Zasady rozrachunków międzybankowych

Istota i typologia systemów rozrachunków międzybankowych

Jedną z istotnych funkcji, jakie pełni system bankowy, jest kształtowanie zasad, or­ganizacja i kontrola ogromnej ilości rozliczeń pieniężnych. W rozliczeniach tych uczestniczą praktycznie wszystkie przedsiębiorstwa, osoby indywidualne i instytucje fi­nansowe - zwłaszcza sektor bankowy wraz z bankiem centralnym. Jakość tych rozli­czeń w znaczącym stopniu wpływa na efektywność funkcjonowania całej gospodarki, dla której rozwój systemów rozliczeniowych jest jednym z gwarantów wzrostu konku­rencyjności.

Charakteryzując rozliczenia międzybankowe, warto wyjaśnić podstawowe katego­rie, określające istotę poruszanej problematyki. Pojęciami tymi są:

• płatność;

• system płatniczy;

• system rozliczeń międzybankowych.

Płatność można zdefiniować jako transfer środków pieniężnych między rachunkami w poszczególnych bankach. Operację inicjuje płatnik bądź odbiorca poprzez wykorzy­stanie określonego instrumentu płatniczego (obciążeniowego lub uznaniowego). Rozli­czenie realizowane jest następnie pomiędzy bankami w drodze dwustronnej wymiany, poprzez rachunki banków w banku centralnym. Można również wykorzystywać inną in­stytucję rozliczeniową.

System płatniczy jest to zespół instrumentów, procedur bankowych i systemów ope­racji międzybankowych, służących przesyłaniu środków pieniężnych.

Pojęcie systemu rozliczeń międzybankowych można zdefiniować jako umowę za­wartą pomiędzy bankami, dotyczącą transferu funduszy w imieniu klientów lub we wła­snym imieniu danego banku. Wskazuje się przy tym, że w tym wypadku mają miejsce typy działań: rozliczenie (ang. clearing) oraz rozrachunek (ang. settlement). W przy-

188

Rozdział 7 • Zasady rozrachunków międzybankowych

padku rozliczenia następuje przekazanie informacji pomiędzy bankami (zleceniodawcą i beneficjantem), zaś rozrachunek dotyczy przekazania środków pieniężnych w ramach poszczególnych banków. W praktyce jednak pojęcia te stosowane są zamiennie i nie mają istotnego wpływu na przebieg operacji.

Międzybankowe systemy rozrachunkowe mają dosyć zróżnicowany charakter. Wśród najczęściej spotykanych typów rozrachunków warto wymienić następujące:

1) rozrachunki w trybie netto i brutto;

2) rozrachunki w czasie oznaczonym (odroczonym) i rzeczywistym (ciągłym);

3) system transferu funduszy wielkokwotowych i funduszy detalicznych.

Rozrachunek w trybie netto polega na tym, że uczestnicy rozrachunku (banki) okresowo kompensują wzajemne należności i zobowiązania przed dokonaniem ich osta­tecznego rozrachunku.

Kompensata natomiast jest to zmniejszenie bądź likwidacja należności lub zobo­wiązań w sytuacji, gdy uczestnik rozrachunku jest jednocześnie wierzycielem i dłużni­kiem. W przypadku kompensaty dwustronnej operacja dotyczy należności i zobowią­zań dwustronnych między każdą parą banków uczestników, zaś w kompensacie wielo­stronnej należność i zobowiązania każdego banku kompensuje się wobec wszystkich pozostałych uczestników rozrachunku.

Kompensata redukuje zatem liczbę pozycji, które podlegają ostatecznemu rozra­chunkowi na rachunku banku uczestnika w banku centralnym.

W rozrachunku w trybie brutto nie następuje wzajemna kompensata zobowiązań i należności; rozlicza się tu pojedyncze transakcje pomiędzy uczestnikami. Każde zle­cenie zostaje przekazane z banku płatnika do banku centralnego, gdzie dokonuje się od­rębne rozliczenie każdej transakcji poprzez obciążenie rachunku banku płatnika i uzna­nie rachunku banku odbiorcy. Realizacja zlecenia jest zatem możliwa tylko wtedy, gdy dłużnik posiada na rachunku odpowiednie środki, wówczas bowiem uznany może być rachunek odbiorcy.

Zasady rozliczeń w trybie brutto i netto obrazują rysunki nr l i 2.

Istota i typologia systemów rozrachunków międzybankowych

189

Każda płatność realizowana jest w tym wypadku w pełnej wartości. Przeprowadzo­no tu dziesięć transakcji (dziesięć transferów środków pieniężnych) na łączną kwotę 430 jednostek.

Rozliczając te same transakcje w trybie netto w ramach kompensaty dwustronnej, ogranicza się tu faktyczny przepływ środków do sześciu transakcji. Łączna wartość fun­duszy wyniosła 230 jednostek.

Transakcje w systemach z rozrachunkiem w określonym czasie polegają na tym, że ostateczny rozrachunek przeprowadzany jest w określonych momentach dnia rozli­czeniowego. Jeśli na przykład rozrachunek dokonywany jest jeden raz, na zakończenie dania, ma wówczas miejsce tzw. rozrachunek na zakończenie dnia.

W rozrachunkach w czasie rzeczywistym (w trybie ciągłym) rozrachunek doko­nywany jest w sposób nieprzerwany w ciągu całego dnia rozliczeniowego. Przykładem jest system RTGS (ang. Real Time Gross Settlement Systems), czyli system brutto z roz­rachunkiem w czasie rzeczywistym. Rozliczenie transakcji następuje w tym przypadku raz, po wpłynięciu zlecenia płatniczego do systemu, zaś rozliczeniu podlegają pojedyn­cze transakcje.

Cechą rozróżniającą systemy płatności wielkokwotowych i detalicznych jest wartość transakcji oraz ich pilność i nieodwołalność. Z reguły, w płatnościach wielkokwotowych uczestniczą same banki, zdarzają się jednak także transakcje wielkokwotowe klientów.

