiero wówczas, jeśli stwierdzi się wskazane wyżej zaburzenia funkcji poznawczych, ale w takim nasileniu że powodują wyraźne upośledzenie funkcjonowania społecznego pacjenta. Wyróżniamy trzy rodzaje otępienia:

1. otępienie związane z uogólnionym zanikiem mózgu

2. otępienie naczyniowe (dawniej zwane miażdżycowym)

3. otępienie mieszane

Wszystkie trzy postacie otępienia pojawiają się zazwyczaj u osób w podeszłym wieku, ale również możliwy jest początek choroby w młodszym wieku, przed upływem sześćdziesiątego roku życia, szczególnie dotyczy to otępienia naczyniowego.

Ocena zmian otępiennych pod kątem głębokości oraz nozologicznym ma bardzo duże znaczenie praktyczne w opiniowaniu. Głównym problemem orzeczeniowym w sprawach karnych jest problem poczytalności.

Nie ma problemów opiniodawczych, gdy zmiany otępienne wykazują znaczną głębokość, kiedy można takie otępieni uznać za chorobę psychiczną albo gdy z otępieniem wiąże się bardzo duży deficyt intelektualny. W tych sytuacjach sprawcą każdego czynu karalnego będzie co najmniej w stanie zmniejszonej poczytalności, wskutek bowiem głębokich zaburzeń funkcji poznawczych musi mieć zaburzoną zarówno zdolność rozumienia znaczenia czynu jak i pokierowania swym postępowaniem. W sytuacjach gdy na pierwszy plan wysuwają się zmiany charakteropatyczne, a czyn jest impulsywny lub agresywny, najbardziej zaburzona jest zdolność kierowania swym postępowaniem, nawet niezależnie od zdolności rozpoznania znaczenia czynu.

Zgodnie z art. 31§1 k.k. niepoczytalność oznacza brak możliwości rozpoznania znaczenia swego czynu lub pokierowania swym postępowaniem, który zachodzi w chwili czynu i spowodowany jest niedorozwojem umysłowym, chorobą psychiczną lub innym zakłóceniem czynności psychicznych.

Definicja niepoczytalności w polskim KK opiera się na wskazaniu z jednej strony pewnego stanu psychicznego sprawcy, niemożności rozpoznania znaczenia swego czynu lub pokierowania swym postępowaniem, a z drugiej strony na wskazaniu biologiczno - psychiatrycznych przyczyn tego stanu rzeczy, takich jak niedorozwój umysłowy, choroba psychiczna lub inne zakłócenia czynności psychicznych.

Wymieniona w definicji niepoczytalność niemożności rozpoznania znaczenia swego czynu, oznacza zarówno niemożność uświadomienia sobie możliwych skutków swego działania, jak również niemożność oceny społecznej i moralnej czynu.

Niemożność pokierowania swoim postępowaniem oznacza zakłócenia sfery woli.

Konsekwencją niepoczytalności jest brak winy po stronie sprawcy czynu zabronionego, a więc w końcowym rezultacie brak przestępstwa. Prawo karne przewiduje jednak możliwość stosowania wobec niepoczytalnych sprawców środków zabezpieczających (art. 93 k.k.).

Nie wyłącza winy stan poczytalności w znacznym stopniu ograniczonej. Sprawca działający w takim stanie popełnia przestępstwo i ponosi odpowiedzialność karną. Ograniczenie poczytalności wpływa jednak na stopień winy, powodując jej obniżenie. Kodeks karny (art.31§2) określa tylko konsekwencje popełnienia czynu w stanie poczytalności ograniczonej w znacznym stopniu, stwierdzając, że sąd może w takim wypadku zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. Ograniczenie poczytalności mniejszego stopnia powinno jednak wpływać na wymiar kary w jej ustawowych granicach.

W Polsce wyjątkowo często dokonuje się przestępstw pod wpływem alkoholu. Zmiany psychoorganiczne jakie występują w wieku starszym są bardzo istotnym podłożem nietypowych reakcji na alkohol. U tych ludzi nie dochodzi do typowego upicia, ale do upicia na podłożu patologicznym, które gdy weźmiemy pod uwagę charakter czynu, może skutkować zmniejszoną poczytalnością.

Sytuacja ta została uregulowana w sposób szczególny w polskim KK (art. 31§3). Dla psychiatrii sądowej nie ulegało nigdy wątpliwości, że odurzenie alkoholem lub innym środkiem w chwili popełnienia czynu zabronionego, powoduje istotne zakłócenia czynności psychicznych mogące wyłączyć lub istotnie ograniczyć zarówno możność rozpoznawania znaczenia czynu, jak i kierowania swym postępowaniem, a więc oznacza stany odpowiadające opisanym w § 1 i 2 art. 31 k.k. Z drugiej jednak strony, uwzględniając funkcję ochronną prawa karnego nie sposób było uznawać osób takich za nie odpowiedzialne lub też nadzwyczajnie łagodzić ich odpowiedzialność.

Ustawodawcy stanęli na stanowisku, że kara orzeczona w przypadku osoby nie poczytalnej, która sama wprawiła się w stan odurzenia, musi jednak uwzględniać fakt, że chodzi o odpowiedzialność osoby, która w chwili czynu nie mogła rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swym postępowaniem. Z tego względu kodeks karny przewiduje obniżenie do dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia. To obniżenie górnej granicy zagrożenia nie dotycz jednak osób, które popełniły przestępstwo, wprawiając się przedtem w stan nietrzeźwości lub odurzenia właśnie po to aby w tym stanie popełnić przestępstwo.

Nadzwyczajne złagodzenie kary polega na wymierzeniu kary łagodniejszej niż przewidziano w sankcji za dane przestępstwo. Dokładne zasady według których jest wymierzana określa art. 60§6 k.k.

Przesłanki jakie przemawiają za nadzwyczajnym złagodzeniem kary to:

1. nieletni sprawca (chodzi o odpowiedzialność karną na podstawie art.10§2 i 3 k.k.) albo młodociany, przy czym w tej sytuacji musi zachodzić szczególnie uzasadniony wypadek.

2. sytuacja typu: usiłowanie nieudolne (art.14§2 k.k.), podżeganie lub pomocnictwo (art.15§2 k.k. i art.23§2 k.k.), przekroczenie granic obrony koniecznej i stanu wyższej konieczności (art.25§3 k.k. i art.26§3 k.k.), zawiniona nieświadomość bezprawności czynu (art.30 k.k.) i ograniczona znacznie poczytalność (art.31§2 k.k.).

3. najniższa kara przewidziana za przestępstwo byłaby za surowa ze względu na :

1. postawę sprawcy, zwłaszcza gdy czynił on starania o naprawienie szkody lub jej zapobieżenie, albo przyczynił się do ujawnienia przestępstwa:

2. podrzędną rolę sprawcy przestępstwa popełnionego we współdziałaniu z innymi osobami, zwłaszcza gdy odniesiona przez niego korzyść była niewielka.

Ustawodawcy przy nadzwyczajnym złagodzeniu kary wzięli pod uwagę wiek ale tylko dolną granicę odpowiedzialności karnej, która dotyczy nieletnich, natomiast nie uwzględnili wieku starczego.

W dawnym kodeksie karnym z roku 1969, wiek starczy był brany pod uwagę przy warunkowym przedterminowym zwolnieniu. Art.91 d.k.k. stanowił, że warunkowe przedterminowe zwolnienie może nastąpić po odbyciu przez skazanego co najmniej połowy kary, jeśli odbywa ją po raz pierwszy, a w dwóch trzecich kary jeśli uprzednio odbył karę pozbawienia wolności jako karę zasadniczą. Natomiast warunkowe zwolnienie mogło nastąpić już po odbyciu jednej trzeciej kary przez skazanego:

• za przestępstwo nieumyślne

• młodocianego

• sprawującego opiekę nad dzieckiem do lat piętnastu do wykonania której obowiązani są rodzice

• kobietę, która w czasie orzekania o warunkowym zwolnieniu ukończyła 60 lat, a mężczyznę który ukończył 65 lat.

