Zajęcia 5

Teoria społeczno - poznawcza osobowości

Pervin ,, Osobowość - teoria i badania''- rozdz.13,14

TEORIA SPOŁECZNO - POZNAWCZA : MISCHEL I BANDURA

W teorii społeczno - poznawczej podkreśla się społeczne źródła zachowania oraz znaczenie poznawczych procesów myślowych we wszystkich aspektach funkcjonowania człowiek - motywacji, emocjach i działaniu. Jest ona najpełniej wyrażona w pracach dwóch psychologów:

• ALBERT BABDURA ( ur. 1925 ) -dorastał w Kanadzie, a studiował w University of British Columbia. Po zakończeniu studiów magisterskich zdecydował się na studia doktoranckie w zakresie psychologii klinicznej. W Iowa Bandura podlegał wpływowi Kennetha Spence'a, następcy Clarka Hulla, oraz ogólnemu naciskowi na precyzyjną analizę pojęciową , a także na ścisłe badania eksperymentalne. W tym okresie był również pod wpływem prac Neala Millera i Johna Dollarda. Po uzyskaniu tytułu doktora w Iowa w 1952 r., Bandura przeniósł się na Uniwersytet Stanforda i rozpoczął pracę na procesami interakcji w psychoterapii oraz wzorcami rodzinnymi, które prowadzą do agresji dzieci. Ostatnie prace Bandury dotyczą motywacji człowiek oraz implikacji poczucia osobistej skuteczność ( kompetencji ) dla psychologicznego i fizycznego dobrostanu. W swojej najnowszej pracy koncentruje się na tym, jak warunki społeczne i ekonomiczne wpływają na przekonania ludzi, dotyczące ich możliwości wpływania na wydarzenia.

• WALTER MISCHEL ( ur. 1930 ) - urodził się w Wiedniu. Studiował w City College w Nowym Yorku , gdzie jego rodzina zmuszona była się osiedlić po prześladowaniach hitlerowskich. Początkowo był on zafascynowany pracami Freuda - psychoanalizą. Uzyskał tytuł doktora w Ohio State Uniwesity , gdzie był pod wpływem George'a Kelly'ego i Juliana Rottera. Pracował z młodocianymi przestępcami. Uczestniczył w projekcie Korpusów Pokoju , dotyczącym pomiaru osobowości. Od 1984 r. jest profesorem psychologii w Columbia University

Specyficzne cechy teorii społeczno - poznawczej, nacisk na:

1. ujmowanie człowieka jako kogoś aktywnie działającego

2. społeczne źródła zachowania

3. na poznawcze ( myślowe ) procesy

4. na sytuacyjną specyfikę zachowania

5. na systematyczne badania

6. na uczenie złożonych wzorców zachowania bez nagrody

UJECIE OSOBY:

• podkreśla się ujęcie osoby jako kogoś aktywnie działającego i wykorzystującego procesy poznawcze do reprezentowania zdarzeń, przewidywania przyszłości , wyboru między różnymi działaniami oraz porozumiewania się z innymi

• odrzuca się ujmowanie osoby jako biernej ofiary nieświadomych impulsów oraz własnej historii lub kogoś biernie reagującego na zdarzenia w środowisku

• teorie , w których podkreśla się czynniki wewnętrzne, a pomija zewnętrzne, są odrzucane , ponieważ nie uwzględniają wrażliwości jednostki na zmieniającą się sytuację

• odrzucane są teorie podkreślające czynniki zewnętrzne kosztem wewnętrznych, ponieważ nie uwzględniają one roli poznawczego funkcjonowania w zachowaniu

• teoretycy społeczno - poznawczy sugerują, iż zachowanie można wyjaśnić w kategoriach interakcji między osobą i środowiskiem , procesu który Bandura nazywa wzajemnym determinowaniem

• ludzkie podlegają czynnikom zewnętrznym, ale również decydują o tym, jak się zachowywać - osoba zarówno odpowiada na sytuację, jak i aktywnie konstruuje sytuacje oraz wpływa na nie. Ludzie wybierają sytuację oraz są przez nie kształtowani, wpływają na zachowanie innych i są przez zachowania innych ludzi kształtowani.