Do grupy transakcji wielkokwotowych zalicza się:

• płatności, w których uczestniczy bank centralny;

• rozliczenia transakcji dewizowych w formie płatności w walucie krajowej;

• płatności dokonywane przez korporacje (o dużej wartości lub pilne);

• płatności związane z rozrachunkiem sald;

• rozliczenia dotyczące instrumentów rynku finansowego, w ramach których prak­tykuje się częste używanie w ciągu dnia tych samych środków.

190

Rozdział 7 • Zasady rozrachunków międzybankowych

W ramach rozrachunków międzybankowych banki dokonują wymiany zleceń płat­niczych, rejestrują wzajemne wierzytelności z nich wynikające i składają zlecenia w NBP. Dwie pierwsze z tych czynności mogą być przeprowadzane za pośrednictwem Krajowej Izby Rozliczeniowej SA (KIR SA), banków prowadzących rachunki dla in­nych banków krajowych i w drodze bezpośredniej wymiany zleceń między bankami.

Większość transakcji międzybankowych jest rozliczana za pośrednictwem KIR. Ob­sługuje on dwa detaliczne systemy rozliczeń netto:

SYBIR - oparty na dokumentach papierowych i ELIXIR, czyli system elektroniczny.

Rozrachunek końcowy przeprowadzony jest w NBP w Systemie Obsługi Rachun­ków Banków - SORBNET. Realizowane są tu również na bazie brutto i w czasie rze­czywistym zlecenia płatnicze banków.

7.2. Rola banku centralnego w rozrachunkach międzybankowych

W ramach zadań sprawowanych przez NBP w zakresie systemów płatności należy organizowanie rozliczeń pieniężnych. Zgodnie z obowiązującymi przepisami bank cen­tralny prowadzi rachunki bankowe następujących instytucji:

• banków;

• budżetu państwa;

• Bankowego Funduszu Gwarancyjnego;

• innych podmiotów, które uzyskały na to zgodę prezesa NBP.

Najważniejszą funkcją NBP związaną z oferowaniem usług płatniczych jest obsługa rachunków bieżących banków (większość ich prowadzonych jest w systemie SORB­NET w celu realizacji wysokokwotowych transakcji międzybankowych), w szczególno­ści zaś przeprowadzenie rozrachunku międzybankowego. NBP jest właścicielem i ope­ratorem systemu RTGS (SORBNET), który rozlicza na bazie brutto zlecenia uznaniowe przesyłane przez banki do NBP głównie w formie elektronicznej.

System SORBNET jest powiązany systemem SKARBNET i SEBOP, co pozwala na rozliczanie pojedynczych transakcji związanych z ewidencjonowaniem w nich papie­rów wartościowych - bonów skarbowych i bonów pieniężnych.

Zasady prowadzenia przez NBP rachunków bieżących dla poszczególnych podmio­tów określa umowa rachunku, w której reguluje się m.in. rodzaje przeprowadzanych operacji, formę i tryb składania zleceń płatniczych w centrali NBP, warunki realizacji zleceń płatniczych, zasady informowania banku o saldzie i obrotach na jego rachunku bieżącym.

Rachunki banków prowadzi w Centrali NBP Departament Systemu Płatniczego, słu­żą one natomiast głównie do następujących celów:

System SORBNET

191

1) gromadzenia środków pieniężnych banków, w tym środków rezerwy obowiązkowej;

2) dokonywania rozrachunku międzybankowego z innymi bankami;

3) dokonywania rozrachunku międzybankowego z NBP;

4) przemieszczania środków pieniężnych banku pomiędzy tym rachunkiem a prowa­dzonymi przez NBP innymi rachunkami banku;

5) przeprowadzania rozliczeń pieniężnych między bankiem lub jego klientami bądź klientami banku, dla którego bank jest bankiem korespondentem a klientami NBP innymi niż banki.

Operacje prowadzone przez banki za pośrednictwem rachunku bieżącego mają bar­dzo zróżnicowany charakter. Należą do nich:

1) operacje na rynku międzybankowym (pieniężnym, walutowym i papierów war­tościowych), w tym na rynku wtórnym bonów skarbowych oraz bonów pienięż­nych NBP;

2) zlecenia klientów - międzybankowe i z udziałem Krajowego Depozytu Papie­rów Wartościowych;

3) wymiana zleceń za pośrednictwem KIR SA (poranna, popołudniowa i wieczor­na sesja rozrachunkowa);

4) zakup lub wykup papierów wartościowych (bonów pieniężnych NBP) od Naro­dowego Banku Polskiego;

5) zakup lub sprzedaż w NBP znaków pieniężnych;

6) transakcje i operacje rozliczane przez Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych;

7) zakup lub wykup papierów wartościowych Skarbu Państwa;

8) wykorzystanie lub spłata kredytów udzielonych bankom przez NBP;

9) zakup lub sprzedaż w NBP walut obcych;

10) operacje na rachunkach rezerw obowiązkowych.

W zakresie płatności detalicznych NBP jest również bezpośrednim uczestnikiem wy­miany zleceń płatniczych za pośrednictwem Krajowej Izby Rozliczeniowej SA. Kieruje on do Izby i otrzymuje z niej płatności dotyczące należności i zobowiązań jednostek bu­dżetowych, którym prowadzi rachunki. Kwoty netto należności i zobowiązań banków, wynikające z wymiany za pośrednictwem KIR SA są przedmiotem rozrachunku w sys­temie SORBNET na sesjach rozliczeniowych w uzgodnionych z NBP godzinach.

