Pochodzenie aniołów.

Aniołowie, tacy, jakich dzisiaj znamy, wiążą się z religiami monoteistycznymi. Jednak w innych religiach i mitologiach również pojawiają się nadprzyrodzone istoty, o podobnych zadaniach. Są one przewodnikami, opiekunami, pocieszycielami; istotami pośrednimi, znajdującymi się pomiędzy sacrum i profanum, pomiędzy Niebem i Ziemią, pomiędzy Bogiem i człowiekiem. Anioły-opiekunowie, anioły życia i śmierci.

Badając początki religii świata, spotykamy duchy naturalne, neutralne jak powietrze i woda, będące stróżami przejawów świata naturalnego, a także demony, będące wcieleniem zła.

W religiach politeistycznych linia graniczna oddzielająca te niezwykłe istoty od samej boskości jest często płynna, staje się ona natomiast wyraźna w religiach monoteistycznych.

Różnorakie świadectwa literackie i religijne związane ze światem aniołów świadczą o wzajemnych wpływach między różnymi narodami i religiami.

Aniołowie w innych religiach.

Pierwsze znamiona postaci anioła można odkryć w religii asyryjsko-babilońskiej, gdzie każda istota boska miała swoich heroldów - uskrzydlone stworzenia, które zstępowały z Niebios na Ziemię i pełniły rolę posłańców. U Babilończyków żywa była idea bóstw opiekuńczych przypisanych każdemu człowiekowi: nadnaturalnych istot, które wstawiały się za człowiekiem u bogów, opuszczały go, jeśli źle postępował, a wracały i wybaczały mu, kiedy wyrażał skruchę.

U Parsów[1] świat duchowy podzielony był na dwie części, obracające się wokół dwóch władców, różnych i sobie przeciwstawnych, według zasady dobra i zła. Władca dobra był otoczony pewną kategorią istot boskich, zwanych Fravashi, pod wieloma względami przypominających anioły. Każdemu człowiekowi towarzyszy jedna z takich istot, która chroni i wspomaga go w walce z demonami.

W tradycjach Dalekiego Wschodu spotykamy istoty anielskie i demoniczne, które tworzą szerokie i złożone kosmogonie. Świadczy o tym również bogata ikonografia pokrywająca hinduskie świątynie: obok bogów i bogiń przedstawiono nieopisane tłumy drugorzędnych postaci - aniołów i demonów, geniuszy i nimf, bóstw powietrznych i potworów ziemskich.

Buddyzm i braminizm głoszą wiarę w liczne stworzenia pośrednie, przyjacielsko lub wrogo nastawione do człowieka. [2]

Wszystkim tym istotom przypisywane jest powodowanie pozytywnych i negatywnych wydarzeń życiowych - anielski opiekun ma szczególne miejsce w bliskowschodniej i zachodniej tradycji.

Słowo "anioł" wywodzi się z greckiego aggelos[3] - posłaniec. W mitologii greckiej, a szczególnie w kopalni informacji i wiadomości, którą są poematy homeryckie, znajdujemy boskie postacie, które spełniają podobne funkcje do aniołów w naszej tradycji religijnej. Atena zachowuje się wobec Achillesa w sposób niezwykle podobny do naszych wyobrażeń o aniele stróżu. Agamemnon otrzymuje boską pomoc -we śnie pojawia mu się Nestor, który określa się jako „posłaniec Zeusa”.

Odyseusz jest w "Odysei" często wspomagany przez ojca bogów za pośrednictwem Ateny i skrzydlatego Hermesa.

Filozofowie starożytnej Grecji również wspominają o aniołach. Platon pisał o licznych istotach pośrednich żyjących pomiędzy Niebem a Ziemią. Jest wśród nich Eros, pół-bóg ze starożytnych mitów, często występujący w poematach homeryckich. Jego zadaniem było tłumaczenie i przekazywanie bogom wiadomości od ludzi oraz ludziom od bogów.

