SM dzielą się ma dwie podstawowe gałęzie:

- stosunki polityczne

- stosunki gospodarcze

Prymat stosunków politycznych w SM, ponieważ stosunki międzynarodowe opierają się na decyzjach politycznych, które podejmują państwa.

W SM istnieje sporo przestrzeni dla uznaniowości; w przeciwieństwie do stosunków wewnątrzpaństwowych, które są szeroko normalizowane przez prawo.

SM są anarchiczne/poliarchiczne - nie występuje w nich władza centralna, która stosowałaby przewidziane prawem sankcje.

Na arenę SM, wraz z postępem jej demokratyzacji, wkraczają podmioty pozapaństwowe: ruchy, organizacje, korporacje etc. Zazwyczaj zależy im na normalizacji SM, umożliwiają coraz szerszy wpływ społeczeństw na SM.

2 podstawowe siły napędowe integracji europejskiej po II wś:

- rozwój gospodarczy i społeczny

- pokój

WIZJE ŁADU MIĘDZYNARODOWEGO

# realizm i liberalizm to podejścia klasyczne i holistyczne, pozostałe (alternatywne/postmodernistyczne) raczej sektorowe

SZKOŁA REALISTYCZNA

# nation = state > interes państwa i interes narodu to pojęcia tożsame

# człowiek jest egoistą nastawionym na konfliktowanie się z innymi

# ten kierunek rozwija się po II wś w USA

# nawiązuje m.in. do myśli Hobbes'a, Machiavellego

# państwa dążą do realizacji swoich interesów wszystkimi dostępnymi sposobami

# w SM panuje swoista anarchia/poliarchia - brak władzy nadrzędnej daje państwom absolutną suwerenność

# w takim świecie istnieją też pewne czynniki stabilizujące:

- balance of power - system równowagi sił > podczas gry mocarstw, dzięki ich dążeniu do dominacji, dochodzi do ograniczenia aspiracji państw wybijających się

# wojna jest przedłużeniem polityki zagranicznej państwa

# państwo jest ważniejsze niż jednostka

# kluczowe znaczenie w realistycznej wizji SM ma szeroko rozumiana i wielowymiarowa potęga (power politics); militarna, ekonomiczna etc.

# płynna granica między hard a soft Power (Hard power is a term describing power obtained from the use of military and/or economic coercion to influence the behavior or interests of other political bobies/ soft power czyli zdolności narodu czy kraju do pozyskiwania sojuszników i zdobywania wpływów dzięki atrakcyjności własnej kultury, polityki, ideałów politycznych)

# potęga to pojęcie względne - liczy się potęga relatywna

# SM to gra o sumie zerowej - każde państwo dąży do budowania potęgi również kosztem pozostałych państw; to dążenie do osłabienia innych stanowi główny kontrast wobec wizji liberalnej

# neorealizm:

- państwa nadal kluczowymi aktorami SM

- przy określaniu potęgi bierze pod uwagę więcej czynników, chociaż siła militarna nie traci na znaczeniu

SZKOŁA LIBERALNA

# nation = society > interes państwa to nie to samo, co interes narodu

# człowiek jest z natury dobry, dąży do generowania różnego rodzaju zysków na drodze pokojowej współpracy z innymi

# inspiracje: J.S. Mill, J. Bentham

# wyrasta z idealizmu

# państwo musi być demokratyczne, aby móc wyrażać interesy społeczeństwa

# stosunki międzyludzkie, w tym pomiędzy poszczególnymi społeczeństwami, nie są z natury antagonistyczne, możliwe jest realizowanie ich w harmonii

# gospodarka ma ogromne znaczenie dla liberalnej wizji SM - racjonalność dążeń ludzkich wiąże się z ładem ekonomicznym; tylko odpowiedni ład ekonomiczny może zapewnić porządek społeczny

# w SM istnieją dwa rodzaje interesów:

- rzeczywiste - pokój jest podstawowym interesem rzeczywistym

- pozorne - są narzucane przez państwo w imię ideologii lub interesu klasy rządzącej (np. wojna, która dla realistów jest czymś naturalnym, a dla liberałów stanowi zwyrodnienie) > remedium na realizowanie przez państwo interesów pozornych jest oczywiście demokracja

# polityka zagraniczna jest zawsze funkcją polityki wewnętrznej (z kolei realiści uważają, że państwo nie musi być jednakowo demokratyczne do wewnątrz i na zewnątrz)

# pokój światowy możliwy będzie dopiero wtedy, gdy wszystkie państwa świata staną się demokratyczne; istnieją dwie koncepcje uniwersalizacji ładu demokratycznego:

- samodzielny rozwój oddolny

- z „pomocą” innych państw (nacisk, wojna etc.)

# neoliberalizm stawia kwestie gospodarcze jeszcze wyżej, nasila się krytyka państwa

# po zimnej wojnie triumfuje liberalna wizja ładu międzynarodowego - epoka konfliktów politycznych została zakończona, demokracja ma zapewnić pokój na całym świecie („Koniec historii” Fukuyamy);

WIZJA TRANSNARODOWA

# bliska wizji liberalnej, wyrasta z krytyki szkoły realistycznej

# rodzi się w latach 60ych wraz z nasileniem procesów globalizacji

# aktorzy pozapaństwowi wkraczają na arenę SM, rośnie ich autonomia > SM to coraz bardziej stosunki międzyspołeczne; poza tym mnogość aktorów i interesów ma świadczyć o prymitywizmie koncepcji realistycznej

# sama integracja państw nie zapewni pokoju, potrzebna jest integracja społeczeństw

# wizja transnarodowa krytykuje tezę o absolutnej suwerenności państw - społeczne i gospodarcze powiązania międzynarodowe ograniczają pierwotną suwerenność państw; dodatkowo system demokratyczny wymusza na politykach branie pod uwagę opinii publicznej przy podejmowaniu decyzji

# pokój i bezpieczeństwo są ważne, ale nieuchronna jest demilitaryzacja SM w związku z coraz większą rolą potencjału gospodarczego państw

# polityka traci pozycję w SM na rzecz handlu, transportu, komunikacji, mediów, przepływu wzorców, idei etc.

# powstaje rozdźwięk między aspiracjami rządów do kontrolowania społeczeństw, a możliwościami realizacji tych aspiracji

# dyfuzja potęgi - potęga rozkłada się na coraz większą liczbę aktorów

# dywersyfikacja potęgi - potęga rozkłada się na coraz większą liczbę dziedzin

GLOBALIZM

# Marks i Engels jako pierwsi mówią o problemach globalnych

# pojęcie upowszechnia się w latach 60ych

# globalizm to podejście systemowe - ujmuje system SM jako pewną całość

# państwo nie wyraża interesów grup całych społeczeństw, lecz jedynie pewnych klas społecznych lub grup interesu

# pieniądze są podstawą funkcjonowania SM

# kapitalizm jest systemem światowym, prowadzi do powstawania, pogłębiania i utrwalania różnic > świat dzieli się na centra, półperyferie i peryferie kapitalizmu;

# jest to system niesprawiedliwy, który doprowadził do podziału świata na bogatą Północ i biedne Południe

# dwa podejścia:

- ewolucyjne - kapitalizm z ludzką twarzą jako środek służący wyrównaniu różnic na linii Północ-Południe

- rewolucyjne

# różne nurty globalizmu:

* marksistowski - SM to przedłużenie walki klas o posiadanie środków produkcji; imperia narzucają swoją dominację we wszystkich sferach: gospodarcza, militarna, społeczna, kulturowa etc.

