D W U D Z I E S T O L E C I E M I Ę D Z Y W O J E N N E

Ramy czasowe i nazwa epoki

Dwudziestolecie międzywojenne, jak sama nazwa epoki wskazuje, zamyka się w latach 1918 - 1939. Jest to niezwykle ważny okres dla Polski, która po ponad stu latach wreszcie odzyskała upragnioną niepodległość. Najczęściej historycy literatury wyróżniają w nim dwa okresy:

Pierwsza dekada - zwana czasem jasnym dziesięcioleciem. Dominują w niej postawy optymistyczne (po odzyskaniu niepodległości), wiara w świetlaną przeszłość. Najgłośniejszą grupą tego okresu okazał się Skamander której twórcy proponują tematykę błahą, piszą do prostego człowieka i posługują się niskimi gatunkami. Kolejna grupa poetycka, Awangarda Krakowska, stawia na eksperyment literacki, fascynuje się wszystkim, co nowoczesne, burzy konwencje literackie i łamie zasady gatunkowe, opierając się na prowokacji literackiej. Wśród zjawisk poetyckich pierwszego dziesięciolecia wyróżnia się twórczość poznańskich ekspresjonistów, skupionych wokół pisma „Zdrój”. W prozie pierwszych lat niepodległości dominują rozważania nad społecznymi politycznymi dylematami odrodzonego państwa. Główne grupy literackie:- Skamander (Warszawa i okolice)- Awangarda Krakowska (Kraków)- Futuryści (Kraków, Warszawa)- Formiści- Ekspresjoniści (Poznań) Przełom lat 20-tych i 30-tych zaznaczył się stopniowo narastającym poczuciem kryzysu wartości cywilizacji i kultury.

Druga dekada - zwana czasem ciemnym dziesięcioleciem, ze względu na charakter zjawisk literackich. Istotne znaczenie miał tu kryzys ekonomiczny, jaki swego czasu ogarnął bez mała cały świat. Kryzys ten wyzwalał w ludziach lęk i niepewność, był źródłem społecznych patologii, sprzyjał rozpadowi norm moralnych i więzi międzyludzkich. Niepokój o przyszłość cywilizacji i kultury wiązał się również z rozwojem totalitarnych systemów społeczno-politycznych, opartych na ideologiach faszyzmu i komunizmu (w tej kwestii Polska była szczególnie zagrożona: z jednej strony faszystowskie Niemcy, a z drugiej stalinowski Związek Radziecki). W polskiej twórczości literackiej lat trzydziestych wyczuwalny był katastrofizm, wiążący się bezpośrednio z pogarszającą się sytuacją gospodarczą i polityczną kraju. Wtedy też powstały grupy poetyckie Żagary (z Czesławem Miłoszem na czele), Awangarda Lubelska (z Józefem Czechowiczem) czy Kwadryga (dominująca postać Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego). Postawę katastroficzną reprezentowały będą również dramaty Stanisława Ignacego Witkiewicza, poezja Józefa Czechowicza i Żagarystów, groteskowe wiersze Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, proza debiutującego wówczas Witolda Gombrowicza. Jednocześnie należy podkreślić ogromną rolę prozy psychologicznej. Reprezentowali ją: Zofia Nałkowska, Maria Kuncewiczowa, Michał Choromański, Jarosław Iwaszkiewicz. Rozwija się również proza nowatorska i eksperymentalna Brunona Schulza, a także literatura popularna, której najsławniejszym przedstawicielem był Tadeusz Dołęga-Mostowicz.

AWANGARDA KRAKOWSKA

Krakowskie czasopismo "Zwrotnica" skupiało poetów awangardy. Za twórcę teoretycznych założeń grupy uważa się Tadeusza Peipera. Według niego świat w XX wieku przybrał zupełnie nowe oblicze. Zmienił się i społeczny, i cywilizacyjnyobraz współczesnej rzeczywistości. Pieper postulował, że zadaniem ludzi jest włączanie się w przemiany. Wielki nurt zmian powinien wciągnąć każdy przejaw życia ludzkiego, wpływać na przemiany odczuć i wyobraźni człowieka. Nowy wzór ludzkości , nowe formy życia miały być współtworzone przez sztukę nowoczesną. Artyści mieli za zadanie zniwelować przepaść, która dzieli cywilizacyjne osiągnięcia od psychicznych możliwości człowieka, który nie potrafi się dostosować do nowego świata.

Peiper głosił hasło "3 x M" - Miasto, Masa, Maszyna. Zaawansowane technologie, nowoczesne maszyny, postęp urbanizacyjny oraz industrialny stanowiły wzór dla społeczeństwa, które powinno stać się doskonale działającym organizmem i funkcjonować jak ten optymistyczny model świata.

Dla Peipera najważniejsza była praca. Poeta winien pracować jak rzemieślnik, który z wielkim trudem kształtuje swoje dzieło. Zanegował natchnienie i wolną grę wyobraźni jako sposób artystycznego tworzenia. Podstawą nowego kształtu liryki miały być rymy - regularne, ale oddalone o kilka wersów, by wykorzystana została metoda kojarzenia odległych od siebie pojęć.

Najważniejsi przedstawiciele awangardy to Julian Przyboś, Jan Brzękowski, Adam Ważyk.

FUTURYZM

Wyjaśnienie nazwy

Termin „futuryzm” zaczerpnięto od łacińskiego futurus, oznaczającego „przyszły”. 

Lata istnienia

W Polsce okres rozkwitu i ekspansji kierunku przypada na lata 1918-23.

Siedziba

Polski futuryzm podzielił kraj na 2 części. Twórcy mieszkali i tworzyli albo w Krakowie, albo w Warszawie. 

Krakowska atmosfera życia kawiarnianego i knajpowego przyczyniła się do powstania klubów futurystycznych: w 1919 roku „Katarynki” oraz dwa lata później „Gałki Muszkatołowej”, w których działali między innymi interesujący się ludowościąCzyżewski, Młodożeniec i zwracający się ku problemom społecznym Jasieński.

Zarówno w mieście Smoka Wawelskiego, jak i w Warszawie (z Anatolem Sternem i Aleksandrem Watem na czele), ulubioną formą przekazu swoich przemyśleń i manifestacji poglądów futurystów były bezpośrednie spotkania z masową publicznością, często przybierające formę krzykliwych happeningów, nazywanych przez futurystówpoezowieczorami czy mityngami poetyckimi. 

Najwięcej z nich odbyło się w latach 1918-1922 na krakowskim Rynku Głównym. Anatol Stern z przewiązaną muślinową opaską na biodrach (tylko!) wygłasza zebranym wokół niego gapiom swój wiersz Nagi człowiek w śródmieściu, dwaj prawie nadzy futuryści ciągną furmankę, na której pewien goły mężczyzna gra na fortepianie (podobno woźnicą był Julian Tuwim, a pasażerem Słonimski lub Lechoń) - oto tylko kilka przykładów na dowód ogromnej wyobraźni, poczucia humoru i bezpruderyjności futurystów.

Formy wyrazu

Futuryści starali się stworzyć język pozarozumowy, ponieważ uważali, że tylko poznanie intuicyjne ma sens. Prócz hasła Główna wartość książki - to format i druk, po nich dopiero - treść, głosili:

- ideę „słów na wolności”, wolnych od rygorów składni,
potrzebę dynamizacji i rytmizacji wypowiedzi literackiej,

- konieczność podwyższenia roli rzeczowników, onomatopei,

- wyeliminowanie z języka poezji przymiotników,

- wprowadzenie do języka literackiego pojęć z zakresu nauki i techniki,

- zwrócenie uwagi na dźwiękowe zestroje słów,

- wprowadzenie motywów ze świata mitów, ludowych podań, legend,

- burzenie przejawów działania logiki,

- stosowanie pisowni fonetycznej,

- odrzucenie interpunkcji i zasad ortografii, krępujących słowo.

Futuryści często stylizowali język poezji na język codzienny, słyszany na ulicy, dlatego też starali się pisać wiersze według zasad zapisu telegraficznegoczy wiadomości radiowej.

Nurt rozwijał się już na początku XX wieku w Europie Zachodnie. Polscy futuryści aktywnie występowali przede wszystkim w okresie od 1919 do 1921 roku. Futurystyczne założenia opierały się kulcie tego, co nowoczesne. Technika i rozwój cywilizacyjny były ulubionymi tematami twórczości tej grupy. Dzieło sztuki wzorowali na maszynach, które "przez doskonałe połączenie ekonomiczności, celowości i dynamiki" ucieleśniały futurystyczne fascynacje artystów. Uwielbienie dla przyszłości sprawiło, że negowali tradycję i wszelkie pomniki przeszłości. Fascynację techniką potrafili łączyć z umiłowaniem siły pierwotnych instynktów. Ufali naturalnym odruchom ludzkim, równocześnie wychwalając nowoczesną technologię. Program obejmował czczenie z jednej strony żywiołów natury, a z drugiej geniuszu cywilizacyjnego. Śmiałym przejawem odwrócenia się od tradycyjnych wartości był język, a właściwie pismo futurystów, którzy ogłosili wolność zapisu, czyli "dowolności form gramatycznych, ortografii i przestankowania".

Słynni futuryści to: Bruno Jasieński, Anatol Stern, Stanisław Młodożeniec, Adam Ważyk.

Celem futuryzmu w malarstwie było pokazanie obiektu w ruchu. Główny przedmiot przenikał się z innymi elementami ukazanymi na obrazie, splatając się z nimi w nierozerwalną całość. Chodziło o wywołanie złudzenia nakładania się na siebie kolejnych klatek filmu. Do najwybitniejszych futurystów należeli Umberto Boccioni i Gino Sevenini, Marcel Duchamp.

SKAMANDER

Wyjaśnienie nazwy

Nazwa „Skamander” została zaczerpnięta od mitologicznej rzeki opływającej Troję. Ponadto stanowi ona nawiązanie do słynnego zdania z modernistycznego dramatu Akropolis (1904) Stanisława Wyspiańskiego: Skamander połyska, wiślaną świetląc się falą. 

Program

Skamandryci nigdy nie stworzyli konkretnego „programu”, ponieważ nie chcieli ograniczać swej dowolności artystycznej.