Chociaż termin „anioł” jeszcze się nie pojawia, znaczenie tych stworzeń, znajdujących się pośrodku drogi między pierwiastkiem boskim i ludzkim, jest już dokładnie określone.[4]

Liczne , wspomniane już elementy, szczególnie te biorące swój początek w religiach asyryjsko-babilońskich i u Parsów, odnalazły się w judaizmie, który zakłada istnienie jedynego Boga zamieszkującego Niebiosa, otoczonego dworem aniołów, swoich ministrów i posłańców. Judaizm i chrześcijaństwo mają wspólną podstawę w Starym Testamencie.

Uważający się za następców Izmaela, Izmaelici, odwołują się do wydarzenia, o którym mówi Księga Rodzaju w rozdziale 21[5]

Istnienie aniołów jest w Islamie artykułem wiary, co potwierdza Koran w surze XXXV Stwórca, zwanej też „surą aniołów”[6]

Anioły i archanioły często występują w Koranie, szczególnie często Gabriel i Michał. Na przykład powołanie Mahometa (610 rok po Chrystusie) nastąpiło za pośrednictwem archanioła Gabriela, który objawił mu się we śnie. Także przy śmierci proroka - zgodnie z tradycją - byli obecni aniołowie. Kiedy Mahomet był już bliski śmierci, jego krewni mieli wizję: zastęp aniołów wypełnił komnatę, oświetlając ją cudownym blaskiem. Anioł śmierci zbliżył się do Mahometa i poprosił go o pozwolenie zabrania jego duszy. Mahomet zezwolił, prosząc anioła, aby ten jak najszybciej wykonał swoją powinność.

Nie wiadomo, w jaki sposób Mahomet poznał tradycję judaistyczną i chrześcijańską; z pewnością jednak był pod jej wpływem. W konsekwencji także rola aniołów w islamie jest analogiczna do tej, którą opisuje Pismo Święte: aniołowie siedzą wokół tronu Allacha, z którego oddechu powstali, chwalą go i proszą o przebaczenie grzechów, wykonując w ten sposób w pełni dobrze nam znaną funkcję pośredników.

Nieco później powstała bogata i fascynująca doktryna aniołów w dziełach światłego filozofa, poety i teologa muzułmańskiego Awicenny[7] urodzonego i żyjącego w Persji, który zakładał istnienie podwójnej kosmogonii: niewidzialnych niebios połączonych z niebiosami widzialnymi w astronomii i fizyce niebieskiej, inteligencji anielskich, które dają początek widzialnym zjawiskom we wszechświecie. U Awicenny często spotykamy cytaty archanioła Gabriela, anioła ludzkości, i Michała, anioła proroków. [8]

[1] Parsowie - wyznawcy staroirańskiej religii , obecnie żyją w Iranie i Indiach, nazywani są też gwebrami.
[2]Paola Giovetti „Aniołowie”; str. 12 - 13
[3]Aggelos - greckie „posłaniec”. Termin ten został przeniesiony do łaciny, a następnie do języków wywodzących się z niej. W grece słowo to miało bardziej ścisłe znaczenie, a mianowicie określało opiekuńcze bóstwa zmarłych: Hermesa, który był ich przewodnikiem, Artemidę, boginię piekieł, i Zeusa (zwanego agozos aggelos, co oznacza "dobrego anioła"), najwyższego boga.
[4] Paola Giovetti „Aniołowie” ; str. 13 - 14
[5]Abraham w cudowny sposób miał ze swoją starą już żoną Sarą syna Izaaka. Sara poprosiła męża, aby ze względu na tak długo oczekiwanego potomka oddalił egipską niewolnicę Hagar, z którą miał syna Izmaela. Abraham nie chciał jej oddalić, ale Bóg nakazał mu, aby posłuchał Sary, albowiem zamierzał wyprowadzić wielki ród tak od syna Sary, Izaaka, jak i od syna niewolnicy. Abraham dał Hagar chleb i bukłak wody, powierzył jej dziecko i wysłał w drogę. Hagar zgubiła się na pustyni Beer-Szeby: Kiedy ona i dziecko zostali bez wody, poprzez anioła zainterweniował Bóg: „Ale Bóg usłyszał jęk chłopca i Anioł Boży zawołał na Hagar z nieba: i powiedział jej: "Cóż ci to, Hagar? Nie lękaj się, bo usłyszał Bóg jęk chłopca tam leżącego. Wstań, podnieś chłopca i weź go za rękę, bo uczynię go wielkim narodem". Po czym Bóg otworzył jej oczy i ujrzała studnię z wodą...” (Rdz 21,17)
[6]Chwała Bogu, Stwórcy niebios i ziemi, który uczynił aniołów posłańcami posiadającymi skrzydła - dwa, trzy lub cztery. On powiększa w stworzeniu to, co chce. Bóg jest nad każdą rzeczą wszechwładny! - Koran, XXXV, 1
[7] ur. 980 r., zm. 1037 r.
[8] Paola Giovetti „Aniołowie” ; str. 14 - 16

Upadły anioł: Lucyfer/Szatan/Diabeł.