7.3. System SORBNET

7.3.1. Zasady funkcjonowania systemu

System SORBNET został uruchomiony w kwietniu 1996 r. i zastąpił działający od 1993 r. system SORB. Użytkownikiem systemu jest Departament Systemu Płatniczego w NBP. System ten realizuje funkcje związane z obsługą rachunków banków, w tym przeprowadza rozliczenia międzybankowe oraz rachunki bieżące banku. Realizuje tak-

192

Rozdział 7 • Zasady rozrachunków międzybankowych

że wszelkie inne zlecenia banków i innych uczestników systemu na rachunkach prowa­dzonych w NBP. W systemie tym uwzględniono również funkcje księgowe, sprawoz­dawcze i inne, związane z administrowaniem systemu. Uczestnikami systemu SORBNET są:

1) Krajowa Izba Rozliczeniowa SA;

2) Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych;

3) banki (z wyjątkiem banków spółdzielczych);

4) jednostki NBP (oddziały okręgowe i zamiejscowe oraz niektóre departamenty Centrali NBP).

Warunkiem przyjęcia banków do uczestnictwa w systemie SORBNET są określone kryteria finansowe i techniczne oraz pozytywna opinia Nadzoru Bankowego i zgoda Prezesa NBP.

Schemat działania systemu SORBNET przedstawia rysunek nr 3.

Rysunek 3

Podstawowe systemy płatności i rozrachunków w Polsce

Źródło: Departament Systemu Płatniczego w NBP.

Jak już wspomniano, system SORBNET obsługuje zlecenia płatnicze banków doty­czące operacji z zakresu międzybankowego rynku pieniężnego, walutowego i papierów wartościowych oraz operacji z NBP. Wśród podstawowych rodzajów zleceń obsługiwa­nych w tym systemie warto wyróżnić

1) skompensowane zlecenia KIR SA wynikające z wymiany zleceń płatniczych do­konywanej między bankami za pośrednictwem KIR SA;

System SORBNET

193

2) indywidualne zlecenia płatnicze banków dotyczące operacji na rynku międzyban-kowym oraz operacji z NBP;

3) zlecenia własne NBP dotyczące m.in. zakupu od banków znaków pieniężnych, za­kupu przez banki bonów skarbowych i bonów pieniężnych NBP.

Do systemu SORBNET mogą być składane jedynie zlecenia własne banków, nie wy­klucza się jednakże możliwości włączania zleceń klientów banków.

Zlecenia na rachunkach bieżących mogą być realizowane tylko do wysokości środ­ków zgromadzonych na rachunku. Jeżeli wystąpi brak środków na pokrycie obciążenia jednej z wielu pozycji, zlecenie w całości zwracane jest do KIR ze wskazaniem banku, który nie miał wystarczających środków do przeprowadzenia rozrachunku.

Realizacja zlecenia polega na równoczesnym obciążeniu rachunku zleceniodawcy i uznania rachunku zleceniobiorcy. Następnie do zleceniodawcy przekazywany jest ko­munikat potwierdzający wykonanie jego zlecenia, zaś do odbiorcy komunikat informu­jący o uznaniu jego rachunku.

Banki korzystające z poczty elektronicznej mają na bieżąco dostęp do informacji o wysokości salda na swoim rachunku, tą drogą odbierane są również wyciągi.

System SORBNET jest systemem rozrachunku brutto, a zatem za jego pośrednic­twem NBP dokonuje rozrachunku każdego pojedynczego zlecenia, obciążając rachunek banku zleceniodawcy i uznając rachunek banku odbiorcy zlecenia.

Pomimo że czas realizacji zlecenia i przekazywania informacji o jego zrealizowaniu może być różny w zależności od stosowanej formy składania zleceń przez dany bank, w każdym przypadku obowiązują te same zasady rozrachunku, tj. zasada rozrachunku brutto i zasada rozrachunku w czasie rzeczywistym.

Zlecenia banków przesyłane są do systemu SORBNET z reguły drogą elektronicz­ną, zaś w razie awarii istnieje możliwość przesłania ich na dyskietce lub na nośniku pa­pierowym. Wykorzystując pocztę elektroniczną, informacje przesyłane są za pośrednic­twem sieci TELBANK.

Ważnym celem NBP jest przystosowanie systemu SORBNET do wymogów związa­nych z funkcjonowaniem w ramach tzw. systemu TARGET.

7.3.2. Procesy dostosowawcze do wymogów europejskich - system TARGET

System TARGET (ang. Transeuropean Automated Real-Time Gross Settlement Express Transfer System) został uruchomiony 4 stycznia 1999 r. przez Europejski Sys­tem Banków Centralnych. Jest to system opracowany w celu ułatwienia wdrożenia po­lityki pieniężnej oraz zapewnienia solidnego i efektywnego mechanizmu rozrachunku płatności transgranicznych denominowanych z walut poszczególnych krajów do wspól­nej waluty euro.

System TARGET łączy ze sobą krajowe systemy rozliczeniowe brutto za pośred­nictwem infrastruktury używającej wspólnych procedur w czasie rzeczywistym. Do systemu tego należą kraje członkowskie Unii Europejskiej, korzystające z krajowych

194

Rozdział 7 • Zasady rozrachunków międzybankowych

systemów RTGS oraz systemu płatniczego ECB (European Central Bank). RTGS umożliwia ostateczny tzw. nieodwołalny rozrachunek dla każdej pojedynczej płatno­ści w trybie obsługi ciągłej, czyli na bieżąco w ramach ustalonych godzin funkcjono­wania.

TARGET jest dostępny dla wszystkich banków uczestniczących w którymkolwiek z lokalnych RTGS, służy zatem do transferu kwot w euro między tymi bankami.

Korzyści wynikające z korzystania w ramach rozliczeń systemu TARGET z krajo­wych systemów RTGS są następujące:

1) zmniejszenie ryzyka rozrachunku, tzn. od momentu uzyskania przez bank po­twierdzenia o wpłynięciu na jego rachunek środków fakt ten nie może zostać zakwestio­nowany;

2) zmniejszenie ryzyka systemowego, co oznacza, że w przypadku jeśli bank ma nie­dobór środków płynnych, system automatycznie wstrzymuje obsługę zleceń obciążają­cych ten bank.