Choć byli grupą bezprogramową, to jednak można wyróżnić w ich światopoglądzie kilka istotnych punktów dotyczących nowego ujęcia poezji, a w szczególności:

- Konieczność nawiązania do tradycji i dorobku kulturowego, co potwierdza pogląd, iż nie byli oni rewolucjonistami słowa,
- Dążenie do związania poezji z życiem politycznym,
- Stworzenie poety-uczestnika, poety „słowiarza”, „człowieka tłumu”, czyli biorącego udział w życiu państwa i społeczności, rzemieślnika słowa, a nie wyobcowanego artysty wychwalanego w romantyzmie czy modernizmie, przy jednoczesnym dążeniu do osiągnięcia doskonałości artystycznej,
- Włączenie do języka poezji elementów języka potocznego, czyli kolokwializmów, neologizmów, gwaryzmów i wulgaryzmów oraz humoru, ironii, satyry i dowcipu,
- Łączenie różnych form wypowiedzi (liryka, satyra, ironia),
- Domaganie się klasycznych reguł wiersza.

Członkowie grupy skupieni byli przy piśmie "Pro arte et studio". Skamandryci byli poetami, zajmowali się także kabaretem literackim. Został założony w roku 1919. Miejscem spotkań była kawiarnia "Pod Picadorem". Rok później ukazał się pierwszy egzemplarz "Skamandra". W 1924 roku zaczęli prezentować swoje założenia poetyckie na łamach "Wiadomości literackich". Artystyczne działania nie zaowocowały spójnym programem, sama grupa także nie była podporządkowana skonkretyzowanej wizji poetyckiej. Bo "programy są zawsze spojrzeniem wstecz, są dzieleniem nieobliczalnego życia przez znane" - twierdzili w pierwszym wydaniu "Skamandra". Wspólnie jednak dążyli do łączenia poezji z codziennością, pragnęli wprowadzić współczesne życie do poezji. Adresatem ich twórczości miał być niemal każdy. Kierowali swe wypowiedzi poetyckie do przeciętnych ludzi. Tworzyli więc nie tylko wiersze, napisali wiele tekstów do piosenek i kabaretów, szopek politycznych, felietonów czy utworów satyrycznych. Ich artystyczną postawę cechowało konkretne obrazowanie, wychwalanie życia, radości z codziennych chwil, bohaterem ich wierszy stał się prosty człowiek, używali języka potocznego do poetyckich kreacji. Polemizowali z tradycją, ale też z awangardą poetycką.

W tekstach tej grupy poetyckiej prócz nawiązań do techniki naturalistów i ekspresjonistów oraz krytyki wzorców młodopolskich i romantycznych widać zachwyt nad życiem, nad teraźniejszością. Gloryfikowali dzień powszedni, traktując równo wszystkie tematy, zarówno miłość, filozofię, politykę czy naturę. Nawołujący do aktywności Skamandryci afirmowali nie tylko uciechy umysłowe. Chwilowe przeżycie traktowali wyżej niż filozoficzne refleksje. Cieszyli się także z powodu możliwości, jakie posiada człowiek obdarzony tak wielką siłą i nieograniczoną wolnością. Bohaterem ich dzieł jest najczęściej zwykły szary człowiek (dzięki czemu nadal ich twórczość jest tak popularna) oraz tłum, który kieruje się swoją potrzebą biologiczną, ulega fizjologicznym popędom. 

Uczestnicy

W skład założycieli Skamandra, tzw. „wielkiej piątki” wchodzili najwybitniejsi polscy poeci i prozaicy: 

- Julian Tuwim, skandalista zafascynowany demonologią, eliksirami, talizmanami, prześmiewca piętnujący nasze narodowe fobie i obawy, mistrz ciętego, pełnego aluzji, „mocnego” słowa, które było jego pasją, a czasem i obsesją (zbierał teksty osób chorych psychicznie, grafomanów, wymyślał neologizmy, godzinami z zapamiętaniem czytał słowniki).

- Antoni Słonimski, buntowniczy, niepogodzony ze światem felietonista, dramatopisarz, satyryk, krytyk teatralny, propagator Polski wielokulturowej i tolerancyjnej, opartej na zasadach wolności i równości którego Czesław Miłosz w Historii literatury polskiej nazwał spadkobiercą pozytywistów, autor słów: Ojczyzna moja wolna, wolna, więc zrzucam z ramion płaszcz Konrada!

- Jarosław Iwaszkiewicz, operujący malarskością i muzycznością w liryce, podążający w kierunku estetyzmu i klasycznej formy powieści, jedyny skamandryta, który przetrwał II wojnę światową i okupację w kraju, 

- Kazimierz Wierzyński, miłośnik sportu, piewca młodości, witalizmu, patriota i emigrant, który cały czas tęsknił do ojczyzny,

- Jan Lechoń, romantyk, patriota pielęgnujący tradycje Polski szlacheckiej i legendę napoleońską, wielbiciel Piłsudskiego, który po odzyskaniu przez ojczyznę niepodległości zawołał: A wiosną niechaj wiosnę, a nie Polskę zobaczę!

Gdy grupa zaczęła się rozrastać, dołączyli do niej tzw. poeci-satelici:
- Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, 
- Józef Wittlin, 
- Stanisław Baliński, 
- Jan Brzechwa,
- Kazimiera Iłłakowiczówna, 
oraz powieściopisarze i krytycy (m.in. Wilam Horzyca).

Inspiracje
Skamandryci natchnienia, pomysłów i rozwiązań technicznych poszukiwali zwłaszcza w twórczości dekadenta, klasycysty oraz awangardzisty - Leopolda Staffa.
Poza tym inspiracji dostarczała im filozofia poprzedniej epoki, szczególnie młodopolska nastrojowość oraz założenia Henriego Bergsona oraz Fryderyka Nietzschego, jak również zdobycze dwudziestolecia: techniki ekspresjonistów i naturalistów. 

Najważniejsi skamandryci to: Julian Tuwim, Jan Lechoń, Jarosław Iwaszkiewicz, Kazimierz Wierzyński, Antoni Słonimski.

Ekspresjonizm - nawiązywał do filozoficznych założeń Bergsona, który głosił intuicyjny proces poznania. Wyznawcy ekspresjonizmu pragnęli wyrażać siebie w sposób intuicyjny i spontaniczny. Myśli i przeżycia wewnętrzne wyrażali najchętniej poprzez kontrast, karykaturę, groteskę. Świadomie dążyli do deformowania obrazu rzeczywistości, która według nich była polem do walki dla dobra i zła, duchowości i materii. Twórczość ekspresjonistyczna to zapis niepokoju cywilizacyjnego, buntu wobec społecznych krzywd, świadomych wystąpień w obronie idei humanizmu. Ekspresjoniści sprzeciwiali się również tradycyjnym kierunkom artystycznym, atakowali realizm i naturalizm jako działania odtwórcze wobec świata. Negowali zamiłowanie do estetyki, pragnęli zastąpić ją dążeniem ku prawdzie.

Przejawy ekspresjonizmu uwidoczniły się szczególnie w formach dramatu i liryki. Ponownie poecie nadano status niemalże na równi z Bogiem. Cechy charakterystyczne dla stylu ekspresjonistycznego to śmiałe obrazowanie, kontrasty i dysonanse, hymniczny ton wypowiedzi - "krzyk duszy" artysty, co miało wstrząsnąć odbiorcą, pozostawić w nim niepokojące doznanie. Stany emocjonalne miała wyrażać abstrakcja, przedmioty ulegały antropomorfizacji, logika okazywała się drugorzędna w przekazie

Ekspresjonizm

Termin został po raz pierwszy użyty przez malarza francuskiego J.A.Hervè, który w ten sposób określił swoją twórczość. Ekspresjonizm jest kierunkiem w sztuce, który pełnię osiągnął w XX wieku, ale sięga do schyłku XIX wieku, do twórczości przede wszystkim Vincenta van Gogha i Edwarda Muncha. Dzieło ekspresjonistyczne ma oddziaływać na odbiorcę, na jego emocje, uczucia i psychikę. Ekspresjonizm wyrastał z głębokiego poczucia kryzysu wszelkich wartości, niepokoju, poczucia nadchodzącej apokalipsy, osamotnienia jednostki w wielkim, rozwijającym się świecie. Był wyrazem buntu przeciw zmianom w kontaktach międzyludzkich i ustalonym porządkom. Po I wojnie światowej ekspresjonizm sprzyjał tendencjom pacyfistycznym, oczekując jednocześnie odnowienia świata po katastrofie. Założeniem artystycznym ekspresjonizmu było przeciwstawienie się impresjonizmowi i naturalizmowi. Zadaniem artysty nie było odzwierciedlanie rzeczywistości, ale sięganie do jaźni, do głębokich warstw świadomości, by wyrazić siebie. Dlatego też malarze stosowali kontrast, bardzo wyraźnie operowali kolorem, eksponowali brzydotę, deformowali świat przedstawiony. Główni malarze: Wasilij Kandinsky, Marc Chagall, Franz Marc, August Macke, Paul Klee, Egon Schiele. W Polsce pojawienie się ekspresjonizmu przypada na rok 1917, kiedy Jerzy Hulewicz założył w Poznaniu dwutygodnik literacko-artystyczny „Zdrój”. Rok później wokół czasopisma skupiła się grupa artystów „Bunt”. Należeli do niej m.in.:Jerzy Hulewicz, Jan Jerzy Wroniecki, Jan Panieński, Władysław Skotarek. Artyści współpracowali z ekspresjonistycznymi artystami niemieckimi i wydawali zeszyty „Zdroju”.

 

Dadaizm

Ruch w sztuce, którego nazwa pochodzi od słowa „dada”, które zupełnie przypadkowo wybrał rumuński poeta Tristan Tzar, zaglądając do słownika Larousse'a. W języku francuskim słowo to oznacza drewnianą zabawkę lub gaworzenie dziecka. Dadaizm najprawdopodobniej był reakcją na absurd i bezsens wojny oraz nacjonalizm w niektórych krajach europejskich. Dadaizm był ruchem awangardowym, który przede wszystkim opierał się na chaosie, dowolności, nonsensie, absurdzie. Do najważniejszych twórców dadaistycznych zaliczamy: Marcela Duchampa, Maxa Ernsta, Jeana Cocteau, André Bretona.