UJĘCIE NAUKI, TEORII I BADAŃ: Zarówno Bandura , jak i Michel są zwolennikami teorii i badań empirycznych. Zdecydowanie opowiadają się za jasnymi pojęciami , które są oparte na systematycznych obserwacjach. Teorie, w których kładzie się nacisk na siły motywacyjne, jak i na potrzeby , popędy, impulsy , są krytykowane za swoją niejasność i małą użyteczność w przewidywaniu oraz zmianie zachowania. Samopis, który odnosi się ściśle do określonych zjawisk oraz jest podany w warunkach , które nie skłaniają do wartościujących ocen , może być użytecznym narzędziem w rozumieniu procesów poznawczych.

SPOŁECZNO - POZNAWCZA TEORIA OSOBOWOŚCI :

1. STRUKTURA

1. Oczekiwania - przekonania

Ludzie posiadają oczekiwania na temat zachowań innych oraz nagród i kar za ich własne zachowanie w określonego rodzaju sytuacjach. Posiadają również przekonania dotyczące własnych możliwości radzenia sobie z zadaniami i wyzwaniami w określonych typach sytuacji. Chociaż ludzie mogą posiadać jakieś zgeneralizowane oczekiwania i przekonania, takie jak opisywane przez Rottera zgeneralizowane oczekiwania, dotyczące wewnętrznego umiejscowienia kontroli , to większe znaczenia mają oczekiwania i przekonania ukształtowane w odniesieniu do określonych sytuacji lub grup sytuacji. Zgodnie z teorią społeczno - poznawczą, istota osobowości leży w różnych sposobach spostrzegania sytuacji przez ludzi oraz różnych wzorcach zachowań ukształtowanych zgodnie z odmiennymi spostrzeżeniami.

2. Różnicowanie sytuacji i spójność wewnętrzna osobowości

Badania oparte na danych odwołujących się do samopisu potwierdzają stanowisko, że ludzie spostrzegają siebie jako czujących i działających inaczej w różnych typach sytuacji. Michel i jego współpracownicy sugerują , ze jednostki posiadają charakterystyczne dla nich wzorce sytuacja - zachowanie , które nazywa podpisami behawioralnymi ( behavioral signatures ). Zdaniem tych badaczy , w przeciwieństwie do cech podkreślających sumę zachowań w różnych sytuacjach , ,, to jest ten rodzaj intraindywidualnej stałości we wzorcach i organizacji zachowania, który wydaje się centralnym przedmiotem psychologii osobowości , gdyż jej ostatecznym celem jest rozumienie i uchwycenie indywidualnego funkcjonowania jednostki''.

3. Ja i przekonania na temat własnej skuteczności

Społeczno - poznawcze pojecie Ja odnosi się do procesów, które są częścią psychologicznego funkcjonowania jednostki. Sugeruje się, że nie istnieje jeden obraz siebie, lecz przekonania na temat siebie oraz procesy samokontroli, które zmieniają się w zależności od czasu i sytuacji.

Poczucie własnej skuteczności, czyli jak osoba spostrzega swoją zdolność do radzenia sobie w określonych sytuacjach, stało się centralnym przedmiotem myślenia Bandury. Pojecie poczucia własnej skuteczności odnosi się do sądów , jakie ludzie formułują na temat swoich umiejętności działania w określonej sytuacji lub wobec określonego działania. Spostrzeganie własnej skuteczności wpływa na wzorce myślenia, motywacje, wykonanie oraz emocjonalne pobudzenie.

Badania mikroanalityczne - zaproponowana przez Bandurę strategia badania poczucia własnej skuteczności , w której analizuje się sądy na temat własnej skuteczności w określonych sytuacjach , a nie są sądy globalne.

4. Cele

Pojęcie celów odnosi się do zdolności człowieka w zakresie przewidywania przyszłości oraz automotywacji. To cele ukierunkowują ustalanie priorytetów oraz wybór sytuacji spośród wielu możliwych. To cele umożliwiają wyjście poza chwilowe oddziaływania oraz organizowanie zachowanie zachowania przez dłuższe okresy. Cele stanowią system - niektóre z nich są bardziej centralne lub ważne niż inne. Osoba może wybierać pomiędzy celami.

