5927


Data

Nazwisko

Dzieło

Acta

Odusia

Belli Punici Carmen

Żołnierz samochwał

Annales

Origines

Armorum iudicium

Adelfoi

Saturae

Atreus

Liber annalis

Corpus Caesarianum

Żywoty wybitnych mężów

Sprzysiężenie Katyliny; Wojna z Jugurtą

ok. 76-5 p.n.e.

elegie

Pieśni

63 p.n.e.-14 n.e.

Czyny boskiego Augusta

Dzieje Rzymu od założenia miasta

55 p.n.e.-40 n.e.

elegie

O architekturze

elegie

43 p.n.e.-18 n.e.

Metamorfozy

Historia rzymska

ok. 15 p.n.e.- ok. 50 n.e

Bajki

4 p.n.e.-65 n.e.

Factorum et dictorum memorabilium libri novem

ok. 26-65 n.e

Satyryki

ok. 2-95 n.e

Argonautica

zm. 53 n.e

Historia Aleksandra Wielkiego

ok. 3-54 n.e.

De situ orbis libri tres

ok. 4-78 n.e.

De Re Rustica

23-79 n.e

Historia naturalna

26-104 n.e.

34-62 n.e.

35-95 n.e.

O kształceniu mówcy

39-65 n.e.

45-96 n.e.

45-104 n.e.

55-120 n.e.

Roczniki; Dzieje

62-113 n.e.

Listy

65-140 n.e.

Satyry

70-160 n.e.

Żywoty cezarów

100-165 n.e.

ok. 70-140

Zarys dziejów rzymskich

ok. 110-170

Noce Attyckie

Złoty osioł

ok. 175-212

ok. III wiek

Zarys dziejów powszechnych starożytności na podstawie Pompejusza Trogusa

ok. 250-330

ok. 310-395

Listy; Mispogon, albo Nieprzyjaciel Brody

ok. 330-392

Dzieje

ok. 353-431

ok. 375-418

Historiarum adversus paganos libri septem

Ars grammatica

Opus agriculturae

Itinerarium

zm. 404

Saturnalia

O sztuce wojskowej

ok. 455-ok. 505

ok. 467-533

ok. 480-524

ok. 485-583

Annales

Getica

Komentarz do Apokalipsy


Carmina Saliaria (sing. Carmen Saliare) - łacińskie pieśni kultowe śpiewana w starożytnym Rzymie, zachowana we fragmentach [Varron, De ling. Lat. 7.26,27].

Stanowiły część rytuałów ku czci bogów odprawianych przez kolegium Saliów (łac. Salii - "skoczkowie", "tancerze", z salire - "tańczyć", "skakać"). Śpiewane były w marcu i październiku każdego roku, gdy Saliowie odziani w błyszczące zbroje i święte tarcze urządzali w Mieście procesje. Zwrócone były do wszystkich bogów jako axamenta lub do poszczególnych jako indigitamenta, przy czym szczególnym kultem bractwo otaczało Marsa. Zachowane fragmenty spisane są w łacinie archaicznej, o treści trudnej do zrozumienia. Należą one do najstarszych, zachowanych dokumentów literatury rzymskiej.

Carmen Arvale (właśc. Carmen fratrum Arvalium - Pieśń Braci Polnych) - jeden z najstarszych zabytków literatury rzymskiej i języka łacińskiego. Pieśń, związana z obyczajowością wiejską, śpiewana była przez Bractwo Arwalskie (fratres Arvales) ku czci bogini Dea Dia w drugim dniu Ambarvaliów. Święto to odbywało się w maju - Arwalowie dokonywali wtedy rytualnego obchodu i oczyszczenia (lustrum) pól.

Tekst, przechowywany przez pokolenia, zachował się w oryginalnej formie - w trudnym do zrozumienia, archaicznym języku. Niezrozumiały był już dla kapłanów w okresie cesarstwa. Zachowany fragment pochodzi z inskrypcji z 218 n.e., stanowiącej protokoły Bractwa.

Pieśń rozpoczyna się trzykrotnym wezwaniem do Larów (w ówczesnej wymowie "Lasów"). W dalszej części następuje wezwanie do Marsa. Każde z pięciu wezwań tworzących pieśń powtarzano trzykrotnie, kończąc modlitwę pięciokrotnym powtórzeniem wykrzyknienia Triumpe! (w późniejszej fazie rozwoju języka Triumphe!).

enos Lases iuvate - Lary, wspomóżcie nas!

enos Lases iuvate

enos Lases iuvate

neve lue rue Marmar sins incurrere in pleoris - Od głodu, moru, ognia, zachowajcie nas wszystkich!

neve lue rue Marmar sins incurrere in pleoris

neve lue rue Marmar sins incurrere in pleoris

satur fu, fere Mars, limen sali, sta berber - Syty bądź, srogi Marsie, wstrzymaj nas od głodu i klęski!

satur fu, fere Mars, limen sali, sta berber

satur fu, fere Mars, limen sali, sta berber

semunis alterni advocapit conctos - Wezwij nas, uczyń nas wszystkich twoimi sługami!

semunis alterni advocapit conctos

semunis alterni advocapit conctos

enos Marmor iuvato - Marsie wspomóż nas!

enos Marmor iuvato

enos Marmor iuvato

triumpe triumpe triumpe triumpe triumpe - Chwała! Chwała! Chwała! Chwała! Chwała!.

Appiusz Klaudiusz Ślepy łac. Appius Claudius Caecus (ok. 340 - 273 r. p.n.e.), polityk rzymski, doprowadził do zbudowania słynnej drogi Via Appia. Appiusz rozpoczął swą karierę polityczną nietypowo, bo od stanowiska cenzora. Zazwyczaj cenzorami zostawali ludzie starsi, byli konsulowie. Appiusz szukał poparcia w niższych warstwach społecznych - pozwolił np. zasiadać w senacie synom wyzwoleńców. Podczas drugiej wojny z Samnitami (326 - 304 r. p.n.e.) popierał budowę rzymskich kolonii w Kampanii. Kolonie te były umocnionymi osadami ludzi posiadających rzymskie obywatelstwo i zobowiązanych do służby wojskowej, co bardzo wzmacniało system obronny kraju. Appiusz najbardziej zasłynął budową wspaniałej drogi łączącej Rzym z Kapuą, nazwanej od jego imienia Via Appia. O jakości wykonania świadczy to, że przetrwała do dziś i jest w lepszym stanie niż większość dróg w Polsce :) Appiusz wzniósł też pierwszy akwedukt w Rzymie - Aqua Appia (314 r. p.n.e.). Zajmował się również nauką i wprowadził reformę łacińskiej ortografii. Jego zasługi zostały docenione. Dwukrotnie został konsulem - w roku 307 i 296 p.n.e. W 285 r. p.n.e. był dyktatorem. Pięć lat później stracił wzrok, stąd przydomek Caecus, czyli Ślepy. Podczas wojny z Pyrrusem Appiusz wygłosił przemówienie przeciwko zawieraniu rozejmu. Miał w niej użyć zwrotu, który stał się popularną sentencją - Faber est suae quisque fortunae, czyli Każdy jest kowalem swojego losu. Mowa Appiusza jest pierwszym znanym łacińskim przemówieniem politycznym (spisał ją Enniusz).

Liwiusz Andronikus łac. Lucius Livius Andronicus urodził się około 284 p.n.e., zmarł około 204 p.n.e. Grek, który stał się pierwszym rzymskim poetą. W 272 p.n.e., w Tarencie, dostał się do niewoli i został, z pozostałymi jeńcami, sprowadzony do Rzymu. Pełnił funkcję nauczyciela w domach patrycjuszy rzymskich. Dla swych uczniów przetłumaczył na łacinę Odyseję Homera. Wystawił w 240 p.n.e., jako pierwszy, komedię i tragedię grecką w przeróbce łacińskiej i z tą datą wiąże się moment powstania literatury rzymskiej.

Liwiusz Andronik był z pochodzenia Grekiem, wziętym to niewolni podczas wojny z Tarentem i przywiezionym do Rzymu około roku 273 p.n.e. Jako niewolnik trafił najprawdopodobniej do domu senatora (i konsula) Marka Liwiusza Salinatora i został przezeń wyzwolony. Później najprawdopodobniej prowadził szkołę dla młodzieży z najlepszych rzymskich domów.

Jako pierwszy w historii dokonał literackiego przekładu dzieła. Była to Odyseja, którą przełożył na język łaciński i oddał w starym metrum - wierszu saturnijskim (zachowały się niestety tylko fragmenty z tego dzieła, m.in. pierwszy wers inwokacji), starając przystosować ubogi wtedy jeszcze i mało poetycki język łaciński do „wysokich” form literackich.

Inwokacja Odysei w przekładzie Liwiusza Andronika:

Virum mihi, Camena, insece versutum.

(Męża mi śladem, Muzo, wędruj obrotnego)

W roku 240 p.n.e., z okazji zakończenia I Wojny Punickiej i zorganizowania z tego tytułu wielkich Ludi Romani, na improwizowanej (jako, że nie było wtedy jeszcze stałego teatru) scenie wystawił komedię grecką w przekładzie łacińskim, sięgającą tradycji komedii attyckiej nowej (czyli komedii stricte typologicznej, komedii charakterów- tzw. komedia palliata). Było to Gladiolus, czyli mieczyk, którym pokazał typową dla komedii postać żołnierza-samochwała. Znamy także dwa inne tytuły komedii Andronika - to Ludius (Aktor, być może też Lydius), a także Verpus (Obrzezany, może to być też Vargus, czyli Koślawy).

Andronik zajmował się również tragedią. Z zachowanych tytułów jego tragedii możemy wnioskować, że zajmował się głównie cyklem trojańskim, niejako popularnym wśród Rzymian, bowiem odwoływał się on do ich narodowego mitu o założeniu Rzymu. Tytuły prac Andronika to: Achilles, Aegisthus, Aiax mastigophorus, Equos Troianus, Hermiona, a także Danae, Andromeda, Ino.

Liwiusz jako pierwszy miał napisać carmen saeculare (pieśń stuletnia), około roku 207 p.n.e., na ludi saeculares (uroczysty festiwal religijny, podczas którego składano ofiary dla bogów - opiekunów Rzymu). Nastąpiło wtedy odśpiewanie hymnu autorstwa Andronika na cześć bóstw opiekuńczych miasta.

Napisał również parthenion - pieśń religijną ku czci Junony (Juno Regina), przeznaczoną do śpiewania przez 27 dziewic podczas uroczystej procesji błagalnej w intencji odwrócenia od Rzymu groźby ze strony Hannibala (czasy II Wojny Punickiej, prawdopodobnie ok. 204 p.n.e.).

Wyrazem uznania ze strony Rzymu za zasługi Liwiusza Andronika jako pisarza, a także aktora (bowiem Andronik był również i aktorem, oraz prowadził własną trupę teatralną) było przeznaczenie świątyni Minerwy, która znajdowała się na Awentynie, na miejsce powstającego kolegium poetów i aktorów.

Gnejusz Newiusz (łac. Gnaeus Naevius) - poeta rzymski, który najprawdopodobniej urodził się w Kapui w Kampanii, a zmarł około 201 p.n.e.. Brał udział w I wojnie punickiej (264-241 p.n.e.). Od 235 p.n.e. pisał sztuki teatralne, komedie i tragedie. Pierwszą wystawił w 235 p.n.e. w Rzymie. Były to zazwyczaj przeróbki dramatu greckiego, ale także własne komedie o tematyce rzymskiej (comedia togata). Do naszych czasów dotarło 35 tytułów tych sztuk i około 140 fragmentów. Wprowadził do literatury rzymskiej fabula praetexta, tragedię o tematyce narodowej.

Autor pierwszych rzymskich tragedii opartych na tematyce mitologicznej (Romulus) i historycznej (opis zwycięstwa nad Galami - Clastidium). Napisał epos o I wojnie punickiej (7 ksiąg), który to utwór wywarł wpływ na Eneidę Wergiliusza.