Abstrakcjonizm

Kierunek przede wszystkim w sztukach plastycznych. Podstawową cechą charakterystyczną abstrakcjonizmu jest odrzucenie wszystkiego, co ma bezpośredni związek z tym, co rzeczywiste, empiryczne. Sztuka abstrakcyjna jest najczęściej bezprzedmiotowa i bezpostaciowa, a malarze odchodzą od naśladowania natury. Za prekursora abstrakcjonizmu uważa się Wasilija Kandinskiego.

Kubizm

To kierunek w sztukach plastycznych, przede wszystkim malarstwie, którego twórcami byli: Pablo Picasso i Georges Braque. Nazwa kierunku wywodzi się z języka łacińskiego, w którym słowo „cubus” oznacza kostkę. Kubizm narodził się z fascynacji jego twórców sztuką staroiberyjską i afrykańską. Początkowo Picasso i Braque tworzyli osobno, ale później wspólnie stworzyli teoretyczne podstawy kierunku. Każdy przedmiot na obrazie kubistycznym zostaje wpisany w kształt kostki (czyli sześcianu), a także rozbity na wiele mniejszych płaszczyzn, które pokazywane są w najrozmaitszym oświetleniu. Wszystko ma postać bryły, kubiści odrzucili również perspektywę, posługiwali się deformacją, abstrakcją, kolażem. Do najsławniejszych malarzy zaliczamy również: Juana Grisa, Maxa Webera, Fernanda Légera, Louisa Marcoussisa.

Nadrealizm

Inna nazwa: surrealizm, to kierunek w sztuce, który powstał w latach dwudziestych XX wieku we Francji. Z założenia surrealizm miał być buntem przeciwko realizmowi i racjonalizmowi w sztuce. Dlatego też często obrazy surrealistyczne stoją na pograniczu snu i jawy, pokazują fantazje, halucynacje, wizje oniryczne. Niejako patronem surrealistów stał się Zygmunt Freud, ponieważ badał on podświadomość, zajmował się hipnozą. Surrealistyczne wizje są często oparte na absurdzie. Do najbardziej znanych malarzy zaliczamy: Salvadora Dali, Marcela Duchampa, Maxa Ernsta, Hansa Arpa, a pisarzy: Louisa Aragona, Paula Éluarda, Tristana Tzarę.

AWANGARDA KRAKOWSKA

Wyjaśnienie nazwy

Awangarda Krakowska swoją nazwę wzięła od słowa z języka francuskiego avant-garde („przednia straż") oraz od siedziby w Grodzie Kraka. 

Lata istnienia

Ta krakowska grupa literacka istniała w latach 1922-1927. Do jej założeń nawiązywała między innymi Awangarda Lubelska. 

Uczestnicy

Awangardzie Krakowskiej przewodził Tadeusz Peiper, główny teoretyk i twórca programuMiasto. Masa. Maszyna (prócz tego autor programowych książek: Nowe usta i Tędy). Pozycja jaką sprawował w latach 20. i 30. XX wieku nie zapewniła mu spokojnej starości. 

Innymi przedstawicielami grupy są:
- Jan Brzękowski
- Jalu Kurek
- Julian Przyboś, o którym Czesław Miłosz w swojej Historii literatury polskiej pisze: (…) jako poeta najczęściej jawił się on niby jakiś aparat złożony z olbrzymich soczewek, które pochłaniały i deformowały rzeczy widzialne. 
- Adam Ważyk
- Jan Parandowski

Program

Szczegółowy program Awangardy Krakowskiej w 1922 roku ogłosił główny teoretyk i założyciel grupy zwany papieżem awangardy - Tadeusz Peiper. Zatytułował go Miasto. Masa. Maszyna, czym podkreślił jeszcze bardziej krąg poetyckich zainteresowań i inspiracji grupy, której naczelnym hasłem stały się słowa: Minimum słów, maksimum treści.
Innym ważnym tekstem stanowiącym wykładnię nowej estetyki jest szkic Metafora teraźniejszości.

Zafascynowany XX-wieczną cywilizacją i jej wytworami, wyznający kult nowości Peiperpostulował między innymi:

- stworzenie nowej poezji opartej na tzw. estetyce cywilizacji,

- zajmowanie się teraźniejszością, a nie rozpamiętywanie przeszłości czy marzenie o przyszłości,
- emocjonalną powściągliwość, sprzeciwienie się romantyczno-modernistycznej metafizyce i nadmiernemu liryzmowi w myśli słów: Poeta nie jest kapłanem, nie jest beztroskim lekkoduchem, lecz poważnym rzemieślnikiem, pracującym w materiale słowa,
- popularyzację prostoty, zwięzłości i oszczędnościśrodków poetyckiego wyrazu, ekonomiczności języka poetyckiego: (…) precz z watą słów - sens tkwi w skrócie i sile metafory, w kondensacji znaczeń słowa, 
- posługiwanie się logiczną konstrukcją przy budowie dzieła literackiego, 
- używanie skrótów myślowych,
- kierowanie utworów nie do jednostki, lecz do masy ludzkiej, ponieważ to w niej tkwi największa siła cywilizacji, 
- postrzegania artysty jako animatora wyobraźni masowej, jako rzemieślnika, jako architekta-budowniczego zdań, a nie jako wyobcowanego twórcy czy profetycznego poety,
- usytuowanie roli poezji nie w ukazywaniu rozterek targających natchnionym, posługującym się intuicją poetą, lecz w pokazywaniu, tłumaczeniu i „wyjaśnianiu” świata i reguł nim rządzących, a roli literatury w pomocy jednostce w odnalezieniu miejsca w nowym świecie miasta, masy, maszyny,
- nowy typ metafory mającej kreować rzeczywistość czysto poetycką, wyrażającej i tworzącej nową, poetycką rzeczywistość, odsyłającej 
- odbiorcę do wielu znaczeń i dzięki temu umożliwiającej zachowanie ekonomicznej zwięzłość dzieła,
- rezygnację z bliskich, regularnych rymów na rzecz bardziej oddalonych od siebie, dzięki czemu zbliżono rytm poezji do rytmu prozy

Organ prasowy

Od maja 1922 do października 1923 i od maja 1926 do grudnia 1927 roku grupa Awangarda Krakowska publikowała w artystyczno-literackim czasopiśmie ”Zwrotnica”(pełny tytuł brzmi: „Zwrotnica. Kierunek: sztuka teraźniejszości”), redagowanym przez Tadeusza Peipera. Obie edycje liczyły po sześć numerów.

Na początku istnienia członkowie grupy publikowali też w piśmie „Nowa Sztuka”, założonym przez Peipera w Warszawie po powrocie w 1921 roku z Hiszpanii. Współtworzył jedyne dwa numery, jakie się ukazały, wraz z reprezentantem futurystów Anatolem Sternem, Skamandrytą Jarosławem Iwaszkiewiczem (o którym po upadku tytułu napisał artykuł Iwaszkiewicz - idiota) oraz Formistą malarzem Leonem Chwistkiem.

Awangarda Lubelska (tzw. Druga Awangarda)

Wyjaśnienie nazwy

Nazwa ugrupowania poetyckiego wzięła się odmiejsca w którym żyli i tworzyli jej członkowie, czyliLublina. 

Lata istnienia

Awangarda lubelska istniała w latach 30. XX wieku. Gdy w 1933 roku jej założyciel i teoretyk Józef Czechowicz wyprowadził się z Lublina do Warszawy, grupa przestała istnieć. 

Przedstawiciele

Najwybitniejszym przedstawicielem tej nielicznej grupy był Józef Czechowicz. Poza nim do Awangardy Lubelskiej zaliczmy Bronisława Ludwika Michalskiego oraz Józefa Łobodowskiego.

Program

Program Awangardy Lubelskiej, która według badaczy literatury była bardziej grupą przyjaciół, niż poetycką, nawiązywał do Awangardy Krakowskiej oraz do istniejącego w Lublinie w latach 20. grupy Reflektor. Charakteryzował się czarnowidztwem. Widać w nim duże wpływy niemieckiego ekspresjonizmu.
Uważali, że tematem poezji mogą być skojarzenia, sny, stany podświadomości. 

Awangardziści Lubelscy tworzyli wiersze emocjonalne (pozbawione rygoru zwięzłości i prostoty, postulowanej przez Tadeusza Peipera) i pesymistyczne, nie odnajdziemy w nich witalności czy afirmacji życia, tak widocznie obecnych w twórczości Skamandrytów czy Awangardzistów Krakowskich. Ich tematem jest najczęściej katastroficzna wizja końca cywilizacji. Czechowicz postulował pisanie „muzycznej” poezji głoszącej wartości moralne, powracającej w swej tematyce do tradycji, poezji opartej na psychicznych wrażeniach.

Organ prasowy
Awangardziści lubelscy drukowali wiersze i artykuły w dziale literackim dziennika „Ziemia lubelska”, istniejącego od 1906 roku. Ich starania o własny miesięcznik literacki zakończyły się wydaniem jednego tylko numeru zatytułowanego „Barykady”.

Żagary

Wyjaśnienie nazwy

Nazwa tej grupy poetyckiej pochodzi od słowa żagaryoznaczającego „chrust”, „coś łatwopalnego”.

Lata istnienia

Ta grupa literacka powstała w latach 1931-1934 przy Wydziale Filologii Polskiej Uniwersytetu im. Stefana Batorego w Wilnie. Zrzeszała studentów polonistyki.

Przedstawiciele

Do Żagarystów należeli:
- Teodor Bujnicki,
- Antoni Gołubiew,
- Stefan Jędrychowski,
- Józef Maśliński,
- Czesław Miłosz, czołowy przedstawiciel grupy,
- Jerzy Putrament,
- Aleksander Rymkiewicz, najmłodszy z Żagarystów,
- Jerzy Zagórski,
- Adam Kulesza (od 1932 roku), 
- Stanisław Cat-Mackiewicz (okresowo związany). 

