P O Z Y T Y W I Z M, epoki literackie - opracowania


P O Z Y T Y W I Z M

1. NAZWA EPOKI

Nazwę epoka zawdzięcza tytułowi programowego dzieła filozoficznego autorstwa Augusta Comte'a - "Wykłady filozofii pozytywnej" ; trzeba zaznaczyć przy tym, że określenie "pozytywny" miało w tym czasie nieco inny wydźwięk oznaczając przede wszystkim coś realnego, praktycznego i pożytecznego (łac. positivus-oparty, uzasadniony). Pozytywizm jako nazwa epoki funkcjonował tylko w Polsce, natomiast we Francji epoka nosiła nazwę naturalizmu lub realizmu,  w Anglii epoka wiktoriańska.

  1. RAMY CZASOWE EPOKI

Europa: 1850-1880

Polska: 1864-1890

Za bezsprzeczną datę rozpoczynającą polski pozytywizm można uznać rok 1863. Powstanie styczniowe było bowiem nie tylko ważnym wydarzeniem politycznym, lecz również spowodowało istotne zmiany w świadomości narodowej i społecznej, a następnie także w literaturze i sztuce. Trudniej natomiast wyznaczyć datę zamknięcia. Przejście do Młodej Polski było mniej gwałtowne - nie rozdzieliło obu epok żadne wydarzenie historyczne, a zmiany w światopoglądzie artystycznym zachodziły stopniowo. Pierwsze tomiki poezji polskich modernistów pojawiały się w latach dziewięćdziesiątych (K. Przerwa - Tetmajer 1891, J. Kasprowicz 1894); w tym samym czasie miały miejsca ważne wystąpienia programowe Miriama (Zenona Przesmyckiego) i St. Przybyszewskiego, natomiast pierwsze znaczące utwory dramatyczne i prozatorskie Wyspiańskiego, Żeromskiego czy Reymonta powstały na przełomie XIX i XX wieku. Równocześnie pod koniec wieku tworzyli najwybitniejsi polscy pisarze pozytywistyczni: Prus ("Emancypantki" 1893 i "Faraon" 1896), Sienkiewicz ("Quo vadis" 1896) czy Orzeszkowa ("Dwa bieguny" 1893). Tak więc za koniec pozytywizmu można uznać - ale tylko w pewnym przybliżeniu - ostatnie lata XIX wieku.

Istnieje wiele podziałów polskiego pozytywizmu. Niektórzy badacze rozróżniają 4 fazy. Pierwsza nosi nazwę przedpowstaniowej i dotyczy dzieł powstałych przed 1863 rokiem. Kolejna jest określana mianem fazy literatury tendencyjnej, by w 1875 roku ustąpić miejsca nowelistyce. Ostatnią fazą jest tak zwana faza dojrzałego realizmu, która trwa do wspomnianego 1890 roku.

Inni historycy literatury są zdania, że pozytywizm - podobnie jak realizm - składa się z 3 etapów. W pierwszym, nazywanym „początkiem”, Polacy próbowali odnaleźć się w nowych realiach popowstaniowych represji. Ważnym punktem tej fazy było ukazanie się w 1871 roku na łamach „Przeglądu Tygodniowego” artykułu Aleksandra Świętochowskiego „My i Wy”, nazywanego od tej chwili manifestem programowym epoki. Badacze zwracają uwagę na rozwój literatury tendencyjnej, poprzez którą pisarze dawali wyraz swym poglądom (lata siedemdziesiąte).

W etapie nazywanym „rozkwitem”, przypadającym na lata osiemdziesiąte, wspomnieć należy o ukazaniu się najważniejszych pozytywistycznych powieści (Ogniem i mieczem, Potop, Pan Wołodyjowski Henryka Sienkiewicza; Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej), namalowaniu jednego z najznakomitszych obrazów (Hołd pruski Jana Matejki), założeniu warszawskiego „Życia” (1887).

Schyłek polskiego pozytywizmu dotyczy lat 1890-1895. Wówczas swój debiut mieli poeci (K. Przerwa-Tetmajer, A. Niemojewski, F. Nowicki, J. Kasprowicz) dramaturdzy (Stanisław Wyspiański) oraz prozaicy młodopolscy (S. Żeromski, S. W. Reymont, W. Berent), W 1895 roku Henryk Sienkiewicz napisał Quo vadis, za które pięć lat później dostał Nagrodę Nobla; Bolesław Prus ukończył dwie ważne powieści: Emancypantki - 1893, oraz Faraona - 1896). Reasumując, za koniec epoki pozytywizmu można uznać ostatnie lata XIX wieku.

Rozkwit epoki w Europie nastąpił w latach 70. i 80., gdy nauka, filozofia, kultura i sztuka zaczęły stymulować coraz większy rozwój cywilizacyjny. W tym czasie swe tryumfy święcili najwięksi naukowcy XIX wieku. Alfred Nobel, Dmitrij Mendelejew, Karol Darwin. To właśnie wynalazkom epoki pozytywizmu zawdzięczamy istnienie telefonu (Bell wynalazł go w 1876 roku), ponadto w 1885 roku krąg ulepszeń powiększył silnik samochodowy (wynalazek Daimlera i Benza).
W epoce rozkwitu europejskiego realizmu ukazało się wiele wybitnych dzieł, będących po dziś dzień doskonałą wizytówką epoki. Fiodora Dostojewskiego (Zbrodnia i kara, Lwa Tołstoja (Anna Karenina) czy niezwykłymi Przygodami Sherlocka Holmesa niezapomnianego Artura Conan-Doyle'a.

Schyłek realizmu przypadł na lata 90. XIX wieku, gdy - prócz nadal kultywowanych myśli pozytywistycznych - widoczne coraz bardziej stawały się idee modernistyczne. W końcowej fazie powstały takie dzieła, jak Dzika kaczka Henryka Ibsena, Ślepcy Maurycego Maeterlincka czy Tkacze Gerharda Hauptmanna. W tym czasie miało miejsce również kilka odkryć natury technicznej. W 1895 roku bracia Lumiere wynaleźli kinematograf, w lecznictwie zastosowano promienie Roentgena.

P O J Ę C I A

Naturalizm ( weryzm ) - narodził się w drugiej połowie XIX wieku we Francji. Wywodził się z twórczości Gustawa Flauberta
(„Pani Bovary”) oraz filozofii Hipolita Taine'a. Stworzył go Emil Zola, a zasady jego zaś umieścił on w „Powieści eksperymentalnej”. Założenia naturalizmu to dokładna obserwacja, obiektywizm, estetyka mimetyczna, biologizm, naukowość.
Zwolennicy naturalizmu uważali, ze artysta nie może wybierać i pomijać elementów, które mu nie pasują, składają się one bowiem na pełną, kompletna wizje świata, są konieczne do właściwego jego postrzegania. Dostrzegane musi być i piękno i brzydota, i zło i dobro, z perspektywy prawdy wszystko jest interesujące, ciekawe, znaczące, istotne. Uważali tez, ze sztuka nie powinna mieć osobistego charakteru.
W Polsce teorie naturalizmu popierali : Bolesław Prus, Stanisław Witkiewicz, Adolf Dygasiński, Artur Gruszecki.
Realizm zakładał ukazywanie rzeczywistości takiej jaka jest faktycznie, zgodnie z jej obserwacja. Rzeczywistość w dziele literackim miała być przedstawiona w sposób wierny i obiektywny, ze wszystkimi jej właściwościami.
Realizm krytyczny ( II polowa XIX wieku ) to odmiana realizmu, w której rzeczywistość przedstawiona w sposób obiektywny i wierny jest dodatkowo poddana krytycznej ocenie z punktu widzenia pozytywistycznej ideologii. Kierunek ten przedstawia postawę krytyczna wobec realiów kapitalistycznych, ukazuje istniejące konflikty, choć nie eksponuje głównych przyczyn opisywanego zjawiska.