TARGET jest oparty na technice RTGS (jednak sam nie jest RTGS) i działa w opar­ciu o zdecentralizowany mechanizm łączący systemy lokalne istniejące w poszczegól­nych krajach europejskich.

Głównym celem systemu TARGET jest obsługa płatności między bankami central­nymi w związku z prowadzeniem wspólnej polityki pieniężnej. System ten ma być jed­nak udostępniony wszystkim bankom uczestniczącym w którymkolwiek z lokalnych RTGS, będzie mógł zatem służyć do transferu kwot w euro pomiędzy bankami.

Przepływy pieniężne transgraniczne za pośrednictwem TARGET są inicjowane w momencie, gdy wysyłająca instytucja finansowa prześle komunikat o płatności do lo­kalnego krajowego banku centralnego za pośrednictwem krajowego systemu RTGS. Kwota płatności będzie nieodwołalnie i niezwłocznie potrącona z rachunku wysyłającej instytucji finansowej w krajowym banku centralnym. Wysyłający krajowy bank prześle następnie komunikat o płatności za pośrednictwem sieci do otrzymującego krajowego banku centralnego zaś otrzymujący krajowy bank centralny uzna rachunek otrzymują­cej instytucji finansowej.

Wraz z wprowadzeniem systemu TARGET istnieje możliwość usprawnienia w funk­cjonowaniu lokalnych RTGS w zakresie:

• ujednolicenia dni pracy, godzin otwarcia i godzin zamknięcia;

• standaryzacji komunikatów i raportów;

• możliwości zdalnego dostępu dla banków znajdujących się w innych krajach Eu­ropy i nie posiadających oddziałów w danym kraju;

• harmonizacji struktury opłat i prowizji.

Największą zaletą systemu TARGET jest fakt, że zapewnia on natychmiastowe do­konanie rozrachunku w pieniądzu banku centralnego, czyli stwarza możliwość rozpo­rządzania środkami w euro otrzymanymi przez dany bank ze wszystkich pozostałych banków Wspólnoty Europejskiej.

System TARGET jest największym systemem płatności RTGS w Europie Zachod­niej.

Rola Krajowej Izby Rozliczeniowej SA w rozliczeniach międzybankowych

195

7.4. Rola Krajowej Izby Rozliczeniowej SA w rozliczeniach międzybankowych

7.4.1. Zasady funkcjonowania KIR SA

Krajowa Izba Rozliczeniowa SA (KIR) została utworzona w listopadzie 1991 r., roz­poczęła zaś swoją działalność w 1993 r. Powstała jako spółka akcyjna największych pol­skich banków, w tym Narodowego Banku Polskiego oraz Związku Banków Polskich. W ramach KIR działa Centrala w Warszawie oraz 17 Bankowych Regionalnych Izb Rozliczeniowych (BRIR), które znajdują się w największych polskich miastach.

Podstawowym celem utworzenia KIR SA było zorganizowanie sprawnej wymiany dokumentów rozliczeniowych między bankami - uczestnikami KIR SA - oraz rejestra­cji ich wzajemnych należności i zobowiązań wynikających z tej wymiany.

W szczególności, do podstawowych zadań i obowiązków KIR SA należy:

• nadzór nad funkcjonowaniem BRIR-ów;

• rejestracja wierzytelności uczestników Izby oraz potrącanie wzajemnych zobowią­zań i należności uczestników wynikających z wymiany dokumentów rozliczeniowych;

• informowanie central banków o stanie ich zobowiązań i należności;

• składanie w NBP zleceń dokonania rozrachunku międzybankowego;

• prowadzenie punktów przyjęć i odbioru przesyłek oraz magnetycznych nośników informacji;

• organizowanie transportu i terminowe przekazywanie dokumentów między jed­nostkami BRIR;

• prowadzenie komórek międzyregionalnej poczty bankowej;

• prowadzenie sprawozdawczości i fakturowanie usług.

Uczestnikiem wymiany zleceń płatniczych za pośrednictwem KIR SA może być każdy bank posiadający licencję na prowadzenie działalności bankowej w Polsce, po uzyskaniu akceptacji Rady Nadzorczej KIR SA, podpisaniu umowy rachunku bankowe­go z NBP oraz spełnieniu wymogów technicznych, określonych przez KIR SA.

System Krajowej Izby Rozliczeniowej SA działa na zasadzie rozrachunku netto, tzn. księgowaniu na rachunkach bieżących banków podlegają salda netto, które powsta­ją na skutek skompensowania wzajemnych należności i zobowiązań.

Oddziały banków uczestników KIR SA współpracują z BRIR-ami. Przejmują one przesyłki i magnetyczne nośniki informacji, prowadzą komórki międzyregionalnej poczty bankowej, nadzorują ich działalność. BRIR po otrzymaniu przesyłek z dokumen­tami rozliczeniowymi i dyskietek sporządza wstępne zestawienia rozrachunkowe i transmituje je do centrali, która sporządza zestawienie zbiorcze. Następnie sprawdza prawidłowość i kompletność materiału rozliczeniowego i rozsyła do odpowiednich od­działów banków.

Obecnie w rozliczeniach międzybankowych, przeprowadzanych za pośrednictwem KIR wykorzystuje się dwa systemy:

196

Rozdział 7 • Zasady rozrachunków międzybankowych

• SYBIR (System Bankowych Izb Rozliczeniowych), zwany też izbą tradycyjną lub izbą papierową;

• ELIXIR, czyli Elektroniczną Izbę Rozliczeniową.