Obecny kodeks karny zaostrza przesłanki warunkowego przedterminowego zwolnienia. Art. 78§1 stanowi, że skazanego można warunkowo zwolnić po odbyciu przez niego co najmniej połowy kary, jednak nie wcześniej niż po sześciu miesiącach, a także zupełnie pomija kwestię osób w art. 91 d.k.k.

Podsumowując można stwierdzić, że polskie ustawodawstwo szczególny nacisk kładzie na osoby nieletnie i młodociane zupełnie pomijając osoby w wieku podeszłym.

2.2. Polityka socjalna wobec ludzi w wieku podeszłym.

Przemiany ustrojowe, które nastąpiły w Polsce po roku 1989, spowodowały zmianę w funkcji państwa od opiekuńczego w kierunku państwa liberalnego. Transformacja ta, poza oczywistymi, pozytywnymi skutkami dla kraju, jego gospodarki i wielu grup społecznych, przyniosła jednak pogorszenie się sytuacji ekonomicznej, szczególnie wśród ludzi starszych.

Człowiek stary, który przestał już pracować jest bardzo kłopotliwi dla państwa z gospodarką rynkową i ograniczonymi funkcjami opiekuńczymi. Wiele lat minie, zanim zaczną prawidłowo funkcjonować nowe systemy emerytalne i rentowe oraz nowy system opiekuńczy. W Polsce osoby starsze stanowią stosunkowo małą grupę korzystającą z pomocy socjalnej. Wynika to z tego, że wiele starszych osób po prostu nie wie, że może ubiegać się o pomoc. Ci, którzy nawet coś na ten temat wiedzą, nie bardzo znają adresy i nazwy instytucji udzielających pomocy, do których należy się zwrócić. Nierzadko też na przeszkodzi stoi ich słaba kondycja fizyczna i niedołężność. Zadaniem służb społecznych jest wyszukiwanie w środowisku ludzi potrzebujących pomocy. Nie zawsze jednak wywiązują się one z tej roli w stopniu choćby dostatecznym. Na marginesie warto zaznaczyć, że ludzie starzy bardzo często wstydzą się swego ubóstwa, nie przyznając się do niczego, nie wyciągając ręki o pomoc.

Proces starzenia się społeczeństwa niesie wiele wyzwań dla polityki społecznej. Między innymi wyzwania finansowe związane ze wzrostem udziału wydatków ze środków publicznych na zaspokojenie potrzeb ludzi starszych. Wyzwania związane z promowaniem koncepcji aktywnego starzenia się, polegające na tworzeniu warunków sprzyjających i pomagających ludziom stać się aktywnymi, elastycznymi wobec zmian oraz posiadającymi co raz to większe możliwości wyboru w różnych fazach cyklu życiowego. Szczególną uwagę trzeba będzie poświęcić rosnącej liczbie osób w dwóch kategoriach wieku: wśród przechodzących w stan bierności zawodowej oraz osób z najstarszych grup wieku, wymagających w związku z chorobami przewlekłymi szczególnej opieki. Pożądane jest również stworzenie sieci wsparcia i opieki nad ludźmi starszymi w społeczności lokalnej, a także osiągnięcie równowagi między potrzebami jednostki a oczekiwaniami wynikającymi z konkretnej sytuacji osoby starszej. Niezbędne wydaje się wdrażanie rozwiązań prawno - organizacyjnych umożliwiających osobą starszym powrót do pracy po okresowej bierności zawodowej, a także rozbudowywanie zinstytucjonalizowanych systemów wsparcia umożliwiających rodzinom kontynuowanie opieki nad zależnymi od niej osobami starszymi.

Polityka socjalna powinna zapewnić osobom starszym możliwość wyboru form opieki, bądź to w ich własnym domu, bądź w domu krewnych, albo jeśli to konieczne lub pożądane w odpowiedniej placówce opiekuńczej, która zaspokoiłaby nie tylko potrzeby biologiczne ale także edukacyjne, społeczne, rekreacyjne, ekonomiczne i zdrowotne.

ONZ - owski Komitet ds. Praw gospodarczych, społecznych i Kulturalnych zwrócił uwagę państw członkowskich na dość szczególną sytuację osób starszych, które w odróżnieniu od kobiet i dzieci nie posiadają wyczerpującej międzynarodowej konwencji dotyczącej ich praw. Z dokumentów międzynarodowych poświęconych ludziom w wieku podeszłym, możemy powołać się na Protokół dodatkowy do Europejskiej Karty Socjalnej (Turyń 18.10.1961), a także Kartę Wspólnotową Podstawowych Praw socjalnych Pracowników (Rada Europejska - Strassburg 09.12.1989). W pierwszym dokumencie (część II art. 4) czytamy: „W celu zapewnienia skutecznej realizacji prawa osób w podeszłym wieku do ochrony socjalnej, strony zobowiązują się przyjąć lub wspierać, czy to bezpośrednio, czy też we współdziałaniu z organizacjami publicznymi lub prywatnymi, właściwe środki mające w szczególności:

1. umożliwić osobą w podeszłym wieku pozostawanie pełnowartościowymi członkami społeczeństwa, tak długo jak to tylko możliwe, poprzez:

1. adekwatne zasoby umożliwiające im prowadzenie godnego życia oraz odgrywanie aktywnej roli w życiu publicznym, społecznym i kulturowym:

2. zapewnienie informacji o służbach i ułatwieniach dostępnych osobą w podeszłym wieku oraz możliwości korzystania z takich służb i ułatwień.

2. umożliwić osobą w podeszłym wieku swobodny wybór ich stylu

życia oraz prowadzenie niezależnego życie w ich otoczeniu rodzinnym, tak długo, jak sobie tego życzą i są do tego zdolni poprzez:

1. zapewnienie mieszkania odpowiadającego ich potrzebą i ich stanowi zdrowia albo adekwatnego wsparcia dla adaptacji ich mieszkania;

2. opiekę zdrowotną i usługi wymagane przez ich stan zdrowia;

3. zagwarantować osobą w podeszłym wieku przebywającym w ośrodkach właściwego wsparcia, przy poszanowaniu ich prywatności, oraz uczestnictwa w decyzjach dotyczących warunków życia w ośrodku.”

Drugi dokument mówi o podstawowych prawach socjalnych osób w wieku podeszłym. Zgodnie z nim (pkt. 24 i 25), „każdy pracownik Wspólnoty Europejskiej winien móc korzystać w okresie emerytalnym, z zasobów zapewniających jemu przyzwoity poziom życia. Każda osoba, która osiągnęła wiek emerytalny, lecz która nie nabyła prawa do emerytury i która nie miała by innych środków do życia winna móc korzystać z wystarczających środków oraz opieki socjalnej, medycznej, odpowiednich dla niej specyficznych potrzeb”.

W Polsce większość tych praw nie jest do końca przestrzegana. Wynika to przede wszystkim z warunków ekonomicznych jakie panują w naszym kraju. Jednak oczekiwanie na lepsze ekonomicznie czasy dla reform społecznych jest złudne, gdyż prowadzi w efekcie do podejmowania w późniejszym okresie jeszcze trudniejszych i bardziej drastycznych dla obywateli rozwiązań, czego dobrym przykładem są kłopoty związane z ostatnim wprowadzeniem nowego systemu emerytalnego i ubezpieczeń zdrowotnych w naszym kraju.

Rozdz. III Niektóre problemy metodologiczne.

3.1. Cel badań

Celem badań było poznanie przestępczości ludzi w podeszłym wieku, a zwłaszcza ustalenie jakich dopuszczają się oni czynów, oraz z jaką reakcją karną spotykają się.

3.2. Metoda

W badaniach posłużyłam się analizą akt sądowych. Do przeprowadzenia badań opracowano kwestionariusz, w którym zwrócono uwagę na zgromadzenie informacji o sprawcy, czynie i karalności. Co do sprawcy starano się poznać warunki i właściwości osobiste, zaś co do czynu m.in. okoliczności w jakich do niego doszło, zaś co do karalności - poznanie rodzaju i wysokości wymierzonych kar. Opracowując ostateczną wersję kwestionariusza posłużono się pilotażowym badaniem.