Naraził się (złośliwe aluzje w swych utworach) rodowi Metellów i Scypionowi Afrykańskiemu. Uwięziony. Po uwolnieniu osiadł w Utyce (Afryka Północna), gdzie zmarł. Z jego twórczości pozostały jedynie niewielkie fragmenty oraz tytuły dramatów.

Titus Maccius Plautus, żył w latach ~ 254 - 184 p.n.e. Przybył do Rzymu z miejscowości Sarsina, z północnej Italii jako człowiek wolny choć obcokrajowiec. Pracował jako członek trupy teatralnej. Jego działalność pisarska przypada na lata 220 - 184 p.n.e (okres II wojny punickiej). W roku 200 wystawił komedię Stichus. Był pierwszym rzymskim poetą, który uprawiał tylko jeden gatunek literacki - komedię. Publiczność bardzo ceniła sobie jego twórczość, można powiedzieć, że był lubiany. W całości zachowało się jego dwadzieścia sztuk, do tego też jedna fragmentarycznie (są to utwory najprawdopodobniej uznane już przez Warrona za autentyczne, spośród przypisywanych Plautowi 130 sztuk). Zaistniał na scenie po śmierci Newiusza (ten jednak uprawiał kilka gatunków literackich, między innymi właśnie komedię).

Jeśli idzie o jego sztuki, to czynił głównie przekłady ze sztuk greckich, dodając do nich częstokroć humor plebejski. Był kontynuatorem Komedii Nowoattyckiej (inaczej Nowa Komedia, cechująca się brakiem inwektywy osobistej a także typologicznym podejściem do tematu.), której reprezentantem był m.in. Menander. Przedstawiał sceny z życia społeczeństwa greckiego i, aby uniknąć pomówienia o obrazę rzymskiej moralności, zachował typowe dla Grecji rysy obyczajowe. Mimo to jednak, adaptacje Plauta zawierają wiele rzymskich elementów, na przykład w prologach, które zawierały wiele aluzji do różnych wydarzeń i spraw współczesnych Rzymowi. Prologi jego również mówiły o greckich wzorach sztuk Plauta jak i charakteryzowały teatralną publiczność (mówiły o publice jako hałaśliwym i mało cywilizowanym tłumie widzów)

Plaut nie cofał się przed kontaminacjami. Zdarzało się, że splatał intrygę z kilku greckich sztuk i układał z nich jedną komedię. Jego komedie , typologiczne, obfitowały w najróżniejsze, stereotypowe typy postaci. I tak, byli to najczęściej chciwi stręczyciele, skąpi bogacze, przewrotne hetery, żołnierze samochwały, pasożyty, podstępni niewolnicy i prości wieśniacy. Tematyką sztuk najczęściej były najróżniejsze konflikty - czy to między ojcem a synem, czy to między kochankiem a jego heterą. Również były to intrygi uknute przez zmyślnych niewolników czy sytuacje wynikające z miłości młodzieńca do hetery i przeszkodach stawianych młodym przez stręczyciela.

Quintus Ennius (239 - 169 r. p.n.e.), pisarz i poeta rzymski, uznawany za ojca rzymskiej literatury. Urodził się w Rudiae w Apulii, regionie, gdzie stykała się ze sobą kultura latyńska i grecka. Przodkowie samego Enniusza byli prawdopodobnie Grekami. Walczył w II wojnie punickiej (w podboju Sardynii). Poznał Katona starszego, za którego radą zamieszkał w Rzymie. Pracował jako nauczyciel oraz zaczął tworzyć poezję. Jego zasługi dla kultury Rzymu uznano za tak wielkie, że wkrótce otrzymał obywatelstwo. Do śmierci mieszkał w Rzymie, otoczony wielkim szacunkiem.

Niestety, dzieła Enniusza przetrwały do naszych czasów tylko we fragmentach. Najważniejszym był epos Annales ("Roczniki") - poetyckie przedstawienie historii Rzymu od czasów Eneasza, przed powstaniem "Eneidy" uważane za narodowy epos Rzymian. Cały utwór napisany był heksametrem, który Enniusz wprowadził do literatury łacińskiej. Poeta pisał też tragedie oraz tłumaczył i adaptował utwory greckie. Tytuły jego znanych dzieł filozoficznych w poetyckiej formie to "Epicharmus" i "Euhemerus", dotyczące natury bogów.

Słynne cytaty z Enniusza:
"Wszyscy ludzie pragną, aby ich chwalono."
"Pewnego przyjaciela poznasz w sytuacji niepewnej."
"Nie jest zwycięzcą ten co zwyciężył, jeżeli zwyciężony nie uznał swej klęski."

Kato Starszy Cenzor (łac. Marcus Porcius Cato Censorius) urodzony w roku 234 p.n.e. w Tusculanum - zmarł w roku 149 p.n.e.; mówca, polityk i pisarz rzymski. Pradziad Katona Młodszego.
Pochodził ze stanu ekwitów. Podobnie jak jego przodkowie miał się zajmować uprawą roli (co czynił gdy nie pełnił służby wojskowej). Około 217 p.n.e. rozpoczął służbę wojskową i brał udział w wojnie z Hannibalem jako szeregowy legionista. W 214 p.n.e. został trybunem wojskowym na Sycylii. W roku 204 p.n.e. był kwestorem , a w 196 p.n.e. za swe zwycięstwa w Hiszpanii odbył triumf w Rzymie. W 185 p.n.e. został cenzorem.

Zwalczał wszelkie wpływy greckie, będąc zwolennikiem tradycyjnych cnót rzymskich i republikańskich rządów. Wsławił się przede wszystkim nieprzejednaną wrogością do Kartaginy i ciągłymi nawoływaniami w Senacie do jej zburzenia. Polegało to m.in. na tym, że każde swoje wystąpienie w Senacie kończył zdaniem:

Ceterum censeo Karthaginem esse delendam.

(A poza tym sądzę, że Kartaginę należy zniszczyć.)

Dzieła

Lucius Afranius - komediopisarz rzymski żyjący w drugiej połowie II wieku p.n.e. Z jego twórczości do naszych czasów zachowało się 40 tytułów jego dzieł i około 200 fragmentów. Był jednym z największych przedstawicieli tzw. fabula togata czyli rzymskiej komedii narodowej i bardzo popularnym komediografem w Rzymie. W swoich dziełach poruszał najczęściej tematy z codziennego życia klasy średniej. Sporo zapożyczył z twórczości Menandra.

Pakuwiusz łac. Marcus Pacuvius tragik rzymski urodzony w Brundizjum około 220 p.n.e., zmarł około 131 p.n.e., siostrzeniec Enniusza. Zajmował się także malarstwem. Prawie całe życie spędził w Rzymie. Pisał głównie satyry i tragedie, z których do naszych czasów zachowało się 13 tytułów i trochę wersów. W swych pracach nawiązywał do tragików greckich, szczególnie do Eurypidesa i Sofoklesa. Cyceron uważał go za jednego z największych rzymskich tragików.

Cecyliusz Stacjusz (łac. Caecilius Statius; ur. ok. 230 p.n.e. - zm. ok. 168 p.n.e.) - komediopisarz rzymski. Pochodził z Galii Przedalpejskiej, prawdopodobnie przybył do Rzymu jako jeniec wojenny po wojnie z Insubrami. Wyzwolony przez patrona, przyjął jego imię Caecilius. Przyjaźnił się z Enniuszem, z którym mieszkał.

Do naszych czasów przetrwały tytuły jego 40 komedii i nieliczne fragmenty. Jego twórczość jest zaliczana do fazy przejściowej między Plautem a Terencjuszem. Pisał głównie palliaty, wzorował się przede wszystkim na Menandrze. Styl jest dynamiczny, język barwny, choć zabarwiony także refleksją.

Publius Terentius Afer, 199-159 r. p.n.e. - drugi najwybitniejszy, po Plaucie, komediopisarz rzymski. Sam Rzymianinem nie był, najprawdopodobniej kartagińskim (choć są też koncepcje, że numidyjskim, na pewno afrykańskim, stąd jego agnomen „Afer” - Afrykańczyk) wyzwoleńcem, mancypowanym przez kogoś z rodu Terencjuszy (stąd przyjął swe imię rodowe).

Twórcą byłą raczej sztuk dla obywateli o wysublimowanych potrzebach przeżyć artystycznych, z wykorzystaniem pełni bogactwa języka, mistrzostwem kompozycji i stylu. Pewne jest to, ze publiczność (warto zapamiętać iż nieliczna) pochodziła głównie z wyżyn społecznych, byłą więc wyedukowana, a w sztukach Terencjusza szukała nie tylko prostego humoru, rozrywki i śmiechu ale także pewnych głębszych treści, zmuszających do refleksji.

Pewnym novum, które wprowadził Terencjusz do rzymskiej komedii, i które było tylko jemu charakterystyczne, była zmiana roli prologu, który już nie tyle wprowadzał widza w treść i akcję wystawianej sztuki, ile był zwięzłą repliką na zarzuty stawiane autorowi, polemiką z krytykami twórczości Afrykańczyka.

Około roku 166 p.n.e. znalazł sobie Terencjusz osobę, która sztuki jego by wystawiała. Osobą tą był aktor komediowy i właściciel własnej grupy teatralnej, Ambiwiusz Turpion, który do roku 168 p.n.e. wystawiał tylko i wyłącznie Cecyliusza, innego znanego komediopisarza rzymskiego. Gdy jednak ten przestał już pisać, Ambiwiusz odkrył innego producenta komedii, którym stał się właśnie Terencjusz, młody, utalentowany i, co najważniejsze, protegowany przez nobilów „pisarz”. Pierwszą sztukę Terencjusza, którą wystawił Turpion, była przerobione grecka „Andria”, z tytułem rzymskim „Hecyra”. Nie odniosła jednak ona spodziewanego sukcesu, tak jak następna wystawiona sztuka „Heautontimoroumenos”. Dopiero rok 161 stał się przełomem w twórczości Publiusza Terencjusza, kiedy Ambiwiusz wystawił najpierw „Eunucha”, potem „Phormio” a w roku 160 „Adelphoe” i ponownie, po raz trzeci z resztą już, „Hecyrę”. O sukcesie tych sztuk zdecydowało, że w odróżnieniu do „Hecyry”, każda z tych sztuk była „fabula ex magna parte motoria” („sztuka w większej części dynamiczna” a nie jak poprzednie „statoria” - statyczna).

Dorobek Terencjusza jest dość skromny - wynosi on sześć utworów wystawionych i zachowanych. Zmarł bowiem młodo w roku 159, w niewyjaśnionych okolicznościach, podczas podróży do Grecji, gdzie miał zdobyć materiał do swych następnych sztuk, które planował w niedługim czasie napisać.

Za życia Terencjusz nie zdobył tak wielkiego uznania jak inni jego oponenci, np. Plaut czy Cecyliusz. Później jedynie Cezar zachwycał się kunsztem dramatopisarza, nazywając go mimo wszystko „dimitatus Menander” (połowicznym Menandrem i zarzucając mu, że brakowało mu, porównując go do innych komediopisarzy, tak zwanej „vis comica” (siły komicznej”).

Sztuki Terencjusza (zaliczane do tzw. „fabula palliata” - czerpiącej w dużym stopniu ze średniej komedii greckiej):

1. Dziewczyna z Andros (Andria)
2. Teściowa (Hecyra)
3. Sam siebie karzący (Heauton timoroumenos)
4. Eunuch (Eunuchus)
5. Formion (Phormio)
6. Bracia (Adelphoe).