* dependyzm:

- popularny nurt myślowy w krajach Ameryki Łacińskiej

- po II wś wdrażano w Ameryce Łacińskiej zachodnie rozwiązania neoliberalne > eksperyment nie powiódł się, teraz Ameryka Łacińska stosuje własne pomysły i lepiej na tym wychodzi; rozczarowanie rozwiązaniami zachodnimi

- niwelowanie różnic Północ - Południe na zasadzie autarkicznej - państwa Ameryki Łacińskiej chcą najpierw rozwinąć się same, a dopiero później stopniowo integrować się ze światem zachodu

- przykładem takiego podejścia jest odrzucenie projektu NAFTA, który postrzegany jest jako neokolonialne przedsięwzięcie USA

* teoria systemu światowego:

- np. Wallerstein

-podejście systemowe, w którym wszystko jest ze sobą powiązane + historyzm i silne związki z myślą marksistowską

- świat dzieli się na:

~rdzeń (państwa zachodnie)

~półperyferie (państwa autorytarne, które żyją głównie z eksportu surowców; np. Rosja)

~peryferie (państwa niedemokratyczne, które eksportują surowce i żywność, a importują produkty przetworzone)

- system międzynarodowy jest patologiczny - prowadzi do pogłębiania podziałów między nielicznymi bogatymi a licznymi biednymi; państwa rdzenia pragną utrzymać swoją dominację ekonomiczną

- czy istnieje remedium? Trzeba zerwać tę zależność, niezbędna jest suwerenizacja państw Południa, które muszą:

~stworzyć własne mechanizmy obrony

~zacieśnić integrację gospodarczą w regionie

~zerwać polityczne więzi i zabarwieniu neokolonialnym

~doprowadzić do zmian na swoją korzyść w międzynarodowym systemie gospodarczym

KONSTRUKTYWIZM

# stosunkowo młoda szkoła SM, powstała w latach 90ych

# wyrasta na gruncie krytyki neoliberalizmu

# nie jest jednolity, ale jego nurty łączą pewne cechy wspólne:

- to elity kształtują zachowania państw na arenie międzynarodowej

- dużą rolę odgrywają zatem normy społeczne i kultura, które przekładają się na zachowania jednostek, które z kolei przekładają się na tożsamość państwa w SM

# konstruktywizm systemowy:

- poza zachowaniami państw oraz instytucjami nie istnieje obiektywny świat międzynarodowy, wszystko inne jest subiektywne

- nie ma w świecie SM zjawisk, które nie byłyby zależne od państw

# miękki racjonalizm:

- polityka wewnętrzna państw determinuje obraz stosunków międzynarodowych

# konstruktywizm holistyczny:

- sfery wewnętrzna i międzynarodowa stanowią jedną całość

ANGIELSKA SZKOŁA SM

# teoria społeczności międzynarodowej

- potęga jest kluczowym atrybutem państwa, ale liczą się również normy i zasady

# czy termin „społeczność międzynarodowa” ma sens? Nie. „Społeczeństwo” zakłada pewne formy integracji, w SM to państwa i organizacje są aktorami. Istnienie „społeczności międzynarodowej” musiałoby oznaczać, że ludność całego świata wchodzi ze sobą w pewne interakcje, a w dodatku podziela zbliżone normy i wartości. Terminu „społeczność międzynarodowa” używa się zazwyczaj w odniesieniu do USA i WB.

FEMINISTYCZNE UJĘCIE SM

# odwołanie do ogólnych teorii feminizmu; rozróżnienie na:

- gender - płeć kulturowa, to ona jest centrum zainteresowania feminizmu

- sex - płeć fizyczna

# feminizm koncentruje się na zagadnieniach związanych z ekonomicznym, społecznym i politycznym upośledzeniem kobiet

# kobiety mogą wpływać na SM tylko jako „mężczyzna w spódnicy” - realizując męski wzór gender

# 4 nurty feminizmu:

- feminizm liberalny: zwraca uwagę na wyjątkowo nierówną pozycję k i m w świecie polityki i SM, postuluje równouprawnienie płci

- feminizm socjalistyczny: wyrasta z klasycznej myśli marksistowskiej (Engels napisał kilka opracowań na temat feminizmu); kładzie nacisk na ekonomiczne upośledzenie k, które przekłada się na osłabienie ich możliwości oddziaływania na SM

- perspektywa feministyczna (odmiana feminizmu socjalistycznego): linią podziału na klasy jest płeć (gender); m czerpią korzyści z podporządkowania sobie k

- feminizm postmodernistyczny: podział na gender i sex ulega zatarciu; sex determinuje gender, ponieważ obowiązują inne kanony wychowania dla m i k; obecność kobiet w SM wpływa na nie pozytywnie

ENWIRONMENTALIZM

# świat stanowi nierozłączną całość, podstawą jej spójności jest oś

# enwironmentalizm jest postawą reformistyczną - akceptuje globalne struktury i system, ale dostrzega konieczność wprowadzenia w nim pewnych poprawek

# postulat zrównoważonego rozwoju

EKOLOGIZM

# nurt rewolucyjny - potrzeba zasadniczej zmiany systemu

# krytyka antropocentryzmu

# ekocentryzm - konieczność uznania praw istot, które nie są ludźmi; należy brać pod uwagę interesy przyszłych pokoleń; trzeba wyznaczyć jakieś „granice wzrostu”, ponieważ zasoby naturalne Ziemi nie są nieograniczone

POLITYKA ZAGRANICZNA PAŃSTWA

# środowisko międzynarodowe = aktorzy międzynarodowi + inne czynniki determinujące

- inne czynniki to np.: geograficzne, demograficzne, zjawiska przyrodnicze, ideologie, religie etc.

- aktorzy - państwowi oraz pozapaństwowi

- środowisko międzynarodowe to nie tylko prosty zbiór elementów, ale również relacje, interakcje, oddziaływania międzynarodowe etc.; środowisko międzynarodowe ulega ciągłym przemianom, jest niesłychanie dynamiczne

# od kiedy możemy mówić o współczesnych SM?

- pokój Westfalski 1648 - po raz pierwszy powstał wtedy system stosunków wielostronnych oparty o zasadę równowagi sił

- niektórzy wskazują na cezurę, którą wyznacza rewolucja przemysłowa - zaczynają funkcjonować współczesne państwa; nasilają się procesy internacjonalizacji i internalizacji; rozwój środków komunikacji ma ogromny wpływ na SM;

# zjawisko interpenertracji - wzajemne przenikanie się państw, ideologii, społeczeństw oraz różnych dziedzin SM (np. msp i msg)

# kontrola państwa jest utrudniona i osłabiona

# następuje zacieranie granicy między polityką zewnętrzną i wewnętrzną

# polityka zagraniczna stanowi część polityki państwa; tylko państwo może prowadzić politykę zagraniczną (ew. może zlecać zadania)

- główne instytucje kreujące politykę zagraniczną (w przypadku państw demokratycznych) to parlament i rząd; rośnie wpływ społeczeństwa - wybory, opinia publiczna, media, grupy interesu

- politykę zagraniczną cechuje utrudnione przewidywanie - bierze w niej udział wielu aktorów, relacje są skomplikowane

- każde państwo kieruje się w polityce zagranicznej własną racją stanu, wartości często służą maskowaniu rzeczywistych interesów

- o sile polityki zagranicznej decyduje potencjał państwa oraz umiejętność jego wykorzystania na arenie międzynarodowej

# wg K. W. Deutsch'a - celem polityki zagranicznej jest:

1. Ochrona niepodległości i zapewnienie sobie bezpieczeństwa

2. Ochrona własnych interesów gospodarczych (ze szczególnym uwzględnieniem interesów grup o największym wpływie na politykę państwa)

3. Zapobieganie szkodliwej aktywności podmiotów obcych

4. Zabezpieczenie i ochrona wartości narodowych

5. Strzeżenie tajemnic

6. Rozpowszechnianie i kreowanie odpowiedniego wizerunku państwa (rośnie znaczenie tego celu, ponieważ coraz częściej rozwój państwa wiąże się z odpowiednią jego promocją)

# polityka zagraniczna to zorganizowana, skierowana na zewnątrz, podporządkowana interesom narodowym działalność państwa, która wyraża się w kształtowaniu zewnętrznego środowiska

# współcześnie nastąpiła znaczna dywersyfikacja kontaktów z zagranicą - już nie tylko służba dyplomatyczna zajmuje się tą sferą, każde ministerstwo ma zazwyczaj komórkę współpracy z zagranicą, a msz koordynuje ich działalność

# za co odpowiada msz? Za techniczną obsługę placówek dyplomatycznych, kontakty z placówkami innych państw, ochronę prawną naszych obywateli i podmiotów gospodarczych poza granicami kraju

# dyplomacja - od gr. diploma - złożony na dwie części uroczysty dokument, zawierający instrukcje i upoważnienia dla posła, który wyruszał na misję dyplomatyczną

- zasada nietykalności dyplomaty ukształtowała się w Rzymie; ceremoniał dyplomatyczny rozwija się i upowszechnia w Bizancjum

- upowszechnienie terminu „dyplomacja” następuje w XVIII w. - oznacza działalność osób, które reprezentują państwo na zewnątrz

- rozwój współczesnej dyplomacji następuje na przełomie XVIII i XIX w. - powstają wtedy współczesne państwa oraz odpowiednie warunki techniczne; powstają stałe poselstwa, co pozwala na zmianę charakteru misji dyplomatycznych

- w XIX w. dyplomacja staje się siecią instytucji, które organizują kontakty z partnerami zewnętrznymi

- współcześnie także organizacje międzynarodowe prowadzą dyplomację (np. ONZ, UE)