3.3. Przebieg badań

Wszystkie akta dotyczyły tylko jednego sprawcy. Podstawowym kryterium doboru grupy badawczej był wiek sprawcy (dla kobiet 60 lat, dla mężczyzn 65 lat), a także lata w jakich toczyło się postępowanie sądowe (lata obejmujące okres od 1995 roku do 1999 roku). Uzyskane dane charakteryzują grupę przestępców, których sprawy rozpatrywane były przez sądy warszawskie.

3.4. Opis terenu

Ankiety objęte analizą pochodziły z Sądu Rejonowego dla miasta stołecznego Warszawy VII Wydział Karny i z Sądu Okręgowego w Warszawie VIII i XVIII Wydział Karny. Wszystkie sprawy toczące się w ciągu pięciu lat w Sądzie Rejonowym były dostępne i zostały objęte analizą (34 akta), natomiast w Sądzie Okręgowym dostępnych było tylko 11 akt i wszystkie one zostały objęte analizą. Przy czym spraw toczących się przed Sądem Okręgowym w ciągu tych pięciu lat było więcej (21), ale akta dotyczące tych spraw były niedostępne, zazwyczaj z racji apelacji bądź to z powodu przekazania sprawy innemu wydziałowi lub sądowi. Oczywiście mowa tu tylko o w/w wydziałach sądu.

Rozdz. VI Przestępczość ludzi w wieku podeszłym w

świetle badań własnych.

4.1. Charakterystyka sprawców.

4.1.1. Płeć

Zdecydowaną grupę wśród badanych stanowili mężczyźni (36 badanych osób),zaś kobiety było tylko dziewięć.

4.1.2. Wiek

Rozpiętość wiekowa badanych kobiet sięgała od 60 do 77 lat, mężczyzn od 65 do 78 lat.

Tabela nr 9. Wiek skazanego (w liczbach bezwzględnych).

Badani	Wiek 60-64 r. ż.	Wiek 65-69 r. ż.	Wiek 70-74 r. ż.	Wiek powyżej 75 r. ż.	Razem
Kobiety	3	4	1	1	9
Mężczyźni	-	21	12	3	36

Zdecydowaną większością byli badani: wśród kobiet do 69 r. ż. (7 osób), a wśród mężczyzn do 74 r. ż. (33 osoby), najmniej (jedna osoba wśród kobiet, trzy wśród mężczyzn) powyżej 75 r. ż. Uzyskane dane świadczą o tym, że przestępstw dopuszczają się najczęściej osoby niezbyt stare.

4.1.3. Stan cywilny.

Najwięcej z pośród badanych stanowiły osoby będące w związku małżeńskim - 46,7 % badanych, wdowy/cy to37,8 %, rozwiedzeni (dotyczy to tylko mężczyzn) stanowili 11,1 %. Jako konkubent/tka deklarowało się 4,4 % osób. Graficznie przedstawia się to następująco:

4.1.4. Wykształcenie.

Z racji tego, że przy wyborze grupy badawczej kryterium stanowił wiek, badani posiadają różny poziom wykształcenia. 44,4 % z nich ukończyło tylko szkołę podstawową. Wykształcenie wyższe uzyskało 17,8 % , wykształcenie średnie techniczne zdobyło 4,4 % i tyle samo badanych legitymuje się wykształceniem niepełnym wyższym. Zawodowe wykształcenie uzyskało 11,2 % badanych, średnie licealne 15,6 %. Niepełne podstawowe posiadało 2,2 % badanych. Można stwierdzić, że zjawisko przestępczości dotyczy badanych o różnym wykształceniu, z tym, że zdecydowanie rzadziej są to osoby z wykształceniem średnim, a z kolei z wyższym czy niepełnym wyższym liczba ich wzrasta.

4.1.5. Praca.

Mimo faktu, że badani byli w wieku emerytalnym, to część z nich pracowała. Poniższy wykres przedstawia ilość zatrudnionych, pracujących stale lub dorywczo i nie pracujących badanych.

Zdecydowaną większość badanych stanowią osoby nie pracujące (86,7 %).Osoby pracujące na etacie to 8,9 %, a pracujące dorywczo 4,4 %.

4.1.6. Źródło utrzymania

Wśród osób nie zatrudnionych i pracujących dorywczo można wyróżnić takie które:

• pobierają emeryturę - 82,9 %

• pobierają rentę inwalidzką - 12,2 %

• stały zasiłek - 42,4 %

• utrzymuje konkubent - 2,4 %

4.1.7. Dzietność.

Tabela nr 10. Dzietność.

Liczba dzieci	0	1	2	3	4	5	Razem
Osoby badane	2	15	18	5	4	1	45

Wśród badanych najwięcej (18 osób) posiada dwójkę dzieci, piętnaście z nich ma jedno, a nieliczna grupa (5 osób) posiada trójkę dzieci, zaś czterech badanych czwórkę. Dwie osoby są bezdzietne, a jedna posiada piątkę dzieci.

4.1.8. Stan zdrowia.

Największą grupę wśród badanych stanowiły osoby zdrowe (64,4 %). Chorzy fizycznie to tylko 31,1 % badanych. Najmniej liczną grupę stanowiły osoby zarówno chore fizycznie jak i psychiczne (4,5 %) i należeli do niej tylko mężczyźni.

Graficznie wygląda to następująco:

4.1.9. Nałogi.

Zdecydowana większość badanych nie posiada nałogów (21 osób). Dziewięć osób nadużywa alkoholu w tym dwie osoby poddawane były leczeniu odwykowemu. Znaczną grupę (15 osób) stanowiły osoby na temat których było brak danych odnośnie ich nałogów. Można jednak przypuszczać, że osoby te nie posiadają nałogów, gdyż z reguły fakt ten, jeśli występuje jest odnotowywany. Procentowo wygląda to następująco:

1. Osoby nie posiadające nałogów - 46,7 %

2. Osoby nadużywające alkohol - 15,5 %

3. Nałogowi alkoholicy - 4,4 %

4. Osoby odnośnie których brak danych - 33,4 %.

4.1.10. Karalność.

Wbrew wcześniejszym przewidywaną wśród badanych nie było ani jednego recydywisty. 97,8 % badanych to osoby nie karane. Jedna osoba, co stanowi 2,2 % badanych, odbywała karę pozbawienia wolności za art. 156 §1 d.k.k. Osobą tą był mężczyzna.

4.1.11. Prowadzenie gospodarstwa domowego.

Wśród badanych największą grupę stanowią osoby prowadzące gospodarstwo wspólne. Wśród nich można wyróżnić osoby mieszkające wspólnie z:

1. małżonką / małżonkiem

2. konkubiną / konkubinem

3. dzieckiem i jego rodziną

4. ze współmałżonką / współmałżonkiem i dziećmi

Graficznie przedstawia się to następująco:

Prawie co trzecia osoba z pośród badanych prowadziła osobne gospodarstwo domowe.

4.1.12. Stosunek do pokrzywdzonego.

Poniższy wykres przedstawia stosunek przestępcy do swojej ofiary. W większości wypadków ofiara to osoba obca (34 przypadki), w dziewięciu ofiarą był krewny, w dwóch powinowaty.

4.2. Charakterystyka ofiary.

4.2.1. Wiek.

Wśród ofiar zauważamy bardzo dużą rozpiętość wiekową od 18 r. ż. do 87 r. ż. Obrazuje to poniższa tabelka.

Tabela nr 11. Wiek ofiary (w liczbach bezwzględnych).

Wiek Ofiary	0-19 lat	20-29 lat	30-39 lat	40-49 lat	50-59 lat	60-69 lat	70-79 lat	80-89 lat	Razem
Kobiety	1	1	6	3	1	5	5	1	23
Mężczyźni	1	2	3	6	-	3	1	-	16
Ogółem	2	3	9	9	1	8	6	1	39

Największą grupę ofiar stanowią osoby w dwóch przedziałach wiekowych: 30 - 39 lat i 40 - 49 lat Niewiele mniejszą grupę stanowią osoby w wieku od 60-ciu do 79-ciu lat. Najmniejszą zaś, stanowią osoby w wieku od 50 do 59 lat i od 80 do 89 lat. Najstarszą ofiarą była 87 letnia kobieta a sprawcą w jej przypadku 70-cio letni mężczyzna. W trzech przypadkach ofiarami przestępstwa były dwie osoby, w dziewięciu przypadkach poszkodowanymi były instytucje państwowe.