Gaius Lucilius, żył w latach 180 - 102 p.n.e. Urodzony w latyńskiej kolonii, pochodził z zamożnej rodziny (ród ekwitów, ale rodzina zasiadała w senacie). Brał udział w wojnie numantyńskiej u boku przyjaciela - Publiusza Korneliusza Scypiona Afrykańskiego Młodszego (Numantyńskiego). Niezależność majątkowa (ogromny majątek po rodzicach) pozwoliła mu zdobyć gruntowne wykształcenie i całkowicie poświęcić literaturze. Jest ojcem satyry (swoje utwory spisał w 30 księgach). Kontynuatorami jego byli między innymi: Horacy, Persjusz i Juwenalis.

Nie brał udziału w życiu publicznym. Studiował retorykę, filozofię, gramatykę. Odbył podróż do Aten. Był ideowym przeciwnik małżeństwa i dzieci, czemu dał wyraz w jednym z utworów księgi dwudziestej szóstej. Człowiekiem był niezwykle bogatym (jak już to zostało wyżej wspomniane), o czym świadczy choćby posiadanie wspaniałego domu, zbudowanego niegdyś publicznym kosztem dla syna króla Antiocha, gdy ten był w Rzymie zakładnikiem, oraz licznych dóbr na Sycylii. W Rzymie najprawdopodobniej też najczęściej przebywał.

Jeśli idzie o jego wiedzę, to uważany był za jednego z najlepszych znawców literatury i kultury greckiej. Poznać ją miał okazję nie tylko w Rzymie ale także na Sycylii, południu Italii, być może także w Atenach samych, bowiem prawdopodobny jest fakt, iż poznał tam właśnie akademika Klejtomachosa, który to dedykował mu pismo jedno swojego dzieła. Na pewno świetnie znał Homera, Eurypidesa, znana mu byłą także twórczość Archilocha. Znał Arystofanesa, Ferekratesa czy Teleklejdesa. Znał grecką filozofię a także poezję łacińską.

Pisał swoje satyry po powrocie z Hiszpanii, czyli po 134 roku (być może od 132 roku), a więc całość jego twórczości powstała najprawdopodobniej w ciągu trzydziestu lat, bo w roku 103 p.n.e. poeta emigrował z Rzymu do Neapolu. Pisał więc jako człowiek już dojrzały. Horacjańska krytyka jego formy wskazuje na to, że pisał szybko, więcej zajęty treścią niż cyzelowaniem formy. Wiele z jego utworów kierowanych jest do przeciwników politycznych Scypiona Młodszego (Publiusz Korneliusz Scypion Afrykański Młodszy Numantyński), wstrząsające musiały być więc wydarzenia, które rozegrały się na przełomie lad trzydziestych i dwudziestych I wieku p.n.e., kiedy to zmarł zarówno Scypion jak i spokrewnieni z nim Grakchowie.

Czym jednak jest sama satyra? Była ona, według Rzymian, gatunkiem literackim (jednym z niewielu) niezapożyczonym z tradycji greckiej. Kwintylian mawiał - "satura, quidem tota nostra est" (satyra w całości jest naszą wyłączną własnością) zaś Warron pisał, że satyra to "genus quoddam farciminis multis rebus refertum" (rodzaj rzeczy wypełnionej farszem, w którym pełno różnych składników). Wydaje się, że najpełniej oddaje tym stwierdzeniem jej charakter, ponieważ cechowała ją duża dowolność w obiorze tematu (np. opis drogi, aluzje polityczne, treści miłosne, moralizatorstwo) jak i samym metrum (np. heksametr daktyliczny, dystych elegijny). Z czasem dopiero zbliży się satyra tematycznie do utworu dydaktycznego, przez ujednolicenie użycia metrum heksametrycznego (Horacy bądź Warron). Nazwę satyry wywodzi się często od etruskiego słowa „satir” (mówić) lub od satura lanx, co oznacza „miska pełna różnych płodów” (co znowu świetnie oddaje, przynajmniej z początku charakter satyry). Ojcem satyry jest Enniusz, który napisał „Polimetria”, zbiór drobnych utworów epigramatycznych, w których zawarł najróżniejsze maksymy, mądrości ludowe i wprowadził moralizatorstwo. „Polimetria” jednak obyła się bez treści inwektywnych, które później odnajdziemy u Lucyliusza. Metrum dobierane było w każdym z utworów zgodnie do jego treści.

Satyry Lucyliusza dzielimy na trzy zbiory, które, według chronologii, nie są uporządkowane zgodnie z ich numeracją. I tak, w pierwszym zbiorze znajduje się ostatnie pięć ksiąg (od 26 do 30), w drugim, najobszerniejszym, odnajdziemy księgi od pierwszej do dwudziestej (być może do dwudziestej pierwszej), w trzecim zaś księgi od dwudziestej drugiej do dwudziestej piątej. Nie wszystkie jednak, niestety, zachowały się bądź pozostały po nich jedynie fragmenty. I tak...

Księga 26 - chronologicznie pierwsza, prawdopodobnie zawiera kilka utworów. Zawiera utwór programowy, w którym zestawia satyrę z dramatem, epopeją, filozofią czy historiografią, by finalnie stwierdzić, że mógłby w ten sposób pisać, kłóci się to jednak z jego „wewnętrzną, wrodzoną potrzebą wypowiadania tego, co mu leży na sercu”. Dalej, jak już to zostało napisane, krytykował instytucję małżeństwa .

Księga 27 - zawiera „jakąś satyrę treści politycznej, z zakresu filozofii, utwór o prawdziwej i fałszywej przyjaźni i „coś o heterach czy służących” (cytaty zaczerpnięte z „Historii literatury łacińskiej” Mieczysława Brożka).

Księga 28 - co najmniej trzy utwory. Jeden w formie dialogu między starym a młodym traktował o urządzaniu sobie życia, w drugim, również w formie dyskusji, dwóch filozofów, jeden epikurejczyk a drugi akademik, spierali się ze sobą (akademik zbijał epikurejczyka). Inny mówił o szturmowaniu domu, „zapewne publicznego”

Księga 29 i 30 - równie zróżnicowane tematycznie co księgi poprzednie. 30 księga pisana już jest tylko heksametrami daktylicznymi. Tu między innymi odnajdujemy satyry polityczne związane z tematyką reform agrarnych, których projekty przedstawiali m.in. Grakchowie. Wycieczki osobiste w stronę przeciwników Scypiona i Grakchów.

Księga 1 - zgromadzenie bogów i debata nad losami Rzymu - zgubić go czy zachować. Przemawiają różni bogowie, w których współcześni Lucyliuszowi rozpoznawali zapewne rysy ówczesnych senatorów rzymskich - parodia posiedzenia senatu optymackiego a dokładnie Lucjusza Korneliusza Lupusa. Później Seneka w swej satyrze postąpi szkalując cesarza Klaudiusza.

Księga 2 - utarczka słowna między epikurejczykiem a stoikiem (sytuacja znowuż wzięta z życia codziennego i wydarzeń politycznych). Nawiązywał do tej satyry Horacy w (Sat 1.7.)

Księga 3 - dziennik podróży w formie listu, z Rzymu do Kapui (lądem:) ), a dalej morzem na Sycylię, z wieloma przygodami i przyjemnościami w różnych miejscach będących przystankami podróży. Naśladuję ją m.in. Horacy (Sat 1.5).

Księga 16 ( księgi od 5 do 15 najprawdopodobniej zaginęły) - tytuł Collyra - poświęcona bliskiej przyjaciółce poety.

Księga 17 - „jakaś rozmowa heroin” (Brożek), Euryklei i Penelopy. Wspomniana jest Alkmena (żona Heraklesa). Prawdopodobnie dotyczyła urody, znajdujemy tam bowiem fragmenty, które mówią o „brodawce, pieprzyku, sterczącym zębie, grubych kościach”.

Księga 20 - wiemy o niej z poświadczenia Cycerona (Brutus) tylko tyle, że Lucyliusz opowiada tam m.in. o uczcie u woźnego Graniusza. Prawdopodobnie jest to opis tejże uczty. Nawiązywali do tej satyry Horacy (Sat. II.8) i Juwenalis (Sat. 5).

22 - dystych elegijny (pentametr z heksametrem na przemian))

23 - heksametr daktyliczny

24 - fragmentów brak

25 - heksametr lub dystych

Lucyliusz wydał tylko jeden tom swoich satyr i być może drugi. Trzeci został wydany po śmierci poety.

Akcjusz łac. Lucius Accius - rzymski poeta, urodzony w Pisaurum w 170 p.n.e., zmarł około 85 p.n.e. działał w Rzymie. Pisał przeważnie tragedie. Do naszych czasów zachowało się 45 tytułów i drobne fragmenty. Wzorował się na tragikach greckich, głównie Eurypidesie i Sofoklesie. Jego sztuki cieszyły się powodzeniem jeszcze po śmierci autora. Akcjusz pochodził z Umbrii i był synem wyzwoleńca. O jego życiu nie wiadomo właściwie nic.

Żaden z jego utworów nie przetrwał do naszych czasów w całości, znane są tytuły i fragmenty ok. 50. Większość z nich była po prostu tłumaczeniami z greki, m.in. dzieł o wojnie trojańskiej, ale Akcjusz tworzył też dzieła o charakterze patriotycznym, związane z historią Rzymu. Podejmował takie tematy jak obalenie Tarkwiniusza Pysznego, czy poświęcenie życia na polu bitwy przez konsula Decjusza Musa. Stworzył dzieło historyczne pod tytułem "Annales". Zajmował się też historią literatury greckiej i rzymskiej ("Didascalicon" i "Pragmaticon libri") oraz gramatyką i ortografią. Akcjuszowi przypisuje się słynne powiedzenie "Niech nienawidzą, byleby się bali" (Oderint, dum metuant), które stało się później ulubionym mottem cesarza Kaliguli.

Warron Reatyński łac. Marcus Terentius Varro - po polsku zwany też Warronem z Reate, w odróżnieniu od poety Warrona z Ataksu. Uczony i pisarz rzymski, urodził się (przypuszczalnie) w Reate (obecnie Rieti) w 116 p.n.e., zmarł w 27 p.n.e. W 67 p.n.e. brał udział w walkach z piratami, u boku Pompejusza. Z polecenia Cezara organizował bibliotekę publiczną w Rzymie. Prawdziwy erudyta uważany był za jednego z najlepiej wykształconych ludzi w historii antycznego Rzymu. Historycy podają, że napisał 74 dzieła w 620 księgach. Zajmował się różną tematyką: filozofią, historią, literaturą, gramatyką, etyką, pedagogiką, rolnictwem, teatrem, religią itd.

Do naszych czasów zachowały się:

Zaginione, monumentalne dzieło Warrona Disciplinarum libri IX (Dziewięć ksiąg naukowych), pierwsza rzymska encyklopedia, jest źródłem dwustopniowego podziału późniejszego szkolnictwa oraz wszechnauk na trivium (gramatyka, dialektyka, retoryka) i quadrivium (geometria, arytmetyka, astronomia, muzyka), co razem daje siedem sztuk wyzwolonych (łac. septem artes liberales).

Hortensjusz Hortalus, Quintus Hortensius Hortalus - rzymski mówca, przedstawiciel azjanizmu.
Urodził się w 114 p.n.e., zmarł w 50 p.n.e. Obok Cycerona, najsłynniejszy mówca okresu republiki i groźny jego przeciwnik w wielu procesach. Bronił między innymi: Lucyliusza Murenę, Publiusza Sullę, Emiliusza Skarusa i swego siostrzeńca M. Waleriusza Messalę. Pisał także dzieła retoryczne i "Annales" (Roczniki).

Attyk łac. Titus Pomponius Atticus - rzymski uczony, pisarz i wydawca. Urodził się w 110 p.n.e., zmarł w 32 p.n.e. Był osobą wszechstronnie wykształconą i nader bogatą, przyjaźnił się z Cyceronem, Hortensjuszem i Warronem. Swój przydomek Attyk zawdzięczał temu, że spędził w Atenach (stolicy Attyki) 20 lat. Napisał historię Rzymu Liber annalis (Kronika) i genealogie sławnych rodów rzymskich. Wydał dzieła Cycerona.