# cele dyplomacji:

1. Utrzymanie kontaktu między przywódcami i samymi państwami

2. Negocjowanie umów, porozumień, traktatów etc.

3. Zbieranie informacji

4. Łagodzenie napięć

5. Reprezentowanie i ochrona interesów państwa na zewnątrz (również ochrona obywateli i ich mienia, którą zajmuje się głównie służba konsularna)

# funkcje dyplomaty:

- symboliczna

- polityczna

- prawna

# funkcje dyplomacji:

- określająca (polega na wyznaczaniu zadań polityki zewnętrznej; jest funkcją ciągłą, ponieważ ciągle zmieniające się otoczenie międzynarodowe wymusza ciągłe korygowanie celów)

- oceniająca (prowadzi permanentną ocenę wydarzeń, która umożliwia poprawne wyznaczenie własnych celów i zadań)

- selekcjonująca (poszukiwanie punktów wspólnych - dziedzin, w których można nawiązać współpracę)

- preskrypcyjna (wskazywanie najwłaściwszych metod do realizacji celów)

# w wieku XIX następuje ewolucja dyplomacji: już nie tylko relacje bilateralne, ale również dyplomacja wielostronna

# wiek XX przynosi wzrost liczby państw (obecnie ~200), rozrost zakresu przedmiotowego dyplomacji; pojawiają się organizacje międzyrządowe, które zaczynają prowadzić działalność dyplomatyczną; następuje wzrost łatwości przemieszczania i komunikowania się

# klasy przedstawicieli dyplomatycznych (ustalono je w XIX w.):

- ambasador - nuncjusz - poseł - charge d'affaires

# współcześnie państwa tną koszty i ograniczają liczbę stałych placówek; właściwie tylko mocarstwa mają je prawie wszędzie; czasami stosuje się zasadę, że przedstawiciel w danym państwie jest również przedstawicielem w kilku państwach sąsiednich; przeciętne państwo ma kilkadziesiąt placówek

[Komisja Żeglugi na Renie była pierwszą organizacją międzynarodową]

UWARUNKOWANIA SM

# rodzaje uwarunkowań SM:

- geograficzne, geopolityczne, geoekonomiczne

- militarne

- demograficzne (kiedyś znaczenie pierwszorzędne, dziś duża liczba ludności stanowi raczej kłopot)

- skład etniczny

- czynnik ideologiczny, religijny

- czynnik osobowościowy (rola wybitnych jednostek; kiedyś większe znaczenie, dziś głównie w reżimach totalitarnych; w demokracjach zakorzeniła się tendencja do oddzielania stanowisk od ludzi; autorytety pozapaństwowe mają współcześnie możliwość oddziaływania dzięki mass mediom)

POZAPAŃSTWOWI AKTORZY SM

# aktorzy pozapaństwowi odgrywają coraz większą rolę (dzięki globalizacji, demokratyzacji, rozwojowi mass mediów etc.)

# lecz mimo wszystko państwa pozostają najważniejsze w SM, ponieważ formułują one reguły, których muszą przestrzegać inne podmioty + kontrolują i ponoszą odpowiedzialność za ich działalność + państwo ma przyrodzoną zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych

# państwo to uczestnik pierwotny SM - początkowo SM były właściwie stosunkami międzypaństwowymi

# inne podmioty działają niejako „w cieniu” państwa - za jego zgodą/pośrednictwem

# suwerenność = samowładność (tylko państwo włada) + całowładność (jego władza rozciąga się na wszystkie dziedziny)

# państwa mogą rezygnować z części swoich suwerennych uprawnień w ramach SM (np. integracja w ramach UE)

# podmioty pozapaństwowe:

1. Narody

2. Zbiorowe podmioty międzypaństwowe

3. Zbiorowe podmioty międzyspołeczne (prywatne, charakter niekomercyjny)

4. Zbiorowe podmioty gospodarcze (komercyjne)

5. Prywatne i subpaństwowe podmioty krajowe

# narody

- uczestniczą w SM najczęściej za pośrednictwem państw

- istnieją narody, które nie mają państwa, a biorą udział w SM (np. kiedyś Palestyńczycy)

- najczęściej narody przestają być podmiotem SM wraz z utworzeniem państwa

# zbiorowe podmioty międzypaństwowe

- organizacje międzyrządowe (obecnie ~300) rozwijają się dynamicznie po II wś, współcześnie obejmują swoją działalnością niemal wszystkie możliwe dziedziny

- czym jest organizacja międzyrządowa? Celowy i trwały związek państw, powstały na mocy umowy międzynarodowej, wyposażony w system stałych organów, z których przynajmniej jeden ma uprawnienia do wyrażania woli w imieniu całej organizacji

- organizacje międzyrządowe posiadają wtórną podmiotowość prawno międzynarodową (państwa im ją nadają)

- podmiotowy podział zbiorowych podmiotów międzypaństwowych:

* regionalne, subregionalne

* powszechne (dążące do objęcia wszystkich państw świata)

* inne (najczęściej w pewien sposób elitarne, np. OPEC, OECD)

- przedmiotowy podział zbiorowych podmiotów międzypaństwowych:

* uniwersalne (mogą zająć się wszystkim)

* sektorowe, wyspecjalizowane

~ jedynie ONZ można określić jako organizację powszechną i uniwersalną

# zbiorowe podmioty międzyspołeczne (niekomercyjne)

- np. międzynarodowe NGO'sy, kościoły, fundacje, portale społecznościowe, niekomercyjne organizacje terrorystyczne etc.

- członkami są podmioty prywatne (a nie państwa)

- działają na podstawie prawa cywilnego kraju zarejestrowania

- mogą mieć osobowość cywilno-prawną; jedna międzynarodowa NGO otrzymała częściową osobowość prawno międzynarodową - Czerwony Krzyż

- mogą działać w każdej sferze z wyjątkiem polityczno - wojskowej

- różnego rodzaju organizacje: sportowe (MKOl, FIFA, UEFA, FIVB), wyznaniowe (Światowa Rada Kościołów), naukowe, oświatowe, kulturalne, oś, prawa człowieka (HRW, AI) etc.

- uczestnicy transnarodowi (scentralizowana i zhierarchizowana organizacja): kościoły transnarodowe (np. Rzymskokatolicki, Cerkiew Moskiewska) i fundacje transnarodowe (np. Fundacja Forda)

- organizacje terrorystyczne o charakterze politycznym (nie terror kryminalny)

- np. Al Kaida, której cele jest oswobodzenie świata islamu od wpływów Zachodu

- organizacje terrorystyczne często muszą prowadzić dodatkową działalność gospodarczą (np. handel narkotykami, żywym towarem) ze względu na wysokie koszty działalności statutowej

- są podmiotami aterytorialnymi (nie są nigdzie rejestrowane), ale często zdarza się, że wspierają je podmioty terytorialne (np. państwa)

- organizacje terrorystyczne często rozwijają się w potężne ruchy społeczne; mają silną i stabilną bazę społeczną, prowadzą działalność na szeroką skalę, czasami zastępują nieudolne struktury państwa

# zbiorowe podmioty gospodarcze (komercyjne)

- instytucje gospodarcze o międzynarodowym składzie, ich głównym celem jest zysk

- centrala + filie + spółki córki

- korporacje transnarodowe i wielonarodowe (mieszany kapitał właścicielski)

- jakie branże? Żywność (Nestle, Coca-Cola, Walmart), koncerny samochodowe, elektronika, również usługi (banki, ubezpieczenia), energetyka (Shell, BP, Gasprom)

- te podmioty działają poza i ponad państwem, dysponują ogromnym kapitałem, mają wielką siłę oddziaływania

- uczestnicy SM działają w celu realizacji swoich interesów; często także kreują wartości, ideologie etc.; ostatnio rośnie znaczenie podmiotów komercyjnych, które zdominowały sferę medialno - informacyjną

- także organizacje komercyjne o charakterze przestępczym: sycylijska Cosa Nostra, Komorra (Neapol), japońska Yakuza, mafie Chińskie, kartele narkotykowe z Azji Południowowschodniej i Ameryki Łacińskiej, gangi afrykańskie (np. nigeryjski); jakie branże? (handel narkotykami, bronią, żywym towarem, organami; podrabianie i sprzedaż towarów; handel diamentami; piractwo intelektualne (głównie sektor komputerowy i fonograficzny); wymuszanie haraczy

- dla tego typu działalności najlepsze są regiony, gdzie słabo działają struktury państwa (np. Naddniestrze i Kaukaz)

- z przestępczością międzynarodową wiąże się korupcja na ogromną skalę

# prywatne i subpaństwowe podmioty krajowe

- np. krajowe partie polityczne, organizacje społeczne, związki zawodowe, regiony, miasta, samorządy etc.