4.2.2. Stan cywilny.

W siedemnastu przypadkach odnotowałam brak danych na temat stanu cywilnego ofiary. Wśród pozostałych sytuacja przedstawiała się następująco: w związku małżeńskim pozostawało sześć kobiet i czterech mężczyzn, po rozwodzie były dwie kobiety, zaś trzy kobiety deklarowały się jako panny. Czterej mężczyźni to kawalerowie, jeden w separacji i jeden w konkubinacie.

4.2.3. Wykształcenie.

Ofiary posiadały różny poziom wykształcenia. W sześciu przypadkach odnotowałam brak danych. Największą grupę stanowiły osoby z wykształceniem średnim licealnym (35,9 %). Wykształcenie średnie techniczne zdobyło 2,6 % i tyleż samo osób legitymowało się wykształceniem zawodowym. Wykształcenie podstawowe uzyskało

23,0 %, zaś wyższe 20,5 %. Liczbowo wygląda to następująco:

Tabela nr 12. Wykształcenie ofiar (w liczbach bezwzględnych)

Wykształcenie Ofiary	Brak danych	Podsta-wowe	Zawo- dowe	Średnie Licealne	Srednie techni- Czne	Wyższe	Razem
Kobiety	3	5	-	8	1	5	21
Mężczyźni	3	4	1	6	-	3	17
Razem	6	9	1	14	1	8	39

4.2.4. Praca.

Większość ofiar stanowią osoby nie pracujące (59 %), zaś 41 % to grupa osób pracujących na etacie.

4.2.5. Dzietność.

Tabela nr 13. Dzietność u ofiar.

Liczba dzieci	Brak danych	Nie dotyczy	0	1	2
Osoby badane	23	5	3	7	1

Z powyższych danych nie wiele można powiedzieć na temat dzietności, gdyż dane te nie charakteryzują w pełni badanej grupy. Zbyt duża liczba osób na temat której nie mamy żadnych danych uniemożliwia wyciągnięcie prawidłowych wniosków.

4.2.6. Stan zdrowia.

Największą grupę wśród ofiar stanowiły osoby zdrowe (94,8 %). Chorzy fizycznie to tylko 5,1 % ofiar. Nie odnotowano natomiast wśród ofiar chorych psychicznie.

4.2.7. Nałogi.

Alkoholizm odnotowano w trzech przypadkach. Sześć osób nie posiada żadnych nałogów. Pozostałe osoby to grupa ofiar na temat których brak danych.

4.2.8. Karalność.

Największą liczbę z pośród ofiar stanowią osoby nie karane 87,2 %. Pozostałe osoby (12,8 %) stanowią grupę na temat której brak danych.

4.3. Przestępstwo.

4.3.1. Przestępstwa popełnione przez ludzi w podeszłym wieku.

Tabelka nr 14. Rodzaje popełnianych przestępstw.

Artykuł KK	Kobiety	Mężczyźni	Razem
216 § 1 i 2	-	2	2
177 § 1 lub 1 i 2	3	13	16
292	-	1	1
190 § 1	-	1	1
156 §1 i 2	-	2	2
148 § 1	1	5	6
224 § 2 i 226	-	1	1
280 § 2	-	1	1
276	-	1	1
207 § 1	-	3	3
191 § 1	1	1	2
199 § 1 d.k.k.	-	1	1
271 § 1i 270 § 1	-	1	1
163 § 2	1	-	1
288 § 1	1	-	1
4 pkt.1 *	-	1	1
13 § 1 **	1	1	2
25 ***	-	1	1
48 § 1 ****	1	1	2

Objaśnienie znaków: * -ust. z dn. 22.04.1959 ustawy spirytusowej.

**- - w zw. Z art.201 d.k.k.

*** - ustawy z dn. 23.12.1988 o działalności gospodarczej

Dz. U. Nr.41 poz. 324.

**** - uks. w zw. Z art. 25 § 1 pkt 3 uks.

Największą liczbę badanych stanowią osoby skazane na podstawie art. 177 k.k. (34,7 %), co potwierdza ogólną tendencję jaka istnieje w tej grupie wiekowej. Na szesnaście przypadków, tylko trzy kobiety naruszyły zasady bezpieczeństwa w ruchu lądowym, powodując nieumyślny wypadek, w którym inna osoba odniosła obrażenia. Resztę osób stanowili mężczyźni. Na drugim miejscu co do liczebności skazanych, znajdują się osoby sądzone na podstawie art. 148 k.k. (13,0). Zbrodni dopuściło się pięciu mężczyzn i tylko jedna kobieta. Mężczyźni również częściej dopuszczali się znieważenia innej osoby, znęcania fizycznego i psychicznego nad osobą najbliższą, oraz przestępstw na skutek których dochodzi do ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. W grupie pojawiły się przestępstwa przeciwko wolności, mieniu, a także nieumyślne spowodowanie pożaru. Powyższe dane wskazują na to, że osoby starsze najczęściej popełniają dokładnie te same przestępstwa w których są równie często ofiarami.

4.3.2. Krótki opis przestępstwa.

Najczęściej spotykany opis przestępstwa dotyczył artykułu 177 k.k. i brzmiał mniej więcej tak: „Kierujący samochodem, na skutek nie zachowania szczególnej ostrożności podczas zbliżania się do przejścia dla pieszych oraz nie ustąpienia pierwszeństwa znajdującym się na przejściu doprowadził do potrącenia osoby, powodując u niej obrażenia ciała”. Z takim opisem spotkałam się w dziewięciu przypadkach. Pozostałe siedem przypadków to opis „stłuczki” pomiędzy dwoma pojazdami mechanicznymi. Wszystkie wykroczenia spowodowane były nieumyślnie, a przyczyną ich był albo chwilowy brak nieuwagi albo nadmierna prędkość. Tylko w jednym przypadku kierowca był pod wpływem alkoholu.

W sześciu przypadkach opis przestępstwa brzmiał następująco: „Oskarżony działając w zamiarze pozbawienia życia zadał cios (lub ciosy) nożem (z wyjątkiem jednego przypadku, gdzie było tępe narzędzie), powodując u ofiary liczne obrażenia na skutek których nastąpił zgon. We wszystkich sześciu przypadkach w chwili dokonywania zbrodni przestępca miał ograniczoną zdolność rozpoznania czynu i pokierowania swym postępowaniem. Ponad to w czterech przypadkach był w stanie upojenia alkoholowego.

Wśród akt objętych analizą były również przypadki przestępstw ciągłych do których należy m.in. znęcanie się fizyczne i psychiczne nad drugą osobą. We wszystkich trzech przypadkach sprawcą był mężczyzna, a jego ofiarą osoby najbliższe. W dwóch przypadkach - córka, w jednym - żona.

4.3.3. Data popełnienia przestępstwa.

W świetle moich badań, przestępstwa z art. 177 k.k. najczęściej popełniane były w październiku (5 przypadków) i w grudniu (4 przypadki). Najczęściej w godzinach między 18-tą a 24-tą ( 8 przypadków) i godz. 12-ta a 18-tą (5 przypadków). Czynu zbrodniczego przestępcy dopuścili się w różnych miesiącach. Każdy z sześciu przypadków dotyczył innego, a w czterech przypadkach dokonano go między godziną 12-tą a 18-tą.

4.3.4. Zachowanie oskarżonego po przestępstwie.

W większości przypadków, które analizowałam, przestępcy po popełnieniu przestępstwa nie zachowywali się w jakiś szczególny sposób, aby to zostało odnotowane. W dwóch przypadkach, sprawcy uciekli z miejsca wypadku po potrąceniu pieszego. Natomiast żaden z zabójców nie próbował ucieczki, ani nie ukrywał się przed organami ścigania.

4.4 Postępowania karne.

4.4.1. Data wszczęcia postępowania karnego a data sporządzenia aktu

oskarżenia.