Naturalizm

      W drugiej połowie XIX w. coraz większe wpływy zaczął zdobywać nowy kierunek artystyczny, który z jednej strony na pierwszy rzut oka przypominał realizm, gdyż jego założeniem było przedstawianie rzeczywistości bez kłamstw, fantazji i upiększeń, z drugiej jednak stanowił wobec tegoż realizmu opozycję, eksponując zupełnie inne oblicze człowieka. Myślowym podłożem owej odmiennej wizji świata była teoria Karola Darwina, lecz - co na pierwszy rzut oka zakrawa na paradoks - o ile klasyczni pozytywiści wyciągali z niej wnioski optymistyczne (p. "Społeczeństwo organiczne" H.Spencera), o tyle dla naturalistów stała się ona pretekstem do kreowania raczej mało zachęcających obrazów. Jeśli spojrzeć na człowieka po darwinowsku - wnioskowano - to wypada stwierdzić, iż musi on mieć te same pragnienia, co każdy biologiczny organizm: po pierwsze za wszelką cenę utrzymać siebie przy życiu, po drugie utrzymać przy życiu gatunek.
      Opisywano zatem istotę ludzką nie tyle jako rozumny, dysponujący wolną wolą podmiot rzeczywistości, lecz jako kierującą się biologicznymi instynktami istotę, której życie składa się z ciągłej, bezwzględnej walki o byt i ustawicznego szukania obiektów do wyładowania płciowego popędu. Chyba nigdy wcześniej literatura nie zabrnęła tak daleko w ekshibicjonizmie! Aby podkreślić przynależność człowieka do świata przyrody, pod szkło powiększające narratora, zresztą programowo powstrzymującego się od komentarzy, brano najbardziej wstydliwe lub przerażające elementy fizjologii. Nie uznając żadnych tematów tabu, naturaliści z równym upodobaniem opisywali zarówno odartą z uczuć erotykę, jak też ludzkie choroby i kalectwo. Szczególnie chętnie penetrowali środowiska nędzarzy (tam najwyraźniej widać było desperacką, bezpardonową walkę o przetrwanie) albo prostytutek, u których zjawiali się z pozoru kulturalni, często dobrze usytuowani panowie, nie mogący zapanować nad swoimi popędami (dość powszechnie zresztą mieszczańską klasę średnią oskarżano w tego typu utworach o zakłamanie i tzw. podwójną moralność).

      Twórcą i ideologiem omawianego kierunku był Francuz Emil Zola, którego cykl "Rougon - Macquartowie" bywa niekiedy - zresztą chyba nieco na wyrost - zestawiany z "Komedią ludzką" Balzaca. Najsłynniejszą powieścią serii jest "Germinal", w którym pisarz (po uprzednim zebraniu obszernej dokumentacji dotyczącej egzystencji górników i zapoznaniu się z warunkami życia w zagłębiu) stworzył niezwykle plastyczny, choć jednostronny obraz strajku oraz walki z wezwanym przez dyrekcję wojskiem.
      Choć postaci utworów Zoli - jak na bohaterów naturalistycznych przystało - zbyt wielu ludzkich uczuć nie przejawiają, to sam twórca nieco utopijnie głosił, iż "odkrywamy determinizm zjawisk społecznych i ludzkich, aby pewnego dnia można było zapanować nad nimi" (E.Zola "Powieść eksperymentalna").

Scjentyzm

Prąd myślowy stanowiący jądro nie tylko polskiego pozytywizmu. Radykalne przekonanie, że wszystko daje się wyjaśnić naukowymi sposobami. Traktowanie wiedzy i nauki jako złotych środków, umożliwiających rozwiązanie wszystkich bolączek dnia codziennego. Dążenie do rozwoju intelektualnego, gospodarczego, politycznego i społecznego, w oparciu o wiedzę i dzięki niej. Podstawowe znaczenie dla przedstawicieli tego nurtu filozoficznego ma poznanie naukowe, oparte na doświadczeniu i obserwacji (empiryzm). Dominującą rolę przypisuje się tu naukom przyrodniczym, marginalizując nieco humanistyczne - są one bowiem w przekonaniu scjentystów o tyle użyteczne, o ile idzie za nimi postęp i konkretne działania. Scjentyzm wyrastał na podłożu XIX-wiecznej rewolucji przemysłowej, rozwoju wynalazczości, przewrotu w medycynie. Zwolennicy tego nurtu odrzucali dywagacje natury religijnej, metafizycznej, moralnej - traktując je jako nieuzasadnione i bezużyteczne.

 

Ewolucjonizm

Kierunek w filozofii i socjologii, rozwijany głównie przez Darwina i Spencera zakładający ciągły, nieuchronny rozwój w każdej dziedzinie życia. Zarówno w odniesieniu do przyrody, jak i do człowieka czy całych społeczeństw, ewolucjoniści szukali wspólnych prawideł i uwarunkowań. Opierał się na sformułowanej przez Darwina teorii ewolucji gatunków, ale szedł o wiele dalej, stając się pewną ideologią, ogólną zasadą określającą formy i strukturę rzeczywistości. Ewolucjoniści opierali swą naukę na przekonaniu, że nowe wypiera stare, mniej doskonałe. Tym samym owa ewolucja oznacza jednocześnie postęp.

Agnostycyzm

(z gr. agnostos - nieznany), czyli pogląd filozoficzny negujący możliwość poznania świata i praw nim rządzących. Pozytywiści sądzili, iż w sferze nauki nie mieszczą się rozważania o istocie rzeczy oraz wszelkie spekulacje o charakterze metafizycznym. Poznawać można jedynie dostępne zmysłom zjawiska i ich związki. Należy je zatem dokładnie opisać, nie sposób jednak określić ich celowości. Stąd agnostycyzm sprzyjał postawom areligijnym i indyferentnym (obojętnym), dość powszechnym wśród pozytywistów.

Kapitalizm

system ekonomiczny, którego podstawę stanowi własność prywatna i wolna przedsiębiorczość. Zrodził się na przełomie XV i XVI w. w Europie Zachodniej, jeszcze w łonie feudalizmu. Jego rozwój umożliwiło zwycięstwo rewolucji burżuazyjnych kolejno w Niderlandach, Anglii, Francji, a później w innych krajach Europy i świata.