- podmioty krajowe działają na skalę międzynarodową głównie poprzez kontakty ze swoimi analogami (np. Sieć Miast Bałtyckich); ale nie tylko - zdarza się również, że podmioty takie wchodzą w kontakty z organizacjami międzynarodowymi

- działalność międzynarodowa jest często uboczna (np. WOŚP)

ŁAD MIĘDZYNARODOWY

# inaczej porządek międzynarodowy; pojęcie wieloznaczne, może być różnie rozumiane; można mówić o ładach sektorowych (polityczny, gospodarczy etc.) oraz globalnych i regionalnych

# ład międzynarodowy to sytuacja, w której mamy do czynienia z uregulowanymi, trwałymi i przewidywalnymi sposobami zachowań, państwa i innych aktorów SM ująć można w pewien system porządkujący

# dziś ład międzynarodowy to rezultat normatywnej i instytucjonalnej regulacji stosunków między państwami

# ład nie jest tożsamy z bezpieczeństwem

# trzy elementy ładu międzynarodowego:

1. Normy, reguły i zasady (prawne moralne, etyczne, kurtuazyjne, polityczne)

2. System wartości (idee, przekonania, świadomość prawna; określa do czego zmierzamy, jakiego świata pragniemy; np. idee demokratyzmu i solidaryzmu; system wartości może relatywnie szybko ulegać zmianie)

3. Określone instytucje i powiązania, które warunkują istnienie wspólnoty międzynarodowej (reżimy międzynarodowe, instytucja balance of power, organizacje międzynarodowe, międzyrządowe systemy bezpieczeństwa zbiorowego, reżimy gospodarcze - np. MFW, WTO)

NOWOŻYTNE ŁADY MIĘDYNARODOWE:

ŁAD WESTFALSKI

# zaczyna się kształtować od zakończenia wojny 30letniej, po której podpisano pokój westfalski (1648)

# „obecnie żyjemy w ładzie późno westfalskim” M. Pietraś > ponieważ od tego czasu funkcjonuje zasada równowagi sił; jednak ład westfalski miał początkowo charakter regionalny, więc jest to spojrzenie europocentryczne

# ład ten ukształtował się w pełni po kongresie wiedeńskim (początek XIX w.)

# trwał niemal przez całe stulecie - musiał być zatem stabilny; również niewielka liczba objętych nim państw przyczyniała się do względnej stabilności

# stopniowo przekształcał się w ład światowy (udział zaczynają brać USA, Japonia, Turcja)

# ład ten ma związek z epoką imperializmu - kolonie odgrywają w nim bardzo istotne znaczenie

# był to ład konserwatywny, reakcyjny

# zasada równowagi sił faktycznie działa w praktyce (np. Anglia i Francja stają w wojnie krymskiej po stronie Turcji przeciwko Rosji)

# początek kodyfikacji prawa międzynarodowego (np. konwencje haskie), powstają pierwsze organizacje międzynarodowe, rozwija się dyplomacja

# w XIX w. rozwija się kapitalizm > gospodarka staje się światowa; kolonie stanowią rynki zbytu i miejsce, które może przyjąć nadmiar ludności; rodzi się protekcjonizm gospodarczy - kolonie pozostają otwarte dla metropolii, ale zamknięte dla innych

# rozwój kapitalizmu ujawnia nierówności między państwami, zaczyna rozrastać się luka rozwojowa (im szybszy rozwój, tym większe dysproporcje)

# gospodarka zaczyna decydować o potencjale militarnym; wojna secesyjna jako pierwsza wojna świata kapitalistycznego (uprzemysłowiona północ pokonuje rolnicze południe) - Anglia chciała poprzeć południe, aby nie dopuścić do rozrostu potęgi północy, ale ostatecznie wspiera północ z powodu silnych powiązań gospodarczych - gospodarka zaczyna decydować o sojuszach

# w XIX w. (po rewolucji francuskiej) powstają rzeczywiste granice między państwami; w końcu wieku XIX wprowadza się ograniczenia w ruchu osobowym, kontrole celne etc.; USA zaczynają prowadzić kwotową politykę imigracyjną; pojawiają się paszporty

# imperializm, protekcjonizm, rywalizacja gospodarcza, chęć ekspansji terytorialnej > I wś

ŁAD MIĘDZYWOJENNY

# trwa krótko, jest bardzo niestabilny (immanentna niestabilność główną cechą tego ładu)

- już w momencie jego powstawania wielu aktorów chce jego radykalnej zmiany

# projektowany jako ład globalny (do I wś włączyły się państwa pozaeuropejskie, należy je włączyć w nowy ład)

# I wś pokazała, że najsilniejsze jest państwo pozaeuropejskie - USA > ład wersalski projektowany jest przez Thomasa Woodrowa Wilsona, mocarstwa europejskie nie pasują zbytnio do jego idei

# Francja i WB postrzegają Ligę Narodów (system mandatowy) jako ostatnią szansę obrony rozpadających się imperiów

# system Ligii Narodów to pierwszy w historii światowy system bezpieczeństwa; przyświecała mu idea bezpieczeństwa kolektywnego, które można zapewnić tylko na drodze wspólnych wysiłków; Liga Narodów stanowi milowy krok w zakresie instytucjonalizacji i formalizacji SM

# USA tworzą system, ale nie przystępują do niego bezpośrednio (obecność pośrednia poprzez powiązania gospodarcze - Europa funkcjonuje na amerykańskich kredytach po I wś)

# Niemcy - przyjęte zostały na upokarzających warunkach, od początku odrzucają ten ład (Republika Weimarska chciała względnie pokojowej rewizji ładu, Niemcy hitlerowskie będą go zmieniać militarnie)

# Rosja Radziecka - znajduje się na uboczu systemu, pragnie jego zmiany; jest państwem antysystemowym (bo antykapitalistycznym)

~te 3 państwa nie do końca uczestniczą w tym systemie, co stanowi jego podstawową wadę; wkrótce okaże się, że słabsi chcieli zarządzać silniejszymi w ramach tego systemu

# system mandatowy okazuje się fikcją, służy kulturalnemu przejęciu kolonii państw centralnych, imperializm i kolonializm trwają zatem w najlepsze

# w tym okresie znacznie wzrasta rola ideologii w SM

ŁAD ZIMNOWOJENNY

# inaczej podrugowojenny, dwubiegunowy

# po II wś kształtuje się układ bipolarny, relacje Moskwa - Waszyngton kształtują SM

# oba bieguny uważane za supermocarstwa (termin ten pojawia się w okresie zimnej wojny), które oddziałują we wszystkich dziedzinach życia społecznego na skalę globalną

# mocarstwa tworzą bloki: zachodni i wschodni

# po II wś po raz pierwszy powstają rozbudowane organizacje na bazie sojuszy wojskowych, co świadczy o tym, że bloki szykowały się do wojny (NATO - UW)

# ład zimnowojenny przeżywa najcięższe chwile na przełomie lat 40 i 50 (wojna w Korei 50-53)

# ZSRR zaproponował konkurencyjny wobec kapitalizmu system społeczno - gospodarczy > ogromne zagrożenie dla Zachodu i odwrotnie; nieuchronność konfliktu komunizm - kapitalizm

# czynnik militarny zyskuje kluczowe znaczenie > „militaryzacja” ładu międzynarodowego; paradoksalnie rozwój broni nuklearnej i środków jej przenoszenia pozwoli zachować równowagę

# tzw. parytet strategiczny - w latach 60 osiągnięto względną równowagę potencjałów nuklearnych

(„MAD” (Mutual Assured Destruction - Wzajemne Zagwarantowane Zniszczenie) - obie strony gwarantują sobie odpowiedź atakiem nuklearnym)

# „wojny peryferyjne” - w związku z powyższym konflikty, z zaangażowaniem bloków, wybuchają na peryferiach (Afryka, Azja, Ameryka Łacińska)

# ZSRR nie był mocarstwem kolonialnym - wspierał suwerenizację kolonii; USA też nie były, ale ich sojusznicy tak, więc również angażowały się w konflikty

# dekolonizacja - lata 50/60; Afryka, Azja, Karaiby, Oceania > przybywa aktorów w SM (są to głównie tzw. państwa trzeciego świata, Południe); od lat 60/70 zaczyna się mówić, że konflikt Wschód-Zachód jest niczym wobec konfliktu Północ-Południe

# obie strony dyscyplinują bloki:

- „doktryna Breżniewa” (inaczej „ograniczonej suwerenności) sankcjonuje nieustanną obawę przed interwencją wojsk UW wśród państw socjalistycznych; interwencja w państwie bloku dążącym do secesji nie jest agresją lecz samoobroną przed ingerencją wrogiej ideologii