5. Kompetencje - umiejętności

Kompetencje - jednostka strukturalna, która wyraża zdolności osoby w zakresie rozwiązywania problemów oraz wykonania zadań koniecznych do osiągnięcia celów.

2. DYNAMIKA

Zachowanie jest utrzymywane przez oczekiwania lub przewidywane konsekwencje , a nie natychmiastowe konsekwencje.

1. Cele, standardy i samoregulacja

Ludzie posiadają wewnętrzne standardy ocen swoich własnych działań lub działań innych ludzi. Te standardy reprezentują cele , które chcemy osiągnąć, oraz stanowią podstawę naszych oczekiwań uzyskania wzmocnienia od innych lub od nas samych ( np. duma, wstyd )

Proces samowzmocnienia jest szczególnie ważny dla utrzymywania zachowania przez długi okres przy braku zewnętrznych czynników wzmacniających. Dzięki wewnętrznym reakcjom oceny siebie, takim jak pochwała lub poczucie winy , możemy nagradzać siebie za spełnienie standardów oraz karać za działania niezgodne z nimi.

Zdaniem Bandury , ludzka motywacja ma źródło poznawcze''. Ludzie różnią się pod względem standardów , jakie sobie ustalają. Można powiedzieć, ze standardy wykonania oraz przewidywane konsekwencje wyjaśniają zachowania celowe.

Ludzi spostrzega się jako działających z wyprzedzeniem, a nie reagujących na to, co się już stało. Oznacza to, ze ludzie ustalają własne standardy i cele , a nie po prostu reagują na wymagania otoczenia. Dzięki zdolnościom ustalania własnych standardów oraz potencjałowi samowzmacniania , możliwy jest znaczny stopień samoregulacji ( zamiast być zależnymi od zewnętrznych czynników motywacyjnych oraz nagród , możemy ustalić własne cele i nagradzać się za ich osiąganie ).

2. Poczucie własnej skuteczności i wykonanie

Sądy na temat własnej skuteczności - oczekiwania osoby, dotyczące jej umiejętności wykonania określonych działań w danej sytuacji.

Cele pełnią funkcje motywujące poprzez oceny własnego działania oraz sądy na temat własnej skuteczności. Informacje zwrotne dotyczące wykonania oraz sądy na temat własnej skuteczności okazały się szczególnie istotne w kształtowaniu zainteresowań motywowanych wewnętrznie. Psychologowie potrafili zwiększyć zainteresowanie studentów uczeniem oraz podwyższyć u nich poziom wykonania zdania, pomagając im w rozłożeniu do na podcele, w monitorowaniu własnego wykonania oraz dostarczając im informacje zwrotne , zwiększające im poczucie własnej skuteczności.

Zainteresowania motywowane wewnętrznie kształtują się wówczas, gdy osoba posiada stanowiące wyzwanie standardy, umożliwiające pozytywną samoocenę w przypadku ich spełnienia , oraz poczucie własnej skuteczności , wynikające z możliwości ich spełnienia.

Trudne jest podtrzymywanie motywacji, kiedy osoba czuje, ze zewnętrzne lub wewnętrzne - wynikające z siebie - nagrody są niewystarczające , lub gdy jej poczucie własnej skuteczności jest tak niskie, ze osiągniecie pozytywnego rezultatu wydaje się niemożliwe. Poczucie własnej nieskuteczności może zmniejszyć do zera potencjał motywacyjny nawet dla najbardziej pożądanych wyników.

Wpływ przekonań o własnej skuteczności na wysiłek i działanie może być tak duży, ze wyrówna skądinąd duże różnice w zdolnościach.

Przekonania na temat własnej skuteczności wpływają również na to, jak ludzie radzą sobie z rozczarowaniem i stresem przy realizowaniu celów życiowych. Wyniki badań sugerują , że dobremu funkcjonowaniu człowieka sprzyja poczucie osobistej kontroli (np. poczucie własnej skuteczności jest kluczowym wyznacznikiem poziomu przystosowania po dokonaniu aborcji).