Laberiusz, łac. Decimus Laberius (ok. 105-43 p.n.e.), poeta rzymski wywodzący się ze stanu ekwitów. Autor cenionych, śmiałych i dowcipnych mimów (zachowane fragmenty).

W 46 p.n.e. został zmuszony przez Cezara do wystąpienia na scenie, co równało się wykluczeniu go spośród ekwitów. Poniżony artysta swoją gorycz zawarł w prologu do mimu, mszcząc się na Cezarze aluzją: Ten, którego wielu się boi, musi także bać się wielu. Po występie Cezar przywrócił mu prawo należenia do stanu rycerskiego.

Cyceron, łac. Marcus Tullius Cicero urodził się 106 roku p.n.e. w Arpinum. Był jednym z największych, o ile nie najwybitniejszym mówcą rzymskim. Popularyzator filozofii greckiej oraz polityk. Stronnik optymatów. Pochodził ze starej ekwickiej rodziny.

Po ukończeniu w roku 88 p.n.e. służby wojskowej Cyceron znowu mógł się skupić na nauce. Zaczął uczęszczać na wykłady znanego kierownika Akademii platońskiej, Filona z Laryssy. Wymowy nauczał go z kolei Molon z Rodos. W okresie walk politycznych Cyceron podjął się pisania poezji. Z jego dorobku w tym okresie można wymienić takie pozycje jak: "Halcyona", "Pontius Glaukus", "O Nilu" oraz "Thalia masta".

W  okresie dyktatury Sulli w roku 82 p.n.e. Cyceron rozpoczął karierę obrońcy sądowego. Udało mu się obronić Publiusza Kwinkcjusza oraz Sekstusa Roscjusza, gdzie ten ostatni został fałszywie oskarżony o ojcobójstwo. Jego elokwencja oraz umiejętność doskonałego wysławiania się pozwoliła mu zyskać rozgłos oraz miano jednego z najlepszych obrońców sądowych Rzymu.

W  79 roku p.n.e. ożenił się z Terencją, która przez trzydzieści lat ich małżeństwa była dla niego prawdziwą podporą. Pod koniec 79 roku p.n.e. udał się w podróż do Grecji, owocną w liczne spotkania z filozofami i retorami Azji. Zakończyła się w 76 roku p.n.e., kiedy to Cyceron powrócił do Rzymu. W 69 roku p.n.e. Cyceron został edylem, w 67 już pretorem, by wreszcie stanąć na najwyższym stanowisku konsula w 63 roku p.n.e. Właśnie podczas swojej kadencji konsularnej zasłynął z pacyfikacji spisku Katyliny, który chciał objął władzę w Rzymie.

W  62 roku p.n.e. zrezygnował na pewien okres z polityki, poświęcając się całkowicie pisarstwu. Stworzył dzieło "De consulatu suo", przedstawiające historię swojego konsulatu. Ponadto opracował dziesięć mów konsularnych. W 59 roku p.n.e. Cyceron został skazany na wygnanie, za sprawą trybuna ludowego, Publiusza Klodiusza. Wydał on ustawę przewidującą karę wygnania dla każdego, kto skazałby na śmierć obywatela rzymskiego bez odwołania się do ludu. Zmuszony do wyjazdu powraca w 57 roku p.n.e., witany jak triumfator.

Po powrocie skupił się głównie na odrestaurowaniu własnej willi zagarniętej mu w czasie exodusu. Czas ten także poświęcił głównie pracy literackiej, niechętnie myśląc o polityce. W 54 roku p.n.e. pogodził się z triumwirami: Cezarem, Pompejuszem i Krassusem oraz rozpoczął pracę nad dziełem "O rzeczypospolitej", które skończył 51 roku p.n.e. Prezentował w nim idealne państwo o ustroju tzw. mieszanym. Według jego idei doskonałe państwo powinno posiadać elementy monarchii, oligarchii i demokracji. Tego samego roku Cyceron objął stanowisko namiestnika Cilicji.

Niespodziewane pogorszenie się sytuacji w Rzymie oraz groźba wybuchu wojny domowej zmusiły Cycerona do rozmyślań nad poparciem jednej ze stron. Zdecydował się wesprzeć Pompejusza widząc w Cezarze zwolennika jednowładztwa. Porażka Pompejusza w wojnie domowej zmusiła Cycerona do udania się wraz z bratem do Patraj, a następnie do Brundyzjum.

W  wolnych chwilach poświęcał się pisarstwu. Stworzył dzieło o historii rzymskiej wymowy, "Brutus". Bezpośrednio po tym utworze powstały "Paradoxa stoicorum", "Pochwała Katona" oraz "Orator". Cyceron całkowicie zapomniał o kwestiach życia publicznego. Pochłonięty zagadnieniami filozoficznymi nie bardzo zajmował się sprawami publicznymi. Napisał wiele pozycji filozoficznych: "Pocieszenie dla samego siebie", "Akademiki", "De finibus", "Consolatio", "Hortenzjusz", "Rozprawy akademickie". Powstało wielkie dzieło "Problemy najwyższego dobra i zła". Następnie zabrał się do pisania "Rozpraw tuskulańskich". Wspomnieć należy także o "Traktacie o wróżbiarstwie", "O naturze bogów", czy o "Katonie Starszym o starości".

Po śmierci Cezara w roku 44 p.n.e. sytuacja Cycerona stała się niepewna. Wzajemna niechęć Marka Antoniusza i Cycerona zmusiła go do wygłoszenia słynnych 14 filipik, skierowanych przeciw Antoniuszowi. Odniósł się w nich do wszystkich ustaw uchwalonych za sprawą byłego wodza Cezara oraz zaapelował do konsulów o przeciwstawienie się Antoniuszowi i obronę republiki. Przesycone nienawiścią przemowy Cycerona, które wyraźnie wpłynęły na osłabienie autorytetu Antoniusza, zmusiły Marka do reakcji. Antoniusz zdecydował się wynająć siepaczy, którym dał rozkaz zamordowania Cycerona. Zginął 43 roku p.n.e. w swojej willi w Formianum.

Gajusz Juliusz Cezar przeszedł do historii nie tylko jako znakomity polityk i utalentowany wódz, ale także jako pisarz. Jest on autorem dwóch monografii historycznych: "O wojnie galijskiej" i "O wojnie domowej". Był też autorem mów, poezji i dramatów, które jednak nie zachowały się do naszych czasów. Cezar zapisał się w dziejach jako jedna z barwniejszych postaci. Napisano o nim wiele książek, jest także bohaterem powieści, sztuk teatralnych i filmów, a jego słynne powiedzenia do dziś są obecne w powszechnej świadomości społecznej.

Corpus Caesarianum:

Oprócz mów, poezji i dramatów niezachowanych do naszych czasów, Cezar napisał dwie sławne monografie historyczne, które wchodzą do tzw. Corpus Caesarianum:

  1. wojnie galijskiej (Commentarii rerum gestarum belli Gallici albo inaczej De bello Gallico). Cezar napisał siedem ksiąg tego dzieła, ma ono jednak ich osiem. Autorem ósmej jest Aulus Hircjusz.

  2. wojnie domowej (Commentarii rerum gestarum belli civilis) - ta monografia nie jest dokończona, pracę nad nią przerwała Cezarowi śmierć.

Dyskusyjne jest autorstwo Cezara w stosunku do dawniej przypisywanych mu pozostałych dzieł, składających się na tamten zbiór:

  1. wojnie aleksandryjskiej (De Bello Alexandrino) - opisujące wojnę aleksandryjską,

  2. wojnie afrykańskiej (De Bello Africo) - opisujące kampanię w północnej Afryce,

  3. wojnie hiszpańskiej (De Bello Hispaniensis) - opisujące walki w Hiszpanii.

Dzieła zaginione:

Był także autorem pisma z dziedziny gramatyki De analogia, dedykowanego Cyceronowi, oraz pamfletów przeciwko Katonowi zatytułowanych Anticatones. Te dwie książki nie zachowały się do naszych czasów.

Aulus Hircjusz, Aulus Hirtius (ok. 90 p.n.e. - 21 kwietnia 43 p.n.e.). Oficer rzymski, szef sztabu Juliusza Cezara w czasie wojny galijskiej i jeden z jego najbliższych współpracowników. Uczestniczył w większości wypraw wojennych Cezara, za wyjątkiem wypraw afrykańskich. Pretor w r. 46 p.n.e., w r. 43 p.n.e. konsul. Zginął w bitwie przeciwko Markowi Antoniuszowi pod Mutiną (obecnie Modena).
Hircjusz jest autorem dalszego ciągu, to jest ósmej księgi, Pamiętników z wojny galijskiej Juliusza Cezara, którą napisał, gdyż zamierzał połączyć obie monografie historyczne Cezara w jedno dzieło. Ponadto chciał uzupełnić drugą monografię, Pamiętniki z wojny domowej, o wydarzenia, których ona nie opisuje, aż do zabójstwa Cezara. Śmierć w bitwie pod Mutiną przerwała Hircjuszowi relizację tych planów.
Kontynuację Pamiętników z wojny domowej stanowią trzy, zachowane do naszych czasów dziełka:

  1. Bellum Alexandrinum - wojna w Aleksandrii

  2. Bellum Africanum - wojna w Afryce

  3. Bellum Hispaniense - wojna w Hiszpanii

Wszystkie trzy przekazane zostały anonimowo, autorstwo było niepewne już w starożytności. Na podstawie analizy języka i stylu oraz podobieństwa ich do języka i stylu ks. VIII Wojny galijskiej pierwsze z nich przypisuje się Hircjuszowi. Reszta to zapewne zgromadzone przez niego i znalezione pośmiertnie w jego papierach, nie zredagowane materiały do dalszego ciągu Wojny domowej, spisane przez innych (i, co trzeba podkreślić, dużo gorzej od Hircjusza wykształconych) oficerów armii Cezara.

Cornelius Nepos - rzymski historyk i biograf. Bliski przyjaciel Katullusa, Pomponiusza Attyka i Cycerona. Autor jednych z pierwszych znanych biografii, choć to nie on wymyślił ten gatunek literatury. Biografia w tamtych czasach nie była zbyt popularna. Ówcześni historycy oczywiście zawierali w swoich pracach pewne wątki biograficzne, jednakże biografia sama w sobie uważana była za gatunek podrzędny.

Napisał pełną biografię Cycerona, a także wiele innych krótkich, kilkustronicowych biografii. Jego największe dzieło nosi tytuł „O wybitnych mężach” i zawiera szczegółowe biografie m. in. Miltiadesa, Temistoklesa, Hannibala i Pomponiusza Attyka. Nepos w przedmowie do swojego dzieła pokazuje problemy poruszane w swoich biografiach. To dzieło jako jedyne przetrwało do dzisiejszych czasów, reszta jego prac zaginęła. W swoich pracach Nepos opisywał i porównywał życiorysy sławnych Rzymian i innych wybitnych osób. Pisał bardzo czystą i przystępną łaciną, lecz jego prace zdawały się skupiać bardziej na stylu niż na historycznej dokładności. Wielu zarzucało mu poważne błędy rzeczowe. Mimo to są to praktycznie jedyne antyczne biografie, które przetrwały do dziś, ponadto ukazują wiele nieznanych faktów i często opisują różne zdarzenia krytycznym okiem. Jego dzieła wywarły duży wpływ na późniejszych biografów, np. Plutarcha.