Tabela nr 15. Czas trwania postępowania przygotowawczego (w liczbach bezwzględnych i procentach).

Okres	N	%
do 1-go miesiąca	3	6,7
do 3-ch miesięcy	20	44,4
do 6-ciu miesięcy	9	20,0
do 1- go roku	13	29,9
Razem	45	100

Postępowania przygotowawcze w dwudziestu przypadkach (co stanowi 44,4 %), zostały załatwione w terminie krótszym niż trzy miesiące. Liczba spraw prowadzonych przez okres powyżej trzech do sześciu miesięcy wynosiła

20 % przypadków, natomiast powyżej sześciu miesięcy 28, 9 %. W tej ostatniej grupie znalazło się dziesięć spraw prowadzonych przez Sąd Okręgowy i dlatego okres ten jest znacznie dłuższy. Średni czas trwania postępowania przygotowawczego w Sądach Rejonowych to okres ok. trzech miesięcy, zaś w Sądach Okręgowych ok. ośmiu miesięcy.

4.4.2. Data przestępstwa a data wyroku nieprawomocnego.

Tabela nr 16. Okres od daty przestępstwa do wyroku nieprawomocnego.

Czas trwania postępowania	N	%
do 1-go miesiąca	1	2,2
do 3-ch miesięcy	5	11,1
do 6-ciu miesięcy	4	8,9
do 1- go roku	6	13,3
od 1 - 2 lat	11	24,5
od 2 - 3 lat	8	17,8
powyżej 3 lat	10	22,2
Razem	45	100

*- w przypadku przestępstw ciągłych jako datę popełnienia przestępstwa

przyjęłam datę ostatniego dnia pierwszego miesiąca.

N - liczba bezwzględna.

Czas trwania rozpoznania sprawy karnej w jedenastu przypadkach trwał od roku do dwóch lat, a w dziesięciu powyżej trzech lat, zaś w ośmiu od dwóch do trzech lat. Z powyższych danych wynika, że prawie połowa spraw rozpatrywana była średnio przez około dwa lata i trzy miesiące. Przyczyn takiego stanu rzeczy należy szukać w tym, że w ostatnich latach znacznie wzrosło obciążenie sądów rozpoznaniem spraw karnych. Ponadto na obniżenie sprawności postępowania sądowego ma też wpływ nie respektowanie przepisów proceduralnych przez uczestników postępowania, co znajduje między innymi wyraz w nie wstawianiu się na rozprawy zarówno świadków, jak i stron, a zwłaszcza oskarżonych. Stan ten, również doskonale odzwierciedlają dane dotyczące liczby posiedzeń sądu które znajdują się w dalszej części niniejszego rozdziału.

Poniższa tabela obrazuje średni czas trwania postępowania w Sądach Rejonowych i Okręgowych w latach 1989 - 1995.

Tabela nr 17. Średni czas trwania postępowania w sądach

w latach 1989 - 1995 (w miesiącach).

Sprawy karne	Rok 89	Rok 90	Rok 91	Rok 92	Rok 93	Rok 94	Rok 95
Sąd Rejonowy	1,2 m	2,3 m	2,4 m	2,7 m	3,2 m	3,7 m	4,3 m
Sąd Okręgowy	3,2 m	2,8 m	4,3 m	4,7 m	5,4 m	6,1 m	7,1 m

Z badań przeprowadzonych do niniejszej pracy wynika, że w ostatnich latach czas postępowania znacznie się wydłużył. Jak widać w powyższej tabeli tendencja ta ujawniła się już na początku lat dziewięćdziesiątych.

4.4.3. Czas trwania postępowania sądowego od rozpoczęcia przewodu do

wyroku nieprawomocnego.

Tabela nr 18. Czas trwania przewodu sądowego do wydani wyroku

nieprawomocnego.

Czas trwania postępowania	N	%
do 7 dni	33	73,4
od 7 dni do 1-go miesiąca	22	4,4
od 1-go miesiąca do 3-ch miesięcy	4	8,9
od 3-ch miesięcy do 6-ciu miesięcy	2	4,4
od 6 -ciu miesięcy do roku	3	6,7
powyżej roku	1	2,2
Razem	45	100

*- - rozpoczęcie przewodu sądowego następuje wówczas, gdy akt oskarżenia zostanie

odczytany w obecności oskarżonego.

N - liczba bezwzględna.

Z powyższych danych wynika, że w momencie gdy oskarżony i świadkowie wstawiają się na rozprawą, sąd bardzo szybko podejmuje decyzję co do wyroku. W większości przypadków ( 22 przypadki, co stanowi 48,9 %) już na pierwszym posiedzeniu. W jedenastu przypadkach (24,5 %) przy drugim. Najwięcej posiedzeń w liczbie ośmiu było tylko w jednym przypadku.

Graficznie przedstawia się to następująco:

Wykres 7. Liczba posiedzeń sądów w sprawach karnych

4.4.4. Wina oskarżonego..

W dwudziestu jeden przypadkach oskarżony przyznał się do winy całkowicie, zarówno w postępowaniu przygotowawczym jak i na rozprawie. czterech oskarżonych przyznało się do winy całkowitej dopiero na rozprawie, w tym jeden częściowo w postępowaniu przygotowawczym. Jeden oskarżony nie przyznał się do winy w postępowaniu przygotowawczym, ale za to przyznał się częściowo na rozprawie. Odwrotna sytuacja dotyczyła również tylko jednego oskarżonego. Osiemnastu oskarżonych nie przyznało się do winy w ogóle, a jeden nic nie pamiętał w związku z czym wiedział czy jest winny czy też nie.

4.4.5. Obrońca oskarżonego.

Obrońca z urzędu w jedenastu przypadkach był przyznany ze względu na liczne zaburzenia psychiczne i częściową niepoczytalność swego klienta. W jednym przypadku przyczynę stanowiła zbyt niska emerytura.

4.4.6. Zeznania rodziny.

Zdecydowaną większość wśród badanych stanowili oskarżeni, przeciwko którym członkowie rodziny nie zeznawali (37 osób). W pozostałych przypadkach sytuacja wyglądała następująco:

1. W postępowaniu przygotowawczym jak i w czasie rozprawy, na niekorzyść oskarżonego zeznawano w trzech przypadkach. W dwóch była to córka oskarżonego będąca równocześnie jego ofiarą, w jednym syn oskarżonego.

2. Na korzyść oskarżonego w postępowaniu przygotowawczym i na rozprawie zeznawano w sześciu przypadkach. W pięciu, zeznającym było dziecko oskarżonego, w jednym żona

4.4.7. Biegli sądowi.

Wśród powołanych biegłych największą grupę stanowili biegli z zakresu medycyny sądowej. Biegli ci byli powoływani w dziewiętnastu przypadkach na dwadzieścia siedem. W przypadku art. 177 k.k., obok lekarza medycyny, najczęściej powoływani byli biegli z zakresu techniki samochodowej (5 przypadków). Biegli psychiatrzy (w liczbie dwóch) i psycholodzy wydawali swoje opinie w jedenastu przypadkach, natomiast biegli z zakresu kryminalistyki w czterech. Dwie sprawy wymagały powołania biegłego tłumacza z języka angielskiego, a jedna z zakresu badań pisma ręcznego. W pozostałych osiemnastu sprawach karnych biegli nie uczestniczyli.

4.4.8. Opinia psychiatryczno - psychologiczna.

Opinia psychiatryczno - psychologiczna wydawana była w jedenastu przypadkach. Poniższa tabela przedstawia najczęściej pojawiające się zaburzenia występowały u oskarżonych i zostały wykryte podczas badań psychiatrycznych i psychologicznych.

Tabela nr 19. Najczęściej występując zaburzenia psychiczne u osób sądzonych z

art. 148 § 1 k.k. (w liczbach bezwzględnych i procentach).

Zaburzenia	N	%
Zespół depresyjny sytuacyjny	1	5,3
Brak lub ograniczona poczytalność	4	21,0
Uzależnienie alkoholowe	2	10,5
Zaburzenia procesów poznawczych	3	15,8
Zaburzenia pamięci i krytycyzmu	2	10,5
Zespól psychoorganiczny	5	26,4
Ociężałość umysłowa	2	10,5

Większość z opisanych wyżej zaburzeń, wiąże się z otępieniem starczym czyli tzw. demencją. Inaczej zwana deficytem intelektualnym, o którym była mowa we wcześniejszych rozdziałach niniejszej pracy.