Przekonania na temat własnej skuteczności w wysokim stopniu wpływają na procesy motywacyjne. Ich wpływ można wyrazić w odniesieniu do:

• wyboru - przekonania na temat własnej skuteczności wpływają na to, jakie cele osoby wybierają ( np. jednostki z wysoką ocena własnej skuteczności wybierają cele trudniejsze - będące dla nich większym wyzwaniem - niż jednostki z niską oceną własnej skuteczności ).

• wysiłku, uporczywości, wykonania - jednostki z wysoką oceną własnej skuteczności cechują się większą uporczywością w działaniu , są gotowe do większego wysiłku oraz działają lepiej nić jednostki z niską oceną własnej skuteczności.

• emocji - jednostki z wysoką oceną własnej skuteczności podchodzą do zadań w lepszym nastroju ( z mniejszym lękiem i depresją ) niż osoby z niska oceną własnej skuteczności.

• radzenia sobie - Jednostki z wysoką oceną własnej skuteczności lepiej radzą sobie ze stresem i rozczarowaniem niż jednostki z niską oceną własnej skuteczności.

3. WZRASTANIE I ROZWÓJ

1. Uczenie się przez obserwację

W teorii uczenia się przez obserwację sugeruje się, że ludzkie mogą uczyć się , obserwując tylko zachowania innych. Osobę obserwowaną nazywa się modelem. Istnieją dane sugerujące, że jednostka może uczyć się działań , obserwując model , który je wykonuje . Na przykład dziecko może uczyć się języka , obserwując jak mówią rodzice i inni ludzie , w procesie zwanym modelowaniem. Zachowania , te często włącza się w kategorie naśladowania lub identyfikację.

2. Nabywanie a wykonanie

Nabywanie - uczenie się nowych zachowań, które zdaniem Bandury jest niezależne od nagrody .

Wykonanie - realizacja wyuczonych zachowań, które zdaniem Bandury jest zależna od nagród.

3. Warunkowanie zastępcze

Proces uczenia się reakcji emocjonalnych przez obserwację innych , znany jako

warunkowanie zastępcze, zademonstrowano zarówno u ludzi, jak i u zwierząt. Osoby badane, które widziały, że model ujawnia warunkową reakcję strachu , same zaczynały ujawniać nabytą zastępczo reakcję emocjonalną na uprzednio neutralne bodźce. W badaniach nad zwierzętami stwierdzono, że silny i trwały strach przed wężami pojawia się u młodszych małpek , które obserwowały lękowe zachowanie swoich rodziców w obecności prawdziwych lub sztucznych węży.

4. Nabywanie umiejętności odraczania gratyfikacji

Odraczanie gratyfikacji - odsunięcie przyjemności do czasu optymalnego lub właściwego. Dzieci, które obserwują osoby wyznaczające sobie wysokie standardy wykonania podlegającego samonagradzaniu , częściej , częściej nagradzają się tylko za wyjątkowe wykonanie niż dzieci obserwujące modele o niższych standardach lub nieobserwujące nikogo.

Dzieci będą przyjmować standardy modela , nawet jeśli oznacza to pozbawienie się dostępnych nagród , oraz będą stosować wyuczone standardy wobec innych dzieci. Można je skłonić do dłuższych okresów odraczania nagrody , jeśli stworzy się im możliwość obserwowania takich zachowań u modela.

Na wykonanie oglądanych zachowań wyraźnie wpływają zaobserwowane konsekwencje doświadczane przez modela. Na przykład, dzieci oglądające film, w którym dziecko nie zostało ukarane za zabawę zabawkami, którymi nie wolno mu było się bawić , częściej bawiły się zakazanymi zabawkami niż dzieci, które nie oglądały filmu lub widziały film w którym dziecko zostało ukarane

Kompetencje poznawcze - zdolności do myślenia w różny sposób, zwłaszcza odraczania gratyfikacji.

Kompetencje behawioralne - umiejętności zachowywania się w określony sposób, podkreślane w teorii społeczno - poznawczej w odniesieniu do wykonania , np. w przypadku odraczania gratyfikacji.