Przyspieszenie rozwoju kapitalizmu nastąpiło w wyniku rozwoju techniki i technologii. Współcześnie jest dominującym systemem ekonomicznym w świecie.

Rozróżnia się kapitalizm rynkowy i mieszany (państwowy). Pierwszy, występujący m.in. w krajach zachodniej Europy i Ameryki w XIX w., charakteryzował się tym, że o alokacji pozostających w prywatnym posiadaniu zasobów czynników wytwórczych decydował wyłącznie mechanizm rynkowy.

W kapitalizmie mieszanym własność prywatna i rynkowa alokacja zasobów są modyfikowane przez przepisy wydawane przez państwo (rząd) i fakt posiadania przezeń części majątku produkcyjnego kraju (interwencjonizm państwowy).

Pragmatyzm

kierunek filozofii XX w. wywodzący się z angielskiego empiryzmu, ukształtowany w Stanach Zjednoczonych. Idea i nazwa pragmatyzmu została określona przez Ch.S. Peirce'a pod koniec XIX w. w artykule How to Make Our Ideas Clear (1878).
Teorię pragmatyzmu rozwinęli: W. James- główny jego propagator, J. Dewey - twórca filozoficznego systemu pragmatyzmu, a następnie J. Mead, C.I. Lewis, E. Nagl, Ch. Morris i in. Peirce zapożyczył termin pragmatyzmu od I. Kanta, który jako pragmatyczne określił te prawa, które są stosowane w naukach doświadczalnych, w odróżnieniu od praw praktycznych, tj. moralnych, apriorycznych. Pragmatyzm był metodą rozstrzygania dyskusji na temat metafizyki i teorią prawdy, którą starał się uwolnić od abstrakcji, werbalizmu i od jego konsekwencji.

F.C. Schiller, oceniając poglądy W. Jamesa (jak również dorobek filozofii pragmatycznej), uznał, że pragmatyzm jest:
1) humanizmem, bo indywidualnego człowieka czyni miarą rzeczy w odróżnieniu od scholastycyzmu, który poddaje go "obiektywnej", nadludzkiej mierze.
2) odwrotnością werbalizmu, ponieważ kryterium prawdy upatruje w praktyce życiowej.
3) pluralizmem, wykluczającym absolutyzm.
4) radykalnym empiryzmem, czyli przeciwieństwem aprioryzmu.
5) woluntaryzmem.
6) personalizmem - w odróżnieniu od naturalizmu.
7) świadomym antropomorfizmem - w przeciwieństwie do amorfizmu.
8) poglądem typowo brytyjskim, nie zaś kontynuacją filozoficznej myśli germańskiej.

Utylitaryzm

(z łaciny utilitas - korzyść, pożytek), powstała w Anglii w XVII w. i trwająca do XIX w. koncepcja etyczna, zgodnie z którą działanie jest uznawane za dobre moralnie, jeżeli chcąc zaspokoić własne przyjemności i potrzeby oraz zabiegając o własny interes, służy się dobru ogółu. Utylitaryści usiłowali wykazać, że interes indywidualny i ogólny nie muszą być przeciwstawne, a w przypadku sprzeczności możliwe jest ich uzgodnienie.
Celem działań powinno być szczęście jak największej liczby ludzi. Przedstawicielami utylitaryzmu był m.in J.S. Mill. Współcześnie utylitaryzmu rozumiany jest jako pogląd, wg którego ocena działań, rzeczy, zjawisk i osób jest dokonywana z punktu widzenia użyteczności.

Pogląd, nazywany utylitaryzmem, spopularyzowany przez Milla, zainicjowany został przez angielskiego prawnika, filozofa i ekonomistę Jeremy`ego Benthama (1748-1832), który głosił tezę o równości ludzi i sformułował program etyki utylitarystycznej. Twierdził on, że postępowanie jest moralne, gdy zmierza do realizacji zasady „największego szczęścia największej liczby ludzi”, która stała się hasłem utylitaryzmu. Maksymalna przyjemność powszechna i maksymalna redukcja cierpienia stają się w utylitaryzmie kryterium działania moralnego. Toteż każdy człowiek powinien starać się być jak najbardziej użytecznym. Wartość człowieka mierzy się jego wkładem w przyrost dobrobytu, rozwój kultury, nauki. To właśnie z ducha utylitaryzmu wyrastali tacy bohaterowie literaccy, jak Stanisław Wokulski, Stasia Bozowska czy Tomasz Judym, którzy działali na użytek szczęścia powszechnego.
Termin utylitaryzm oznacza „tendencję do preferowania sposobów postępowania, które skutecznie realizują potrzeby człowieka i społeczeństwa”, pisze Kuziak. Utylitaryzm stanowił odpowiedź na problem realizacji celów jednostki i zbiorowości w ogóle.

John Stuart Mill pisał o utylitaryzmie: „Nauka przyjmująca za zasadę moralności pożytek albo zasadę największego szczęścia utrzymuje, że wszystkie nasze uczynki są dobre, jeżeli pociągają za sobą szczęście nasze i innych, i złe w miarę nieszczęścia, które mogą spowodować. Szczęściem nazywa ta nauka przyjemność i niebytność cierpienia, przez nieszczęście rozumie cierpienie i niebytność przyjemności”. Fragment ten pochodzi z dzieła O zasadzie użyteczności. Mill przekonywał, iż jednostka powinna dążyć nie do maksymalizacji swojego szczęścia, ale do próby połączenia dobra jednostki z dobrem ogółu.

Organicyzm [fr. organicisme]

  1. filoz. pogląd filozoficzny, według którego społeczeństwo funkcjonuje i rozwija się jak żywy organizm, a instytucje społeczne są ze sobą powiązane tak, jak części organizmu (od ich wzajemnej współpracy zależy sprawne funkcjonowanie społeczeństwa).

  2. socjol. kierunek w socjologii XIX w. odwołujący się w wyjaśnianiu zjawisk społecznych do koncepcji ewolucji organizmów żywych, głoszący, że społeczeństwo jest częścią przyrody.

Determinizm

(łac. determinare — oddzielić, ograniczyć, określić)

koncepcja filozoficzna, według której wszystkie zdarzenia mają zawsze swoją przyczynę, a zatem znając stan wszechświata w danym momencie można teoretycznie przewidzieć wszystkie przyszłe wydarzenia i nie ma tu miejsca na przypadkowość czy działanie wolnej woli.

Monizm przyrodniczy

Oparta na teorii Darwina koncepcja społeczeństwa jako jednego żywego organizmu. Również historia pojmowana była jako proces przyrodniczy, ukierunkowany oraz ewolucyjny. Wyznawcy monizmu dowodzili, iż historia niesie ze sobą postęp, a każda epoka jest lepsza pod tym względem od poprzedniej. Przedstawiciele monizmu podporządkowali cały wszechświat prawom natury. Byli przekonani, iż wszystko można zbadać za pomocą nauk przyrodniczych, takich jak biologia, chemia czy fizyka. Podstawową metoda badawczą, uznawaną przez przedstawicieli tego nurtu były obserwacja i eksperyment.