Tytuły prac:

Lukrecjusz, właściwie Tytus Lucretius Carus (ur. około 99 p.n.e., zm. około 55 p.n.e.) - rzymski poeta i filozof. Główne dzieło Lukrecjusza De Rerum Natura (O naturze wszechrzeczy) powszechnie uważane jest za arcydzieło literatury łacińskiej, podkreśla się też jego wpływ na rozwój całej następującej po Lukrecjuszu poezji, włącznie z Wergiliuszem. Wierszowany poemat jest wykładem filozofii epikurejskiej, a jego przesłaniem jest wyzwolenie człowieka od przesądów i strachu przed śmiercią. Lukrecjusz stara się to osiągnąć przechodząc stopniowo od etycznych aspektów nauki Epikura do jego fizyki i psychologii. Lukrecjusz nie ukończył jednak swego poematu, wydał go po jego śmierci Cycero.
O życiu Lukrecjusza wiadomo niewiele, jednym ze źródeł informacji jest Chronica Eusebia św. Hieronima. Według niej Lukrecjusz miał urodzić się w roku 94 p.n.e. i żyć 44 lata, a większość De rerum... powstała pod wpływem narkotyków. Sam Lukrecjusz miał popełnić samobójstwo zażywając truciznę. Przekaz ten można podważać: epikureizm Lukrecjusza przedstawiony w jego dziele jest silnie racjonalistyczny i trudno przypuszczać, by traktował truciznę jako środek do rozwiązywania jakichkolwiek problemów. Ponadto, Hieronim był wrogiem epikureizmu, który zaprzeczał istnieniu życia pozagrobowego, jego relacje należy więc traktować z ostrożnością.

W jednym z listów do brata sprawę poematu Lukrecjusza poruszał Cycero. Jest to ostatnia napotykana w źródłach wzmianka o dziele Lukrecjusza aż do uwagi Aeliusa Donatusa z IV wieku, który w biografii Wergiliusza pisząc o przywdzianiu przez niego togi virilis jako znaku pełnoletniości dodaje: "tego samego dnia (tj. 15 października 55 p.n.e.) zmarł poeta Lukrecjusz". Przyjmując za prawdę informację Hieronima, że Lukrecjusz żył 44 lata otrzymujemy stąd datę jego urodzenia. Jedyne co z całą pewnością można stwierdzić o życiu Lukrecjusza to fakt, że był przyjacielem lub klientem poety Gaiusa Memmiusa, któremu dedykował swój poemat.

Helwiusz Cynna, Caius Helvius Cinna (I w. p.n.e.), rzymski poeta, naśladowca poezji aleksandryjskiej (neoteryk). Przyjaciel Katullusa. Jego twórczość cenił Wergiliusz. Autor m.in. poematu o Smyrnie (Zmyrnie), której kazirodcza miłość do ojca wywołała karę bogów (przemiana w krzak mirry). Poemat jest niezwykle zawiły i przeładowany erudycją. C. pisał go przez 9 lat, a już w czasach Oktawiana Augusta trzeba go było komentować, gdyż był niezrozumiały dla czytelników. Cynna napisał też list poetycki, skierowany do Azyniusza Polliona oraz drobne utwory erotyczne (carmina), zachowane we fragmentach.

Neoterycy (od gr. hoi neoteroi poietai, dosłownie "poeci młodsi") - to termin oznaczający współcześnie grupę młodych poetów rzymskich działających w połowie I wieku p.n.e.

Neoterycy zerwali z rzymską tradycją wielkich eposów historycznych. Wzorując się na poezji hellenistycznej, zwłaszcza aleksandryjskiej, preferowali utwory niewielkich rozmiarów, lecz wycyzelowane do perfekcji (np. jeden z nich, Helwiusz Cynna, pracował przez dziewięć lat nad epylionem zatytułowanym "Smyrna"). Znamienne było przyjęcie zasady konstruowania poezji na wzór Kallimacha. Jedynym przedstawicielem neoteryków, którego utwory znamy, jest Katullus. Z innych zachowały się najwyżej kilkuwersowe fragmenty.

Z neoterykami sympatyzował - młody w okresie ich działalności - Wergiliusz, ślady ich wpływu odnajduje się w jego twórczości. Ci neoterycy byli w swoich czasach nazywani terminem łacińskim poetae novi, lub greckim hoi neoteroi poietai, co oznacza "poeci młodsi". Tak nazywa ich Cyceron. Właściwy termin "neoterycy" (łac. poetae neoterici) został ukuty dopiero w czasach Antoninów - była nim nazywana grupa współcześnie działających poetów awangardowych.

Katullus, Gaius Valerius Catullus (urodzony ok. 82 p.n.e. - zmarł ok. 52 p.n.e.), poeta rzymski pochodzący z Werony, należący do grupy neoteryków, jedyny ich przedstawiciel, którego utwory zachowały się w większej liczbie. Narodziny i śmierć poety datuje się różnie. Data śmierci podana przez św. Hieronima (57 p.n.e.) jest na pewno błędna, gdyż w utworach Katullusa znajduje się np. aluzja do portyku Pompejusza, budowli oddanej w r. 55 p.n.e.

Twórczość Katullusa była wysoko ceniona w okresie od I w. p.n.e. do II w. n.e. Potem, w miarę upadku kultury starożytnej, poeta popadał w zapomnienie. W XII wieku istniała na świecie już tylko jedna kopia jego wierszy (tak zwany codex Veronensis oznaczany w siglach literą V, dziś zaginiony), pochodzą od niej wszystkie znane nam dziś rękopisy, jakie powstały w wieku XIV i później. Wiersze, które znamy, to ok. 116 drobnych utworów (o objętości od 2 do 400 wersów) przekazanych przez rękopisy w postaci jednej księgi i pod wspólnym tytułem Catulli Veronensis liber. Utworów tych jest "około 116", gdyż numeracja ich nie jest ciągła. Z jednej strony wykazuje luki (np. po utw. 17 następuje utw. nr 21), z drugiej strony na skutek badań filologicznych wykazano lub usiłuje się wykazać, że niektóre utwory, które uważano poprzednio za całość, stanowią w istocie dwa oddzielne wiersze (np. utw. 58 i 58b), lub odwrotnie. W rezultacie liczba wierszy jest różna w różnych wydaniach.
W połowie XX wieku postawiono tezę, że to, co średniowieczne rękopisy tytułują Catulli Veronensis liber, stanowi w rzeczywistości zawartość trzech woluminów przepisanych do kodeksu jednym cięgiem:

  1. wolumin I zawierający utw. 1-60 nosił przypuszczalnie tytuł Iambi lub Passer (łac. wróbel, od incypitu pierwszego utworu Passer deliciae meae puellae...)

  2. wolumin II, zawierający utw. 61-68 miał być może tytuł Epithalamia

  3. wolumin III z utworami 69-116 był zapewne zatytułowany Epigrammata

Czy woluminy te stanowiły trzy części swego rodzaju antologii utworów Katullusa, czy też może raczej trzy książki wydane niezależnie od siebie, nie jest pewne. Tematyka tych wierszy jest mieszana i waha się od zjadliwej inwektywy politycznej, poprzez mniej lub bardziej obsceniczne fraszki aż do wyrafinowanych erotyków i ckliwych obrazków z życia zakochanych. Oddzielny rodzaj stanowią wspomniane wyżej epitalamia (czyli pieśni weselne) oraz tzw. epylia, czyli dłuższe, obejmujące po kilkaset wersów utwory na tematy mitologiczne (Wesele Peleusa i Tetydy, przekład wiersza Kallimacha pt. Warkocz Bereniki itd.).
Istnieje podejrzenie graniczące z pewnością, że w starożytności istniał jeszcze co najmniej jeden wolumin innych utworów Katullusa napisanych wierszem priapejskim, lecz nie zachował się. Dedykację tego woluminu wraz z wymienionym nazwiskiem autora cytuje Terentianus Maurus. Oto przykłady kunsztu Katullusa;)

Pieśń VI. Do Flawiusza

O swych miłostkach — miast chętnie i szczerze
Mówić, Flawiuszu — milczysz jak zaklęty!
Może się kochasz w jakiejś lampucerze —
Chorej i szpetnej — i stąd te wykręty?
Lecz próżno milczysz, wszak syryjskie wonie
I resztki wieńców na twoim tapczanie
Świadczą, że w większym niż sam jeden gronie
Zwykłeś noc spędzać; podobnie posłanie
Z tej i z tej strony kompletnie podarte,
A także łóżka ustawiczne zgrzyty.
I cóż, Flawiuszu, twe milczenie warte?
Nie byłbyś przecież sił wszelkich wyzbyty
Gdybyś był lędźwi nie zmęczył deboszem!
Swych sprawek przeto nie zatajaj więcej —
Ni złych, ni dobrych — a ja te rozkosze
Opiszę światu w dowcipnej piosence.

Pieśń VIII. Do siebie samego

Zaniechaj błazeństw tych, do diaska!
Miej za stracone to, co czmychło.
Pławiłeś się w słonecznych blaskach,
Idąc za tą, którą nierychło
W byciu kochaną ktoś pokona.
Liczne się wtedy sprawki działy,
Których tyś pragnął, chciała ona:
Ach! Jasne słońca ci błyszczały!
Lecz ona nie chce już, Katullu,
I ty więcej nie chciej, w górę głowa!
Wytrwały bądź — pomimo bólu -
I ścierp! Ty, dziewko, bywaj zdrowa;
On już się wyrzekł cię ze szczętem.
Co ci zostało? Żal, frasunek!
Cóż to za życie? Komplementem
Któż trąci serca czułą strunę?
Kto cię pokocha? Kto odwiedzi?
Kto zechce złożyć pocałunek?
Nikt! Chłopcze, zdzierż, boś dość się biedził.

69

Nie dziw się, mój Rufusie, że żadna nie chciała
jak dotąd ci udzielić wygód swego ciała
niewiasta, choć niejeden kupiłeś im ciuszek,
czy nawet z dyjamentem kolczyki do uszu.
Chodzi bowiem po mieście opinia gawiedzi,
że pod każdą z dwóch pach twych cap smrodliwy siedzi -
a wiedz, że capa boją się wszystkie niebogi
i nie wpuści ni jedna capa między nogi!
Więc albo przestań jęczeć, że idą w zaparte,
albo poznaj się wreszcie, waść, z dezodorantem.

43

Witaj, dziewczyno, co nos masz niemały,
niepiękne nogi i oczy nieczarne,
palce niesmukłe, usta w ślinie całe,
sposób mówienia niemiły, niezdarny.
Ty, co z formiańskim łotrem łoże dzielisz!
Ciebie prowincja za piękną uważa?
Ktoś z naszą Lesbią równać cię ośmielił?
Głupota ludzka całkiem mnie przeraża!

Gaius Sallustius Crispus (86-33? p.n.e) - wybitny rzymski historyk urodzony w Amiternum w kraju Sabinów (północny wschód od Rzymu), twórca dzieł De coniuratione Catilinae (Spisek Katyliny), Bellum Iugurthinum (Wojna z Iughurtą) oraz Historiae (Historie). Podobnie jak Cyceron, przybył do Rzymu jako homo novus. Po przyjeździe wpada w wir politycznych gier i ulega atmosferze rzymskiej nobilitas.
Swoje polityczne nadzieje wiązał z partią popularów. W 52 roku zostaje trybunem ludowym. W 50 roku wyrzucony z Senatu za niemoralne prowadzenie się. Po przejęciu władzy przez Cezara przywrócony, niedługo potem obejmuje namiestnictwo w prowincji Africa Nova, skąd wraca z całkiem sporymi bogactwami, za które funduje horti Sallustiani (Ogrody Salustiuszowe). Po śmierci Cezara wycofuje się z polityki i zaczyna pracę historyka, często korzystając przy opisywaniu degeneracji rzymskiej szlachty z własnych doświadczeń.

Styl pisarski Salustiusza odbiega od stylu Cycerona, Salustiusz często dąży do dysharmonii w zdaniach, nie unika hiatów, znamienne jest u niego rozpoczynanie zdań od igitur, zdania sprawiają wrażenie rwanych. Także język zasługuje na uwagę: S. posługuje się archaizowaną łaciną wzorowaną na Katonie.