Michel stwierdził , że dziecko, które w wieku przedszkolnym odracza gratyfikacje , będąc nastolatkiem jest uważne, potrafi się koncentrować i właściwie wyrażać myśli , reaguje na argumentacje , jest kompetentne , zdolne, planuje swoje działanie z wyprzedzeniem i w dojrzały sposób radzi sobie ze stresem.

5. Ujęcie wzrostu i rozwoju

Bezpośrednie konsekwencje zewnętrzne - zdarzenia zewnętrzne występujące po zachowaniu i mające wpływ na dalsze działanie osoby , przeciwstawione zastępczym konsekwencjom stwarzanym przez samą osobę.

Zastępcze doświadczanie konsekwencji - zaobserwowane konsekwencje działań innych ludzi, które mają wpływ na dalsze działania obserwatora .

Konsekwencje stwarzane przez samą osobę - konsekwencje zachowania , które są tworzone przez samą osobę ( wewnętrznie ) i które odgrywają kluczową rolę w samoregulacji i samokontroli.

ZASTOSOWANIE I OCENA TEORII SPOŁECZNO - POZNAWCZEJ

1. ZASTOSOWANIE KLINICZNE

1. Psychopatologia

1. Dysfunkcjonalne oczekiwania i przekonania na temat siebie.

Dysfunkcjonalne oczekiwania: ludzie mogą błędnie oczekiwać, że po pewnych faktach wystąpią bolesne zdarzenia , lub błędnie kojarzyć ból z określonymi sytuacjami. Mogą również działać tak, że uniknąć pewnych sytuacji, lub tak , że właśnie tworzą te sytuacje, których próbują uniknąć. Przykładem jest osoba, która boi się, ze bliskość przynosi ból , a zatem zachowuje się wrogo wobec ludzi , co w konsekwencji powoduje odrzucenie przez innych i prawdopodobnie potwierdzenie oczekiwania , iż bliskość prowadzi do rozczarowania i odrzucenia.

Procesy poznawcze odgrywają rolę w psychopatologii również jako dysfunkcjonalne przekonania na temat siebie, szczególnie w postaci poczucia niskiej skuteczności lub poczucia własnej nieskuteczności.

2. Poczucie własnej skuteczności i lęk.

Zgodnie z teorią społeczno - poznawczą, ludzie z poczuciem niskiej własnej skuteczności w sytuacjach potencjalnych zagrożeń odczuwają wysokie pobudzenie związane z lękiem. Badania wskazują, że u osób, które nie wierzą, iż poradzą sobie z zagrażającymi zdarzeniami, występuje silniejszy stres. Mogą się u nich również rozwinąć wtórne dysfunkcjonalne procesy poznawcze, takie jak martwienie się tym , co może się zdarzyć. Osoba odczuwająca lęk może koncentrować się na katastrofie, która ją czeka, i na swoim braku umiejętności poradzenia sobie z nią, a nie na tym, co można zrobić , żeby tej sytuacji sprostać. Poczuciu niemożności poradzenia sobie z sytuacją może zacząć towarzyszyć poczucie niezdolności do poradzenia sobie z samym lękiem - reakcja w postaci strachu przed strachem, która może doprowadzić do paniki.

3. Poczucie własnej skuteczności i depresja.

Depresja jest reakcją na poczucie niezdolności do uzyskania pożądanych, nagradzających wyników. Częścią problemów osób cierpiących na depresję mogą być jednak bardzo surowe standardy. Osoby podatne na depresję stawiają przed sobą nadmiernie wysokie cele i standardy. Kiedy ich nie osiągają , obwiniają za to siebie oraz swój brak zdolności lub kompetencji. Nadmierny samokrytycyzm jest często główną cechą depresji.

Niska ocena własnej skuteczności może przyczynić się do gorszego wykonania, prowadzącego do jeszcze większej różnicy między standardami i wykonaniem oraz dodatkowego samoobwiniania się. Taki właśnie związek stwierdzono w badaniach nad depresją u dzieci w tych badaniach, poczucie społecznej i szkolnej nieskuteczności przyczyniało się do depresji bezpośrednio oraz pośrednio przez problemy w zachowaniu , które utrudniały późniejszy społeczny i społeczny sukces.