Program

Żagaryści, podobnie jak Skamandryci nie stworzyli teoretycznych podstaw swego programu. Poszukując nowej drogi poetyckiej i sposobu, by poezja ponownie zaczęła przemawiać odwiecznym językiem symboli, nawiązywali do katastrofizmu, symbolizmu (wizjonerstwo) oraz do romantyzmu. Ich poezja jest wypełniona atmosferą niepokoju, dominuje w niej poczucie zagrożenia przed wojną, choć można dokonać rozróżnienia na np. cechy stylu Miłosza (poezja intelektualna, filozoficzna, pełna rozmachu, metaforyczności, wizji apokalipsy), Bujnickiego (nawiązywał do tradycji romantycznych i programu artystycznego Skamandrytów), Putramenta i Jędrychowskiego (radykalizm wypowiedzi doprowadził ich do komunizmu). 

W kwestiach formalnych postulowali powrót do języka pełnego symboli i ukrytejmetaforyki, pisanie klasycznej poezji w stylu patetycznym i wzniosłym, konieczność społecznej służby sztuki. Nie bali się ostro krytykować innych grup tworzących w tym czasie. Skamandrytom „obrywało się” za zbyt płytkie pojmowanie poezji, z Awangardzistom za przywiązywanie zbyt dużej uwagi do technicznych aspektów wypowiedzi.

Organ prasowy 

Wileńska grupa wydawała własne czasopismo oświecone sztuce „Żagary”, które po 1933 roku uzyskało samodzielny i niezależny status miesięcznika (od kwietnia 1931 oku był to bezpłatny dodatek do konserwatywnego dziennika "Słowo”, następnie do "Kuriera Wileńskiego" pod nazwą „Piony”). Ostatni numer ukazał się w marcu 1934 roku.

Kwadryga

Lata istnienia

Kwadryga istniała w latach 1926-1933 w Warszawie, w przyjacielskim gronie 11 autorów, członków Koła Literackiego skupionych wokół Uniwersytetu Warszawskiego. Powstała z inicjatywy Stanisława Ryszarda Dobrowolskiego. Skupieni wokół niego poeci zostali nazwani Drugą Awangardą. 

Kwadryga

Lata istnienia

Kwadryga istniała w latach 1926-1933 w Warszawie, w przyjacielskim gronie 11 autorów, członków Koła Literackiego skupionych wokół Uniwersytetu Warszawskiego. Powstała z inicjatywy Stanisława Ryszarda Dobrowolskiego. Skupieni wokół niego poeci zostali nazwani Drugą Awangardą.

Przedstawiciele

Główni przedstawiciele to:

- Mieczysław Bibrowski (pomysłodawca oraz założyciel grupy i pisma),

- Konstanty Ildefons Gałczyński (formalnie związany Kwadrygantami, choć krytycy zaliczają go do poetów tworzących w stylistyce Skamandrytów),

- Aleksander Maliszewski,

- Władysław Sebyła (redaktor i wydawca pisma „Kwadryga”, jeden z twórców polskiego katastrofizmu),

- Zbigniew Uniłowski(to jemu zawdzięczamy sportretowanie członków grupy w powieści Wspólny pokój),

Organ prasowy

Wszyscy związani z Kwadrygą byli skupieni wokół pisma o tej samej nazwie, wydawanego od 1927 roku pod redakcją jednego z twórców polskiego katastrofizmu Władysława Sebyły. Gdy w 1931 roku wewnątrz grupy nastąpił rozłam polityczno-ideowy, a problemy finansowe przerosły nakłady i dochody tytułu, „Kwadryga” przestała się ukazywać.

W 1979 roku w miesięczniku Poezja ukazały się wspomnienia Mieczysława Bibrowskiego z okresu, gdy współtworzył miesięcznik. Noszą one tytuł Pierwszy okres "Kwadrygi". W czasopiśmie nie powstrzymywano się przed ostrą krytyką zarówno Skamandrytów, jak i poetów związanych z Awangardą Krakowską.

Program

Kwadryganci podobnie jak Skamandryci - których ostro krytykowali w swej publicystyce - nie skonstruowali programu teoretycznego ani nie dopracowali charakterystycznego modelu poezji. Ich wiersze są bardzo eklektyczne, dotyczą przede wszystkim różnic społecznych wynikających z pochodzenia, różnicy płci czy statusu, podejmują problem sprzeciwu wobec wojny czy wychwalają ideę pracy. Ich hasłem były słowa: sztuka uspołeczniona, sprawiedliwość społeczna i godność pracy.

Powstaniu Kwadrygi, w której widać ślady tez i poglądów Norwida i Witkiewicza ojca, przyświecała idea samookreślenia się młodych twórców w środowisku zdominowanym przez dwie wielkie i potężne grupy poetyckie: Skamandrytów oraz Awangardę Krakowską.

F I L O Z O F I A

Freudyzm

Nazwa tego nurtu światopoglądowego wywodzi się od nazwiska wybitnego wiedeńskiego neurologa - Zygmunta Freuda, który poprzez badanie wybranych schorzeń na tle nerwowym stworzył nowatorską koncepcję filozoficzno-psychologiczną. Głównym założeniem teoretycznym freudyzmu było zanegowanie obowiązującego wówczas poglądu, iż wszelkie procesy psychiczne odbywają się w świadomości człowieka. Freud dowodził, że poza wspomnianą świadomością istnieje inne sfera, znacznie bardziej złożona i interesująca - podświadomość. To w niej według Austriaka toczyło się tzw. utajone życie psychiczne. Za podstawowe objawienia podświadomości uważał sny, dlatego stanowiły one główne pole jego badań.

Na podstawie przeprowadzonych badań na swoich pacjentach, Freud zapewniał, iż większość ludzkich zaburzeń psychicznych zakorzenione jest we wczesnym dzieciństwie oraz narastającej frustracji seksualnej. Zdaniem wiedeńskiego naukowca, siłą zmuszającą człowieka do działania są popędy, których tłumienie prowadzi do nerwic. Proces leczenia takich zaburzeń określił on mianem psychoanalizy.

Za najważniejszy popęd Freud uznawał libido, czyli popęd seksualny (z czasem za równie ważne uznał dwie sprzeczne siły: eros, czyli instynkt seksualny i thanatos, czyli instynkt śmierci). Neurolog dowodził również, że libido jest nieustannie ograniczane przez jaźń (nazywaną przez niego ego), podlegającej normom moralnym narzuconym przez otaczające człowieka społeczeństwo. Napięcie między wspomnianym ego (jaźnią), a id (tak Freud nazywał podświadomość), zdaniem Austriaka, to proces ciągły, nieustający i narastający, co prowadzi między innymi do powstania kompleksów.

Kolejnym elementem teorii stworzonej przez Freuda były środki zastępcze, czyli tzw. kompensacje. Zdaniem wiedeńskiego lekarza cywilizacja (w tym również kultura) wytwarza je, aby łagodziły one napięcie pomiędzy id a ego. Do kompensacji zaliczał on sztukę, religię, a nawet moralność. Dzięki temu, że stanowiły one pole dla poddania się popędom w sposób wysublimowany, zdolne były do wytworzenia najwyższej warstwy psychiki ludzkiej - superego. Dzięki kompensacjom energia libido znajdowała ujścia, a efektem tego były dzieła sztuki, dzieła literackie i badania naukowe.

Uczniami, a także następcami Freuda byli Alfred Adler i Carl Gustaw Jung. Obydwaj zmodyfikowali i uzupełnili teorię swojego mistrza. Adler nie zgadzał się z seksualnym podłożem ludzkich nerwic. Zamiast tego uważał, że przyczyną wszelkich zaburzeń psychicznych człowieka jest strach przed otaczającym go światem i czyhającym zewsząd zagrożeniu. Przeszedł on do historii jako uczony, który sprecyzował pojęcie kompleksu niższości. Według Adlera to właśnie chęć kompensacji swojej ułomności kieruje człowiekiem i każe mu za wszelką cenę dążyć do władzy, czy mocy.

Z kolei Jung zasłynął jako twórca tzw. teorii archetypów. Polega ona na tym, że różne kultury narodowe posiadają pewne wspólne treści uniwersalne. Brało się to zdaniem Junga z tego, iż poza świadomością indywidualną każdego człowieka istnieje jeszcze świadomość zbiorowa, a co za tym idzie podświadomość zbiorowa.

Behawioryzm

Pogląd ten wywodzi swoją nazwę od angielskiego słowa „behaviour”, oznaczającego w języku polskim „zachowanie”. Za jego twórcę uważa się amerykańskiego psychologa Johna Watsona, który to wspierając się na wynikach badań nad zachowaniem warunkowym u zwierząt, przeprowadzonych przez wybitnego rosyjskiego fizjologa - Iwana Pawłowa, sformułował śmiałą tezę, będącą przeciwieństwem myśli Freuda. Otóż zdaniem Watsona jedynie zachowania zewnętrzne, czyli reakcje człowieka, mogą podlegać badaniu, ponieważ tylko one są dostępne i obiektywnie sprawdzalne, w odróżnieniu do psychiki czy uczuć. Poza tym twierdził, że sterując czynnikami zewnętrznymi można „ulepić” dowolną osobowość człowieka.

Behawioryzm sprowadzał zatem życie ludzkie do zbioru wyuczonych i dziedziczonych reakcji na bodźce zewnętrzne.

Reakcje wyuczone można kontrolować i organizować. A jeśli zachowanie się człowieka jest zdeterminowane warunkami w jakich go wychowano i w jakich mu żyć wypadło, to w taki razie z człowiekiem zrobić można wszystko, poprzez określone i świadome zabiegi można go ukształtować, jak się tylko zapragnie. A w literaturze i sztuce wystarczy ograniczyć się do pedantycznego opisania zewnętrznych gestów reakcji ludzkich, aby mieć przekonanie, że się powiedziało o człowieku i życiu całą prawdę.

Właśnie taką literaturę tworzył w Polsce Juliusz Kaden-Bandrowski czy Tadeusz Borowski. Do najbardziej znanych behawiorystów światowej literatury należą Ernest Hemingway i John Dos Passos.