LUCYFER - od łacińskiego „niosący światło”.

Rzymskie imię planety Wenus lub „gwiazdy porannej", które w łacińskiej Biblii użyto dla przetłumaczenia greckiego phosphoros. To z kolei zostało przełożone z hebrajskiego helel[9], którym to przymiotnikiem prorok Izajasz określił Nabuchodonozora, króla Babilonii. Według Biblii i tradycji chrześcijańskiej Lucyfer to anioł, który zbuntował się przeciw Bogu. W walce z archaniołem Michałem został pokonany i strącony do piekła, którym włada.

W II wieku Żydzi uczynili z terminu helel imię diabelskie i utożsamili go ze zwierzchnikiem nefilim[10]. Począwszy od komentarza św. Hieronima do Księgi Izajasza (IV wiek) Lucyfer został błędnie zidentyfikowany z Szatanem z hebrajskiego "przeciwnik"). W judaiźmie i tradycji chrześcijańskiej Szatan , początkowo pozbawiony cech diabolicznych, jest przeciwnikiem Boga, a jego zadanie to m.in. poddawanie próbom ludzi dobrych i bez skazy. W Nowym Testamencie zostaje przywódcą złych duchów. Jezus widzi go spadającego z nieba jak błyskawica. W Apokalipsie mowa jest o jego związaniu na symbolicznych tysiąc lat, uwolnieniu i ostatecznej karze. Szatan identyfikowany był w Starym Testamencie z Belzebubem, „panem much”, w Nowym Testamencie z diabłem.

Ojcowie Kościoła zinterpretowali niektóre fragmenty Nowego Testamentu[11] jako aluzję do upadku Lucyfera. W tradycji chrześcijańskiej Lucyfer jest, choć błędnie, identyfikowany z Szatanem.

W Księdze Izajasza upadły anioł jest określany jako „jaśniejący syn jutrzenki”.[12]

[9] helel - jasniejący
[10] Nefilim - w tradycji żydowskiej termin oznacza gigantów zrodzonym z połączenia zbuntowanych aniołów z ludzkimi kobietami
[11] Łk 10,18; Ap 9,1-11
[12] Giordano Berti „Zaświaty”, str. 161

Archaniołowie.

W Apokalipsie św. Janaarchaniołowie to najwyżsi przywódcy zastępów anielskich. Według etiopskiej Księgi Henocha Bóg wyznaczył archaniołów - Uriela, Rafała, Raguela, Michała, Sariela, Gabriela i Jetremiela, by władali stworzeniem. Imiona te często pojawiają się w tekstach magicznych powstałych w pierwszych wiekach chrześcijaństwa.

Według rozmaitych apokryfów Starego Testamentu siedmiu archaniołów przebywa w obliczu tronu Bożego. Wiąże się to zapewne z tym, że na niebie jest siedem gwiazd widzialnych, a każdemu z archaniołów przypisywano władzę nad poszczególnymi planetami.[13] Sobór Loadyceński w 360 r. zabronił przyzywania imion archaniołów innych, niż wymienione w Biblii, to jest Gabriela, Michała i Rafała.

[13] Giordano Berti „Zaświaty”, str. 114

Gabriel.

GABRIEL - hebrajskie imię „mąż Boży”.

Jest to jeden z trzech archaniołów oficjalnie uznawanych przez Kościół katolicki. Swoją sławę zawdzięcza przede wszystkim roli posłańca zwiastującego narodziny Jana Chrzciciela i Jezusa. Wydarzenia te są często przedstawiane w sztuce chrześcijańskiej. Również jako posłaniec Gabriel pojawia się we wszystkich apokryfach Nowego Testamentu opisujących zwiastowanie.