Zdaniem Bandury , różnica między wykonaniem i standardami prowadzi do zwiększenia motywacji , jeśli ludzie wierzą, że potrafią osiągnąć cel. Przekonanie , że cel jest poza zasięgiem możliwości osoby, ponieważ jest nierealistyczny , prowadzi do porzucenia celu i być może do apatii, ale nie do depresji, na przykład , osoba może powiedzieć ,, Te zadania są po prostu za trudne '',i poddać się. Być może odczuwa wtedy frustrację i złość, ale nie ulega depresji.

Depresja pojawia się wówczas, wtedy gdy osoba ma poczucie nieskuteczności w odniesieniu do celu , ale uważa, ze cel jest racjonalny. Czuje zatem , ze musi dalej dążyć do spełnienia standardu

4. Poczucie własnej skuteczności i zdrowie

Silne, pozytywne przekonania ma temat własnej skuteczności są korzystne dla zdrowia , natomiast negatywne przekonania na temat własnej skuteczności są dla zdrowia niekorzystne. Przekonania na temat własnej skuteczności wpływają zarówno na prawdopodobieństwo zachorowania na różne choroby, jak i na proces dochodzenia do zdrowia po chorobie. Bandura i jego współpracownicy stwierdzili, że wysoka ocena własnej skuteczności rzeczywiście poprawia funkcjonowanie układu immunologicznego.

2. Zmiana

Bandura sugeruje, że procedury terapeutyczne można stosować w warunkach klinicznych dopiero wówczas, gdy rozumie się ich mechanizm, a efekty ich działania zostały właściwie zbadane.

1. Modelowanie i kierowane panowanie nad sytuacją

Zdaniem Bandury , proces zmiany obejmuje nie tylko nabywanie nowych wzorców myślenia i zachowania, lecz także ich generalizację i podtrzymywanie. W społeczno - poznawczym ujęciu terapii konsekwentnie podkreśla się znaczenie zmiany w zakresie poczucia skuteczności. Największy nacisk kładzie się na nabywanie poznawczych behawioralnych kompetencji przez:

• Modelowanie - pożądane działania są demonstrowane przez różne osoby stanowiąca modele , które doświadczają pozytywnych konsekwencji swoich działań lub co najmniej nie doświadczają konsekwencji negatywnych. Ogólnie procedura polega na tym, że złożone wzorce zachowania , które mają zostać wyuczone, są dzielone na umiejętności składowe. Oprócz tego wyodrębnia się elementy składowe w postaci zdań o wzrastającym stopniu trudności po to, by zapewnić osobie optymalne postępy.

• Kierowanie panowaniem na sytuacją - towarzyszy się osobie przy wykonywaniu modelowanych zachowań. W teorii społeczno - poznawczej uważa się doświadczenia panowania nad sytuacją za podstawowy czynnik zmiany osobowości.

1. Znaczące badania z tego zakresu

W jednym z pierwszych badań rezultaty techniki modelowania porównywano z rezultatami systematycznej desensytyzacji oraz wynikami grupy kontrolnej, która nie podlegała żadnym oddziaływaniem. Uczestnikami eksperymentu były osoby, które odpowiedziały na ogłoszenie w gazecie , oferujące pomoc ludziom odczuwającym strach przed wężami. Dwukrotnie , przed i po uczestniczeniu w sesji eksperymentalnej, badano , jak długi kontakt z wężami mogą znieść. Każdego z nich przypisano do jednego z czterech warunków eksperymentalnych: ( 1 ) modelowania na żywo połączonego z uczestniczeniem - model demonstrował osobie pożądane zachowania, a następnie towarzyszył jej przy uczeniu się coraz trudniejszych reakcji, ( 2 ) modelowania symbolicznego - osoby oglądały film pokazujący dzieci i dorosłych w coraz bardziej zagrażającym kontakcie z dużym królewskim wężem ; uczestników uczono również relaksować się w czasie oglądania filmu, ( 3 ) systematycznej desensytyzacji , oraz ( 4 ) grupy kontrolnej bez żadnego oddziaływania. WYNIKI: osoby z grupy kontrolnej unikały węży tak samo, jak przed sesją , u osób po modelowaniu symbolicznym i systematycznej desensytyzacji nastąpił spadek reakcji związanych z fobią , natomiast największa poprawa nastąpiła w grupie modelowania na żywo połączonego z kierowanym uczestniczeniem ( metoda ta doprowadziła wyeliminowania strachu przed wężami u praktycznie wszystkich osób z pierwszej grupy.