EKSPRESJONIZM

Wyjaśnienie terminu

Termin „ekspresjonizm” pochodzi z języka łacińskiego, w którym expressio oznacza „wyraz, wyrażenie”. Zaczęto używać go powszechnie na początku XX wieku, gdy narodził się awangardowy, nowoczesny prąd, który zapisał się w historii literatury jako powiew świeżości przynoszący nowe tendencje, formy czy tematy. 

Czas trwania

Prąd narodził się na początku XX wieku, a dokładniej około 1910 roku. Od tej daty przez ponad 10 lat inspirował, powodował dyskusje, wywoływał kontrowersje. Lata jego rozkwitu przypadają na 1910-1925 rok.

Prąd narodził się w Niemczech, bo stopniowo rozpowszechnić się na całą Europę. Warto jednak podkreślić, że nigdzie indziej nie miał tylu zwolenników, co w ojczyźnie Goethego i Hegla.

Geneza

Po spustoszeniach i klęskach, jakie przyniosła ze sobą I wojna światowa, Europę opanował kryzys polityczno-społeczny. Ludzie czuli się samotni, byli niepewni jutra, a przede wszystkim zagubieni z powodu braku poczucia bezpieczeństwa. Artyści nie potrafili odnaleźć się w świecie opanowanym przez nieznane technologie, którym rządził pieniądz. W końcu stworzyli światopogląd, w którym odnaleźli ratunek i częściowe wyjaśnienie obserwowanych dziejów historii.

Choć tendencje ekspresjonistyczne pojawiły się już poprzednich epokach (można je dostrzec w średniowieczu, baroku czy romantyzmie), a pierwsze oznaki nowego kierunku rozwoju literatury odnaleźć można w monachijskim czasopiśmie Die Erde w latach 1905-1906, to prąd i wywołał ostrą dyskusję wraz z pojawianiem się artykułów na jego temat około 1910 roku w czasopismom: Pan, Die Aktion i Der Sturm, czy Genius.

Fazy rozwoju

Fazy rozwoju ekspresjonizmu, pozostającego cały czas w opozycji do realizmu, rozróżnił w Artur Hutnikiewicz w swojej książce Od czystej formy do literatury faktu. Podzielił prąd na:

- Fazę wyjściową, obejmującą początku kształtowania się zasad teoretycznych kierunku, trwającą do wybuchu I wojny światowej, w której dominującym nurtem były tendencje metafizyczno-moralistyczne.

- Fazę drugą, trwającą przez całą I wojnę światową, w której zaistniała odmiana rewolucyjna, mająca na uwadze problemy społeczno-polityczne,

- Fazę trzecią, czyli ekspresjonizm schyłkowy, gdy na pierwszy plan wysunęły się tendencje surrealistyczne.

Założenia

XX-wieczny ekspresjonizm zakłada:

• - sprzeciw wobec skupionego na konkretnych punktach programu, realistycznego i przewidywalnego naturalizmu oraz psychologizmu (antypsychologizm ekspresjonizmu) w myśl hasła: Nie sztuka naśladuje życie, lecz życie sztukę!

• - przeciwstawienie się modernizmowi, pojmowanemu jako kierunek, który nie sprawdził się w sytuacji wojny,

• - opowiadanie się za powrotem do źródeł kultury, czyli moralności, duchowości, próbę odnowienia mistycyzmu, co wynika z reakcji na kryzys polityczno-społeczny,

• - rezygnację z mieszczańskiego stylu życia,

• - próbę powrotu do tego, co prymitywne i pierwotne, odwieczne,

• propagowanie postaw, tez, symboli, stylizacji językowej czy zasad, którymi wypełnione są stronice mitologii greckiej i rzymskiej,

• - nadrzędność prawdy wobec estetyki,

• - ekspresję „ja”, pojmowaną jako dążenie do przekazywania w dziełach emocji jednostki by zbliżyć się do Absolutu, jako najważniejszy wyznacznik estetyki,

• - odwrócenie uwagi artysty od formy dzieła,

• - wiarę, że jedynym bytem jest byt duchowy,

• - przypisywanie poecie roli wizjonera, czyli profety,

• - poetykę nastawioną na dążenie do uogólnień, typizację i symbolizację postaci.

Przejawy w kulturze

Ekspresjonizm „odnalazł” swe miejsce przede wszystkim w lirce, w której twórcy mogli dzielić się z odbiorcami onirycznym (SENNYMI), gwałtownymi, niepokojącymi wizjami. Przejawia się w zastosowaniu takich form wyrazu, jak: - liczne wykrzykniki, pauzy, pocięte, urwane zdania, - barbaryzacja języka, - wizyjność, - skrót, symbol, - alegoria, - zdynamizowanie struktury i fabuły dzieła,

Operowanie takimi kategoriami estetycznymi, jak groteska, brzydota, deformacja, kontrast, zniekształcenie, przejaskrawienie, wyolbrzymienie, improwizacja.

Na ukształtowanie ekspresjonizmu znaczny wpływ miała twórczość amerykańskiego poety uważanego za „ojca” wiersza białego - Walta Whitmana, Rosjanina specjalizującego się w powieściach psychologicznych - Fiodora Dostojewskiego, francuskiego symbolisty i skandalisty Arthura Rimbauda.

Wpływ na inne dziedziny sztuki

Ekspresjonizm miał wpływ nie tylko na literaturę. Odcisnął swe piętno także na muzyce (Arnold Schonberg zasłynął jako twórca muzyki atonalnej; wprowadzano formy operujące kontrastem i dysonansem), teatrze (wystarczy wspomnieć chociażby dzieła Bertolda Brechta, pełne skrótowości, symboliki, alegorii), filmie (np. Gabinet Doktora Caligari Roberta Wienego, Nosferatu Friedricha Murnau, Doktor Mabuse Fritza Langa, w których eksponuje się niezwykłe stany psychiczne bohaterów, niesamowitość i fantastykę), plastyce (każdy kojarzy chyba wyrazisty, jaskrawy, gwałtowny obraz Edvarda Muncha Krzyk czy wizje malarskie i grafiki Bronisława Linkego, jak również twórczość Oskara Kokoschki).

Dadaizm

Wyjaśnienie terminu

Istnieje kilka wersji genezy terminu dadaizm.

Jedna z nich, najpowszechniejsza głosi, że został wymyślony, a raczej wybrany przez rumuńskiego poetę Tristana Tzarę, który wskazał przypadkowe słowo w Słowniku Larousse'a - a było to słowo „dada” - oznaczające w języku francuskim drewnianą zabawkę, konika lub gaworzenie dziecka.

Ustalenie prawdziwych okoliczności wymyślenia dziwacznej nazwy ruchu artystyczno-literackiego wydaje się więc niemożliwe.

Czas trwania

Dadaizm rozwinął się w XX wieku, w latach 1916-1921, a zanikł w 1922.

Zasięg oddziaływania

Dadaizm narodził się w Zurychu w Szwajcarii, skąd rozprzestrzenił się na inne państwa Europy Zachodniej (Francja, Niemcy) oraz na Stany Zjednoczone. W Polsce prawie nie występował. Prócz kilku nawiązań do poetyki dadaizmu w utworach Aleksandra Wata i Juliana Tuwima, nie widać śladów awangardowego kierunku. Julian Przyboś ostrymi słowami wypowiedział się na temat twórczości swoich europejskich kolegów:

Poematy dadaistyczne mogłaby wybierać i składać papuga kataryniarza. Z obracania mechanicznego młynka do słów nic artystycznego powstać nie może

Założenia

Głównymi hasłami dadaizmu są:

- dowolność wyrazu,

- negacja „wszystkiego”: Nie chcemy nic wiedzieć, że przed nami istnieli jacykolwiek ludzie,

- anarchia i nihilizm,

- zerwanie z wszelką tradycją, odrzucanie kanonów, norm, wartości,

- swoboda twórczości i idea absolutnej wolności,

- zanegowanie wspólnoty pojęć między twórcą a jej odbiorcą, kategorii „geniusza” czy „dzieła sztuki”,

- sprzeciwienie się tradycyjnym kanonom piękna,

- zrównanie statusu społecznego wszystkich ludzi w myśl słów Wszyscy są prezesami!

- zafascynowanie prymitywizmem, witalnością, spontanicznością,

- nonsens, bezsens i alogiczność w technice tworzenia „dzieła”, programowy bezsens artysty:

Włóżcie słowa do kapelusza, wyciągnijcie na chybił trafił, otrzymacie poemat dada

- chaos,

- szokowanie (dadaiści, prócz ostentacyjnego przesiadywania w kawiarniach i klubach, komponowania muzyki hałasu, szokowali także poprzez tworzenie dzieł sztuki z przedmiotów codziennego użytku. Sławę zdobył na przykład obraz Marcela Duchampa: reprodukcja Giocondy Leonarda da Vinci, której Francuz dorysował wąsy i hiszpańską bródkę; zainteresowanie i konsternację wzbudziła także wystawa Maxa Ernsta, do której widzowie wchodzili przez „kolozet”). Ruch miał ogromny wpływ na inne formacje. Zainspirował wielu twórców. Jego ślady odnajdziemy między innymi w surrealizmie (powstanie surrealizmu wiązano z zanikiem dadaizmu), sztuce pop artu i konceptualizmu, w polskiej neoawangardzie lat 70. i 80. (na przykład u Andrzeja Partuma).

Techniki tworzenia

Dadaistyczni artyści w malarstwie czy rzeźbie realizowali się w technice kolażu(przejętej od kubistów), czyli tworzeniu jednego dzieła poprzez łączenie różnych elementów i materiałów: papieru, szkła, fotografii. Swoje niepokoje, frustracje czy postawy ukazywali także poprzez tzw. readymade, czyli przedmioty codziennego użytku, które status „dzieła sztuki” zyskiwały po drobnej „obróbce” przez artystę, polegającej czasem tylko na wystawieniu w galerii (jak na przykład słynny pisuar Duchampa). 

Dadaiści rozpowszechnili także technikę fotomontażu, czyli tworzenia obrazów fotograficznych poprzez nałożenie na siebie dwóch lub więcej fragmentów fotografii, orazfrotażu (papierowa kopia powierzchni jakiegoś przedmiotu, uzyskana dzięki przyciśnięciu papieru do przedmiotu i pocieranie np. grafitem).