- USA postępuje podobnie w Ameryce Łacińskiej

# dość prędko pojawiają się pierwsze oznaki odwilży (np. gorąca linia Moskwa-Waszyngton po wydarzeniach kubańskich, ograniczenie zbrojeń nuklearnych w ramach SALT I i II)

# wojna w Wietnamie > ZSRR osiąga szczyt potęgi, USA przechodzą kryzys potęgi i kryzys gospodarczy; ZSRR nie wyciągnie wniosków z wydarzeń wietnamskich, USA wnioski wyciągną - postanowią urządzić ZSRR ich własny Wietnam, będzie to Afganistan

# ZSRR - ChRL - z czasem oddalają się od siebie (ZSRR nie chce dzielić się technologią nuklearną), Chiny z czasem dogadają się z USA, co będzie istotnie wpływało na obraz SM

# w tym ładzie bardzo szybko wzrasta liczba aktorów międzynarodowych - dekolonizacja + powstaje wiele organizacji międzynarodowych, korporacji transnarodowych

# pojawiają się także organizacje integracyjne > instytucjonalizacja ładu > stabilizacja ładu

# pojawia się międzynarodowa ochrona praw człowieka > państwa niechętnie tracą monopol w zakresie kontroli nad swoimi obywatelami

# pojawiają się problemy globalne, które wynikają z obiektywnego rozwoju świata i dotykają oba bloki (zwłaszcza problem relacji Północ-Południe)

# ład zimnowojenny kończy się klęską bloku wschodniego (bankructwo i upadek ZSRR) > następuje demokratyzacja, państwa bloku wschodniego przystępują do gospodarki zachodniej

ŁAD POZIMNOWOJENNY

# na przełomie lat 80 i 90 zanika rywalizacja Wschód-Zachód

# panuje przeświadczenie, że raz na zawsze zakończył się okres konfliktów > okazało się, że było to spojrzenie europocentryczne > ujawnia się konflikt Północ - Południe

# konflikt Wschód - Zachód był stosunkowo łagodny, ponieważ strony konfliktu były bardzo zbliżone kulturowo;

# natomiast strony konfliktu Północ - Południe (centra - peryferie kapitalizmu) bardzo różnią się od siebie

# konflikt Północ - Południe jest nierozwiązywalny:

- jego skala jest ogromna

- luka rozwojowa stale się powiększa

- towarzyszą mu ogromne różnice społeczno - mentalne

- północ buduje swoje bogactwo kosztem upośledzenia Południa

# ekspansja demograficzna Południe > Północ

- początkowo Północ zabiegała o to, ponieważ potrzebni byli pracownicy

- teraz tendencja jest odwrotna, w świecie Północy coraz większe poparcie zyskują postulaty antyimigracyjne i ksenofobiczne

# drenaż mózgów - naukowcy z państw Południa pracują na wzrost państw Północy

# koniec bipolaryzmu > zostało jedno mocarstwo, które chciało umocnić swoją pozycję - USA

- połowa światowych wydatków zbrojeniowych to budżet Pentagonu (połowa z ~1,5 bln $)

- supremacja militarna USA

# USA dominują również gospodarczo i kulturowo (amerykanizacja kultury światowej)

# następuje stopniowa zmiana takiego stanu rzeczy

# blok zachodni utracił pierwotną spoistość, którą zapewniało zagrożenie ze strony bloku wschodniego; nadal jednak w ramach bloku zachodniego można mówić o podobnym modelu społeczno-gospodarczym, pewnej wspólnocie wartości i interesów

# blok zachodni w zasadzie poszerzył strefę oddziaływania w zakresie podmiotowym oraz przedmiotowym (np. NATO działa poza obszarem państw członkowskich, ekspansja na terenach Europy Środkowowschodniej)

# po rozpadzie bloku wschodniego dominacja Zachodu wydawał się nieograniczona >mówiono o unipolaryzacji świata - lata 90 to szczyt pozycji USA; USA mocarstwem uniwersalnym - oddziałują na cały świat we wszystkich możliwych dziedzinach

# postęp technologiczny dodatkowo wzmocnił dominację USA (Internet > dominacja języka)

# strategia multilateralna - (początkowa) próba umocnienia pozycji USA w oparciu o różnego rodzaju struktury (NATO, ONZ etc.)

# później USA postawiły na strategię unilateralną - polityka zagraniczna prowadzona na podstawie działań jednostronnych i doraźnych koalicji (koalicje woli)

# hegemonia USA powodowała zachwianie równowagi sił > opór i niechęć innych aktorów SM

# polityka USA (np. Irak, Afganistan) > niechęć wśród państw rozwijających się, która wpływa na postawy sojuszników USA

- USA rozpoczęły wojnę w Iraku wbrew opiniom sojuszników

- USA chcą, aby „nowa Europa” tworzyła w UE amerykańskie lobby

# wojna w Iraku (rzekome powody okazują się kłamstwem) i Afganistanie (stale rosnące koszty) spowodowały potężny uszczerbek prestiżu USA

# już pod koniec kadencji G. W. Bush'a USA zaczęły wracać do strategii multilateralnej (tarcza już w ramach NATO np.)

# USA promują gospodarkę neoliberalną, co przenosi się na WTO i MFW > kraje rozwijające się mówią o neokolonializmie;

# USA, UE i Rosja chcą wolnego handlu, ale w jedną stronę (Runda z Doha zakończona niepowodzeniem z powodu oporu państw rozwijających się - pierwszy taki przypadek w historii WTO)

# światowy kryzys gospodarczy > liderzy państw Południa coraz głośniej domagają się swoich praw; zaczyna działać G20, gdzie rolę lidera przejmują państwa BRIC (Brasilia, Russia, India, China)

# schyłek dominacji Zachodu w gospodarce światowej

PAŃSTWA W SM

# zawsze jest tak, że kilka państw ma pozycję dominującą w SM i determinują one ład międzynarodowy > są to mocarstwa

# potęga państwa jest czymś relatywnym; potęgometria stara się badać poziom potęgi mocarstw, ale trudno powiedzieć, żeby była do końca precyzyjna

# rodzaje mocarstw wedle kryterium terytorialnego:

- globalne - mogą oddziaływać na całym świecie

- regionalne/lokalne - siła ich oddziaływania jest duża, ale jedynie na ograniczonym terytorium

~ w wieku XIX/XX wszystkie mocarstwa były w zasadzie regionalne, dziś ta granica ulega zatarciu ze względu na wielość interakcji

# rodzaje mocarstw wedle zakresowego przedmiotu oddziaływania:

- uniwersalne - inaczej wszechstronne, są rzadkością; dziś to USA; kiedyś istniały także regionalne mocarstwa uniwersalne, ponieważ świat pozostawał w większej części nieznany (np. Imperium Rzymskie)

- sektorowe - najczęściej mocarstwa dominują w 1-2 dziedzinach; np. mocarstwa polityczne, gospodarcze, militarne; dziś poddaje się ten podział w wątpliwość, ponieważ wszystkie pozostałe dziedziny są ściśle związane z finansami;

- przykłady mocarstw sektorowych:

* Niemcy, Francja i WB to mocarstwa gospodarcze (politycznie oddziałują głównie przez UE)

* Rosja - mocarstwo energetyczne, gospodarcze, polityczne, kulturowe (na tle słabości innych państw regionu)

* Japonia, Chiny, Indie

* Brazylia

* Nigeria i RPA (również na tle słabości reszty Afryki)

* Australia

* Arabia Saudyjska

~do bycia mocarstwem aspirują obecnie: Włochy, Hiszpania, Argentyna, Meksyk, Pakistan

# mocarstwa starają się kształtować otoczenie - są zatem silne jego słabością

# strefa wpływów - obszar dominacji danego mocarstwa; niekoniecznie obszar geograficzny, może to być np. dany sektor gospodarki; historia pokazuje, że mocarstwa często pragną utrzymania stref wpływów wyłącznie z pobudek prestiżowych (np. Francja, która za wszelką cenę chciała zachować odległy Wietnam); strefa wpływów to także koszty (np. międzynarodowa pomoc gospodarcza)

# różne rodzaje wpływów:

- polityczne

- gospodarcze - zdominowanie inwestycji i handlu przynosi mocarstwom ogromne korzyści; np. wpływy USA w Ameryce Łacińskiej do lat 90, Rosja i „bliska zagranica”, strefa wpływów Niemiec w Europie Środkowowschodniej

- militarne - tworzenie baz wojskowych

# „patronage” - mocarstwa starają się być patronami państw, które znajdują się w ich strefach wpływów

- państwa często szukają opieki silniejszego lub tego, kto mógłby przed tym silniejszym obroni