Zaburzenia jakie powstają w wyniku tej choroby powodują, że większość sprawców w chwili popełniania czynu jest chwilowo lub całkowicie niepoczytalna, co oznacza brak możliwości rozpoznania swego czynu lub pokierowania swym postępowaniem (art. 31 §1 k.k.). W czterech przypadkach oskarżony był sądzony z art. 148 k.k. w związku z art. 31 §2 k.k. zgodnie z tym artykułem w czasie popełniania przestępstwa, zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania postępowaniem, była w znacznym stopniu ograniczona. Dlatego sąd może w związku z tym zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.

4.4.9. Opinia środowiskowa.

Wywiad środowiskowy przeprowadzany był w trzydziestu dwóch przypadkach. Pozytywną opinię w miejscu zamieszkania posiadało 75 % badanych. 25 % stanowili badani którzy wśród swoich sąsiadów postrzegani byli, jako osoby nadużywające alkohol i z racji tego sprawiające problemy. Opinię środowiskową najczęściej sporządzali policjanci z Komisariatu Policji znajdującego się najbliżej miejsca zamieszkania oskarżonego.

4.4.10. Wyrok.

Z przeprowadzonych badań wynika, że najczęściej orzekane były kary pieniężne. Świadczenia pieniężne były z reguły przekazywane na Hospicjum lub szpital dla dzieci. W trzydziestu jeden przypadkach sprawca został obciążony kosztami procesu, na mocy art. 626 §1 k.p.k. Na mocy art. 624 §1 k.p.k., czternastu skazanych zostało zwolnionych z kosztów sądowych. W czterech przypadkach zastosowano tymczasowe aresztowanie które z mocy art. Zostało zaliczone na poczet orzeczonej kary pozbawienia wolności.

Tabela nr 20. Wyroki skazujące w latach 1995 - 1999 (opracowanie własne).

Treść wyroku	Art. KK	N	%
Okres próby 1 rok.	216	2	4,3
Okres próby 1 rok i świadczenie pieniężne w wysokości od 50 do 500 zł	177 §1 art. 4 pkt 1 *	6	13,0
Okres próby 2 lata i świadczenie pieniężne w wysokości od 50 do 500 zł.	177 §1	4	8,7
Grzywna od 200 do 500 zł.	!!!	8	17,4
Okres próby 1 rok i świadczenie pieniężne na rzecz pokrzywdzonego w wysokości od 200 do 500 zł.	177 §1	2	4,3
Kara pozbawienia wolności na 6 m. zamieniona na okres próby 2 lata.	163 §2 d.k.k. 177 §2, 207 §1	4	8,7
Nawiązka w wysokości od 300 do 1000 żł.	177 §1	1	2,2
Okres próby 1 rok i zaniechanie picia alkoholu	207 §1	1	2,2
Przepadek przedmiotów pochodzących z przestępstwa.	Art. 48 §1 uks	1	2,2
Kara pozbawienia wolności na okres 1 r. i 6 m. zamieniona na okres próby 3 lat i zakaz prowadzenia pojazdów.	177 §1	1	2,2
Grzywna od100 do 500 zł i nawiązka od 100 do 500 zł	288 §1	2	4,3
Okres próby 1 rok i świadczenie pieniężne w wysokości 1000 zł.	292	1	2,2
1 rok pozbawienia wolności zamieniony na okres próby 3-ch lat, grzywna 1000 zł, nawiązka na rzecz pokrzywdzonego 5000 zł.	177 §1 i 2	1	2,2
6 m. pozbawienia wolności zamienione na okres próby 2-ch lat, nawiązka 1000 zł, zakaz zajmowania określonego stanowiska.	270 §1 łącznie z 271 §1	1	2,2
1 rok pozbawienia wolności zamieniony na okres próby 2-ch lat, grzywna 1000 zł. Lub kara pozbawienia wolności 100 dni (1 dz.- 10 zł.)	13 §1 w zw. z 201 d.k.k.	2	4,3
2 lata pozbawienia wolności zamienione na okres próby 4-ch lat i dozór kuratora.	13 §1 w zw. z 148 §1, 280 §2	2	4,3
1 rok pozbawienia wolności zamieniony na okres próby 3-ch lat i nawiązka od 100 do 300 zł.	156 §1 i 2	1	2,2
Kara pozbawienia wolności od 3-ch lat do 6-ciu lat.	148 §1	4	8,7
6 lat pozbawienia wolności, nawiązka 140 zł. I pozbawienie praw publicznych na 3 lata.	148 §1	1	2,2
Uniewinniający	148 §1	1	2,2

• - ust. Z dn. 22.04.1959 o zwalczaniu nielegalnej produkcji wyrobów spirytusowych.

!!! - 177 §1, 191 §1, 276, 224 §2 i 226, 48 §1 uks, 216 §1 i 2, i 190 §1, 199 §1 d.k.k.,207 §1.

4.4.11. Dyrektywy sądowego wymiaru kary.

W dwudziestu badanych przypadkach sąd nie podał uzasadnienia do wyroku. W pozostałych (25 przypadków) jako okoliczności łagodzące podał:

1. pozytywna opinia w miejscu zamieszkania - 12 przypadków;

2. dotychczasowa niekaralność - 19 przypadków;

3. nieznaczny stopień społecznej szkodliwości czynu - 7 przypadków;

4. podeszły wiek - 5 przypadków;

5. ograniczona zdolność rozpoznania czynu - 4 przypadki;

6. udzielenie pomocy ofierze;

7. działanie z winy nieumyślnej;

8. sytuacja rodzinna i majątkowa - 7 przypadków.

Natomiast jako okoliczności obciążające najczęściej wymieniał:

1. wysoki stopień społecznego niebezpieczeństwa - 3 przypadki;

2. nie przyznanie się do winy - 4 przypadki;

3. zachowanie po przestępstwie - 3 przypadki.

Wyrok uniewinniający (oskarżony z art. 148 §1k.k. w zw. z art.25 §2) sąd uzasadnił następująco: „Niejednolita wersja wydarzeń i niedostateczna ilość materiałów dowodowych, uniemożliwia dokładne odtworzenie zdarzenia i ustalenie kto był sprawcą. Jedynym bezpośrednim dowodem mogły być wyjaśnienia oskarżonego, jednak były one tak niekonsekwentne i sprzeczne, że nie mogły stanowić podstawy ustaleń, skoro nie znalazły potwierdzania w żadnym innym dowodzie.

4.4.12. Apelacja.

Apelację wniesiono tylko w dziewięciu przypadkach, w tym, w dwóch przypadkach został złożony wniosek i jeszcze przed rozpatrzeniem wycofany. W pięciu przypadkach o apelację wnosił sam oskarżony, w dwóch obrońca oskarżonego. W czterech przypadkach sąd utrzymał wyrok w mocy, w trzech zmienił.

4.4.13. Odbywanie kary.

W niektórych aktach sądowych były informacje również co do wykonywania kary. Dotyczyło to niewielkiej liczby sprawców. Trzech badanych (skazani z art. 148 k.k.) po odbyciu jednej trzeciej kary pozbawienia wolności, zostało przedterminowo zwolnionych. Za takim stanem rzeczy przemawiało przede wszystkim poprawne zachowanie skazanego czasie odbywania kary, przestrzeganie regulaminu i wywiązywanie się z nałożonych obowiązków, a także wiek i nienajlepszy stan zdrowia.

Zakończenie.

Głównym celem mojej pracy było zwrócenie uwagi na problem przestępczości ludzi w wieku podeszłym.