Ideałem poezji tego awangardowego ruchu było naśladowanie gaworzenia dziecka, ponieważ umysł malucha nie jest jeszcze skażony żadnym językiem, nie zepsuły go normy, zasady gramatyczno-stylistyczne. 

Dadaiści często też posługiwali się tzw. czarnym humorem w opisywaniu świata. Poza tym w ich utworach można odnaleźć ślady bełkotu, odrzucenie rygorów składniowo-gramatycznych, bezznaczeniowego łączenia zespołów dźwięków i liter.

Geneza dadaizmu

5 lutego 1916 roku Hugo Ball i Emmy Hennings, wraz z uciekinierami z Rumunii: Marcelem Janco, Tristanem Tzarą, George'em Janco i Arthurem Segalem otworzyliliteracko-artystyczny klub Cabaret Voltaire w Zurychu. Tak narodził się dadaizm, uważany za odpowiedź na absurdalność wojny i reakcję na niedorzeczność nacjonalistycznych haseł, jakie zdominowały Europę Zachodnią pod koniec I wojny światowej. 

SURREALIZM

Wyjaśnienie terminu

Nadrealizm lub jak niektórzy wolą - surrealizm, oznacza kierunek w sztuce obejmujący wszystko to, co oderwane od rzeczywistości, nadrealne. Słowo zostało zaczerpnięte z języka francuskiego (surrealisme).

Czas trwania

Kierunek ten powstał w 1924 roku, lecz nazwy pierwszy raz użyto już w 1917 roku. Data końcowa jest umowna, ponieważ grupy surrealistów istnieją po dziś dzień.

Zasięg oddziaływania

Choć surrealizm narodził się we Francji, to grupy istniały także (część z nich istnieje do dziś!) między innymi w Belgii, Wielkiej Brytanii, w dawnej Czechosłowacji. Rozwinął się przede wszystkim w literaturze i malarstwie.

Podobnie jak dadaizm, surrealizm nie znalazł wielu zainteresowanych w Polsce. Prócz wczesnych wierszy Adama Ważyka, poezji Aleksandra Wata i Jana Brzękowskiego, nie odnajdziemy śladów nurtu u innych artystów.

Założenia

Na początku nadrealizm oznaczał sprzeciw wobec zastanym konwencjom w sztuce, a dokładniej wobec pięciu „izmów”: klasycyzmowi, realizmowi, empiryzmowi, racjonalizmowi, utylitaryzmowi. Z czasem teoretycy nurtu wykrystalizowali swoje poglądy. Pragnęli dotrzeć do rzeczywistości nadrealnej postulując na przykład wyrażanie wizualne percepcji wewnętrznej w malarstwie, co w praktyce oznaczało malowanie szalejącej burzy, próby uchwycenia na sztaludze obrazów ze snu, wizji nawiedzających człowieka podczas nocnych majaków czy halucynacji. Andrzej Zawadzki w rozdziale książki Ilustrowane dzieje literatury. Od antyku do współczesności takimi oto słowami podsumował działalność surrealistów:

(…) wydobywali „dziwność” przedmiotów, wyrywając je z kontekstu, ukazują w niespodziewanych, niecodziennych zestawieniach. Chwyty te służyły dezautomatyzacji potocznego oglądu rzeczywistości (A. Zawadzki, Dwudziestolecie międzywojenne, [w:] Ilustrowane dzieje literatury. Od antyku do współczesności, Bielsko-Biała 2003, s. 346).

Natomiast priorytetem w literaturze dla surrealistów stało się spenetrowanie sfery nieświadomości, w której postrzegali siłę kierującą postępowaniem człowieka, niezależną od jego woli. Ogromną rolę twórczą przypisywali niepohamowanej wyobraźni, uwolnionej od zasad logiki. To ona jedyna miała pokazywać prawdę o człowieku i o świecie, odkryć ich tajemniczą stronę.

Negując dotychczasowe kategorie czasu, przestrzeni, dotychczasowe sposoby postrzegania rzeczywistości, za najważniejszą wartość uważali wolność: Jedyne słowo wolność podnieca mnie jeszcze.

Formy wyrazu

Głównymi formami wyrazu w literaturze surrealizmu były:

- Czarny, absurdalny, groteskowy humor,

- Tworzenie tekstów według zasady tzw. pisania automatycznego, czyli wyrwanego spod kontroli logiki zapisu myśli, według recepty Bretona:

Piszcie prędko, bez żadnego z góry obmyślonego tematu, na tyle prędko, aby nie pamiętać ani nie mieć pokusy przeczytania tego, co się już napisało. Pierwsze zdanie przyjdzie samo, w każdej bowiem chwili, w każdej sekundzie jakieś zdanie obce naszej świadomości szuka sobie przez nas ujścia,

- Zerwanie z logicznym następstwem słów,

- „gra wyobraźni”,

- Poetyka snu.

Przedstawiciele

Teoretykami kierunku byli przede wszystkim:

- Guillaume Apollinaire, francuski poeta polskiego pochodzenia (naprawdę nazywał się Apolinary Ostrowicki), jeden z głównych przedstawicieli francuskiej awangardy poetyckiej, o którym mówi się, że zmienił obraz współczesnej poezji, „ojciec” kierunku, autor słów: człowiek, chcąc naśladować chód - wymyślił koło.

- Poeta i filozof Andre Breton - był teoretykiem nurtu, rozczarowany dadaizmem, współtworzył postulaty wielu manifestów (np. Manifestu surrealistycznego z 1925 czy Drugi manifest surrealizmu z 1930 roku) roku oraz pismo "Rewolucja surrealistyczna", wydawane od 1924.

Geneza

Nadrealizm na początku dotyczył tylko literatury, z czasem rozszerzając się także na inne dziedziny sztuki (plastykę, film, teatr, a nawet muzykę).

Pierwszy raz tego terminu, oznaczającego wówczas sprzeciw wobec pięciu „izmów” (klasycyzmowi, realizmowi, empiryzmowi, racjonalizmowi, utylitaryzmowi) użyto w 1917 roku. Zrobił to Guillaume Apollinaire.

Gdy osiem lat później surrealiści zadeklarowali już swoje poglądy, wydając w 1925 roku Manifest surrealistyczny, rozpoczął się okres głośnych wystaw, kontrowersyjnych wystąpień, czas, który w historii literatury nazywany jest latami powrotu do poetyki snu.

Działalność surrealistów nie ograniczała się tylko do malowania obrazów czy pisania poezji. Artyści stworzyli przełomowe jak na owe czasy Biuro Poszukiwań Surrealistycznych, które od 1924 roku stanowiło rodzaj poradni dla wszystkich tych, którzy byli zainteresowania tworzeniem w duchu poetyki surrealistycznej lub tych, którzy mieli jakieś wątpliwości.

Inspiracje

Jeśli chodzi o malarstwo, surrealiści czerpali wzorce, natchnienie i inspiracje z dzieł niderlandzkiego artysty Hieronima Boscha, żyjącego na przełomie XV i XVI wieku, autora takich ważnych dla historii sztuki, przepełnionych symboliką dzieł, jak Siedem grzechów głównych, Ogród ziemskich rozkoszy (tryptyk) czy Adoracja dzieciątka.

Ponadto korzystali oni z doświadczeń dadaizmu, który według niektórych badaczy XX-wiecznych nurtów ugruntował podłoże dla zaistnienia kierunku oderwanego od rzeczywistości, pełnego onirycznych skojarzeń, sennej symboliki.

W literaturze natomiast ich uwagę skupiał (prócz symbolisty i skandalisty Arthura Rimbauda) francuski poeta Comte de Lautréamont, uważany przez Mieczysława Jastruna za jedynego romantyka francuskiego. Był autorem ważnego dla surrealistów dzieła, książki Les Chants de Maldoror (Pieśni Maldorora), która od momentu opublikowania (1869 rok) zainspirowała dwudziestoparoletnich wówczas późniejszych teoretyków i praktyków kierunku. Podczas pracy nad swoim pierwszym i najważniejszym dziełem de Lautréamont wzorował się na Wielkiej Improwizacji z dramatu Dziady Adama Mickiewicza. Dla wyrobienia sobie własnego zdania na temat tej pozycji, którą Andre Breton w 1938 roku nazwał klatką z azbestu zamykającą serce rozżarzone do białości, poniżej umieszczono fragment z omawianego, inspirującego surrealistów dzieła:

A tam, na widnokręgu, cóż to za istota, która ma odwagę zbliżać się do mnie, bez trwogi, wśród skoków ukośnych i udręczonych; jakie dostojeństwo i zarazem pogodna słodycz! Spojrzenie ma łagodne, ale głębokie. Jej ogromne powieki igrają z podmuchami wiatru i zdają się żyć. Stwór nie znany mi. Gdy wpatruję się w te potworne oczy, moje ciało drży, pierwszy raz, odkąd ssałem suche piersi istoty nazywanej matką. Dokoła niego widać jakby aureolę olśniewającego światła. Kiedy przemówił, wszystko w przyrodzie umilkło, wstrząśnięte długim dreszczem. Skoro podoba ci się przyjść ku mnie, przyciągającemu cię niczym magnes, nie protestuję. Co za piękna istota! Przykro mi to mówić. Musisz być kimś potężnym, masz bowiem twarz więcej niż ludzką, smutną jak wszechświat, piękną jak samobójstwo.

Aby zbadać sferę podświadomości, w której doszukiwali się owej tajemniczej siły, kierującej postępowaniem człowieka, literaci często poddawali się hipnozie, uczestniczyli w seansach mediumicznych. Na porządku dziennym było także pisanie tzw. pismem automatycznym, czyli zapisywanie na kartce tego wszystkiego, czego życzy sobie osoba pochodząca z zaświatów, kontaktująca się z osobami żyjącymi na piśmie poprzez medium. Andrzej Zawadzki ten sposób zapisu opisuje słowami:

Technika tzw. zapisu automatycznego pozwalała natomiast na zapisywanie fraz i zdań pojawiających się w umyśle zupełnie przypadkowo, pozbawionych logicznego związku oraz wyrwanych spod kontroli rozumu. Surrealiści dopatrywali się w nich nowego piękna poetyckiego (A. Zawadzki, Dwudziestolecie międzywojenne, [w:] Ilustrowane dzieje literatury. Od antyku do współczesności, Bielsko-Biała 2003, s. 346).