W Legendzie o Józefie cieśli Gabriel jest określony jako „posłaniec światła" .W innym apokryfie, w Ewangelii Bartłomieja, mówi się, że Gabriel jest trzecim aniołem, ukształtowanym po Belialu i Michale. [14]

W Starym Testamencie imię Gabriel pojawia się dwa razy. Archanioł opisany jest tylko w Księdze Daniela. Objawił się i wyjaśnił Danielowi serię wizji, zwiastował czas przyjścia Mesjasza na ziemię.

W etiopskiej Księdze Enocha Gabriel jest określony jako „jeden ze świętych aniołów, postawiony nad wężami, nad rajem i nad cherubinami", mówi się też, że „posłuszne są mu wszelkie siły" (HenEt 20, 7 i 40, 9). Bardzo interesujący jest opis Gabriela jako rycerza gotowego zbrojnie wystąpić przeciwko zbuntowanym aniołom. Rzeczywiście, kiedy Enoch wstąpił do nieba wraz z Urielem i zobaczył żelazne łańcuchy przygotowane dla hord Azazela, prorok zrozumiał, że ostatniego dnia Gabriel, wraz z Michałem, Rafałem i Fanuelem, pokona zbuntowanych aniołów i wrzuci ich do płonącego pieca, przykrywając ich zwałami ostrych kamieni.[15]

Wyobrażenie Gabriela, który przeszywa demona włócznią jest bardzo rozpowszechnione w ikonografii chrześcijaństwa wschodniego.

Na obrazach archanioł pojawia się przeważnie w scenach zwiastowania. Stałym elementem jego ikonografii są lilie, kwiaty symbolizujące niewinności i czystość serca. W rzeczywistości w Ewangelii nie ma najmniejszej wzmianki o tym szczególe, a kwiaty zostały dołączone do przedstawień Zwiastowania dopiero w średniowieczu.

Warto wspomnieć niedawny film Armia Boga (USA 1997 r.) G. Widena, w którym Christopher Walken pojawia się w roli archanioła Gabriela. Rozżalony, ponieważ Bóg zajmuje się tylko ludźmi i nie zwraca uwagi na swoje najwierniejsze sługi, Gabriel obmyśla wraz z innymi aniołami plan zniszczenia „mówiących małp”, ale zostaje pokonany przez Lucyfera, który przy tej okazji opatrznościowo sprzymierzył się z rodzajem ludzkim.[16]

Rafał.

RAFAŁ - hebrajskie „Bóg uleczył"

W świecie chrześcijańskim Rafał jest uważany za anioła stróża par excellence. Jego imię pojawia się na gnostyckich gemmach z I-III wieku po Chrystusie; we wczesnochrześcijańskiej sztuce nagrobnej - na sarkofagach, na ich pokrywach i na stelach; w wielu egzorcyzmach i średniowiecznych modlitwach; w rozmaitych rytach magicznych XVI-XVIII wieku. W Testamencie Salomona na przykład jest to anioł, który pokonał Asmodeusza; w Heptameronie jest wymieniony w inwokacji na środę.

Imię Rafała pojawia się po raz pierwszy w Księdze Tobiasza, datowanej na III wiek przed Chrystusem. Pewnego dnia Tobiasz, którego Pan uczynnił ślepym aby wypróbować jego wiarę, polecił swojemu synowi, młodemu Tobiaszowi udać się do dalekiego miasta. Wyszedłszy z domu młodzieniec spotkał człowieka imieniem Azariasz[17], który zaofiarował się, że będzie mu towarzyszył. Kiedy dotarli do rzeki Tygrys, Tobiasz wszedł do wody, gdzie został zaatakowany przez rybę. Azariasz polecił młodzieńcowi schwytać rybę, wyciągnąć ją na brzeg i wypatroszyć. Polecił też, aby zachował serce, żółć i wątrobę ryby, ponieważ spalając serce i wątrobę przed opętanym, dymem można wygnać każdego demona, żółć natomiast miała być potrzebna do wyleczenia oczu ojca (Tb 6,7-9). Następnie dotarli do domu pewnego Raguela[18], którego córka Sara była prześladowana przez demona Asmodeusza. Azariel podpowiedział Tobiaszowi, aby poślubił Sarę i wyjaśnił mu, jak pokonać demona. Te same reguły postępowania zostały później przyjęte przez tradycję chrześcijańską i zachowały się w podręcznikach „magii anielskiej". Po ceremonii weselnej Azariel wyjawił Tobaszowi swoją tożsamość (Tb 12, 15). Kiedy nowożeńcy weszli do pokoju, Tobiasz dokonał egzorcyzmu, a Rafał uwięził Asmodeusza na pustyni w Egipcie. Po wielu dniach, wciąż wykonując pouczenia anioła, młody Tobiasz wyleczył ojca ze ślepoty.[19]