Większość transakcji realizowanych jest dzisiaj drogą elektroniczną, natomiast sam KIR ma rozbudowaną i skomplikowaną infrastrukturę techniczną. Bezpieczeństwo Izby i jej systemów zostało zwiększone, dzięki wprowadzeniu nowego systemu certyfikacji kluczy SZAFIR.

7.4.2. Papierowa izba SYBIR

System SYBIR został opracowany dla zapewnienia sprawnej obsługi rozliczeń mię­dzybankowych dokonywanych tradycyjnie z udziałem dokumentów papierowych. Jest to system informatyczny, który łączy czynności manualne, wykonywane przy wymianie papierowych dokumentów rozliczeniowych pomiędzy bankami, z komputerową techni­ką przetwarzania danych. Dokumenty płatnicze są zatem przesyłane papierowo. Wszystko jest wkładane do worka i plombowane, dołączana jest również dyskietka z da­nymi zbiorczymi. Następnie worek jest transportowany przez kuriera do BRIR-u.

Tam paczki są segregowane na poszczególne oddziały docelowe. Jeśli oddział ban­ku, do którego ma być przesłana dana paczka, znajduje się w obszarze danego BRIR-u, następnego dnia paczka zostaje dostarczona do oddziału banku docelowego. W prze­ciwnym wypadku najpierw paczka jest przewożona do odpowiedniego BRIR-u, a ten następnie dostarczają do oddziału banku docelowego.

W ramach systemu SYBIR działa również poczta bankowa, za pomocą której dwa dowolne oddziały banku mogą między sobą przesyłać dowolne dokumenty papierowe.

Wymiana dokumentów między oddziałem banku, a KIR-em odbywa się jeden raz w ciągu dnia:

• od godz. II'⁵ rozpoczyna się rozwożenie worków z dokumentami z BRIR-ów do oddziałów banków;

• między godziną 15°° a 17³⁰ kurierzy zabierają z każdego oddziału banku worek z dokumentami.

Czas przesyłania dokumentu między dwoma oddziałami może zamknąć się w ciągu jednego dnia, jeśli oddziały banków znajdują się w obrębie tego samego BRIR-u (np. przelew zostaje złożony przez klienta rano, po południu następnego dnia może zostać zaksięgowany w oddziale docelowym). Może jednak mieć miejsce opóźnienie w księ­gowaniu przez bank docelowy. Zatem przy niesprzyjających okolicznościach czas, jaki upłynie od zlecenia przelewu przez klienta do chwili pojawienia się środków na koncie odbiorcy, może wynieść nawet kilka dni.

W wymianie dokumentów w systemie SYBIR biorą udział przesyłki rozliczeniowe i kurierskie. Przesyłką rozliczeniową jest zbiór dokumentów rozliczeniowych prezento­wanych przez oddział banku na rzecz oddziału innego banku z dołączonym zestawie­niem kwot przesyłanych dokumentów rozliczeniowych. W skład przesyłki rozliczenio­wej mogą wchodzić następujące dokumenty rozliczeniowe:

Rola Krajowej Izby Rozliczeniowej SA w rozliczeniach międzybankowych

197

1) uznaniowe, np. polecenie przelewu, noty memoriałowe, dowody wpłaty, zbiorcze zestawienia uznaniowe itp.; w tym przypadku ma miejsce zgodność kierunku transferu środków pieniężnych z kierunkiem przepływu tych dokumentów;

2) obciążeniowe, czyli zlecenia płatnicze prezentowane do rozliczenia przez benefi-cjenta, np. czeki, polecenia zapłaty, noty memoriałowe, asygnaty kasowe, zbiorcze ze­stawienia obciążeniowe i inne; w tym przypadku transfer środków następuje w kierun­ku odwrotnym niż przepływ dokumentów prezentowanych do rozliczenia

Przesyłka kurierska nie podlega czynnościom Izby w zakresie rozrachunków mię­dzybankowych. Mogą być to np. zestawienia przesyłanych dokumentów rozliczenio­wych, wyciągi z rachunków bankowych dla banków uczestników KIR SA, magnetycz­ne nośniki informacji.

Obecnie dąży się do stopniowego wyeliminowania systemu papierowego, zastępu­jąc go technologiami elektronicznymi. Przykładem nowoczesnych form rozliczeń jest ELIXIR, powszechnie stosowany już przez banki w Polsce.

7.4.3. Izba elektroniczna ELIXIR

ELIXIR jest systemem wymiany elektronicznych zleceń płatniczych między bankami i rejestracji wzajemnych wierzytelności. Rozpoczął działalność operacyjną 18 kwietnia 1994 roku, z udziałem 35 oddziałów z 9 banków. Obecnie w rozrachunku tym uczestniczą wszystkie banki.

Cechą charakterystyczną tego systemu jest rezygnacja lub radykalne ograniczenie stosowania papieru w przekazywaniu bankowi zleceń płatniczych oraz w odbiorze z banku informacji o realizacji operacji bankowych. Komunikacja między bankami a KIR może się zatem odbywać przy użyciu łączy telekomunikacyjnych. Zbiory z da­nymi mogą być również przekazywane na nośnikach magnetycznych (dyskietkach), w przypadku gdy możliwość transmisji jest ograniczona. Dyskietki dostarczane są wówczas do BRIR transportem własnym banku bądź też przy wykorzystaniu poczty re­gionalnej KIR.