Przede wszystkim jednak surrealiści, opiewający rolę niepohamowanej wyobraźni, odpowiedzi na dręczące ich pytania poszukiwali w rozwijającej się w owym czasie psychoanalizie. Zaczytywali się w dziełach Carla Gustava Junga i Zygmunta Freuda, który to po spotkaniu z Salvadorem Dalí w 1938 roku w liście do Stefana Zweiga napisał kąśliwą uwagę: jestem wciąż skłonny uważać surrealistów [...] za stuprocentowych wariatów.

Kubizm,

kierunek malarstwa nowoczesnego oraz rzeźby zainicjowany we Francji ok. 1906 przez P. Picassa i G. Braque'a, stanowiący przewrót w świadomości wizualnej XX w., zrywający z malarstwem tradycyjnym będącym sztuką naśladowania. Nowy kierunek oznaczał pojawienie się sztuki koncepcyjnej. Nazwa kubizmu (z łacińskiego cubus - kostka, sześcian) została zastosowana przez krytyka L. Vauxcellesa w odniesieniu do pejzaży Braque'a, charakteryzujących się geometrycznym uproszczeniem brył.

Zapowiedzią kubizmu był obraz Picassa Panny z Avignon (1907), a u podstaw rozwoju tkwił wpływ malarstwa P. Cézanne'a, wzory rzeźby przedromańskiej, iberyjskiej i ludów afrykańskich. Udział w wystawach kubistów brali: malarze - J. Gris, A. Gleizes, F. Léger, J. Metzinger, H. Le Fauconnier, L. Marcus (Marcoussis), rzeźbiarze - A. Archipenko, E. Nadelman. Teoretykiem i obrońcą kubizmu był G. Apollinaire - autor pracy formułującej program kierunku Les peintres cubistes... (wydanej w 1913).

Kubizm rozwinął się w 3 fazach:

1) prekubistycznej (1906-1909), odrzucenie perspektywy i przestrzeni atmosferycznej, geometryzacja, wydobycie struktury podziału przedmiotu, tłumienie koloru

2) analitycznej (1909-1912), rozbicie form przedmiotu, dekompozycja w celu osiągnięcia efektu profilów zachodzących na siebie, widzianych z kilku stron jednocześnie.

3) syntetycznej (od 1912/13), wprowadzenie collages, podkreślenie konstrukcji obrazu, a nie przedmiotu przedstawianego, przywrócenie koloru.

Kubizm był uprawiany jeszcze w latach 20., dał początek kilku kierunkom sztuki współczesnej, np. konstruktywizmowi, neoplastycyzmowi. Czerpali z niego: M. Chagall, T. Makowski, M. Gromaire.

abstrakcjonizm

(łc. abstractio `oderwanie') powstały na pocz. XX w. kierunek w sztuce (malarstwie, rzeźbie, grafice), charakteryzujący się odrzuceniem wiernego kopiowania natury i rzeczywistości na rzecz subiektywnego ich przedstawienia za pomocą figur, linii, kolorów lub brył; oparty na impresjonizmie, kubizmie i futuryzmie; n.os. abstrakcjonista.

Groteska (z wł. grottesca) - kategoria estetyczna, charakteryzująca się połączeniem w jednym dziele (literackim, plastycznym, muzycznym, tanecznym, dramatycznym itp.) jednocześnie występujących pierwiastków przeciwstawnych, takich jak m.in. tragizm i komizm, fantastyka i realizm, piękno i brzydota. Utwory groteskowe charakteryzują się najczęściej niejednorodnością stylistyczną, obecnością kategorii absurdu, elementów karnawalizacji i atmosferą dziwności.

Parodia - odmiana parafrazy, która spełnia funkcję humorystyczną (rodzaj zabawy literackiej), bądź satyryczną (używana jako element polemiki).

Parodia jest szczególnie wyrazistą formą stylizacji, która może łączyć się z różnymi gatunkami literackimi, w szczególny sposób z epigramatem, posługując się często jego językiem, zwłaszcza w finalnych puentach. Istotą parodii jest obraz dzieła, stylu, itp. o charakterze komicznym. Jednak niekoniecznie jest to typowy komizm wyrażany głośnym śmiechem; istniejące w parodii różne rodzaje humoru, ironii, wywoływać mogą śmiech bardziej subtelny. Parodię stosuje też wiele kabaretów.

Parodia często skierowana jest przeciwko czemuś lub komuś. -absurd, wyolbrzymienie, fantastyka, karykatura, sprzeczność, nielogiczność, przemieszanie porządków, zamiana ról, paradoks

Paradoks (gr. parádoksos - nieoczekiwany, nieprawdopodobny) - twierdzenie logiczne prowadzące do zaskakujących lub sprzecznych wniosków.

FILOZOFIA

Zygmunt Freud (właściwie Sigismund Schlomo Freud, ur. 6 maja 1856 w Příborze, zm. 23 września 1939 w Londynie) - austriacki neurolog i psychiatra, twórca psychoanalizy.

W psychoanalizie, podstawą jest koncepcja struktury osobowości. Według Freuda, nasza osobowość składa się z trzech elementów: id, ego i superego. Każdy z nich ma własną dynamikę, mechanizmy i funkcje, jednak działają one tak blisko siebie, że trudno je rozdzielić. Upraszczając, oznacza to że na każde nasze zachowanie wpływ ma zarówno id jak i pozostałe elementy.

Id to pierwotna energia, która zasila pozostałe systemy. Jego celem jest zachowanie optymalnego poziomu energii w organizmie. Jeśli więc jest jej zbyt dużo, id dąży go tego aby ją rozładować. Id bywa nazywane naturalnym popędem, albo też wewnętrznym dzieckiem, działa bowiem właśnie jak dziecko, które chce unikać przykrości i dążyć do przyjemności.

Ego to element kontaktujący się ze światem zewnętrznym. To ego wie co trzeba zrobić aby osiągnąć zadowolenie i obniżyć poziom energii. Ego jest w stanie odróżnić to co jest rzeczywiste i istnieje w świecie zewnętrznym od tego co znajduje się jedynie w wyobraźni człowieka. Ego decyduje o działaniu i o tym na jakie bodźce nastąpi reakcja organizmu. Można je przyrównać do dorosłego, który wie co trzeba zrobić i w jaki sposób, aby osiągnąć dany cel.

Superego nazywane jest sumieniem lub poziomem społecznym. Przechowuje ono wszystkie nakazy i zakazy społeczne, moralne, prawne. Superego hamuje nieakceptowane społecznie impulsy id i dąży do doskonałości w rozumieniu wpojonych człowiekowi wartości i zasad.

Wszystkie trzy elementy osobowości współpracują ze sobą, tworząc jedną spójną strukturę, która powoduje że jesteśmy tacy jacy jesteśmy.

Próbując bardziej zrozumieć mechanizm struktury osobowości w psychoanalizie posłużyć można się następującym przykładem. Kiedy jesteśmy głodni, id zaczyna domagać się usunięcia napięcia, czyli głodu. Ego wie, że aby zjeść, trzeba wyjść z domu i udać się do sklepu z jedzeniem bądź do restauracji. Superego zaś mówi nam, że nie można ukraść jedzenia, tylko należy za nie zapłacić. Takie są bowiem normy społeczne. W rzeczywistości, kiedy jesteśmy głodni, idziemy na zakupy a potem przygotowujemy posiłek, a cały proces z tym związany jest spójny i płynny, bo nasze elementy osobowości dobrze ze sobą współpracują.

Psychoanaliza freudowska pozwoliła na pełniejsze wykorzystanie pojęcia "nieświadomości" w psychologii. Choć sama teoria o istnieniu nieświadomych dla człowieka procesów psychicznych i ich treści, była dziełem znacznie starszym niż teorie Freuda, to on doprowadził do tego, że procesy nieświadome stały się tematem badań. Na badaniu właśnie tych nieświadomych treści opiera się psychoanaliza w swojej formie terapeutycznej.

Carl Gustaw Jung, szwajcarski psychiatra i psycholog, współtwórca teorii psychoanalizy (psychologii głębi), odpowiedzialny za wprowadzenie do psychologii pojęć, które przyczyniły się do rozwoju ogólnej wiedzy o kulturze, autor słów:

Wszystko, co nie podoba się nam u innych, może pomóc w lepszym poznaniu samych siebie (…)W każdym z nas jest ktoś kogo nie znamy. Przemawia do nas w snach i tłumaczy że widzi nas zupełnie inaczej, niż my - siebie.

POLITYKA

Okres międzywojnia zdominowały zwłaszcza dwie ideologie, które z dzisiejszej perspektywy możemy określić właśnie w sposób pejoratywny. Obydwie opierały się na zafałszowanym obrazie świata i cechowała je stronniczość. Co ciekawe, z założenia były one wobec siebie wrogie i dążyły do wzajemnego wyeliminowania się, lecz łatwo zauważyć, że w praktyce nie różniły się aż tak bardzo od siebie (choć na polu teoretycznym stanowiły swoje przeciwieństwa).

Pierwszą z opisywanych ideologii był komunizm. Co prawda twórca marksizmu i współzałożyciel Pierwszej Międzynarodówki Karol Marks opublikował Manifest Partii Komunistycznej już w 1848 roku, lecz dopiero w 1917 roku jego założenia w życie wprowadzić miał Włodzimierz Iljicz Lenin, który w swej książce Trzy źródła i trzy części składowe marksizmu tak oto pisze o poglądach swego inspiratora:

Nauka Marksa jest wszechmocna, ponieważ jest słuszna. Jest pełna i harmonijna, daje ludziom jednolity światopogląd, nie godzący się z żadnymi przesądami, z żadną reakcją, z żadną obroną ucisku burżuazyjnego. Jest ona prawowitym spadkobiercą tego, co ludzkość stworzyła najlepszego w XIX wieku w postaci niemieckiej filozofii, angielskiej ekonomii politycznej, francuskiego socjalizmu.