- patron kontroluje i wymaga, ale również dba

# UE jako mocarstwo

- jest mocarstwem pomimo braku centralnego ośrodka decyzyjnego

- pierwsze mocarstwo kolektywne (zimnowojenne bloki opierały się raczej na relacji patron - klienci)

- ew. można powiedzieć, że polityka UE to wypadkowa interesów kilku mocarstw

- powstanie UE można widzieć jako remedium na spadek znaczenia Francji, Niemiec i Włoch

- dzięki UE zwiększają swoją siłę oddziaływania także mniejsze państwa członkowskie

# prestiż ma ogromne znaczenie w SM

- wpływa na sposób postrzegania mocarstw > powstają pewne wyobrażenia o potędze mocarstwa, jego interesach i wartościach; wyobrażenie takie może być zgodne z prawdą lub nie

- mocarstwa dbają o swój prestiż, często pragną obniżać prestiż innych aktorów SM > „branding państw” - państwa budują swoją markę również w celu oddziaływania mocarstwowego

- siła oddziaływania + skuteczność oddziaływania + pieniądze > prestiż

~zdarza się również, że klienci sami stwarzają sobie fałszywy obraz mocarstwa (np. Polska - USA)

# mocarstwowość a imperializm

- nie są to pojęcia tożsame

- imperium to coś więcej niż mocarstwo; cechuje je nie tylko skłonność, ale również duża zdolność do szeroko rozumianej ekspansji

- imperium jest atrakcyjne - kusi i przyciąga, wielu aktorów przyłącza się do niego z własnej woli

- imperium cechuje wywieranie silnych wpływów kulturowo - społecznych

- imperium nie musi być pojęciem jednoznacznie negatywnym

- imperium oddziałuje wartościami, promuje atrakcyjny styl życia etc. (UE dokonuje w ten sposób ekspansji na wschód)

USA

# Stany Zjednoczone Ameryki to pierwsza kolonia, która wybiła się na niepodległość (1776) > imperatyw niesienia wolności

# ranga USA wzrasta w drugiej połowie XIX wieku, zwłaszcza po wojnie secesyjnej > zjednoczenie USA umożliwia rozwój kapitalizmu > w końcu XIX wieku USA stają się potęgą przemysłową na skalę światową

# USA to imperium bardzo młode

# w XIX wieku USA budują swoją potęgę w hemisferze zachodniej; wspieranie dekolonizacji w myśl doktryny Monroe'go [Głosiła, iż kontynent amerykański nie może podlegać dalszej kolonizacji ani ekspansji politycznej ze strony Europy, w zamian zaś zapowiadała, że Stany Zjednoczone nie będą ingerowały w sprawy państw europejskich i ich kolonii. Doktryna ta stała się fundamentem amerykańskiej polityki izolacjonizmu (hasło "Ameryka dla Amerykanów")]

# USA wchodzą do polityki światowej na pełną skalę w wieku XX (I wś)

- biorą udział w „krojeniu chińskiego tortu”

- promują ideę wolnego handlu na świecie (potrzebują rynków zbytu; nie mają kolonii jak Europa czy Japonia, które stosują politykę protekcjonizmu i tym samym zamykają rynki swoich kolonii przed USA)

# USA dyktują warunki pokoju po I wś - Thomas Woodrow Wilson i jego administracja projektują Ligę Narodów; senat USA odrzuca traktat wersalski, tym sposobem zwycięża popularna wtedy w USA doktryna izolacjonizmu (hegemonia USA w Ameryce, ale ingerowanie w sprawy innych kontynentów jest dla USA zbyt kosztowne i niekorzystne)

# USA wychodzą z „wielkiego kryzysu” dzięki New Deal (interwencjonizm gospodarczy)

# przystępują do II wś > stają się jednym z dwóch biegunów nowego porządku międzynarodowego; Waszyngton skupia wokół siebie państwa Zachodu, które popadają w znaczne uzależnienie od USA

# powstaje system amerykańskich sojuszy antykomunisycznych o charakterze polityczno-wojskowym: NATO, SEATO (South East Asia Treaty Organization), CENTO (Central Treaty Organization) etc.

Współczesna (pozimnowojenna) rola USA:

# na arenie międzynarodowej pozostaje tylko jedno supermocarstwo - USA

# USA identyfikują swoje interesy w każdym zakątku świata, oddziałują we wszystkich sferach życia (politycznej, gospodarczej, kulturowej)

# USA największym importerem świata (import znacznie przekracza eksport, który również jest znaczny) > perturbacje w USA powodują wahania na wszystkich rynkach

# USA są centrum gospodarczym świata, chociaż ich rola powoli się zmniejsza (rośnie rola innych aktorów - np. BRIC, UE)

# USA mają największy wpływ na kreowanie decyzji na forum WTO, MFW etc. - niezmiernie istotne narzędzie oddziaływania

# dominacja mediów amerykańskich, dominacja kulturowa

# brak konkurencyjnego modelu społeczno - gospodarczego ułatwia USA utrzymywanie pozycji dominującej

# USA popierały rozszerzenie UE na wschód - chciały stworzyć z państw „nowej Europy” amerykańskie lobby na forum UE; najbliższym sojusznikiem USA w UE pozostaje WB

# w latach 90 USA stosowały strategię multilateralną - dążyły do budowania swojej hegemonii w relacjach wielostronnych (np. na forum ONZ czy NATO); zmiana administracji na republikańską > przejście na strategię unilateralną - zaczęto stawiać na doraźne koalicje woli, USA starały się stworzyć w ramach UE i NATO koalicje proamerykańską (WB + Europa Środkowowschodnia); takie postępowania prowadziło do pogorszenia stosunków z tradycyjnymi sojusznikami

# wojny w Iraku i Afganistanie wygenerowały potężną dziurę w budżecie USA; dodatkowo sytuację pogorszył kryzys gospodarczy 2008

# powyższe czynniki spowodowały stopniowy powrót do strategii multilateralnej jeszcze pod koniec drugiej kadencji Busha; okazało się, że nawet tak potężne państwo nie może być w dobie globalizacji do końca skuteczne w pojedynkę

# zmiana administracji na demokratyczną przesądziła o dalszym powrocie do strategii multilateralnej > ociepleniu uległy relacje z tradycyjnymi partnerami oraz Rosją i niektórymi państwami Południa

# cele pozostały te same - światowe przywództwo i dominacja USA

# instrumenty USA:

- gospodarcze

- kontrola konfliktów

- hasła konieczności demokratyzacji świata

- USA to największy potencjał militarny świata (najpotężniejsze siły lądowe, marynarka i lotnictwo)

- utrzymywanie dobrych stosunków z UE, Japonią, Koreą Południową, Australią

# idea „bezpieczeństwa absolutnego” - do 1957 (wystrzelenie radzieckiego sputnika - nieograniczone możliwości przenoszenia broni jądrowej) dwa oceany i słabość sąsiadów miały zapewniać USA bezpieczeństwo absolutne

# program obrony rakietowej - ma służyć likwidowaniu zagrożenia ze strony tzw. państw zbójeckich, które weszły w posiadanie broni masowego rażenia (np. Iran, Korea Północna); administracja Busha postrzegała ten projekt jako czysto amerykański, ale Obama to zmienił - chce go realizować w ramach NATO, a być może nawet z udziałem Rosji;

- drugi etap tego projektu zakładał łamanie zasady demilitaryzacji przestrzeni kosmicznej > sprzeciw Rosji i Chin, które musiałyby zwiększyć wydatki na zbrojenia, aby dogonić USA

# USA utrzymuje sieć baz wojskowych w różnych punktach świata; mają najwięcej wojsk i sprzętu poza granicami

# dominacja amerykańskich mediów na rynku informacji > USA kreują obraz świata; USA kontrolują również Internet - w każdej chwili mogą zablokować dowolną domenę (stworzono niby jakąś radę internetową, ale może pełnić wyłącznie rolę doradczą)

# USA przeznaczają największe nakłady na B+R > dominacja USA na polu naukowo - technologicznym daje ogromną przewagę w kontaktach z państwami rozwijającymi się (Amerykanom łatwo mówić o wolnym rynku)

ROSJA

# jest spadkobiercą ZSRR oraz Rosji carskiej > obecnie stworzono pewien model, który odwołuje się do pozytywnych symboli obu tych epok - skuteczne budowanie tożsamości na bazie czegoś, co do niedawna dzieliło, a dziś ma łączyć (np. w czasach Putina napisano nowe słowa do melodii hymnu radzieckiego)

# doktryna suwerennej/niezależnej/sterowanej demokracji:

- z jednej strony otwarcie Rosji na świat i wpisanie jej w mechanizmy gospodarki światowej

- z drugiej dążenie do maksymalnego ograniczenia wpływu podmiotów zewnętrznych na politykę Kremla