Filozofia pozytywna

Założenia nurtu pozytywistycznego opierały się na zaufaniu do nauki, na metodzie empirycznej i całej ówczesnej wiedzy przyrodniczej. Pozytywistów łączyła niechęć do metafizyki oraz przekonanie, iż rozwój społeczeństw jest zdeterminowany przez prawa ewolucji i postępu.

Pozytywiści polscy na plan pierwszy wysunęli dwa zasadnicze hasła programowe: "pracy u podstaw" i "pracy organicznej". Nie jest rzeczą przypadku, że w obu hasłach akcent pada na wyraz "praca". To właśnie na wysiłku fizycznym i intelektualnym miała się zasadzać przebudowa polskiego społeczeństwa. Praca powinna przełamywać konserwatywne nawyki i bariery między klasami. Ponieważ wieki ucisku i prześladowań szczególnie negatywnie odbiły się na warstwie chłopskiej, pozytywiści głosili postulat podniesienia oświaty ogólnej i zawodowej wśród tej najbardziej nieświadomej swej roli społecznej grupy. Warstwy "oświecone", a więc inteligencja, miałyby w myśl tego programu krzewić wśród ludu świadomość narodową, uczyć chłopów organizowania się w ramach samorządów gminnych, kółek rolniczych i sądownictwa, walczyć z analfabetyzmem, dbać wreszcie o poprawę warunków życiowych tych, którzy żyją w nędzy. Natomiast sens "pracy organicznej" skupiał się na propagowaniu unowocześnionych form ekonomicznych w przemyśle, rolnictwie i handlu. Zmiany zachodzące w tych dziedzinach życia gospodarczego powinny służyć zarazem umocnieniu polskiego stanu posiadania.

Celem "pracy u podstaw" i "pracy organicznej" było więc rozszerzenie i przebudowa świadomości społecznej oraz próba wprowadzenia w tę świadomość przekonania, iż mimo trudnej sytuacji politycznej i wynaradawiających działań zaborców zmienia się świat, tworzy się nowoczesna cywilizacja miejsko - przemysłowa, a do głosu dochodzą nowe warstwy i klasy.

Praca organiczna

Hasło pracy organicznej związane było z teorią Spencera i postulowało postęp gospodarczo - techniczny, a więc unowocześnienie w przemyśle, handlu, rolnictwie oraz zgodne współistnienie klas społecznych. Społeczeństwo musiało dążyć do osiągania coraz wyższego poziomu życia gospodarczego we wszystkich dziedzinach. Miało to doprowadzić do wzbogacania się jednostek, grup, klas społecznych. Społeczeństwo bogate mogło stanowić siłę, która byłaby zdolna upomnieć się o swe prawa i swobodę. Każdy człowiek był pojmowany jako minicząstka całego organizmu i od jego sprawnej pracy zależało funkcjonowanie całości. Praca była zaszczytnym obowiązkiem, każdy miał poczuć się odpowiedzialny za funkcjonowanie organizmu społecznego.

Praca u podstaw

Hasło pracy u podstaw wynikało z założenia, że podstawami narodu są najniższe warstwy społeczne. Należało więc oświecić ten lud i zapewnić mu warunki życia oraz rozwoju. "Niesieniem kaganka oświaty w lud" powinny zająć się wyższe warstwy społeczne, bo przecież nie można było oczekiwać od zaborców, że zatroszczą się o poziom umysłowy polskiej biedoty. Chłop i robotnik będzie pracować wydajniej, kiedy zrozumie sens swojej pracy, nauczy się właściwie organizować sobie wykonanie tej pracy, będzie umiał obsługiwać maszyny, które zwielokrotnią wydajność pracy. Należy więc oświecać lud, zaszczepiać mu podstawowe zasady kultury i higieny.

Asymilacja Żydów

Otóż asymilacja Żydów to nic innego jak włączenie ludności żydowskiej w życie narodu polskiego jak również przeciwstawianie się postawom antysemickim, czyli wrogości skierowanej do Żydów. Program ten zakładał kulturowe i narodowe zjednoczenie ludności polskiej i żydowskiej, lecz z zachowaniem odrębności wyznaniowej. Samo hasło asymilacji Żydów wynikało z polityki, jaką prowadzili zaborcy w stosunku do społeczeństwa polskiego i Żydów. Przekonywano Polaków, że odpowiedzialność za niedole, cierpienie, ubóstwo naszego narodu ponoszą właśnie Żydzi, którzy nadmiernie się bogacą.
Maria Konopnicka oraz inni twórcy pozytywistyczni zaczęli opisywać kulturę żydowską z zamiarem przybliżenia jej ludziom jak również zbliżenia się do ludzi wyznania mojżeszowego, jak również poprzez swe dzieła wyrażali protest przeciwko dyskryminacji Żydów.

Emancypacja kobiet

zwiększenie udziału kobiet w życiu publicznym, zapewnienie im dostępu do szkół średnich i wyższych: poszerzenie ich aktywności zawodowej. Trudniejsza okazała się walka emancypantek o prawa wyborcze. Mężczyźni uważali, że udział kobiet w polityce naruszyłby delikatne i subtelne "podstawy ich natury". W Polsce kobiety uzyskały prawa wyborcze w chwili odzyskania niepodległości w 1918 roku bez żadnej, specjalnej walki o to.


Nowela

wywodzi się od renesansowego twórcy G.Boccaccia i jego "Dekameronu" (zbioru 100 nowel).Klasyczna nowela jest utworem krótkim, prozatorskim, o wyrazistej fabule i zredukowanym do minimum komentarzu. Brak jest lub nikłe są wątki poboczne, mała ilość bohaterów. Wydarzenia biegną do punktu kulminacyjnego, który przynosi rozwiązanie konfliktu, po czym następuje pointa. Często występuje ograniczenie czasowe. Kolejne cechy to kontrast, gradacja(narastanie napięcia), powtórzenie(dialog pana Tomasza ze stróżem w Katarynce) , czasami inwersja czasowa(Kamizelka).Cechą noweli klasycznej jest także teoria sokoła - czyli obecność głównego motywu, który przewija się przez kolejne etapy fabuły , odgrywa kluczową rolę i z reguły znajduje się w tytule(nazwa pochodzi od jednej z noweli Boccaccia "Sokół"). Punktem kulminacyjnym jednowątkowej fabuły, w której każdej fazie pojawia się ten motyw, jest odmiana losu bohatera.