Wergiliusz Publius Vergilius Maro (15 października 70 p.n.e. - 21 września 19 p.n.e.) wybitny poeta rzymski. Urodził się w wiosce Andes koło Mantui w Galii Przedalpejskiej. Kształcił się w Cremonie i Mediolanie, a następnie wyjechał do Rzymu by studiować retorykę, medycynę i astronomię, które wkrótce porzucił dla filozofii. W 42 roku p.n.e., utraciwszy majątek po podziale ziemi przeprowadzonym przez Oktawiana dla weteranów wojny domowej, Wergiliusz udał się do Rzymu. Tam znalazł się w kręgu opiekuna poetów Mecenasa, do którego wprowadził Horacego, który zafascynował Wergiliusza.
Dzieła:

Pod nazwiskiem Wergiliusza starożytność przekazała też zbiór niewielkich utworów, tzw. Appendix Vergiliana. Według starożytnych komentatorów są to młodzieńcze utwory Wergiliusza, jednak autorstwo poszczególnych z nich jest sporne.

Quintus Horatius Flaccus (ur. 8 grudnia 65 p.n.e. w Wenuzji, zm. 27 listopada 8 p.n.e.) - rzymski poeta liryczny. Był synem wyzwoleńca z Wenuzji w Apulii. Ojciec dał mu staranne i wszechstronne wykształcenie. Wysłał go między innymi do Rzymu i Grecji, by studiował tam grekę i filozofię. Po śmierci Juliusza Cezara Horacy wstąpił do armii i służył pod dowództwem Brutusa. Jako trybun wojskowy brał udział w bitwie pod Filippi w 42 roku p.n.e., z której musiał ratować się ucieczką. Kiedy ogłoszono amnestię dla tych, którzy walczyli przeciw zwycięskiemu Augustowi, powrócił do Italii. Okazało się, że jego ojciec nie żyje, a majątek został skonfiskowany. Mimo że był prawie bankrutem, udało mu się kupić posadę sekretarza u kwestora, co zapewniło mu utrzymanie i pozwoliło na zajmowanie się poezją. Utworami Horacego zainteresował się Wergiliusz i wprowadził go do domu Mecenasa. Wkrótce Horacy zaprzyjaźnił się z Mecenasem i należał do jego kręgu literackiego. Po pewnym czasie Mecenas wprowadził go na dwór Augusta, a także podarował mu posiadłość w Sabinum, co umożliwiło mu swobodną twórczość literacką.

Twórczość Horacego, która przetrwała do naszych czasów to:

Twórczość Horacego uważana jest za szczytowe osiągnięcie klasycyzmu epoki Augusta i wywarła ona znaczący wpływ na poezję europejską.

Horacy był najsłynniejszym poetą rzymskim, świadomym swej poetyckiej wielkości, ponieważ mówił „nom omnis moriar” czyli nie wszystek umrę oraz udowadniał nam to w wierszu „Wybudowałem pomnik”. Był autorem znakomitych wierszy, pieśni, satyr oraz listów poetyckich. Głosił mądre zasady człowieka znającego ludzki los, człowieka który wie, że bogactwo rzadko przynosi szczęście i że życie w zdrowiu, spokoju i w zgodzie z własnym sumieniem znacznie pomniejsza troski i niepokoje. Podobne myśli można znaleźć w wierszach Kochanowskiego.
Horacy w swoich pieśniach znakomicie łączył lirykę z filozoficznym namysłem nad sensem życia. Poeta rzymski w swoich utworach łączy także dwa, różne poglądy filozoficzne - epikureizm i stoicyzm.
Według Horacego życie ludzkie zdeterminowane jest wolą bogów. Człowiek nie jest panem własnego losu. W związku z takim pojmowaniem losu ludzkiego, Horacy proponuje następujące postawy wobec życia.
Żyć chwilą, czasem teraźniejszym, „carpe diem”, jest to hasło epikurejczyków. Chcieli oni żyć bez bólu. Uznawali, że nie należy bać się śmierci, bo po niej nic nie ma. Żyć należy wśród przyjaciół, z dala od wojen i polityki. Wyznacznikami postępowania miały być umiar i rozum.

System zalecający równowagę ducha i wyzbywanie się wszelkich namiętności, zarówno szczecią, jak i bólu to stoicyzm. Daje to człowiekowi przynajmniej złudzenie kierowania swoim życie i zarazem losem.
Jeszcze jedna podstawa wobec życia proponowana przez Horacego to zasada złotego środka. Mówi ona o tym że nie potrzebne nam są i nie powinny nas pociągać „bogactwa, trzody, wino”. Powinniśmy poprzesta na czymś umiarkowanym, wybierać drogę pośrednią. Ważniejsze od bogactw są zdrowie o spokojna starość „pełna pieśni”. „W oczach bezlitosnego Orkusa” żebrak, bezdomny oraz senator są na równi.

Titus Livius urodził się 59 roku p.n.e. w Patavium, dzisiejszej Padwii. Główny historyk epoki Augusta. Był powszechnie poważany na dworze cesarskim. Był w przyjaźni z samym cesarzem, który - według historyka Tacyta - mówił o nim żartobliwie "pompejańczyk" ze względu na jego idee republikańskie.

Pochodził z zamożnej rodziny i we wczesnej młodości przeniósł się do Rzymu, gdzie otrzymał staranne wychowanie oraz wykształcenie filozoficzne i historyczne. Całe życie poświęcił nauczaniu retoryki i pisaniu, nie interesowała go kariera polityczna. Około roku 30 p.n.e. przeniósł się z Padwy do Rzymu.

Jedyną spuścizną Liwiusza jest dzieło historyczne opisujące wydarzenia od założenia tego miasta aż do roku 9 n.e. Dzieło zatytułowane było "Od założenia Miasta" (Ab Urbe condita libri CXLII) i miało objętość 142 woluminów, które powstawały i były kolejno wydawane w latach od 29 p.n.e. aż do 9 n.e. Z tej liczby zachowało się około jednej czwartej. Są to:

- księgi I-X

- księgi XXI-XLV

- fragment księgi XCII

- dwa fragmenty księgi CXX

- wyciągi (skróty) z ksiąg: XI-XX, XXXVII-XL, XLVI-CXXXV, CXXXVIII-CXLII

- wyciągi z ksiąg XLVIII-LV

- streszczenia (tzw. periochae) prawie wszystkich ksiąg, oprócz dwóch

- nieliczne fragmenty zachowane u innych autorów i na papirusach

W  pracy wykorzystywał Liwiusz dostępne prace historyków greckich i rzymskich (m.in. Polibiusza, Celiusza Antypatera, Waleriusza Antiasa, Fabiusza Piktora, Klaudiusza Kwadrygiusza, Lucjusza Eliusza Tubero, Kalpurniusza Pizona czy Gajusza Licyniusza Macera), dokumenty urzędowe Senatu, korespondencję dyplomatyczną, dokumenty wojskowe i tym podobne, zaginione dziś, materiały źródłowe. Z tego powodu dzieło Liwiusza pozostaje do dziś jednym z kluczowych źródeł do poznania historii Rzymu i państw ościennych.
Warto zaznaczyć, że to właśnie Tytus przekazał nam legendę o Romulusie i Remusie, legendarnych założycielach Rzymu.

Był pisarzem o nastawieniu retorycznym. Dzieje rzymskie relacjonował przez pryzmat zwycięstw i bohaterstwa Rzymian. Jego sympatie polityczne skłaniały się ku rządom oligarchii senatorskiej i z tego punktu widzenia przedstawiał najdawniejsze dzieje Rzymu. W okresie wczesnej młodości wyraźnie symatyzował z optymatami.
Pod koniec życia wrócił do rodzinnego miasta. Zmarł 17 roku n.e. w Patavium.

Lucius Annaeus Seneca, zwany Rhetor (ur. około 55 p.n.e., zm. 40 n.e.), ojciec Seneki Młodszego zwanego Filozofem. Pochodził z Korduby (ob. Kordowa), ekwita, autor antologii cytatów z mów (z 10 ksiąg zachowało się 5).

Wybitny retor pochodzenia iberyjskiego, ojciec Seneki Młodszego, dziadek poety Lukana; autor zachowanej w nielicznych fragmentach Historii rzymskiej (od czasów wojen domowych po pryncypat Tyberiusza) oraz zachowanego niemal w całości II tomu dzieła o tematyce retorycznej Oratorum et rhetorum sententiae, które jest jednym z podstawowych źródeł naszej wiedzy o retoryce i retorach przełomu er i zawiera analizy 74 spraw spornych, historię wymowy w Rzymie i sylwetki najwybitniejszych mówców owych czasów. Jest autorem sentencji: Errare humanum est.

Elegicy rzymscy:

Korneliusz Gallus (69-26 p.n.e.) - pierwszy znany nam elegik rzymski. Jego dzieła nie zachowały się.

Tibullus, Albius Tibullus (ok. 54-19 p.n.e.) - poeta rzymski, przyjaciel Horacego i Owidiusza; piewca miłości, w utworach opiewał swoją ukochaną Planię, której prawdziwe imię ukrywał pod pseudonimem Delia, i uroków wiejskiego życia; echa jego elegii można znaleźć w twórczości K. Janickiego i Jana Kochanowskiego.Nazwał Rzym wiecznym miastem.

Propercjusz (łac. Sextus Propertius) (ok. 50 p.n.e. - pomiędzy 15 - 2 p.n.e.), poeta starożytnego Rzymu. Pisał elegie miłosne, najbardziej znane poświęcone kobiecie imieniem Cynthia. Również treny (poświęcone m.in. Marcellusowi, siostrzeńcowi Oktawiana Augusta. Na zamówienie Mecenasa stworzył również kilka utworów opisujących genezę niektórych zwyczajów, budowli czy pomników w Rzymie.

Marcus Vitruvius Pollio - rzymski architekt i inżynier wojenny żyjący w I w. p.n.e. Był konstruktorem machin wojennych za panowania Juliusza Cezara i Oktawiana Augusta. Twórca tzw. człowieka witruwiańskiego - wizerunku nagiego mężczyzny wpisanego w okrąg i kwadrat, symbolizujące ruch (wizerunek ten upowszechnił później Leonardo da Vinci).

Witruwiusz zasłynął jako autor traktatu "O architekturze ksiąg dziesięć", który powstał pomiędzy rokiem 20 p.n.e. a 10 p.n.e. a został odnaleziony dopiero w 1414 r. w klasztorze na Monte Cassino. Dzieło to jest dzisiaj bezcennym źródłem wiedzy o architekturze i sztuce budowlanej starożytnych Greków i Rzymian. Witruwiusz opisuje w nim szczegółowo zarówno greckie porządki klasyczne, jak i ich rzymskie odmiany. Opisy były uzupełnione odpowiednimi ilustracjami - rysunki oryginalne nie zachowały się jednak. Omówione zostały również szeroko zasady stosowane przez Rzymian przy planowaniu miast i wznoszeniu budowli. W okresie nowożytnym wielu sławnych autorów wykonywało ilustracje do tego dzieła, próbując odtworzyć zaginione rysunki.

Owidiusz, Publius Ovidius Naso (43 p.n.e. - 17 lub 18 n.e.), jeden z najwybitniejszych elegików rzymskich, najbardziej utalentowany poeta epoki Augusta, należący do młodszego pokolenia twórców augustowskich. Syn bogatego ekwity z Sulmony (środkowa Italia). Zrezygnował z kariery urzędniczej i poświęcił się pisarstwu. Znajomy Horacego, przyjaciel Propercjusza.

Już w 16 p.n.e. sławny jako autor poezji miłosnych (Amores - Pieśni miłosne, wydanie polskie 1955) oraz tragedii Medea (nie zachowanej). Niedługo potem wydał Heroidy, zbiór fikcyjnych listów miłosnych mitycznych bohaterek, oraz poemacik De medicamine faciei femineae (O kosmetyce twarzy kobiecej, wydanie polskie 1927). Ok. 2 n.e. ukazała się Ars amatoria (Sztuka kochania, wydanie polskie 1928) w 3 księgach, frywolny podręcznik miłości i flirtu, oraz Remedia amoris (Lekarstwa na miłość - wydanie polskie 1922).