~ jest to bardzo trudne w realizacji, bo przecież otwarcie pociąga za sobą wpływy zewnętrzne

# Rosji w dużej mierze udało się uniknąć wpływów Zachodu (prywatyzacja bez znacznego wpływu kapitału obcego)

# w Rosji dominuje przekonanie, że Rosja jest samodzielnym biegunem SM, który tworzy własną strefę wpływów; nie jest to jednak powrót do ładu zimnowojennego - nie ma już konkurencyjnego (wrogiego) modelu społeczno - gospodarczego, Rosja jest kapitalistyczna i wpisuje się w świat Zachodu

# Rosja dąży do budowania świata wielobiegunowego, co pozwoliłoby ograniczać hegemonię USA; Rosja reaguje alergicznie na pomijanie jej zdania na arenie międzynarodowej (np. uznanie Kosowa przez Zachód > Rosja uznaje Osetię i Abchazję)

# Rosja jest mocarstwem jednowymiarowym - energetycznym; ponad połowa wpływów do budżetu pochodzi z ropy i gazu; głównym nabywcą jest UE - powoduje to raczej sytuację uzależnienia Rosji od UE niż odwrotnie; Rosja stara się dywersyfikować sprzedaż (np. do Chin, na Daleki Wschód)

# Rosyjska gospodarka jest potwornie energochłonna

# Rosję dotykają poważne problemy społeczno - ekonomiczne

# ciągle wykorzystywane są głównie radzieckie technologie - słaba konkurencyjność gospodarki rosyjskiej > opóźnianie wstąpienia do WTO

# problemy związane z zarządzaniem i kulturą pracy

# eksport kapitału na Zachód staje się narzędziem rosyjskiej ekspansji

# udział w G8 od 2002; Rosja chce mieć silną pozycję na forum MFW

# Rosja przyznaje sobie szczególne prawa na obszarze poradzieckim; dziś przede wszystkim Rosjanie konkurują z Amerykanami i Chińczykami o kontrolę nad złożami w tym regionie;

# nieudany projekt WNP > dziś Rosja stawia np. na Euroazjatycką Wspólnotę Gospodarczą

# rosyjsko - europejskie powiązania cywilizacyjno - społeczne; 60% rosyjskiego eksportu przypada na UE

# globalnie najważniejszym partnerem Rosji pozostają USA

# Rosja stara się utrzymać arsenał nuklearny porównywalny z amerykańskim, ale jej się to nie udaje (szczególnie jakościowo)

# Rosja lawiruje pomiędzy Zachodem a Południem - podejmuje współpracę w sposób koniunkturalny, poszukując równowagi dla dominacji USA

# Rosja stara się odgrywać ważną rolę w organizacjach międzynarodowych

- ONZ - stałe członkostwo w RB

- MFW, ale Rosja nie stała się częścią WTO (obecnie przyniosłoby to jej więcej szkody niż pożytku)

- G7 > G8 od 2002

- G20 (Rosja jako jedno z państw tworzących nieformalną grupę BRIC)

# Rosja nie mówi już o integracji z UE, stara się budować Europę dwubiegunową: Zachód z UE - Wschód z dominującą pozycją Rosji

# Rosja chce być mocarstwem również w Azji - członkostwo gospodarki rosyjskiej w APEC, współpraca z ASEAN (większa część terytorium Rosji położona jest w Azji, ale Rosja nie jest państwem azjatyckim)

# Rosja stara się być obecna także w innych regionach (Bliski Wschód, Ameryka Łacińska, Afryka), ale tam ma mniejsze możliwości oddziaływania

ChRL

Kiedyś:

# Chiny były potęgą światową jeszcze w XIV wieku, nie utrzymywały wtedy kontaktów handlowych z Europą, ponieważ stopień ich rozwoju sprawiał, nie było właściwie po co (myli się, mieli papier toaletowy, proch, lepszą żeglugę etc.)

# potem w Chinach wiele się zmieniło - pod koniec naszego średniowiecza doszli do władzy zwolennicy skrajnego izolacjonizmu (na przełomie XV i XVI wieku dochodziło nawet do palenia okrętów)

# później w XIX wieku Europejczycy „otwierali” Chiny, ale wtedy była to już zapadła dziura (słaba monarchia, rozbicie państwa, brak silnej władzy centralnej); od XIX wieku rozpoczął się w Chinach okres półkolonizacji

# początek XX wieku przynosi upadek monarchii

# maoizm (komunizm wiejski) stał się remedium na rozbicie władzy (Chińczycy traktują ideologię w sposób bardzo pragmatyczny, jest ona jedynie narzędziem sprawnego rządzenia)

# z czasem Chiny stają się potęgą nuklearną i zyskują wysoką pozycję na arenie SM

# ChRL konfliktuje się z ZSRR o dominację w regionie > Chińczycy dogadują się z USA w latach 70 (od tego czasu reprezentanci ChRL zasiadają w ONZ zamiast amerykańskich pionków z Tajwanu)

# czas reform - odejście od radykalnego maoizmu, przechodzenie do kapitalizmu z zachowaniem ustroju centralistycznego

# opozycja demokratyczna ma znaczenie marginalne, ograniczona jest właściwie do pewnych kręgów elit intelektualnych

Obecnie:

# w latach 90 Chiny stają się ważną częścią gospodarki światowej (początkowo przemysł i rolnictwo, coraz bardziej rozwija się także chiński rynek usług)

# potężny rozwój gospodarczy > Chiny stają się brutalnym reżimem kapitalistycznym bez praw do związków zawodowych, poszanowania prawa pracy etc.

# znaczenie polityczne ChRL wynika z jej potęgi gospodarczej

# Chiny chcą być jednym z biegunów świata

# przyjmują chętnie rolę balansjera Zachodu - dążą do osłabienia pozycji Zachodu (i wzmocnienia swojej) w międzynarodowych organizacjach gospodarczych, które kreują dzisiejszy świat

# chcą dominować w regionie Azji Południowowschodniej

# chcą być pierwszą gospodarką świata - reformy Denga zapoczątkowały odchodzenie od wizji państwa socjalnego

# ogromne rozwarstwienie społeczne - Szanghaj ma HDI na poziomie Portugalii a wyniki prowincji wschodnich plasują się na poziomie najbiedniejszych państw trzeciego świata

# problem przeludnienia wsi chińskiej

# wiele inwestycji finansowanych jest na kredyt, ogromne rozpowszechnienie korupcji

# Chiny są stałym członkiem RB ONZ, należą do WTO i MFW

# są trzecim potencjałem nuklearnym świata i trzecim mocarstwem kosmicznym (po USA i Rosji)

# najważniejsi partnerzy gospodarczy - państwa regionu, USA, UE

# ChRL jest największym na świecie importerem surowców energetycznych

# Chiny zaczynają być poważnym eksporterem kapitału

­

INDIE

# Indie to druga gospodarka Południa

# największa demokracja świata? Demokracja w Indiach jest wytworem elit, niższe warstwy nadal funkcjonują w systemie kastowym, którego formalnie w Indiach nie ma

# problem z ograniczeniem przyrostu naturalnego (Chińczykom udało się przyhamować)

# konflikt z Pakistanem; złagodniał od lat 90 (po tym jak Indie i Pakistan wyprodukowały broń jądrową)

# konflikty separatystyczne w rozbitych wewnętrznie Indiach (Indie są państwem federalnym, stany są właściwie para-państwami; różne etnosy, różne kultury)

# konflikty religijne - Indie są drugim po Indonezji krajem muzułmańskim (11% ludności daje ~100 mln muzułmanów)

# zamachy polityczne

# dynamiczny rozwój gospodarczy zapoczątkowany w latach 90 pomaga w ograniczaniu biedy

# demokracja okazuje się atutem Indii w SM - Rosja i Zachód nie są uprzedzone jak w przypadku Chin; Indie mają lepszy dostęp do technologii, Zachód lokuje tu również usługi - dodatkową zaletą w tym względzie jest język angielski (w Chinach głównie inwestycje w produkcję) + neutralność Indii w okresie zimnej wojny > Hindusi mają inny image niż Chińczycy, ale niekoniecznie są mniej ekspansywni

# dodatkowo prestiż Indii zwiększał ich udział w operacjach pokojowych ONZ

# Indie ustępują Chinom w sferze militarnej, dlatego teraz inwestują w zbrojenia przy współpracy Zachodu (technologie)

# Indie pragną być mocarstwem regionalnym i globalnym

# dążą do stałego członkostwa w RB ONZ

# chcą mieć wpływ na decyzje gospodarcze i polityczne

# stopniowo stają się eksporterem kapitału

# są mocarstwem nuklearnym

# stabilizują bezpieczeństwo w regionie

# mają dobre stosunki z większością innych mocarstw (są głównym partnerem USA w regionie; amerykańska niechęć do ChRL nie pozostaje tutaj bez znaczenia)

JAPONIA

# 100 lat temu Japonia była wiochą

# dziś jest drugą gospodarką świata (PKB ~10 bilionów $)

# problem niskiego przyrostu naturalnego > problem emerytalny

# brutalna polityka w regionie w latach 30 i 40 XX w. (podbój Mandżurii, Chin, Indochin) > mimo ogromnego potencjału Japonia nie może przyjąć roli lidera w regionie; ciągłe animozje, „wojny podręcznikowe”; tradycyjny w Japonii kult przodków nie ułatwia utrzymywania przyjaznych relacji

# przed II wś Japończycy postrzegani byli jako militaryści > później nastąpiła zmiana priorytetowych wartości - Japonia stawia na edukację, pracę u podstaw etc.