F I L O Z O F I A

Francuz August Comte (1798-1857)uchodzi powszechnie nie tylko za ojca filozofii pozytywistycznej, ale również takich nauk jak socjologia i metodologia. Był on pierwszym w dziejach filozofem, który ukończył studia techniczne (paryska Szkoła Politechniczna). Początkowo jego poglądy dotyczyły tylko nauki, ale z czasem ogarnęły zagadnienia społeczne, metafizyczne i religijne. Zwieńczeniem jego poglądów było głoszenie tzw. religii ludzkości. Głównym dziełem Comte'a był Wykład filozofii pozytywnej napisany aż w 6 tomach.
Comte nazwał swój system filozoficzny pozytywizmem ponieważ:
1)      zajmuje się on tylko przedmiotami rzeczywistymi,
2)      rozważa tylko zagadnienia pożyteczne,
3)      ogranicza się do przedmiotów, o których można uzyskać wiedzę pewną,
4)      zajmuje się kwestiami ścisłymi,
5)      pracuje pozytywnie (odrzuca krytykę).
Przedmiotem filozofii są tylko fakty fizyczne (ciała). Comte odrzucał wszelkie badania introspekcyjne, stąd jego filozofię określa się jako antypsychologiczną.
 
Patrząc na rozwój ludzkości Comte wyróżnił trzy fazy jego rozwoju:
1.       faza teologiczna - w której wszelkie zjawiska tłumaczyło się działaniem duchów (odpowiada jej forma społeczna kościelno-feudalna),
2.       faza metafizyczna - w której wyjaśniano świat za pomocą abstrakcyjnych pojęć (odpowiada jej forma społeczna metafizyczno-rewolucyjna),
3.       faza pozytywna - która opiera się na obserwacji faktów (odpowiada jej forma społeczna naukowo-przemysłowa).
Właściwym zadaniem nauki jest według Comte'a opracowanie faktów i ustalenie stałych związków między nimi (praw rządzących światem). Poznanie praw umożliwia przewidywanie zjawisk, co uważał za rzecz bardzo pożyteczną.
Nauki klasyfikował na abstrakcyjne, zajmujące się ogólnymi prawami rządzącymi w świecie oraz konkretne, badające szczegółowe przedmioty uzależnione od ogólnych praw.
Zajmował się w dalszej części głównie naukami abstrakcyjnymi, które wyliczył następująco:
1.       matematyka,
2.       astronomia,
3.       fizyka,
4.       chemia,
5.       biologia
6.       socjologia.
Za jego czasów socjologia nie istniała jeszcze jako nauka i Comte, jest jednym z jej prekursorów.
Zwieńczeniem poglądów Augusta Comte'a była jego polityka pozytywna. Filozofia pozytywna stała się dla niego środkiem do odkrycia doskonałego ustroju dla całej ludzkości. Hasłem przewodnim jego ustroju miało być: żyć dla innych (altruizm). Najwyższym celem i dobrem - sama ludzkość. Z czasem zaczął nazywać ludzkość Wielką Istotą i przypisywać jej atrybuty boskie

Mimo, że nie zaprzeczał, iż istnieją fakty poza ludzkim doświadczeniem, postanowił zająć się kwestiami sprawdzalnymi, empirycznymi. Podstawą jego filozofii stał się człowiek, otaczające go społeczeństwo oraz nauka.

Comte opracował teorię rozwoju społecznego, według której następował on w trzech fazach:

Oczywiście ostatnia faza uznawana była przez Comte za najdoskonalszą. Francuski filozof dokonał również podziału nauk według kryterium podejścia do faktów. W ten sposób wyróżnił nauki konkretne (badające, opisujące fakty - np. mineralogia, botanika) oraz nauki abstrakcyjne (zajmujące się prawami i procesami kształtującymi fakty - matematyka, astronomia, fizyka, chemia, biologia i socjologia). Socjologia była wówczas pojęciem nieznanym. Comte zdefiniował ją jako naukę o człowieku. Zakładał prowadzenie badań społeczeństwa ludzkiego metodami przyrodniczą (badanie społeczeństwa jak żywego organizmu) i historyczną (porównywanie znanych historycznych form społeczeństw). Dokonał również podziału socjologii na dwie części: dynamikę oraz statystykę.

Herbert Spencer 1820-1903

Herbert Spencer był przedstawicielem organicyzmu oraz ewolucjonizmu w naukach społecznych.

Wprowadził do socjologii takie terminy jak funkcja, system, instytucja, spopularyzował inne terminy jak: społeczeństwo przemysłowe, struktura społeczna, organizacja.

Spencer sformułował jeszcze przed Darwinem filozoficzną teorię ewolucji. Choć uznał, że odkrycia Karola Darwina w pełni potwierdzają jego koncepcje, nie zdecydował się na przejęcie sformułowań brytyjskiego biologa. Sam Darwin uznawał Spencera za najwybitniejszego filozofa angielskiego tej epoki. Jego zdaniem ewolucja przebiega na wszystkich poziomach rzeczywistości: nieorganicznym, organicznym i nadorganicznym (społeczeństwo), oraz wytworów życia nadorganicznego (kultura), przy czym zakładał, że zjawisk jednego poziomu nie da się zredukować do poziomu niższego, chociaż prawa w każdym z wymienionych rodzajów ewolucji są takie same. Uważał, że prawo ewolucji rządzi nie tylko w świecie przyrody żywej, ale jest prawem powszechnym: wyjaśnia kształtowanie się planet, umysłów, społeczeństw:

Wyróżnił 3 rodzaje prawa: powszechne, ogólne, szczegółowe. Uważał, że wojna to agresja, obrona i rozkazy.

Karol Darwin

Charles Robert Darwin (czyli Karol Darwin) był angielskim przyrodnikiem oraz twórcą teorii ewolucji biologicznej zwanej darwinizmem. Studiował medycynę, teologię oraz geologię, zoologię i botanikę na uniwersytetach w Edynburgu i Cambridge. W czasie 5-letniej podróży dookoła świata zebrał zbiory zoologiczne, botaniczne i geologiczne. Zdobyte materiały, jego doświadczenia i obserwacje stały się podstawą dorobku nauki i ukształtowały jego myśl ewolucyjną.W 1831 roku dwudziestodwuletni Karol Darwin otrzymał propozycję wyruszenia dookoła świata. Jednym z najbardziej intrygujących Darwina zwierząt były zięby z Wysp Galapagos: 14 gatunków ptaków rozrzuconych po wyspach, każdy mający szczególne cechy. Obserwując zięby Darwin doszedł do wniosku, że wszystkie te gatunki są do siebie bardzo podobne, jakby pochodziły od wspólnego przodka.

W 1858 roku Karol Darwin wydał dzieło pt. „O powstawaniu gatunków”, w którym opisał swoją teorią wyjaśniającą mechanizmy ewolucji. Swoją teorią Darwin oparł na następujących prawach:
* prawo zmienności powszechnej i bezkierunkowej, które mówi, że gatunki charakteryzuje duża zmienność dziedziczna i nie dziedziczna, jedynie zmiany dziedziczne mają znaczenie w ewolucji,
* prawo olbrzymiej różnorodności organizmów, które mnożą się w postępie geometrycznym,
* prawo walki o byt, która jest mechanizmem ograniczającym nadmierną liczbę organizmów, walka o byt może się odbywać bezpośrednio między dwoma różnymi gatunkami w układzie ofiara - drapieżnik lub pośrednio, w obrębie jednego gatunku w wyniku konkurencji o tę samą niszę ekologiczną,
* prawo dziedziczenia, które mówi, że osobniki które przeżyły przekazują korzystne cechy swemu potomstwu,
* prawo doboru naturalnego - w walce o byt przeżywają osobniki najlepiej przystosowane, formy pośrednie wymierają, co prowadzi do coraz większej rozbieżności cech w następnych pokoleniach i powstania z czasem form bardzo różniących się od form wyjściowych i powstawania nowych gatunków.
Zaproponowane przez Darwina wyjaśnienie powstawania zmian ewolucyjnych było tak proste i logicznie udokumentowane, że szybko zostało przyjęte przez większość biologów.