Różnice między systemem £LIXIR i systemem SYBIR są następujące:

1) banki dostarczają do systemu ELIXIR pojedyncze transakcje, a nie przesyłki roz­liczeniowe, jak w systemie SYBIR;

2) transfer elektroniczny eliminuje czasochłonny transport dokumentów, dzięki cze­mu cykl rozliczeniowy jest sprawniejszy;

3) możliwość wielokrotnego w danym dniu rozliczeniowym prezentowania przez dany oddział do innego oddziału jednostkowych dokumentów rozliczeniowych;

4) w systemie ELIXIR funkcjonują trzy cykle rozliczeniowe w ciągu dnia (w SYBI­RZE tylko jeden);

5) w ELIXIRZE transakcja jest zabezpieczona i uwiarygodniona podpisem cyfrowym;

6) cykl rozliczeniowy jest krótki (6-godzinny);

7) rozrachunek wyników z systemu ELIXIR odbywa się na trzech sesjach rozlicze­niowych, dla SYBIRU na dwóch sesjach;

198

Rozdział 7 • Zasady rozrachunków międzybankowych

8) dzięki wykorzystaniu systemu ELIXIR banki mają możliwość bieżącego podglą­du swojej pozycji w systemie, co zmniejsza ryzyko braku wystarczających środków na ich rachunkach w momencie dokonywania rozrachunku międzybankowego;

9) do systemu ELIXIR przesyłane są transakcje o największej wartości.

ELDCIR jest systemem funkcjonującym w ramach rozrachunku netto, w którym osta­teczny przepływ środków między bankami dla danego dnia czy przebiegu rozliczeniowe­go w celu spłaty zobowiązań banku lub realizacji należności wynikających z wymienia­nych zleceń dokonywany jest według salda obrotów każdego z banków z tego dnia.

Bezpośrednimi uczestnikami wymiany zleceń w systemie ELIXIR są wskazane przez banki oddziały lub inne jednostki organizacyjne, które zostały włączone do wy­miany i wyposażone w odpowiednią technologię. Istnieje przy tym możliwość, aby je­den oddział będący bezpośrednim uczestnikiem rozliczeń mógł obsługiwać wymianę zleceń dla innych oddziałów tego samego banku, a także dla innych banków, w tym również niebędących uczestnikami Izby. Takie oddziały i banki, obsługiwane przez bez­pośrednich uczestników, określane są jako uczestnicy pośredni. Uczestnik pośredni ko­rzysta jedynie z pośrednictwa jednego uczestnika bezpośredniego.

Izba ELIXIR przesyła dokumenty trzy razy dziennie w ramach tzw. sesji (lub prze­biegów). Poszczególne sesje przebiegają w odpowiednich porach dnia: porannej, połu­dniowej i popołudniowej. Do czasu rozpoczęcia danej sesji bank może przesyłać do sys­temu ELIXIR wszelkie operacje płatnicze. O określonej godzinie KIR zamyka dostęp do systemu ELIXIR i rozpoczyna się przetwarzanie zleceń i rozliczanie sesji, co trwa około półtorej godziny. Po tym czasie banki zaczynają pobierać z systemu wynik sesji, czyli m.in. przelewy przesyłane na rachunki ich klientów. Pieniądze nie pojawiają się jednak na rachunkach klientów natychmiast po zamknięciu sesji. Informatyk musi po­brać pliki z ELIXIR-u i „ściągnąć" właściwe operacje. Moment zaksięgowania środków w głównym systemie oznacza, że są one dostępne dla klientów.

Zasady funkcjonowania ELIXIR-u przedstawia rysunek nr 4.

Rola Krajowej Izby Rozliczeniowej SA w rozliczeniach międzybankowych

199

Droga elektronicznego przelewu jest znacznie krótsza niż w systemie SYBIR. Przelew wysłany rano już popołudniu powinien znaleźć się u adresata.

Warto zwrócić uwagę, że banki, w ramach wewnętrznych regulacji same wyznacza­ją tzw. godzinę złamania sesji. Wszystkie dyspozycje klientów złożone przed tą godzi­ną są przesyłane w ramach bieżącej sesji. Natomiast zlecenia złożone po godzinie zła­mania przechodzą na następną sesję, mimo że rzeczywista sesja ELDGR jeszcze nawet się nie rozpoczęła. Godzina złamania z reguły nie jest sztywna i często przelewy złożo­ne z niewielkim opóźnieniem są realizowane.

W tych bankach, gdzie systemy są sprzężone w trybie on-line, dokumenty są księ­gowane zaraz po odebraniu ELIXIR-u i natychmiast po zaksięgowaniu pieniądze są do­stępne na koncie. W niektórych bankach pieniądze są dostępne dla klienta dopiero po „zamknięciu dnia", czyli na koniec dnia księgowego (np. ok. godz. 19°°).

Złożenie przelewu przed złamaniem pierwszej lub drugiej sesji powoduje, że na ra­chunku odbiorcy pieniądze są zaksięgowane tego samego dnia. W przypadku trzeciej sesji (część banków w ogóle jej nie obsługuje) większość banków przeprowadza księ­gowanie dopiero następnego dnia.

Bezpieczeństwo w systemie ELIXIR jest zapewnione poprzez odpowiednie opro­gramowanie i wykorzystanie urządzeń kryptograficznych, zabezpieczających niezmien­ność i prawdziwość danych. Dodatkowym ważnym elementem jest podpis elektronicz­ny, składany w postaci ciągu znaków identyfikujących nadawcę. Podpisem tym opatrzo­ne są wszystkie dokumenty przesyłane do Izby i odbierane z niej.

7.4.1. System IMBIR

Działanie systemu IMBIR oparte jest na nośnikach zapisu optycznego. Oznacza to w praktyce przetworzenie komputerowych obrazów dokumentów w Bankowych Regio­nalnych Izbach Rozliczeniowych. System ten wykorzystuje nowoczesną technologię polegającą na zamianie dokumentu papierowego na dane i obrazy w postaci pliku kom­puterowego. Przesyłane są one za pośrednictwem łączy telekomunikacyjnych pomiędzy BRIR i oddziałami banków. Oddział banku może zatem przyjęte od klienta dokumenty papierowe przesłać do BRIR w oryginale (w formie papierowej) bądź w postaci zeska-nowanej i o dowolnym stopniu ich obróbki.