W tym samym czasie rozpoczął pracę nad zbiorem elegii ajtiologicznych Fasti (poetycki komentarz w 6 księgach do kalendarza rzymskiego) i Metamorfozami w 15 księgach (wydanie polskie 1826), zbiorem mitów trojańskich, greckich i italo-rzymskich o przemianach znanych postaci w zwierzęta, rośliny i ciała niebieskie. Utwór ujęty w heksametry kończy się apoteozą Cezara.

Edyktem cesarza Oktawiana Augusta Owidiusz został ukarany wygnaniem z Rzymu w 8 n.e. z niejasnych do dziś powodów, najprawdopodobniej za Sztukę kochania lub inny, zaginiony dziś utwór, albo za przewinienia związane z niepoprawną wnuczką Augusta - Julią. Sam poeta w jednej ze swych elegii (Tristia II 207) mówi tylko o carmen et error - pieśni i błędzie. Wydarzenie to zrujnowało mu życie i przerwało pracę nad nowymi poematami, m.in. utworem pt. Fasti.

Działalność poetycką podjął na wygnaniu, mając nadzieję, że zostanie z niego w miarę szybko odwołany. Tamże powstały m.in. Tristia (Żale) oraz Epistulae ex Ponto (Listy znad Morza Czarnego), a także dokończył Metamorfozy. Jednak nawet po śmierci Augusta decyzja o wygnaniu Owidiusza została utrzymana przez cesarza Tyberiusza. Zmarł w Tomis, na terenie Mezji. Oto lista utworów Owidiusza:

I - jak dziewczę oczarować,

II - jak miłość pielęgnować,

Poza tym napisał wiele utworów, które nie zachowały się do naszych czasów, m.in. tragedię Medea.

Velleius Paterculus, czyli Wellejusz Paterkulus ur. ok. 20 r. p.n.e. był historykiem rzymskim, aczkolwiek mało znanym nawet w kręgach współczesnych mu historyków. Pochodził z Kampanii z zamożnej rodziny ekwitów, podobnie jak Cyceron. W odróżnieniu od tego słynnego mówcy i polityka Paterculus był żołnierzem , jak jego ojciec i dziad (Gaius Velleius ). W latach 1-4 n.e. brał udział w wyprawie na Wschód do Tracji, a następnie aż do r. 12 walczył pod rozkazami Tyberiusza w Germanii i Panonii (łac. Pannonia). Napisał "Historia Romana" ( nie jest pewne, czy to tytuł autentyczny) stanowiące kompendium całych dziejów Rzymu. Dzieło dedykował konsulowi z roku 30 Markowi Winicjuszowi, który był synem jego dawnego dowódcy.

Historia Rzymu zaczyna się u tego autora od wojny trojańskiej. Niestety z księgi I zaginął początek oraz część przedstawiająca okres od Romulusa do 168 r. p.n.e. Księga ta kończy się w r. 146 zburzeniem Kartaginy. Księga II obejmuje okres od r. 146-30 n.e. Narracja jest coraz bardziej szczegółowa w miarę zbliżania się do czasów współczesnych autorowi. Historia odkrycia manuskryptu tej księgi jest ciekawa. W r. 1515 został on znaleziony w bibliotece opactwa Murbach w Alzacji przez uczonego o nazwisku Bilde von Rheinau, który sam siebie zwał Beatus Rhenanus. Po 5 latach od swego odkrycia opublikował on to dzieło, a oryginalny manuskrypt niestety zaginął. Mamy też w dziele Wellejusza Paterkulusa 2 dodatki historyczne i 3 literackie. Należą do nich prace o kolonizacji rzymskiej i o prowincjach, a z literackich są to prace o Homerze, Hezjodzie i innych filozofach, mówcach i dramaturgach. Wellejusz korzystał z prac Liwiusza, a także Neposa i Swetoniusza. Poza tym sam był świadkiem wielu wydarzeń, korzystał też z archiwów państwowych. Znaczne partie dzieła pozostają pod wpływem szkoły retorycznej, gdzie nauczano na przykładach ludzi sławnych, stąd biograficznych charakter dzieła. Wellejusz był zwolennikiem cesarstwa, chwalił Tyberiusza za co potępił go potem Tacyt.
Nie wiemy, jak potoczyło się dalsze życie Paterkulusa. W r. 15 objął urząd pretora wraz ze swoim bratem Magiusem Celerem Velleianusem i potem znika ze źródeł historycznych. Mógł być zarządcą jednej z prowincji lub też dowodzić legionem.

Fedrus, właśc. najprawdopodobniej Gaius Iulius Phaedrus, od gr. Phaidros (ur. 15? p.n.e., zm. 50? n.e.) - poeta rzymski pochodzenia greckiego. Na temat życia wiemy niewiele, daty urodzin i śmierci są hipotetyczne. Fedrus urodził się w rzymskiej prowincji Macedonii i był rodowitym Macedończykiem. W nieznanych nam okolicznościach został niewolnikiem na dworze Oktawiana Augusta, gdzie przebywał długie lata. Prawdopodobnie testamentem Augusta został wyzwolony i otrzymał obywatelstwo rzymskie (stąd brzmienie nazwiska). Twórczość poetycką rozpoczął za panowania Tyberiusza, już będąc w starszym wieku. Zapewne na tle tej twórczości popadł w jakiś konflikt z dworem cesarskim, zwłaszcza z prefektem pretorianów Sejanem.

Fedrus pisał po łacinie. Pozostawił po sobie zbiór wierszowanych bajek pisanych senarem jambicznym. Treść tych utworów jest podobnej natury, co późniejszych bajek Krasickiego, który się zresztą na Fedrusie wzorował. Sam Fedrus jest zależny od Ezopa.

Przekazany do naszych czasów zbiór bajek Fedrusa liczy 123 utwory i jest dość zgodnie uznawany za niekompletny. Z tej liczby 93 bajki zostały przekazane przez rękopisy istniejące do naszych czasów, 30 natomiast znajduje się w tzw. Appendix Perottina, antologii bajek Ezopa, Awiena i Fedrusa sporządzonej w XV wieku przez Niccolo Perottiego. Korzystał on z rękopisu nam nieznanego, który to rękopis był najwyraźniej bardziej kompletny niż inne.

Seneka Młodszy (około 5 p.n.e. - 65 n.e.) Lucius Annaeus Seneca (Minor), Lucjusz Anneusz Seneka (Młodszy), zwany Filozofem, syn Seneki Starszego (Seneca Maior) zwanego Retorem (Seneca Rhetor). Retor, pisarz, poeta, filozof rzymski. Stoik, piewca heroicznej etyki. Jego filozofia wywarła znaczny wpływ na chrześcijaństwo. Pisał tragedie przeznaczone do czytania. Wychowywał Nerona. Był konsulem w roku 56 n.e. W 63 roku wycofał się z polityki, a dwa lata później został zmuszony do popełnienia samobójstwa przez podcięcie żył, gdy odkryto jego rzekome powiązania ze spiskiem Pizona.

Autor następujących dzieł łacińskich:

filozoficznych:

przyrodniczych:

tragedii:

Autorstwo tragedii Octavia jest kwestionowane. Pewne poszlaki wskazywać mogą, że powstała ona już po śmierci Nerona (a więc i Seneki).

Waleriusz Maksymus (łac. Valerius Maximus) - rzymski pisarz żyjący w I poł. I w. n.e. Autor zbioru anegdot w 9 księgach o słynnych czynach i powiedzeniach Factorum et dictorum memorabilium libri novem, podzielonego na 95 rozdziałów wg tematów (o męstwie, o wdzięczności, o snach itp.). Dzieło to Waleriusz napisał w latach 28-32 i poświęcił Tyberiuszowi. Autor korzystał z dzieł pisarzy rzymskich (Cycerona, Liwiusza, Salustiusza, Pompejusza Trogusa, Warrona) i obcych (gł. greckich) ale w szczególności z Cycerona i Liwiusza. Dzieło to cieszyło się wielką poczytnością u schyłku starożytności i w czasach średniowiecza. Celem pracy było m.in. dostarczenie gotowych przykładów szkołom retorycznym. Dzieło te zachowało się w całości, podobnie jak i wyciąg sporządzony przez Juliusza Parysa (IV w.) oraz część epitome (księgi I, II i część III) Januariusza Nepotianusa (V w.).

Gaius Petronius zwany Arbitrem (27-66) - rzymski pisarz (poeta), filozof i polityk. Przypisuje się mu autorstwo wydanej anonimowo powieści Satyricon. Krytykowany przez stoików sybaryta, praktyk epikureizmu. Według Tacyta Seneka zarzucał mu, że zamienia noc w dzień. Zdecydowanie wybierał epikurejskie przyjemności bezczynności. Jako przedstawiciel znakomitego rodu Petroniuszy nie uniknął jednak funkcji publicznych. Zarządzał rzymską prowincją w Azji, Bitynią. Pokazał wówczas, że jest człowiekiem obowiązkowym i energicznym. W 62 lub 63 roku został konsulem.

Uzyskał duży wpływ na Nerona, znudzonego stoickim Seneką. Dla zafascynowanego kulturą grecką i uważającego się za artystę cesarza oraz jego zmanierowanego dworu, stał się wyrocznią w sprawach dobrego smaku i wartości artystycznych. Stąd przydomek Arbiter elegantiae (elegantiarum).

Swój wpływ na cesarza przypłacił nie tylko niechęcią Seneki, ale również nienawiścią prefekta pretorianów Ofoniusza Tygellinusa, który wykorzystał spisek na życie Nerona (65) do oskarżenia Petroniusza o kontakty z jednym z przywódców spisku, Gajuszem Pizonem. Podobnie jak Seneka i Lukan popełnił w związku z tym samobójstwo.

Filozofem pozostał do końca. Spodziewając się nieuchronnego wyroku śmierci, zorganizował ucztę, podczas której otworzył sobie żyły, zaciskając je następnie opaską aby opóźnić zgon. Przez kilka godzin dokonał dyspozycji majątkowych, ucztował, rozmawiał z przyjaciółmi, słuchał recytacji i muzyki. W końcu zapadł w sen.

Gaius Plinius Secundus zwany Starszym (Maior) (ur. 23, zm. 79 n.e.) - historyk i pisarz rzymski. Urodzony w Comum Novum (dziś Como w Lombardii), kształcił się w Rzymie. Należał do stanu ekwitów i pełnił różne funkcje wynikające z tej przynależności. Za czasów Wespazjana był prokuratorem (zarządcą) kolejno w Hiszpanii, Germanii, Galii i Afryce. Zginął w czasie wybuchu Wezuwiusza, gdy jako dowódca eskadry rzymskich okrętów spieszył na pomoc ludności. Chciał także przyjrzeć się z bliska skutkom aktywności wulkanu. Tę śmierć w listach do Tacyta opisał Pliniusz Młodszy.

Napisał wiele dzieł: Bella Germaniae libri XX (Historia Wojen Rzymian z Germanami) oraz A fine Aufidii Bassi (Od końca dzieła Aufidiusa Bassusa), dzieło przedstawiające dzieje współczesne od momentu, w którym zakończył swoją historię Aufidius Bassus (te dwie prace zaginęły; dowiadujemy się o nich pośrednio). Jedynym dziełem zachowanym jest Naturalis historia (Historia naturalna), rodzaj encyklopedii w 37 księgach (kosmologia, geografia, botanika, fizjologia, mineralogia, itd.). Jest to kopalnia wiedzy i wyobrażeń czasów rzymskich. Informacje o Europie północnej zaczerpnął z traktatu Pyteasza z Massalii O Oceanie z IV wieku.