# II wś określiła dzisiejszą pozycję Japonii:

- Hiroszima i Nagasaki > USA jako jedyne państwo w historii, które użyło broni jądrowej; później napisali Japończykom konstytucje i dofinansowywali ich

- dodatkowo rywalizacja USA - ZSRR popychała USA w stronę Japonii

~po II wś Japonia stała się politycznym karłem

# doktryna Fukudy - dużym sukcesem zbliżenie i ekonomiczna współpraca z państwami Azji Południowo-Wschodniej; ale Japonia nadal traktowana z nieufnością w regionie

# doktryna Yoshidy - nastawienie proamerykańskie, zawężanie stosunków międzynarodowych do sfery gospodarczej, rezygnacja z samodzielnej polityki wojskowej (gwarancje bezpieczeństwa od USA; konstytucyjny nakaz rozwijania zdolności defensywnych, zakaz ich użycia poza granicami kraju, max. 1% dochodu narodowego na siły zbrojne; Japończycy dysponują niewielką, ale nowoczesną armią); stopniowe odchodzenie od tej doktryny po zimnej wojnie (choćby wysłanie Sił Samoobrony w ramach misji stabilizacyjnej do Iraku)

# rozwojowi gospodarczemu towarzyszyło niwelowanie rozwarstwienia społecznego (Japonia jest najbardziej zrównoważonym społecznie państwem w OECD)

# Japonia jest elementem Zachodu, chociaż jest zarazem państwem o kulturze nieeuropejskiej

# duża siła gospodarcza daje Japonii możliwość oddziaływania na SM

# Japonia chciałaby stałego członkostwa w RB ONZ

BRAZYLIA

# Brazylia jest mocarstwem wschodzącym i jedną z najszybciej rozwijających się gospodarek świata (~200 mln ludzi)

# demokratyzacja od lat 80 > dziś jej efektem jest dochodzenie do głosu ludzi z niższych warstw społecznych

# ogromne rozwarstwienie społeczne jednym z głównych problemów Brazylii

# Brazylia generuje ~3% światowego PKB > chciałaby mieć większy wpływ na decyzje w ramach WTO i MFW

# pragnie stałego członkowstwa w RB ONZ

# w latach 90 Brazylia porzuciła program nuklearny

# chce być liderem w Ameryce Południowej

# dominuje w MERCOSUR, odrzuciła uczestnictwo w projekcie NAFTA

# stawia na rozwój w regionie i dywersyfikację stosunków (nie tylko USA, ale również szukanie nowych partnerów - UE, Rosja, Chiny)

# Brazylia stosunkowo wcześnie odstąpiła od eksperymentów neoliberalnych

# Brazylia jest kolejnym państwem, które realizuje rzekomo koncepcję trzeciej drogi - kapitalizm bez rozwarstwienia społecznego

NIEMCY

# obecna pozycja efektem II wś

# Niemcy podporządkowane kontroli 4 mocarstw do czasu podpisania traktatu 2+4 (1990)

# faktyczny i formalno - prawny podział na RFN i NRD

# RFN prowadzi politykę pacyfizmu po II wś - siła militarna odgrywa niewielką rolę

# pozycja w SM budowana w oparciu o gospodarkę; dziś 3-4 potęga gospodarcza świata, jeden z największych eksporterów i importerów

# odbudowują potęgę polityczną po zimnej wojnie; nie mogą robić tego zbyt drastycznie, żeby nie narazić się na oskarżenia o chęć hegemonizacji Europy - starają się być liderem przy jednoczesnym udzielaniu wsparcia i pomocy innym aktorom

# oddziałują głównie poprzez UE > zależy im na pogłębianiu i poszerzaniu integracji w sferze politycznej i militarnej, co umożliwi poszerzenie ich oddziaływania

# Niemcy podmiotem dominującym w Europie Środkowowschodniej

# są liderem europejskiej polityki wschodniej, kreują tę politykę, są najważniejszym partnerem Rosji i Ukrainy

# Niemcy są zwolennikiem polityki koncyliacyjnej, dążą do łagodzenia sporów

# pełnią ważną rolę w międzynarodowych organizacjach gospodarczych

FRANCJA

# imperium kolonialne przed II wś; po II wś wraz z koniecznością dekolonizacji pojawia się potrzeba przedefiniowania tożsamości na arenie międzynarodowej (tak samo WB)

# Francja ciężko przeszła ten okres - nie chciała tracić kolonii; WB sama dążyła do dekolonizacji

# Francja i WB uznawane są raczej za mocarstwa regionalne, chociaż ciągle mają duży wpływ na gospodarkę światową

# mają stałe członkostwo w RB ONZ (pozostałość po czasach imperialnych)

# Francja jest mocarstwem nuklearnym

# Francja chce odgrywać rolę lidera integracji UE (głównym narzędziem jest tutaj sojusz z Niemcami)

# Francja postrzega UE jako kolejne wcielenie imperium francuskiego (stąd choćby ich nieugięta postawa w kwestii używania języka francuskiego w instytucjach unijnych)

# Francja stara się prezentować jako mocarstwo, które bierze udział w rozwiązywaniu konfliktów międzynarodowych

# Francja jako lider polityki integracyjnej z państwami regionu Morza Śródziemnego i Bliskiego Wschodu (Dialog Śródziemnomorski w ramach NATO)

WIELKA BRYTANIA

# stosunkowo późno dołączyła do integracji europejskiej; cechuje ją wstrzemięźliwy stosunek do integracji

# WB weszła do UE głównie ze względów ekonomicznych (powiązania gospodarcze)

# Partia Pracy bardziej przychylna UE aniżeli Partia Konserwatywna

# WB jest najbliższym sojusznikiem USA w Europie (wspólnota tradycji, wartości i interesów)

# WB jest mocarstwem nuklearnym

# pragnie być mocarstwem globalnym - gospodarczym i politycznym

# bardzo nowoczesna gospodarka oparta na usługach

# lider państw Wspólnoty Brytyjskiej (silne powiązania gospodarcze i polityczne z byłymi koloniami)

POLSKA

# za kształtowanie polityki zagranicznej odpowiada RM przy pewnym udziale Parlamentu (przy zawieraniu pewnych traktatów)

# Prezydent RP jest przedstawicielem RP na zewnątrz, reprezentuje kraj, ratyfikuje traktaty na zalecenie Parlamentu; mianuje ambasadorów na prośbę rządu

# MSZ realizuje i koordynuje politykę zagraniczną od strony technicznej

# polityka zagraniczna obecna jest dzisiaj w niemal wszystkich instytucjach państwowych

# oczekiwane cele międzynarodowe

- potęga gospodarcza i innowacyjność

- oczekiwane przez środowisko międzynarodowe: Polska jako inicjator i lider przemian demokratycznych, przywódca subregionalny, stabilizator sytuacji w regionie (szczególnie w kierunku wschodnim), aktywny uczestnik integracji europejskiej, sojusznik USA

# cele deklarowane przez Polskę:

- lider przemian demokratycznych i transformacji

- lider polityki wschodniej

- duże państwo europejskie

- sojusznik USA

- czołowa rola w regionie

# cele faktycznie osiągane:

- klient USA

- „osłabiacz” Rosji

- hamulec integracji europejskiej (dziś już nie)

- skuteczna promocja interesów w UE

# PRL:

- solidarność w ramach bloku wschodniego (UW, RWPG)

- państwo rozwijające się

- pokojowe współistnienie z państwami kapitalistycznymi

# po 89:

- kierunek euro-atlantycki (UE, NATO)

- kierunek wschodni (Ukraina, Białoruś)

# po 2000:

- polityka w ramach UE (stosunki z Niemcami)

- NATO (USA)

- wschód (Rosja, Ukraina, Białoruś)

---