Komunizm z założenia był odpowiedzią na wyzysk klasy robotniczej przez burżuazję w warunkach kapitalistycznych. Jego głównym celem miało być dojście klasy proletariackiej do władzy, zmiana panujących stosunków społeczno-gospodarczych i ostateczna likwidacja państwa na rzecz społeczeństwa bezklasowego, w którym wszyscy byliby sobie równi.

Według politologa Adama Hołuba do głównych założeń ideologii komunistycznej należą:

- eliminacja własności prywatnej jako warunek równości (…);

- egalitaryzm - we wspólnocie wszyscy mają takie same prawa i obowiązki;

- sprawiedliwość - wynikająca z zasady równości. Zasada ta została ujęta w haśle: „każdemu według potrzeb”;

- gospodarka planowa - (…) gospodarka podlega całkowitemu planowaniu w zakresie produkcji, dystrybucji i konsumpcji;

- bezpaństwowe społeczeństwo - państwo, jako narzędzie w rękach klasy panującej, staje się zbędne w bezklasowym społeczeństwie;

- wolność od ograniczeń rozwojowych człowieka (wyzysk, ciemnota, nędza itp.) (…);

- teoria zmiany i postępu - zmiany ilościowe w jakościowe przechodzą skokowo, w sposób rewolucyjny;

- humanizm i kolektywizm - człowiek najwyższą wartością, jest on istotą społeczną i wytworem stosunków społecznych. Grupa, kolektyw są nadrzędne wobec jednostki podporządkowującej swoje cele społeczności, której jest częścią.

W praktyce jednak ustrój komunistyczny okazał się autorytarnym systemem, w którym to jednostka, a za jej plecami wielka partia, sprawowały naczelną władzę w państwie. Widać to najlepiej w okresie, kiedy Związkiem Radzieckim rządził Józef Stalin, o czym pisze Aldona Szóstak: [em]Związek Radziecki stał się państwem totalnym, w którym życie prywatne jednostek było podporządkowane interesom partii i ideologii komunistycznej. Rabunkowa gospodarka stała się przyczyną wzrastającej nędzy mieszkańców ogromnego imperium, a cenzura i inwigilacja prywatnego życia obywateli zaprowadziła wielu z nich do więzień i obozów.

Konkurencyjną wobec komunizmu ideologią w okresie międzywojnia był nacjonalizm w rozmaitych formach, w zależności od specyfiki danego kraju. Głównym dogmatem głoszonym przez wszystkich nacjonalistów było przekonanie o absolutnej nadrzędności narodu. Naród stał się wartością absolutną, zarówno w wymiarze duchowym, jak i biologicznym. Aldona Szóstak autorka Powtórki z literatury pisze: Najwyższym prawem było prawo narodu, przejawiające się w dążności do dominacji militarnej, politycznej, gospodarczej oraz nie ograniczona żadnymi zakazami wolność. Nacjonalizm odrzucał znaną z komunizmu walkę klas, przedkładając nad nią interes narodu.

Na terenie Włoch i Niemiec narodziła się skrajna odmiana nacjonalizmu - faszyzm. W obydwu tych krajach faszyści wyróżniali się nawet fizycznie na tle społeczeństwa, ponieważ byli charakterystycznie umundurowani. Zarówno we Włoszech, jak i w Niemczech, ruch głosił kult wodza. W pierwszym przypadku był nim „Duce”, czyli Benito Mussolini. W Niemczech był nim „Führer”, czyli Adolf Hitler. Jak pisze Aldona Szóstak:

Ruch eksponował kult sił witalnych, sprzeciw wobec demokracji, liberalizmu, racjonalizmu; cechował się skłonnością do tworzenia mitów. We Włoszech takim mitem była idea odrodzenia Imperium Rzymskiego, w Niemczech „wspólnota krwi i ziemi”.

Faszyści, podobnie jak to miało miejsce w komunistycznym Związku Radzieckim, cieszyli się nieograniczoną władzą, która rozciągała się również na życie prywatne obywateli. Ponieważ wszystko podporządkowane było interesom narodu, jednostka pozbawiona została niemal wszystkich praw. Państwa faszystowskie nie były oparte na równości, wręcz przeciwnie, budowane były według zasady elitaryzmu. Partia faszystowska była elitą, a jej członków traktowano jak obywateli wyższej kategorii. Dokonanie głębokich podziałów w społeczeństwie szczególnie widoczne było w hitleryzmie, który opierał się na micie rasy panów i powszechnym antysemityzmie.

Faszyści niemieccy garściami czerpali z dorobku naukowego Fryderyka Nietzschego. Podstawowe założenia zmarłego w 1900 roku filozofa dobrze ujmują słowa Agnieszki Krawczyń: [s]Nietsche był wrogiem demokracji i krytykiem moralności chrześcijańskiej, która była jego zdaniem wytworem resentymentu ludzi słabych, niewolników. Głosił wyższość moralności panów, gdzie najistotniejszymi wartościami były siła, wolność i honor. (…) Zgodnie z jego koncepcją wybitna indywidualność, „nadczłowiek”, może odrzucić powszechnie obowiązujące moralne zakazy i nakazy, których istnienie hamuje jego rozwój. Ma prawo działać „poza dobrem i złem”, tworzyć własną moralność. Z kolei faszyści włoscy z upodobaniem zaglądali do dzieł Henri Bergsona, skąd wywodzili swoją filozofię życia i witalności (elan vital - pęd życiowy, według Francuza był odpowiedzialny za rozwój człowieka).

KABARET

Po zakończeniu działań wojennych i odzyskaniu niepodległości, pierwszym kabaretem założonym na ziemiach polskich był „Qui Pro Quo”. Działał on pod kierownictwem artystycznym Jerzego Boczkowskiego. Od 1924 roku głównym jego konferansjerem był Węgier - Fryderyk Jarosy. Jednym z najbardziej aktywnych tekściarzy kabaretu był Julian Tuwim. To głównie w znacznej mierze jemu „Qui Pro Quo” zawdzięczało swoją niezwykłą popularność. Teksty Tuwima charakteryzowały się literackością przeplataną potocznym językiem. Najmocniejszą ich stroną była bez wątpienia dwuznaczność. Z kabaretem Boczkowskiego współpracowała między innymi: Hanka Ordonówna.

CZASOPIŚMIENNICTWO

W okresie międzywojennym ukazywały się pisma kulturalne, które zostały założone jeszcze w XIX wieku. Należy do nich zaliczyć ilustrowany tygodnik „Bluszcz” (adresowane do kobiet czasopismo wydawane od 1865 roku do 1939, z którym współpracowali między innymi Maria Konopnicka, Eliza Orzeszkowa, Adam Asnyk, Maria Dąbrowska, Konstanty Ildefons Gałczyński, Maria Kuncewiczowa) oraz czasopismo „Tygodnik Ilustrowany” (założony w 1859 roku).

Czasopismem typowo literackim był bez wątpienia „Kurier Literacko-Naukowy” (dodatek do „Ilustrowanego Kuriera Codziennego”). Poza nim ukazywały się również inne, np. adresowany do inteligencji warszawski tygodnik społeczno-kulturalny „Wiadomości Literackie” (w latach 1923-1939) pod redakcją Mieczysława Grydzewskiego. Na łamach „Wiadomości…” publikowano m.in. naukowe opracowania monograficzne najwybitniejszych polskich pisarzy romantycznych i pozytywistycznych. Z pismem współpracowali przede wszystkim skamandryci: Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński, Jan Lechoń, Jarosław Iwaszkiewicz, Józef Wittlin, ale można było także przeczytać teksty nadesłane np. przez Tadeusza Boy-Żeleńskiego, Ksawerego Pruszyńskiego, Michała Choromańskiego, Zbigniewa Uniłowskiego, Marię Pawlikowską-Jasnorzewską, Karola Irzykowskiego czy Bruno Schulza.

Kolejnym znanym pismem poświęconym literaturze był „Marchołt” (czasopismo ukazywało się w latach 1934-1938). Jego założycielem i redaktorem był Stefan Kołaczkowski (profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, krytyk i eseista skupiający się głównie na współczesnej mu epoce). Do „Marchołta” pisali między innymi Stanisław Pigoń (autor m.in. studiów nad Panem Tadeuszem Adama Mickiewicza), Kazimierz Wyka (bardzo popularny krytyk literacki, do dziś niezwykle ceniony), Bronisław Malinowski (jeden z najbardziej zasłużonych dla antropologii kulturowej i językoznawstwa naukowców w dziejach), Wacław Borowy (badacz twórczości m.in. Mickiewicza, Żeromskiego, Norwida, Conrada).

W dwudziestoleciu ukazywały się również pisma religijno-kulturowe. Przykładem jednego z nich był katolicki kwartalnik kulturalno-religijny „Verbum” założony w Warszawie przez księdza Wacława Korniłowskiego. Tytuł był ściśle związany z prowadzonym przez Zgromadzenie ss. Franciszkanek Zakładem dla Ociemniałych w Laskach.

Naczelnym czasopismem kulturalnym adresowanym do prawicowców był tygodnik publicystyczno-kulturalny „Prosto z mostu. Tygodnik literacko-artystyczny”, założony i redagowany w Warszawie przez Stanisława Piaseckiego. Publicystami pisma byli m.in. Józef Kisielewski, Adolf Nowaczyński, Jerzy Andrzejewski, Konstanty Ildefons Gałczyński, Bolesław Miciński, Kazimiera Iłłakowiczówna, Karol Irzykowski, Teodor Parnicki, czy Aleksander Świętochowski.

Zwolennicy lewicy wybierali natomiast takie tytuły jak „Sygnały”, „Po prostu” i „Karta”. Swoistym fenomenem było pismo „Pion”, które ukazywało się w latach 1933-1939, a powstało z inicjatywy rządu. Na jego łamach udostępniono możliwość wypowiedzenia się pisarzom, nie bacząc na prezentowane przez nich poglądy.

Poza wymienionymi pismami należy wspomnieć również o tym, że każde z ugrupowań poetyckich międzywojnia posiadało swój organ prasowy. Do tego typu czasopism kulturalnych zaliczają się takie tytuły jak: „Skamander”, „Zwrotnica”, „Kwadryga”, „Pro arte et studio” (SURREALIŚCI) i „Żagary”.

---