John Stuart Mill (1806-1873)

angielski filozof, politolog i ekonomista. W filozofii był pierwotnie kontynuatorem tradycji utylitaryzmu, by później przejść na pozycje naturalistyczne. W politologii i ekonomii był teoretykiem i piewcą liberalizmu. Uważany jest za twórcę liberalizmu demokratycznego. Jego ojciec James Mill był jednym z twórców utylitaryzmu i wychowywał syna w duchu tego systemu filozoficznego. John w wieku 17 lat zaczął pracować w India House - urzędzie sprawującym nadzór nad Indiami, którym to urzędem kierował jego ojciec. Pracował w tym departamencie aż do emerytury, stając się w końcu jego szefem. W wieku 18 lat John został jednym z założycieli Towarzystwa Utylitarian. W wieku 21 lat John przeżył ciężkie załamanie nerwowe i psychiczne, z którego wyciągnęła go Harriet Taylor, z którą później związał się na stałe. Po okresie załamania wyzwolił się spod wpływu ojca i napisał swoje pierwsze dzieło - Autobiografię, która stała się bestselerem. Mill interesował się ekonomią i polityką, tworząc podstawy współczesnego liberalizmu. Pod koniec życia stał się nieformalnym liderem Partii Liberalnej. Jego najważniejsze dzieło filozoficzne to System logiki dedukcyjnej i indukcyjnej, zaś najważniejsze dzieła polityczno-ekonomiczne to O wolności i Uwagi o rządzie reprezentatywnym oraz Poddaństwo kobiet

W politologii John Mill był kontynuatorem demokratycznej i liberalnej myśli w duchu Johna Locke'a. Jego najważniejszym dokonaniem było dostrzeżenie zagrożeń dla demokracji (i ogólnie wolności obywatelskiej) ze strony jej samej. John Mill, studiując historię rewolucji francuskiej, a także historię funkcjonowania demokracji w USA, dostrzegł że systemy demokratyczne mają często tendencję do przekształcania się w "dyktaturę większości". "Dyktatura" taka powoduje blokowanie zmian oraz krystalizowania się i wyrażania odmiennych od większościowych poglądów. Proces ten może następować na dwa sposoby:

Oba te mechanizmy mogą mieć miejsce jednocześnie.

Widząc te zagrożenia Mill postulował, aby do konstytucji pisanej w duchu Locke'a wprowadzić dodatkowe zapisy gwarantujące podstawowe wolności obywatelskie oraz uniemożliwiające monopolizację władzy. Do tych podstawowych wolności John Stuart Mill zaliczał:

Z kolei jako zabezpieczenia prawne przed monopolizacją władzy Mill proponował:

Hipolit Taine

Stworzył kierunek zwany DETERMINIZMEM - jakiekolwiek dzieło literatury jest zdeterminowane przez 3 czynniki dotyczące twórcy:

* rasa (czynniki psychiczne i biologiczne)
* środowisko (geograficzne, społeczne)
* chwila dziejowa (tradycja, przeszłość, teraźniejszość)

Taine twierdził, że w ten sposób trzeba badać literaturę, w sposób socjologiczny. Literatura dostarcza bowiem wiedzy o społeczeństwie. Ma ona gromadzić fakty o nim.
Człowiek jest zdeterminowany warunkami w jakich się urodził, pozycję społeczną, stanem majątkowym.

francuski filozof, psycholog, historyk sztuki i literatury oraz krytyk literacki.

W 1852 rezygnuje ze służby rządowej i przenosi się do Paryża, gdzie uczęszcza na uniwersyteckie wykłady, studiując filozofię Comte'a i Spinozy. W 1853 otrzymuje stopień doktora literatury, broniąc tez z De personis Platonicis i Essai sur les fables de La Fontaine. Hipolit Taine - jako pierwszy historyk sztuki - zajął się analizą faktów społecznych, interpretując je psychologicznie i socjologicznie. Uważał, że w dziejach nie istnieje postęp i rozwój, ale zmiany skokowe. Był zwolennikiem naturalistycznego i pozytywistycznego interpretowania kultury. Prawa historii wg niego były równoważne prawom natury.

Twierdził, że wydarzenia historyczne zależą od determinacji trzech czynników: środowiska, otoczenia (milieu), rasy (race, w jego znaczeniu chodzi tu o stan fizyczny człowieka, jego miejsce w przyrodzie i jego etap rozwoju w ramach ewolucji biologicznej), oraz chwili dziejowej (moment, stopień rozwoju intelektualnego człowieka). Opracowawszy narzędzia pozwalające na analizę historii, Taine uważał tę dyscyplinę za naukę ścisłą.


Karol Dickens (1812-1870).

Najwybitniejszy przedstawiciel realizmu w Anglii - Karol Dickens.

Swoją literacką karierę zaczynał jako dziennikarz, ale już w wieku dwudziestu czterech lat, za sprawą powieści Klub Pickwicka, odniósł pierwszy, znaczący sukces jako pisarz. Zabawne w swej formie powieść, poruszała poważne tematy społeczne. Późniejsza twórczość Dickensa miała charakter bardziej poważny. Oliver Twist i Nicholas Nickleby, to powieści stanowiące krytykę chciwości oraz niegodziwego traktowania biedniejszych od siebie, a zwłaszcza dzieci. Opowieść Wigilijna uważa się za najdonioślejszy manifest pisarza w zakresie społecznych nierówności.

Lew Tołstoj (1828-1910).

Powieść realistyczna bardzo wysoki poziom osiągnęła również w Rosji. Stało się tak za sprawą głównie dwóch artystów. Pierwszym z nich był Lew Tołstoj (1828-1910). Jego dwa największe dzieła: Wojnę i pokój oraz Annę Kareninę powszechnie uważa się za dwie największe powieści, jakie kiedykolwiek napisano.

Pierwsze z nich stanowi wielką rosyjską epopeję osadzoną w czasach Napoleońskiego natarcia na Wschód. Powieść przedstawia losy kilku rodzin rosyjskich, szczególną uwagę poświęcając Andrzejowi Bołkońskiemu i Piotrowi Biezuchowi, poszukującym sensu życia. Druga z nich to jeden z największych romansów wszechczasów. Opowieść o związku Anny Kareniny z hrabią Aleksym Wrońskim. Kobieta odrzuca zakłamaną moralność klas wyższych, za co zostaje dotkliwie ukarana.
Życiowa przemiana odbiła się oczywiście na problematyce utworów, a zwłaszcza na życiu prywatnym Tołstoja, lecz jego kolejne dzieła wciąż zachwycały czytelników niezwykłym kunsztem. Nie pisał on zgodnie z panującymi wówczas w Europie technikami i metodami. Opracował własne rzemiosło pisania powieści, którego główną cechą była ich objętość. Artysta nie ograniczał się, nie zamierzał skracać swoich dzieł, tworzył w nich rozległe panoramy, zbiorcze portrety bohaterów i szerokie opisy wydarzeń. Jego główną cechą była umiejętność wtapiania się w otoczenie, dogłębna analiza rządzącym nim prawideł oraz występujących w nim postaci.