W badaniach dzieci z przedszkola, która bały się psów, stwierdzono, że obserwacja innego dziecka bawiącego się z psem pomagała wyeliminować

strach oraz zachowania w postaci unikania psów.

W innych badaniach Bandura i Menlowe stwierdzili, że oglądanie filmów, na których modele bawili się z psami , pomagało zredukować zachowania unikowe.

W wielu badaniach, w których poddawano terapii osoby cierpiące na fobie, mierzono ich oczekiwania dotyczące własnej skuteczności oraz realne zachowania. Kiedy procedury terapeutyczne prowadziły do wzrostu poczucia własnej skuteczności, osoby były w coraz większym stopniu zdolne do przebywania w obecności obiektów poprzednio budzących lęk.

2. NAJNOWSZE ROZWINIĘCIA I ANALIZA PORÓWNAWCZA

1 .W teorii społeczno - poznawczej:

1. podkreśla się świadome procesy poznawcze oraz dane eksperymentalne , w przeciwieństwie do ujęć psychoanalitycznych, gdzie najważniejsze są procesy nieświadome i dane kliniczne

2. wskazuje się na przekonania dotyczące własnej skuteczności odnoszące się do określonych sytuacji , w przeciwieństwie do teorii Rogera, gdzie podkreślono ogólne przekonania na temat siebie

3. podkreśla się zmienność zachowania i jego zależność od sytuacji , w przeciwieństwie do teorii cechowych, w których koncentrowano się na ogólnych dyspozycjach.

Poznawczo - afektywna systemowa teoria osobowości ( CAPS ) - podjęta przez Mischela próba połączenia afektów i procesów poznawczych oraz dyspozycji i mechanizmów przetwarzania informacji w jednolitą teorię osobowości.

1. Teoria społeczno - poznawcza a psychoanaliza

Bandura krytykuje psychoanalizę , ponieważ opiera się ona na pojęciach, których nie można badać w sposób eksperymentalny. Bandura sugeruje w szczególności , że w badaniach laboratoryjnych ,, nie odkryto nieświadomego czynnika sprawczego o takim charakterze , jaki przypisuje teoria psychodynamiczna'', oraz że ,, wgląd w dynamikę nieświadomości nie ma wielki wpływ na zachowanie''. Zwolennicy ujęcia społeczno - poznawczego krytykują psychoanalizę za podkreślanie ogólnych dyspozycji osobowości ( typy charakteru ) oraz nacisk na względną stałość zachowania ukształtowanego we wczesnym okresie rozwoju. W teorii społeczno - poznawczej sugeruje się, że zachowanie jest specyficzne wobec sytuacji lub kontekstu i że rządzi nim to, co dzieje się aktualnie. Zamiast ogólnych stadiów rozwoju, podkreśla się rozwój w poszczególnych obszarach zamiast zgeneralizowanych procesów i mechanizmów obronnych - oczekiwania i oceny samego siebie odnoszące się do określonych obszarów, zamiast wczesnych doświadczeń traumatycznych, akcentuje się uczenie przez obserwację i warunkowanie zastępcze, a zamiast wglądu w procesy nieświadome, kładzie się nacisk na zmiany świadomym funkcjonowaniu poznawczym.

2. Teoria społeczno - poznawcza a fenomenologiczna

Teoretyków społeczno - poznawczych oraz Rogera i zwolenników ruchu potencjału ludzkiego łączy nacisk na ogromny potencjał człowieka oraz pojecie Ja. Zgodnie z teorią społeczno - poznawczą , u ludzi występują procesy określania oraz oceny siebie , ale nie posiadają oni ani Ja, ani zgeneralizowanego obrazu siebie. ,, Ogólny obraz siebie nie uzasadnia złożoności percepcji własnej skuteczności, które różnią się w zależności od rodzaju aktywności, jej poziomu oraz okoliczności''. Rogers interesował się klimatem terapeutycznym jako podstawowym czynnikiem zmiany, natomiast zwolennicy ujęcia społeczno - poznawczego podkreślali znaczenie bezpośredniego doświadczenia w zmianie przekonań na temat własnej skuteczności. Zarówno w teorii Rogera, jak i teorii społeczno - poznawczej podkreśla się emocje i procesy poznawcze , jednak Rogers kładzie nacisk przede wszystkim na uczucia ( akceptację , empatyczne zrozumienie i wewnętrzną zgodność ), a Bandura na procesy poznawcze.