Na podstawie tego opowiadania wykształciło się „kanoniczne” wyobrażenie Rafała jako przewodnika podróżników i uzdrowiciela. Także w etiopskiej Księdze Enocha Rafał został określony jako „jeden ze świętych aniołów”, który w szczególności „jest obecny w strapieniach i bólach synów ludzkich” (HenEt 20,4 i 40, 9). Również tu jego dar uzdrawiania ma ważne znaczenie. Poza różnymi „misjami wojennymi” przeciw Azazelowi, anioł Rafał został wysłany przez Boga, aby ożywić ziemię. Rafał jest jednym z czterech aniołów, obok Michała, Gabriela i Fanuela, którzy w dniu Sądu będą walczyć z demonem Azazelem i jego wojskami (HenEt 54, 6). Rafał był też aniołem, który opisał Enochowi - gdy ten podejmował swoją podróż w zaświaty - miejsca, w których były zgromadzone duchy zmarłych; później w ogrodzie Eden opowiedział mu o Drzewie Wiadomości, którego jest stróżem (22, l nn i 32 m 3nn).

W sztuce zachodniej Rafał był przedstawiany w wielu dziełach; najczęściej ukazuje się go wraz z Tobiaszem, niekiedy też obok Michała i Gabriela, a także z Marią lub jakimś świętym.

W Raju utraconym (1667 r.) Miltona archanioł Rafał, określony jako „towarzyski duch", odgrywa pierwszoplanową rolę w księgach V-VIII. W raju ziemskim poucza Adama o zasadzkach, jakie na niego czekają, wyjaśnia kto jest nieprzyjacielem i jak się nim stał. Opowiada o bitwie z Szatanem i jego aniołami, prowadzonej przez niego i Michała oraz oznajmia, dlaczego Bóg, po wygnaniu Szatana z nieba, zdecydował się stworzyć nowy świat i nowe stworzenia, które będą go zamieszkiwały. Wreszcie opowiada o stworzeniu jego samego i o swoim przybyciu do raju.[20]


Anioł ukazuje się Toboaszowi, Gianantonio, Guardi, 1750 r.

[17] Azariasz - „pomoc Boga”
[18] Raguel - „przyjaciel Boga”
[19] Giordano Berti „Zaświaty”, str. 180
[20]Giordano Berti „Zaświaty”, str. 180 - 181

Michał.

MICHAŁ - hebrajskie „któż jak Bóg”

W Księdze Daniela (10,13) Michał opiekunem narodu wybranego i wodzem zastępów niebiańskich w walce z demonami, która poprzedzi Sąd Ostateczny.

W apokryficznej etiopskiej Księdze Enocha Michał jest jednym z archaniołów, którzy powiadomili Boga o złych uczynkach Azazela i zbuntowanych aniołów. Ponadto Michał wyjaśniał Enochowi tajemnice drzewa życia, które stoi pośrodku ogrodu Eden.

W syryjskiej Apokalipsie Barucha Michał trzyma klucze do raju, słucha modlitw ludzi i przedstawia Bogu te, które na to zasługują (11, 2-4 i 14, 2). Z Żywota Adama i Ewy dowiadujemy się, że po wygnaniu z raju Michał nauczył Adama uprawiać ziemię, a po śmierci pierwszego rodzica Michał zaniósł go do „raju sprawiedliwych", gdzie będzie go strzegł aż do dnia sądu. W Apokalipsie Mojżesza powierza on dzieciom Adama i Ewy obowiązki rytualne względem zmarłych. W tekstach z Qumran Michał przewodzi eschatologicznej walce synów światła z synami ciemności.[21]

Archanioł Michał pojawia się często w pismach żydowskich - jest wymieniany zarówno w midraszach, w literaturze Merkawy, jak i w dziełach kabalistycznych. Talmud potwierdza, że jest on patronem narodu Izraela, ustawiając go w hierarchii powyżej Gabriela.