Emil Zola (1840-1902)

Zola zasłynął jako rewolucjonista literacki. Jego laboratoryjna, eksperymentalna metoda polegała na zachowaniu klinicznego wręcz obiektywizmu i chłodu wobec omawianego przedmiotu badań. Według niego „dzieło literackie jest zakamarkiem natury, widzianym poprzez temperament pisarza”. Temperament Zoli posiadał cechy charakterystyczne dla socjologa, chirurga (raczej patologa), ale też i romantyka.

Z pochodzenia był Włochem, obywatelstwo francuskie uzyskał w wieku dwudziestu dwóch lat. Podobnie jak to bywało w przypadkach innych wielkich artystów, aby utrzymać się przy życiu pisał tak zwane brukowe powieści. Dopiero w 1867 roku opublikował pierwszą prawdziwą powieść, zatytułowaną Teresa Raquin. Uchodzi ona za przełomowe dzieło w dziejach literatury, ponieważ Zola zastosował w niej nowatorską technikę - naturalizm. Swoją treścią przypominała nieco Panią Bovary, lecz główny nacisk został w niej położony na niemoralne siły władające ludźmi.

Honoriusz Balzak (1799-1850)

Bez wątpienia artystą, którego można uznać za ojca powieści realistycznej jest Honoriusz Balzak. Żyjący w latach 1799-1850 artysta stworzył model powieści, uznany później za klasyczny, który przez wiele dekad był naśladowany przez europejskich twórców. Podczas dwudziestu jeden lat swojej twórczości Balzak wydał niemal sto powieści i zbiorów opowiadań, z których większość przeszła do historii światowej literatury. Krytycy wytykali mu co prawda skłonności do melodramatu, potknięcia stylistyczne, moralizatorstwo, lecz pomimo tego wkład Francuza w rozwój nowoczesnej powieści nadal pozostaje nieoceniony. Przełomowym rokiem w jego twórczości był 1829, kiedy opublikował pierwszą książkę pod swoim nazwiskiem, wtedy postanowił stworzyć panoramę społeczeństwa ówczesnej Francji, zatytułowaną Komedia ludzka.

Henri Beyle (1783-1842) pseudonim Stendhal

Jeden z najwybitniejszych prozaików francuskich i europejskich XIX w. Zwolennik ideałów rewolucji francuskiej i demokracji, ostro krytykował stosunki społeczno-polityczne we Francji po upadku Napoleona I.

Za najlepszą powieść Stendhala uchodzi Pustelnia parmeńska. Podobnie jak Czerwone i czarne głównym jej zagadnieniem jest ludzka ambicja i kariera.

Jako krytyk sztuki i literatury przyczynił się do upowszechnienia ideałów romantyzmu, które łączył z racjonalizmem, np. studium O miłości (1822, wydanie polskie 1905), dwie rozprawy Racine i Szekspir (1823, 1825, łączne wydanie polskie 1957).


Kultura

W Warszawie istniały dwa teatry - Teatr Rozmaitości i Teatr Wielki. Władze zaborcze popierały repertuar baletowy, operowy i rozrywkowy. Na scenie przeważały utwory lekkie: farsy, wodewile, melodramaty. Rozwijała się sztuka aktorska - Helena Modrzejewska.
Duże znaczenie miały teatry galicyjskie - Teatr Krakowski (pod dyrekcją Stanisława Koźmiana) i Teatr Lwowski. Dzięki autonomii miały one możliwość prezentacji dramatów narodowych. Wystawiano także komedie Aleksandra Fredry. Dotarła tu reforma teatralna - odstąpiono od tzw. wielkich ról; popisu gwiazd na rzecz koordynacji całego zespołu. Teatr osiągnął wysoki poziom. Nie pozwolił zapomnieć o ideałach romantyków

Literatura

W pierwszej fazie pozytywizmu dużą popularnością cieszyła się powieść tendencyjna (z łaciny tendentia - skłoność; tendere - kierować), czyli powieść z tezą. Było to być może zdeterminowane faktem, iż ludzie zniechęceni romantycznymi hasłami, pogłębionymi portretami psychologicznymi bohaterów potrzebowali nowych wzorców osobowych, odmiennego potraktowania aktualnych problemów społecznych oraz ukazania możliwości ich rozwiązania, chcieli otrzymać wskazówki moralne.

Ponadto powieść tendencyjna była przepełniona elementami publicystycznymi: komentarzami odautorskimi, ocenami zastanej rzeczywistości, wyrazistymi, kontrastowymi postaciami, niewymagającymi analizowania (były skonstruowane jednoznacznie). Ważne jest, że narrator opowiadał się za postępowaniem bohatera "pozytywnego", który był tak mało skomplikowany, że można go nazwać "papierowym”

Podstawową funkcją powieści tendencyjnej było zatem wychowywanie, dostarczanie czytelnikom jedynie słusznych i właściwych wzorców postaw i zachowań (oczywiście w subiektywnym rozumieniu autora), realizowanie celów propagandowych. Wszystko to jednak obniżało wartość artystyczną utworów.

Najbardziej istotnymi cechami powieści realistycznej są: klasyczna narracja z narratorem trzecioosobowym, wszechwiedzącym, „kreującym” świat przedstawiony, a nieujawniającym własnych osądów (obiektywizm). Dominuje kompozycja zamknięta (z ograniczonym czasem i miejscem akcji), związki przyczynowo-skutkowe, typizacja postaci, zasada prawdopodobieństwa, występują wszelkie odmiany języka, elementy opisowe ukazujące scenerię rozgrywających się wypadków (tzw. demokratyzacja języka i tematów). Z czasem jednak pozytywiści zaczęli stopniowo odchodzić od takiej poetyki, by zacząć dopuszczać do głosu bohaterów (monologi wewnętrzne Raskolnikowa w Zbrodni i karze Dostojewskiego).

Najwybitniejszymi przedstawicielami realizmu w literaturze powszechnej są: Stendhal (Czerwone i czarne), Honoré de Balzac (Komedia ludzka), Charles Dickens (Klub Pickwicka), Nikołaj Gogol (Martwe dusze), Lew Tołstoj (Wojna i pokój). W Polsce zaś wyróżnić należy Elizę Orzeszkową, Bolesława Prusa, Henryka Sienkiewicza.