Wyniki przeprowadzonych badań dowodzą, że ludzie bez względu na wiek popełniają przestępstwa. Badania które przeprowadziłam dotyczyły sprawców z grupy wiekowej, o której bardzo mało się mówi i której praktycznie się nie dostrzega. Praca ta poświęcona jest właśnie im, ludziom starym. Sytuacja wielu z nich w naszym kraju jest bardzo trudna i dlatego problemy ich wymagają wnikliwej analizy na wielu poziomach. Rozpatrując sytuację na płaszczyźnie indywidualnej (psychologicznej), dostrzegamy, że ludzie ci borykają się z bezwzględną koniecznością ciągłych przystosowań do szybko następujących zmian, ekonomicznych i społecznych oraz z niełatwymi do rozwiązania bez niczyjej pomocy problemami osamotnienia i izolacji.

Z kolei na płaszczyźnie społecznej możemy dostrzec istotne zmiany w ich socjalnym położeniu, związane z przemianami ich roli, miejsca i statusu społecznego, a także przemianami wynikającymi z transformacji społeczno - ekonomicznej i ustrojowej jaka dokonuje się w naszym kraju.

Wszystkie te czynniki mają bardzo duży wpływ na zjawisko patologii wśród tej grupy wiekowej. Jednym z jej przejawów jest niewątpliwie wzrastająca w ostatnich latach, liczba samobójstw ludzi starych. W Polsce w 1996 roku zarejestrowano ogółem 4711 zamachów samobójczych, przy czym co czwarta osoba (1165 przypadków, co stanowi 24,7 %) była w przedziale wiekowym 51 - 70 lat, a co dziewiętnasta osoba (245 przypadków - 5,2 %) w wieku 71 lat i powyżej.

Przeprowadzone badania miały na celu stworzenie obrazu „polskiego przestępcy wieku podeszłego”, a także pokazanie rodzaju przestępstw jakich się dopuszcza. Ponad połowa przejrzanych akt wskazuje na to, że przestępczość ta skupia się wokół art. 177 k.k. przyczyn takiego stanu rzeczy jest kilka. W związku z postępem medycyny, ludzie starsi znacznie dłużej są sprawni co powoduje, że chcą aktywnie uczestniczyć w życiu społecznym i iść zgodnie z „duchem czasu”, a więc jako środek lokomocji wybierają samochód, nie zawsze zdając sobie sprawę z tego, że ich refleks i możliwość skupienia uwagi znacznie się obniżyły. Ponadto znaczny rozwój komunikacji samochodowej w ostatnich latach spowodował również wzrost czynnika ryzyka stania się sprawcą kolizji i wypadków drogowych z art. 177 k.k. Znaczną liczbę stanowiły również akta dotyczące spraw z artykułu 148 k.k., gdzie główną przyczyną dokonania zbrodni były zaburzenia psychiczne związane z procesem starzenia się.

Jednym z celów badań było również ustalenie polityki karania aparatu sądowego na podstawie dostępnych akt i zapoznanie się z karną procedurą sądową, stosowaną wobec sprawców w wieku podeszłym.

Reasumując, należy podkreślić, że sąd wymierzając karę brały pod uwagę wiek sprawcy i miało to wpływ na wysokość wymierzonej kary. Zazwyczaj kara ta znajdowała się w dolnej granicy ustawowego zagrożenia. Przestępstwa dokonywane przez osoby w wieku podeszłym charakteryzowały się niskim stopniem agresywności, a ich szkodliwość społeczna była w większości przypadków znikoma.

BIBLIOGRAFIA

1. Aronson E., Człowiek istota społeczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999

2. Hołyst B., Przemoc w życiu codziennym, Agencja Wydawnicza CB, Warszawa

3. Ekspertyza Polskiego Towarzystwa Gerontologicznego, Prawa obywatelskie ludzi starych w Polsce a europejska deklaracja praw człowieka, VI Euroforum, Białystok 1996

4. Kucińska-Sielska M., O ludziach starych w roku im poświęconych, „Wiadomości Statystyczne” nr 7 1982

5. Trafiałek E., Człowiek stary w Polsce w latach 1994-1997, Katowice 1998

6. Worach-Kardas H., Ludzie starsi w Polsce-ich warunki i potrzeby, Warszawa 1982

7. Brown D., Najlepsze lata masz jeszcze przed sobą, Warszawski Dom Wydawniczy, Warszawa 1992

8. Goleman D., Inteligencja emocjonalna, Media Rodzina of Poznań 1997

9. Bromley D.B., Psychologia starzenia się, Warszawa 1969

10. Klonowicz S., Oblicza starości, Warszawa 1979

11. Synak B. (red), Społeczne aspekty starzenia się i starość, Warszawa

12. Zych A.A, Człowiek wobec starości, Interart Warszawa 1995

13. Widacki J., Czapska J. (red), Bezpieczny obywatel - bezpieczne państwa, Lublin KUL 1998

14. Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny, Rok LXI - zeszyt 1 - 1999

15. Falandysz L., Wiktymologia, Warszawa 1979

16. Świda W. (red), Kryminologia, Warszawa 1977

17. Synak B (red)., Ludzie starzy w warunkach transformacji ustrojowej, Wyd. Uniwersytet Gdański, Gdańsk 2000

18. Marek A., Prawo Karne w pytaniach i odpowiedziach Toruń 1994

19. Lernell L., Zarys Kryminologii Ogólnej, Warszawa 1973

20. Bieńkowska E., Wiktymologia - Koncepcje, kierunki badań, perspektywy

21. Błachut J.,Gaberle A., Krajewski K., Kryminologia, Gdańsk 1999

22. Ustawa z dn. 20 czerwca 1997r. Dz.U.Nr 98 poz. 602

23. CBOS, Problemy kraju i niepokoje Polaków. Komunikat z badań, Warszawa, luty 1995

24. CBOS, Obawy i niepokoje Polaków. Komunikat z badań, Warszawa, marzec 1998

25. CBOS, Nastroje społeczne po wakacjach. Komunikat z badań., Warszawa, październik 1968

26. Bulenda T.

27. Bańka A. Jakość życia w psychologicznym doświadczaniu codzienności, 1995

28. Siemaszko A., Gruszczyńska B. Marczewski M., Atlas przestępczości w Polsce 2, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Oficyna naukowa, Warszawa 1999

29. Tyszkiewicz L. Kryminologia, Uniwersytet Śląski, Katowice 1986

30. Encyklopedia Seniora, Wiedza Powszechna, Warszawa 1986

31. Zych A.A., Człowiek wobec starości. Szkice z gerontologii społecznej, Katowice 1999

32. Hołys B., Kryminalistyka, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 2000

33. Hołys B. Kryminologia, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 1999

34. Gubiński A., Zasady Prawa Karnego, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 1996

35. Gronowska B., Jasudowicz T. Mik C., Prawa Człowieka - dokumenty międzynarodowe. Przekład i opracowanie, Wyd. Comer, Toruń 1993

KWESTIONARIUSZ

Nr sprawy............................Sąd........................................................................................................

I PRZESTĘPCA

1.Imię i pierwsza litera nazwiska.................................................................................. Płeć K / M

2. Data urodzenia.........................................................................................................................................

3. Stan cywilny

3.1 panna / kawaler

3.2 mężatka / żonaty

3.3 wdowa / wdowiec

3.4 rozwiedziona / rozwiedziony

3.5 konkurentka / konkubent

3.6 separacja

4. Wykształcenie

4.1 niepełne podstawowe

4.2 podstawowe

4.3 średnie licealne

4.4 średnie techniczne

4.5 niepełne wyższe

4.6 wyższe

4.7 inne.................................................................................................................................

5. Praca

5.1 nie pracuje

5.2 pracuje (dorywcza / stała)

6. Źródło utrzymania

6.1 praca

6.2 emerytura

6.3 renta inwalidzka

6.4 inne świadczenia z ubezpieczeń społecznych...........................................................…....

............................................................................................................................................….

6.5 zasiłek i inne formy pomocy społecznej...........................................................................

6.6 inne............................................................................................................................…...

7. Dzietność.

7.1 nie dotyczy

7.2 nie posiada

7.3 posiada (ile...............................płeć.....................................wiek....................................)

8. Stan zdrowia

8.1 zdrowy

8.2 chory (fizycznie / psychicznie)

8.3 niepełnosprawny (niepełnosprawny ruchowo / upośledzony umysłowo)

9. Nałogi

9.1 nie posiada

9.2 posiada, jakie...................................................................................................................