Wśród podstawowych korzyści związanych z wdrożeniem IMBIR-u warto wy­różnić:

• usprawnienie obsługi klientów banków;

• przyspieszenie procesu rozliczeń międzybankowych;

• obniżkę pracochłonności i kosztów działania banku;

• elektroniczną archiwizację dokumentów. Funkcjonowanie systemu IMBIR przedstawia rysunek nr 5

200

Rozdział 7 • Zasady rozrachunków międzybankowych

Źródło: Krajowa Izba Rozliczeniowa SA

W przypadku usługi powiązanej z systemem ELIXIR funkcjonowanie systemu IMBIR powoduje zamianę informacji zawartych w dokumentach papierowych lub elektronicznych obrazów przekazanych drogą teletransmisji i ich rozliczenia w syste­mie ELIXIR. W sytuacji zatem, gdy system IMBIR współdziała w ELIXIR-em, na­stępuje zamiana informacji z dokumentów papierowych na postać elektroniczną.

Otrzymane w wyniku całego procesu w systemie IMBIR obrazy i dane mogą być przechowywane na różnego rodzaju trwałych nośnikach informacji, np. dyskach optycz­nych. Dzięki temu istnieje możliwość zastąpienia tym rozwiązaniem obecnych archi­wów bankowych.

7.5. Zasady rozrachunków papierów wartościowych

7.5.1. Rozliczenia na rynku bonów skarbowych i bonów pieniężnych NBP

W Polsce można wyróżnić trzy niezależne systemy obrotu, rozrachunku i przecho­wywania papierów wartościowych występujących w obrocie publicznym:

Zasady rozrachunków papierów wartościowych

201

1) dla obrotu papierami wartościowymi, notowanymi na Giełdzie Papierów Warto­ściowych w Warszawie SA oraz na CTO (Centralna Tabela Ofert) funkcję depozytowo--rozliczeniową pełni Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych SA;

2) dla bonów skarbowych emitowanych przez Ministra Finansów rolę agenta emisji i instytucji depozytowo-rozliczeniowej pełni Narodowy Bank Polski;

3) dla bonów pieniężnych emitowanych przez NBP obsługę depozytowo-rozliczeni-ową prowadzi emitent.

Wszystkie rodzaje papierów wartościowych, które występują w obrocie publicznym, mają postać zdematerializowaną.

Funkcjonowanie głównych instytucji rynku kapitałowego regulowane jest ustawą z dnia 21 sierpnia 1997 roku - Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi. Zgodnie z tymi przepisami do takich instytucji należą:

• Komisja Papierów Wartościowych i Giełd (KPWiG) - instytucja nadzoru i kontro­li nad rynkiem papierów wartościowych;

• Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie SA (GPW) - instytucja organizu­jąca obrót pierwotny i wtórny papierami wartościowymi na rynku giełdowym;

• Centralna Tabela Ofert (CTO) - instytucja organizująca obrót pierwotny i wtórny na rynku pozagiełdowym;

• Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych SA (KDPW) - instytucja pełniąca funkcję depozytowo-rozliczeniową dla papierów wartościowych notowanych na GPW i CTO;

• Bank Śląski SA w Katowicach - agent rozrachunkowy dla transakcji rozliczanych przez KDPW;

• Minister Finansów (MF) -jako emitent skarbowych papierów wartościwoych;

• Narodowy Bank Polski (NBP) -jako agent emisji bonów skarbowych i emitent bonów pieniężnych NBP oraz instytucja pełniąca funkcję depozytowo-rozliczeniową dla nich;

• spółki publiczne uczestniczące w emisjach papierów wartościowych;

• spółki i banki prowadzące działalność maklerską- podmioty pośredniczące w ob­rocie papierami wartościowymi na rynku pierwotnym i wtórnym.

Obrót papierami wartościowymi odbywa się na Giełdzie Papierów Wartościowych, natomiast obrót bonami skarbowymi, zarówno na rynku pierwotnym, jak i wtórnym, re­jestrowany jest w Centralnym Rejestrze Bonów Skarbowych (CRBS), prowadzonym w NBP. NBP prowadzi również Rejestr Bonów Pieniężnych (RBP), służący rejestrowa­niu obrotu bonami skarbowymi.

W Narodowym Banku Polskim funkcjonują obecnie dwa systemy obsługujące rynek bonów skarbowych i bonów pieniężnych:

• system SKARBNET (rejestr CRBS);

• system SEBOP (rejestr RBP).

Rozrachunek transakcji bonami skarbowymi i bonami pieniężnymi odbywa się z za­chowaniem tzw. zasady DvP (ang. Delivery versus Payment) wobec uczestników mają­cych rachunki bieżące w NBP. Zasada ta oznacza rozrachunek na bieżąco pojedynczych zleceń zarówno w zakresie papierów wartościowych, jak i środków pieniężnych. Dzię-

202

Rozdział 7 • Zasady rozrachunków międzybankowych

ki temu istnieje możliwość utrzymania płynności na rynku tych papierów. Rozliczeń do­konuje się na bazie brutto zarówno w odniesieniu do rozliczenia finansowego, jak też rozliczenia w papierach wartościowych.

Obsługa transakcji bonami skarbowymi realizowana jest za pośrednictwem syste­mu SKARBNET, zaś rozrachunek środków pieniężnych przeprowadzany jest w syste­mie SORBNET. System obsługuje transakcje zakupu bonów skarbowych na rynku pier­wotnym, transakcje kupna/sprzedaży na rynku wtórnym, transakcje odkupu i wykupu bonów skarbowych przez emitenta.

Centralny Rejestr Bonów Skarbowych obsługuje konta depozytowe, których wła­ścicielami są NBP, uczestnicy przetargu, banki i KDPW, oraz konto emisyjne dla emi­tenta bonów skarbowych, które służy ewidencji bieżącego stanu wyemitowanych walo­rów. System SKARBNET generuje zlecenia płatnicze w formie elektronicznej do syste­mu SORBNET, zaś po zrealizowaniu tego zlecenia bony pieniężne są ostatecznie reje­strowane w systemie SKARBNET. Po każdym dniu operacyjnym, w którym nastąpiła zmiana stanu konta w CRBS, do uczestnika przesyłany jest wyciąg z jego konta.