W czasach pozytywizmu powstała także powieść historyczna, co łączyć można z kryzysem światopoglądowym epoki poszukującej wzorców osobowych, z rozczarowaniem ideami głoszonymi przez „młodych” (literatura winna podejmować głównie problematykę współczesną). Wszechwiedzący narrator i wyraziście zarysowany układ fabularny miał dostarczyć czytelnikom rozrywki opartej na respektowaniu prawdy historycznej (historię była traktowana jako przedakcja teraźniejszości), prezentowaniu rzeczywistych wydarzeń, w które wpleceni byli bohaterowie udokumentowani i fikcyjni, posługujący się zarchaizowanym językiem. Uprawiali ją Bolesław Prus (Faraon), Józef Ignacy Kraszewski (Stara baśń) czy Henryk Sienkiewicz (Trylogia).

Szkolnictwo i sytuacja w zaborach

- rosyjski - rozpoczęto bardzo brutalną akcję rusyfikacji (administracja, szkolnictwo), język rosyjski stał się językiem narodowym, likwidacja polskich szkół i uczelni, terytorium zaboru rosyjskiego - Kraj Nadwiślański - zmiana nazwy, aby nie było mowy o Polsce, dekret uwłaszczeniowy ogłoszony przez Rosjan dla chłopów

- austryjacki (Galicja) - Galicja uzyskała autonomię (częściową niepodległość polityczną), istniał dla Galicji osobny sejm polski, literatura nie podlegała cenzurze, nie było zainteresowania odzyskaniem niepodległości ponieważ biedni dążyli tylko do przeżycia a bogaci do utrzymania majątku, brak przemysłu, nędza wsi, dysproporcje majątkowe, zły stan gospodarki i ekonomii, partia zwana „stańczykami”(nazwa pochodzi od zbioru listów „Teka Stańczyka”) miała duże poparcie, głosiła ona lojalność wobec zaborców

- pruski - bezwzględna akcja germanizacyjna, język urzędowy - niemiecki, zakaz modlitwy w języku polskim, Polacy nie mogli zamieszkiwać na stałe w danym miejscu, istniały towarzystwa śpiewackie i sportowe (pod nimi kryła się konspiracja), chłopi niejednokrotnie pozbawieni byli ziemi, urzędy obsadzone przez Niemców, Polacy dbają o kulturę powstaje „Towarzystwo Przyjaciół Nauk”

W każdym z zaborów inaczej rozwijało się społeczeństwo, inaczej było ograniczane, naciskane, cenzurowane i represjonowane. W 1863 wybuchło powstanie nazwane powstaniem styczniowym. Miało ono charakter narodowowyzwoleńczy. Jednak zabrakło Polakom wystarczająco dużo sił i powstanie upadło, co spowodowało pogłębienie się różnic pomiędzy zaborami. W zaborze Rosyjskim językiem urzędowym stał się rosyjski. Rusyfikacja objęła przede wszystkim szkoły i urzędy. Zdecydowanie ograniczono możliwości pracy oświatowej, naukowej i kulturalnej.

Nałożono cenzurę na prasę i wydawnictwa. Zabór pruski był również ograniczony w swoich możliwościach i poddany germanizacji. Życie kulturalne znacznie osłabło. Kościół miał być podporządkowany państwu niemieckiemu, a wszystko, co podtrzymywało polskość miało być zniszczone. Ograniczono wszelkie działania oświatowe i społeczne. Jednak wciąż w poznańskim środowisku funkcjonowały polskie instytucje i wychodziły czasopisma takie jak "Sobótka" i "Tygodnik Wielkopolski". W zaborze austriackim nie było aż tak bardzo wyraźnych represji. Działały dwa uniwersytety w Krakowie i w Lwowie; w 1871 roku powstała Akademia Umiejętności. Większa swoboda druku pozwoliła na pojawienie się publikacji, których wydanie nie było możliwe w pozostałych zaborach. We wszystkich zaborach jednak pojawiło się młode pokolenie, które wolałoby żyć w niepodległym kraju i zachować jego tradycje. Przyjmuje się, że do tego pokolenia należeli ludzie urodzeni pomiędzy 1840 a 1850 rokiem, którzy przeżyli klęskę powstania styczniowego, a ich poglądy są zupełnie przeciwne do poglądów romantycznych, których przedstawicielami byli "starzy". Zaczął się więc kolejny spór ideologiczny XIX wieku. Pierwszym był konflikt pomiędzy romantykami a klasykami na początku tego wieku. Tym razem pomiędzy pozytywistami a romantykami. "Młodzi" nie chcą indywidualizmu; dla nich liczy się życie społeczne, wspólne dla całego narodu, który został podzielony i trzeba go ponownie zjednoczyć. Sądzili, że kolejny zryw niepodległościowy doprowadzić może do całkowitej klęski i wynarodowienia Polaków, a do tego nie można było dopuścić. Przeciwnego zdania byli "starzy" - romantycy.

Zaczęto układać programy narodowyzwoleńcze. Oczywiście każdy miał swoje zdanie i chciał je wszystkim przekazać. Szybko okazało się, że idealnym środkiem komunikacji między ludźmi jest prasa, która właśnie wtedy zaczęła się rozwijać i rozpowszechniać. Konsekwencją tego było powstanie zawodu dziennikarza. Do gazet zaczęli pisywać wszyscy przedstawiciele literatury tego okresu. Dziennikarskie i literackie debiuty "młodych" zamieszczają się w latach 1865 - 1870 przede wszystkim na łamach pierwszego czasopisma pozytywistycznego, jakim był "Przegląd Tygodniowy" pod redakcją Adama Wiślickiego. Debiutowali wówczas liczący niewiele ponad dwadzieścia lat wybitni publicyści: Aleksander Świętochowski, Piotr Chmielowski, Julian Ochorowicz, Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prus, Eliza Orzeszkowa i inni. Tu właśnie rozpoczyna się walka "młodej" i "starej" prasy.

Do "starej" prasy zaliczały się prze wszystkim: "Gazeta Warszawska", "Kurier Warszawski", "Biblioteka Warszawska", "Kłosy", a jej przedstawiciele reprezentowali tradycyjne, niechętne wszelkim nowościom poglądy. Natomiast "młoda" prasa to głównie: "Przegląd Tygodniowy", "Niwa", "Opiekunka Domowego", "Prawda", na łamach których pozytywiści występowali przede wszystkim z krytyką zachowawczego i tradycjonalistycznego obozu.

W 1871 roku Aleksander Świętochowski ogłosił w "Przeglądzie Tygodniowym" artykuł "My i wy".


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
M Ł O D A P O L S K A 3, epoki literackie - opracowania
mity rodzaje, Język polski, Epoki literackie - opracowanie, Starożytność
DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE, epoki literackie - opracowania
Filozofia doby antyku, Język polski, Epoki literackie - opracowanie, Starożytność
OKRESY, matura, epoki literackie, OPRACOWANIE EPOK
ODRODZENIE-RENESANS-opracowanie-epoki, epoki literackie - opracowania
M Ł O D A P O L S K A 3, epoki literackie - opracowania
Epoki literackie opracowanie (historia literatury) 2
Romantyzm- opracowanie skrótowe epoki, Epoki literackie

więcej podobnych podstron