...............................................................................................................................................

10. Karalność

10.1 nie karany uprzednio

10.2 karany (kara...................................rodzaj przestępstwa...............................................)

11. Prowadzenie gospodarstwa domowego

11.1 wspólnie

11.2 osobno

12. Stosunek do pokrzywdzonego

12.1 obcy

12.2 krewny

12.3 powinowaty (linia i stopień...............................................................................................)

II OFIARA

1. Data urodzenia.....................................................................................................................................…..

2. Stan cywilny

2.1 panna / kawaler

2.2 mężatka / żonaty

2.3 wdowa / wdowiec

2.4 rozwiedziona / rozwiedziony

2.5 konkubenta / konkubent

2.6 separacja

3. Wykształcenie

3.1 niepełne podstawowe

3.2 podstawowe

3.3 średnie licealne

3.4 średnie techniczne

3.5 niepełne wyższe

3.6 wyższe

4. Praca

4.1 nie pracuje

4.2 pracuje (dorywczo / stale)

5. Dzietność

5.1 nie dotyczy

5.2 nie posiada

5.3 posiada (ile..............................płeć..............................wiek.........................................)

6. Stan zdrowia

6.1 zdrowy

6.2 chory (fizycznie / psychicznie)

6.3 niepełnosprawny (niepełnosprawny ruchowo / upośledzony umysłowo)

7. Nałogi

7.1 nie posiada

7.2 posiada, jakie...............................................................................................................

8. Karalność

8.1 nie karany uprzednio

8.2 karany (kara................................ rodzaj przestępstwa..............................................)

III PRZESTĘPSTWO

1. Rodzaj popełnionego przestępstwa.........................................................................................................

2. Krótki opis przestępstwa..........................................................................................................................

.....................................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................................

.….................................................................................................................................................................

3. Data popełnienia przestępstwa................................................................................................................

4. Zachowanie oskarżonego po popełnionym przestępstwie......................................................................

......................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................

5. Inne..........................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................

IV POSTĘEPOWANIE KARNE

1. Data wszczęcia postępowania karnego...................................................................................................

2. Data sporządzenia aktu oskarżenia.........................................................................................................

3. Data rozpoczęcia przewodu sądowego...................................................................................................

4. Data wydania wyroku nieprawomocnego.................................................................................................

5. Data uprawomocnienia wyroku................................................................................................................

6. Wina

6.1 nie przyznał się

6.2 przyznał się całkowicie (w postępowaniu przygotowawczym / na rozprawie)

6.3 częściowo (w postępowaniu przygotowawczym / na rozprawie)

7. Obrońca

7.1 nie miał

7.2 miał z wyboru

7.3 miał z urzędu (powód......................................................................................………..........)

8. Czy członkowie rodziny zeznawali przeciwko sprawcy?

8.1 w postępowaniu przygotowawczym (na korzyść / na niekorzyść)

8.2 w czasie rozprawy (na korzyść / na niekorzyść)

9. Biegli

9.1 nie uczestniczyli

9.2 uczestniczyli

10. Opinia (data, treść, kto wystawił)

10.1 psychiatryczno-psychologiczna...............………….................................................................. ..................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

10.2 środowiskowa....................................................................................................……………......

....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

11. Liczba posiedzeń......................................................................................................................................

12. Wyrok

12.1 Data (zobacz wyżej)

12.2 Treść......................................................................................................................……………...

....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

13. Dyrektywy sądowego wymiaru kary...........................................................................................................

..............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................………………... ..............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................………………...

14. Apelacja

14.1 Data..........................................................................................................................

14.2 Kto złożył

14.3 Wyrok

14.3.1 utrzymał w moc

14.3.2 zmienił................................................................................................……….

14.3.3 uchylił do ponownego rozpatrzenia

15. Inne.......................................................................................................................................................……

........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

M.T. Ci cero, Przekład Zofii Cierniakowej, Pisma filozoficzne, tom IV PWN Warszawa 1963, s 13, 19.

Kucińska- Ciesielska M. , O ludziach starych w roku im poświęconym, Wiadomości statystyczne nr

7, 1999

Bańka A. Jakość życia w psychologicznym doświadczaniu codzienności, 1995-s. 19

Danych na temat przestępstw stwierdzonych dokonanych przez ludzi w wieku 60-ciu lat i więcej nie uwzględnia żaden rocznik statystyczny jak również Atlas Przestrzępczości w Polsce cz. II Instytutu Pomiaru Sprawiedliwości autorstwa A. Siemaszki, B. Gruszczyńskiej i M. Marczewskiego.

B. Hołyst, Kryminologia, Warszawa 1999, Wydawnictwa Prawnicze PWN-s.242

B. Hołyst, Kryminologia, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 1999, s.-257.

B. Hołyst, Kryminalistyka, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 2000, s.- 318.

B. Rzeczyński, Człowiek starszy w urbanistyce technicznej- Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny Rok LXI - zeszyt 1 - 1999.

Ustawa z 20 czerwca 1997 r. Dz. U. Nr 98 poz. 602.

J. K. Gierowski i A. Szymusik, Postępowanie karne i cywilne wobec osób zaburzonych psychicznie, Kraków 1996, s-252

M. Susułowska, Zdrowie Psychiczne, Warszawa 1971-s. 2

za: D. B. Bromley, Psychologia starzenia się, Warszawa 1969.

A. Michałek, Zdrowie psychiczne nr 4, 1972.

J. Nuttin, Struktura osobowości, PWN, Warszawa 1969.

Donald O. Hebb, Podręcznik psychologii, PWN, Warszawa, 1973.

K. Wiśniewska-Roszkowska, Starość jako zadanie, Warszawa 1989.

A. Kotlarska - Michalska, Życie rodzinne wielkomiejskich małżeństw w wieku emerytalnym, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 1985.

CBOS październik 1998 (14), Nastroje społeczne po wakacjach, Komunikat z badań, Warszawa.

CBOS luty 1994 (12), Problemy kraju i niepokoje Polaków, Komunikat z badań, Warszawa.

CBOS marzec 1998 b (12), Obawy i niepokoje Polaków, Komunikat z badań, Warszawa.

A. Kotlarska-Mchalska, Życie rodzinne wielkomiejskich małżeństw w wieku emerytalnym, Wyd. Naukowe UAM, Poznań.

CBOS luty 1994 (12), Problemy kraju i niepokoje Polaków, Komunikat z badań, Warszawa

CBOS marzec 1998 b (12), Obawy i niepokoje Polaków, Komunikat z badań, Warszawa.

M. Bińczycka-Anholcer, Medyczne i kryminologiczne aspekty przemocy wobec ludzi starych w B. Hołyst (red.) Przemoc w życiu codziennym, Agencja Wydawnicza CB, Warszawa 1997- s.158.

B. Hołys, Kryminologia, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 1999 - s.706.

B. Hołys, Kryminologia, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 1999 - s.707.

B. Hołys, Kryminologia, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 1999 - s.717.

B. Hołys, Kryminologia, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 1999 - s.746.

B. Hołys, Kryminologia, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 1999 - s.747.

B. Hołys, Kryminologia, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 1999 - s.749.

B. Hołys, Kryminologia, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 1999 - s.751.

http://sopot.lex.pl/~psychsad/cywilne.htm

L. Markiewicz, Zarys fizjologii dla psychologów, Warszawa 1971.

B. Hołys, Kryminologia, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 1999 - s.771.

E. Binskowska, Wiktymologia-koncepcje, kierunki badań, perspektywy,

Ustawa z dn. 6 czerwca 1997 r. Dz. U. Nr 88 poz. 553.

B. Gronowska, T. Jasudowicz, C. Mik, (Przekład i opracowanie), Prawa człowieka- dokumenty międzynarodowe, Wyd. Comer, Toruń 1993.

A. Siemaszko (red), stan i perspektywy wymiaru sprawiedliwości, Warszawa 1996,

2

Szukasz gotowej pracy ?

To pewna droga do poważnych kłopotów.

Plagiat jest przestępstwem !

Nie ryzykuj ! Nie warto !

Powierz swoje sprawy profesjonalistom.

---