Także Kościół katolicki, od samego swego początku, oddawał się w opiekę temu aniołowi. Apokalipsa św. Jana (około 95 roku po Chr.) wspomina Michała tylko raz, ale jego rola jest niezwykle doniosła. Gdy ukazała się na niebie „Niewiasta obleczona w słońce i księżyc pod jej stopami, a na jej głowie wieniec z gwiazd dwunastu [...] stanął Smok, ażeby skoro porodzi pożreć jej dziecię [...] zostało porwane jej Dziecię do Boga i do Jego tronu. A Niewiasta zbiegła na pustynię [...] I nastąpiła walka na niebie: Michał i jego aniołowie mieli walczyć ze Smokiem. [...] I został strącony wielki Smok [...]" (Ap 12,1-9). Poza Apokalipsą św. Jana jedynym tekstem nowotestamentowym, w którym pojawia się Michał, jest krótki i enigmatyczny List św. Judy Apostola (Jud 9), gdzie mowa jest o sporze tego anioła z diabłem o ciało Mojżesza.[22]

Tradycja chrześcijańska upatruje w Michale przede wszystkim niebiańskiego wojownika, który walczy z Lucyferem i zwycięża z okrzykiem „Któż jak Bóg”. Jest też opiekunem umierających i przewodnikiem zmarłych w ich drodze ku zaświatom.

Począwszy od mozaik w kościele Sant Apollinare in Classe w Rawennie (IX wiek) anioł ten jest ubrany w strój wojskowy typu bizantyjskiego; od XIV wieku zaczyna się pojawiać w błyszczącej zbroi lub w stroju żołnierza rzymskiego. Michał jest niekiedy ukazywany z wagą w jednej ręce i mieczem w drugiej, gdy oddziela dusze dobre od złych. Możliwe, że to wyobrażenie pochodzi od przedstawień Merkurego, boskiego posłańca, z którym chrześcijanie pierwszych wieków kojarzyli Michała, zamieniając często jego pogańskie świątynie na kościoły. Równie liczne są gemmy[23] gnostyckie, na których obok imienia Michała pojawia się wyobrażenie Merkurego ze zwykłymi atrybutami greckiego boga: uskrzydloną czapką kaduceuszem i kogutem.

Malarze ukazują go najczęściej walczącego ze smokiem, w srebrnej szacie, z mieczem w ręku - symbol ducha dążącego wzwyż. Często ukazywany jest z wagą, przy pomocy której na Sądzie Ostatecznym bada dobre i złe uczynki ludzi.

Archanioł Michał pojawia się też w historii Joanny d'Arc, dziewczyny, która w czasie wojny stuletniej poprowadziła Francuzów przeciw angielskim najeźdźcom. Jeszcze jako mała dziewczynka, zaczęła słyszeć głos archanioła Michała, który zachęcał ją, by pozostawiła prace wiejskie i została wojowniczką.

Agryppa, wierny tradycji chrześcijańskiej, umieszcza Michała na czele chóru archaniołów, związanego z niebem Merkurego i z bene elim judaizmu. Imię Michała występuje w licznych traktatach magicznych, niemal zawsze wśród wyobrażeń na talizmanach, wraz z Gabrielem, Rafałem i Urielem. Testament Salomona opowiada o magicznym pierścieniu podarowanym przez Michała królowi Izraela.

W filmie Michael (USA 1996) reżyserii Nory Ephron rolę archanioła - przedstawionego w nietypowy sposób, jako awanturnika z papierosem i uwodziciela - zagrał John Travolta.[24]


Luca Giordano, 1655

[21] Giordano Berti „Zaświaty”, str. 169
[22] Tamże; str. 172
[23] gemma - szlachetny lub półszlachetny kamień z grawerowanym rysunkiem
[24] Giordano Berti „Zaświaty”, str. 173

---