3. Teoria społeczno - poznawcza a teoria konstruktów poznawczych

Kelly kształtował swoje poglądy niezależnie od tradycyjnej psychologii, natomiast teoria społeczno - poznawcza była oparta na teorii uczeniowej i wciąż jest związana z rozwinięciami tradycyjnej psychologii. Zwolennicy teorii konstruktów osobistych ograniczają się do badania konstruktów i stosowania Rep testu jako narzędzia badawczego , natomiast teoria społeczno - poznawcza i jej stosunek do badań jest znacznie szerszy.

4. Teoria społeczno - poznawcza a teoria cechowa

Zwolennicy ujęcia społeczno - poznawczego krytykują zwolenników ujęć cechowych za to, że kładą oni nacisk na ogólne dyspozycje, w przeciwieństwie do procesów odpowiedzialnych za nabywanie, utrzymywanie i zmianę zachowania. Zwolennicy ujęć cechowych sugerują, że zachowanie stanowi przede wszystkim produkt dyspozycji i jest względnie stałe w różnych sytuacjach oraz w różnym czasie, natomiast zwolennicy ujęcia społeczno - poznawczego podkreślają rolę poznawczych kompetencji człowieka w różnicowaniu sytuacji , które wyrażają się zarówno w percepcji własnej skuteczności , jak i oczekiwaniach określonego rezultatu. Zwolennicy ujęcia społeczno - poznawczego podkreślają , co osoba potrafi zrobić , zwłaszcza w określonych sytuacjach , natomiast zwolennicy ujęć cechowych kładą nacisk na to, co osoba ma, w postaci niezależnych od kontekstu cech. Zwolennicy ujęcia społeczno - poznawczego podkreślają wyuczone poznawcze oczekiwania i kompetencje, natomiast zwolennicy ujęć cechowych kładą nacisk na ogólne dyspozycje, które przeważnie są uwarunkowane genetycznie. Zwolennicy ujęcia społeczno - poznawczego podkreślają adaptację do zmieniających się warunków , natomiast zwolennicy ujęć echowych kładą nacisk na stałe struktury czynników.

5. Teoria społeczno - poznawcza a teoria uczeniowa

Teoria społeczno - poznawcza jest zakorzeniona w teorii uczeniowej. Z teoriami Hulla i Skinnera łączy ją nacisk na badania oraz podkreślenie znaczenia wyuczonych zachowań w odniesieniu do określonych sytuacji lub kontekstów i nagrody jako czynnika wpływającego na zachowanie. W obu teoriach odrzuca się terapię jako uczenie nowych wzorców myślenia oraz działania, a nie rozwiązywanie leżącego u ich podłoża problemu. Kładąc nacisk na procesy poznawcze zwolennicy ujęcia społeczno - poznawczego twierdzą jednak, że na zachowanie wpływają nie tylko zewnętrzne konsekwencje, lecz także wewnętrzne oczekiwania i procesy samoregulacji.

3. OCENA KRYTYCZNA

Zestawienie mocnych i słabych stron teorii społeczno - poznawczej:

Mocne strony	Słabe strony
odwoływanie się do imponującej ilości badań	brak usystematyzowania i ujednolicenia teorii
uwzględnianie istotnych zjawisk	potencjalne problemy związane z korzystaniem z werbalnego samopisu
nieustanny rozwój i uzupełnianie teorii	konieczność dalszych poszukiwań i rozwinięć w pewnych obszarach ( np. motywacji, afektu, systemowych charakterystyk organizacji osobowości).
zwracanie uwagi na istotne problemy teoretyczne	dostarczanie danych w zakresie terapii , które są zachęcające , ale nie jednoznaczne.

2

---