Transakcje dotyczące bonów pieniężnych obsługiwane są przez system SEBOP, na­tomiast rozrachunek tych transakcji odbywa się w systemie SORBNET. Konta depozy­towe w Rejestrze Bonów Pieniężnych mogą mieć wszystkie banki posiadające rachunek w NBP, po uprzednim podpisaniu umowy. Konto takie posiada również Bankowy Fun­dusz Gwarancyjny (BFG).

Konto depozytowe podzielone jest na dwa portfele, tj. portfel własny banku (posia­dacza konta) i portfel jego klientów. Zapisy na kontach prowadzi się w ujęciu wartościo­wym, według dat zapadalności i rodzajów bonów.

System obsługuje transakcje zakupu bonów NBP na rynku pierwotnym, transakcje kupna/sprzedaży na rynku wtórnym oraz wykupu walorów przez emitenta. Uczestnicy Rejestru Bonów pieniężnych przekazują do NBP dokumenty zlecające przeprowadze­nie transakcji zakupu/sprzedaży tych papierów. Informacje z dokumentów są wprowa­dzane i następnie przetwarzane w systemie SEBOP. Warunkiem zarejestrowania bonów pieniężnych w RBP jest wcześniejsza zrealizowanie płatności, dlatego drogą elektro­niczną przekazywane jest zlecenie płatnicze, obciążające rachunek bieżący banku, a na­stępnie dokonywana jest ostateczna rejestracja bonów w systemie SEBOP.

7.5.2. Rola Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych SA

KDPW działa w oparciu o Kodeks handlowy, zaś podstawowym aktem prawnym re­gulującym jego działalność jest wspomniana już ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 roku, Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi.

Instytucja ta zajmuje się głównie rozliczaniem transakcji między kontami depozyto­wymi swoich uczestników. Działalność jej ma jednak zróżnicowany charakter, dlatego funkcje KDPW można podzielić na:

1) depozytowe,

2) rozliczeniowe.

Zasady rozrachunków papierów wartościowych

203

Funkcje depozytowe obejmują:

• przechowywanie i rejestrację papierów wartościowych znajdujących się w obrocie publicznym, jak też niedopuszczonych do obrotu publicznego;

• nadzór nad wielkością emisji papierów wartościowych;

• kontrolę wartości papierów w obrocie (czy nie jest wyższa od wartości emisji);

• prowadzenie kont depozytowych dla podmiotów uprawnionych do przechowywa­nia papierów wartościowych w KDPW SA;

• obsługę emitentów oraz wykonywanie praw z papierów wartościowych, w tym ob­sługę wypłaty dywidendy i odsetek.

Wśród funkcji rozliczeniowych KDPW warto wyróżnić:

• przeprowadzanie rozliczeń transakcji papierami wartościowymi;

• gwarantowanie rozliczeń;

• funkcje samoregulujące obejmujące ustalenie zasad działania dla siebie i swoich uczestników, w tym opracowywanie procedur ewidencyjno-roliczeniowych papierów wartościowych.

KDPW może również obsługiwać obrót papierami wartościowymi niedopuszczo­nymi do publicznego obrotu. Może także prowadzić rachunki pieniężne i dokonywać rozliczeń pieniężnych, udzielać pożyczek oraz uczestniczyć w rozrachunkach doko­nywanych przez NBP na zasadach stosowanych w rozrachunkach międzybanko-wych.

KDPW rozlicza też transakcje zawierane na rynkach terminowych.

Uczestnikami systemu depozytowo-rozliczeniowego w zakresie publicznego ob­rotu papierami wartościowymi mogą być następujące instytucje:

1) podmioty, których przedmiotem działania jest prowadzenie rachunku papierów wartościowych, np. biura maklerskie, banki;

2) emitenci papierów wartościowych dopuszczanych do publicznego obrotu;

3) inne krajowe instytucje finansowe współpracujące z KDPW;

4) zagraniczne instytucje depozytowo-rozliczeniowe.

Uczestniczenie w systemie może mieć charakter bezpośredni i pośredni.

Uczestnik bezpośredni sytemu depozytowo-rozliczeniowego w zakresie publiczne­go obrotu papierami działa samodzielnie wobec KDPW i innych uczestników tego sys­temu, natomiast uczestnik pośredni zleca reprezentowanie jego interesów uczestniko­wi bezpośredniemu, który w tym wypadku działa w imieniu własnym, lecz na rachunek dającego zlecenie (uczestnika pośredniego).

Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych SA posiada w NBP rachunek pomocni­czy, służący do przeprowadzania rozrachunku z tytułu rozliczenia transakcji, których przedmiotem są papiery wartościowe lub inne instrumenty finansowe ewidencjonowa­ne przez KDPW, a także rozliczenia innych operacji związanych z funkcjami, jakie peł­ni ta instytucja. Realizowanie płatności dokonywanych przez uczestników Depozytu odbywa się z wykorzystaniem rachunków bieżących banków prowadzonych przez NBP. Wpływa to na przyspieszenie rozliczeń transakcji dotyczących rynku kapitałowego oraz zwiększenia bezpieczeństwa tego rynku.

204

Rozdział 7 • Zasady rozrachunków międzybankowych

Przepływ informacji między Giełdą Papierów Wartościowych w Warszawie SA a KDPW odbywa się za pośrednictwem łączy telekomunikacyjnych. Uczestnicy KDPW wykorzystują w połączeniach z tą instytucją tzw. elektroniczny system dystrybucji in­formacji (ESDI) oparty na sieci poczty elektronicznej, w którym przesyłane komunika­ty są szyfrowane i zawierają podpis elektroniczny.

---