Lukan, Marcus Annaeus Lucanus (39-65) poeta rzymski, bratanek Seneki. Urodził się w Kordowie, na terenach dzisiejszej Hiszpanii. Za udział w spisku Pizona na życie Nerona został zmuszony do samobójstwa.
Z twórczości pozostała jednie niedokończona Farsalia (Pharsalia) - epopeja historyczna w 10 księgach dotycząca wojny domowej między Pompejuszem a Cezarem, zakończona klęską tego pierwszego pod Farsalos w 48 roku p.n.e.

Oprócz tytułu Farsalia manuskrypty przekazują też alternatywny tytuł Bellum civile lub De bello civili.
Z tego utworu pochodzi zwrot ferro et igni ("ogniem i mieczem"), w kontekście Cezara, który wolałby podbić i spustoszyć kraj przeciwnika niż zająć go bez walki

Publiusz Korneliusz Tacyt, Publius Cornelius Tacitus, czyli Tacyt (około 55-120) jeden z najsłynniejszych historyków rzymskich. Był rodowitym Rzymianinem, ale urodził się prawdopodobnie w Galii. Uczył się retoryki u Kwintyliana. W 77 roku ożenił się z córką konsula Agrykoli, który podbił Brytanię i został jej namiestnikiem. Tacyt był homo novus, czyli pierwszą osobą w rodzie, która objęła wyższe urzędy i weszła do senatu. Był kwestorem, pretorem, prokonsulem w Azji. Urzędy te odciągały go od pracy historyka, którą podjął po świadomym zrezygnowaniu z funkcji mówcy (w Dialogu o mówcach wyjaśnia, że w czasach niedostatecznej swobody słowa zawód mówcy nie może być dobrze wykonywany). Dialog w czasie terroru wprowadzonego przez Domicjana był rozpowszechniany anonimowo.

Prawdopodobnie za cesarza Trajana wydał już pod swoim nazwiskiem pracę De vita et moribus Iulii Agricolae (Żywot Juliusza Agrykoli). Była to praca poświęcona teściowi, ale malująca jego życie na szerokim tle historycznym. Następnie napisał pierwszą monografię etnograficzną obcych plemion - Germanię. W dziele tym uderza rzetelność i obiektywizm autora. Kilka wzmianek odnosi się do plemion zamieszkujących ziemie dzisiejszej Polski (lud Lugiów i Wenetów).

Głównymi książkami Tacyta są Dzieje i Roczniki. W pierwszej pracy Tacyt opisuje rządy Domicjana i Wespazjana. W drugiej - dzieje dawniejsze od Tyberiusza do Nerona. Autor starał się być w tych dziełach obiektywny. Pisał sine ira et studio (bez gniewu i stronniczości), umiejętnie korzystał ze źródeł.

Swetoniusz, Gaius Suetonius Tranquillus, Gajusz Swetoniusz Trankwillus (urodzony ok. roku 69- ?), pisarz rzymski, pisał po łacinie i po grecku. Pochodził ze stanu ekwickiego. Jego ojciec. Swetoniusz Leatus, był trybunem wojskowym przy XIII legionie, gdzie walczył pod Bedriakum w oddziałach Otona, o czym informuje nas Swetoniusz w żywocie Otona. Przyjaźnił się z Tacytem i utrzymywał bliskie kontakty z Pliniuszem Młodszym, który wstawił się za nim u cesarza Trajana, w jednym ze swych listów. Większość wiadomości, które posiadamy o Swetoniuszu pochodzą z korespondencji Pliniusza. Około roku 120 został sekretarzem kancelarii cesarskiej Hadriana. Jednak juz rok później zwolniono go, wówczas poświęcił się twórczości literackiej. Na ten okres przypada wydanie słynnych Żywotów Cezarów. Zawierają one biografię Juliusza Cezara, Oktawiana Augusta, Kaliguli, Klaudiusza, Nerona, Galby, Otona, Witeliusza, Wespazjana, Tytusa i Domicjana. Są one ważnym źródłem, uzupełniającym relację Tacyta. Szczególną wartość ich polega na opisie obyczajowości cesarskiej. Każda biografia, w mniejszym bądź większym stopniu, zachowuje trójpodział. Na część chronologicznie poprawną, dalej opisuje cechy charakteru władcy (species), a w końcowych partiach ich śmierć, poprzedzaną zawsze znakami wróżebnymi. Do naszych czasów zachowały się oprócz Żywoty cezarów (De vita Caesarum), fragment dzieła O słynnych mówcach i nauczycielach (De grammaticis et rhetoribus), będące cześcią większej całości De viris illustribus.

Marcus Fabius Quintilianus (ok. 35 - ok. 96) - sławny rzymski retor i pedagog w dziedzinie teorii wymowy. Pierwszy płatny z kasy państwowej nauczyciel retoryki.

Kwintylian urodził się w Calagurris (obecnie Calahorra w Hiszpanii) i z zawodu był adwokatem. Najprawdopodobniej także jego ojciec był retorem. W wieku lat pięćdziesięciu ożenił się z młodziutką dziewczyną, która jednak po kilku latach małżeństwa zmarła, pozostawiając dwóch synów (obaj zmarli w wieku dziecięcym). Został kierownikiem pierwszej państwowej szkoły retorycznej, założonej przez Wespazjana. Natomiast cesarz Domicjan zaangażował Kwintyliana na nauczyciela synów swojej siostrzenicy, Domitilli.

Jego najważniejsze dzieło w 12 księgach O kształceniu mówcy (łac. Institutionis oratoriae libri XII) zawiera nie tylko teorię wymowy, ale i uwagi o wychowaniu oraz ideał nauczyciela. Rękopis z pełnym dziełem Kwintyliana odkrył włoski humanista w 1416 r.

Gaius Plinius Caecilius Secundus zwany także Młodszym (Minor) (ok. 61-113 r. n.e.) - urodzony w Comum Novum (dziś Como w Lombardii). Po śmierci ojca adoptowany przezPliniusza Starszego, który był jego wujem. Rozpoczął karierę urzędniczą za cesarza Domicjana, wycofał się jednak z życia publicznego zrażony terrorem. Powrócił do polityki zacesarza Trajana, który darzył go zaufaniem i powierzył namiestnikostwo prowincji Bitynii i Pontu.

Pliniusz był znakomitym mówcą, co potwierdza jedna zachowana mowa na cześć cesarza Trajana. Do historii przeszedł Pliniusz jako epistolograf. Zachowało się 247 listów z lat 97-109, które stanowią wspaniały obraz życia w tych czasach. Pliniusz pisał o wybuchu Wezuwiusza, pogrzebach, narodzinach, życiu w mieście i na wsi. Wartość największą stanowią listy do Tacyta (gdzie opisana jest m.in. śmierć Pliniusza Starszego) oraz listy do cesarza (tu list o prześladowaniu chrześcijan). Na uwagę zasługuje styl Pliniusza Młodszego - jasny, rzeczowy, zwięzły. Listy Pliniusza, w odróżnieniu od np. korespondencji Cycerona były od początku przeznaczone do publikacji, nie jest to więc ściśle rzecz biorąc korespondencja prywatna.

Decimus Iunius Iuvenalis, Juwenalis (60-127), rzymski poeta satyryczny. Decymus Juniusz Juwenalis - urodzony ok. 67 n.e., zmarł ok. 138 n.e. Kształcony w Rzymie, mieszkał już tu do końca. Znał go Marcjalis jako deklamatora, dopiero w drugim wieku już zaczął pisać satyry.

Pochodził najprawdopodobniej z Aquinum, znajdującego się w kraju Wolsków (południowe Lacjum). Otrzymał staranne wykształcenie gramatyczne i retoryczne. Przebywał głównie w Rzymie, stamtąd znał go właśnie Marcjalis. Znał Juwenalis także Egipt, gdzie przebywał na wygnaniu.

Jest twórcą satyr, które pisał zapewne po Domicjanie, za Trajana i później w okresie panowania Hadriana.

Satyry Juwenalisa dzielą się na 5 ksiąg, łącznie 16 utworów (I 1-2, II 6, III 7-9, IV 10-12, V 13-16). Pierwszą część pisał jeszcze za Tacyta i Pliniusza. Funkcja jego satyry to tak zwane morum castigatio, czyli wygadywanie na zepsucie obyczajów.

Nazywa się go następcą Lucyliusza i Horacego, brak mu jednak ich humoru. Satyry Juwenalisa dyktowało oburzenie, czemu dał wyraz w księdze pierwszej, tłumacząc swe stanowisko i program autorski satyryka, dodając, że musi chwycić za pióro, bowiem najwyższy jest czas by napiętnować zło swoich czasów, którego żadna przyszłość dosięgnąć nie zdoła. „Swoje czasy” to czasy młodości poety. Cechuje go realizm. Razi patetyczność, choć ta jest idealnym wyznacznikiem jego realizmu. Humor świadomie jakby trzymany jest przez Juwenalisa w ryzach. Jest autorem 16 satyr, jednak sławę przyniosły mu dosadne powiedzenia. Np. łac. Panem et circenses (Chleba i igrzysk), "jest szaleństwem i głupotą, żyć jak żebrak, aby umrzeć bogatym człowiekiem"

Apulejusz z Madaury (Lucius Apuleius) (ur. ok. 125 w Madaurze, zm. po 170), rzymski pisarz, filozof i retor. Apulejusz urodził się w numidyjskim mieście Madaura ok. 125, jak można się domyślać na postawie wzmianek w jego pismach. Rok urodzenia poświadcza św. Augustyn Państwie Bożym (VIII, 14) i w listach (102, 32). Żył w czasach Antoninów, uważanych za złoty wiek Cesarstwa Rzymskiego, w którym nie było większych konfliktów zbrojnych i panował dobrobyt. Nie znamy jego imienia - imię Lucius przekazuje wiele rękopisów, może to jednak pochodzić z utożsamienia Apulejusza z głównym bohaterem jego romansu Metamorfozy. Pochodził z od dawna osiadłej w Afryce zamożnej rodzinie rzymskiej - jego ojciec, który piastował w Madaurze stanowisko duumvir iuri dicundo (jednego z dwóch burmistrzów), zostawił mu w spadku dwa miliony sestercji. Pierwsze nauki pobierał w rodzinnym mieście. Można się domyślać, że jego rodzice umarli, gdy był małym chłopcem , gdyż już jako chłopiec mieszkał i pobierał nauki w Kartaginie. Dalsze nauki pobierał w Atenach, jednym z najważniejszych ośrodków kulturalnych Cesarstwa Rzymskiego tych czasów - zapoznał się tam bliżej z filozofią. Odbywał także liczne podróże, na Wschód, do Rzymu (Florida 17, 14) i do Grecji. W tym czasie był już retorem i adwokatem, a w czasie pobytu w Rzymie rozpoczął działalność literacką. Następnie powrócił do Afryki, gdzie w miejscowości Oea (obecnie Trypolis) do której przybył w roku 155/156 zawarł związek małżeński z bogatą, znacznie od niego starszą wdową Pudentillą. Po śmierci Pudentilli jej krewni w przekonaniu, że małżeństwo to Apulejusz zawarł, by zagarnąć jej majątek, wytoczyli mu proces, w którym dowodzili, że zdobył jej rękę za pomocą czarów. Proces odbył się w 158 r. w miejscowości Sabarta - mowa obronna Apulejusza Apologia, sive Pro se de magia posiada wysokie wartości literackie i jest ważnym źródłem do poznania życia Apulejusza. Mowa okazała się na tyle przekonująca, że nie tylko oczyszczono Apulejusza z zarzutów, ale też powierzono mu stanowisko sacerdos provinciae w Kartaginie, kapłana kultu cesarza w całej Afryce (Florida 16, 38), i wystawiono posąg na jego cześć. Apulejusz opuścił wtedy Oeę i osiadł w Kartaginie wygłaszał mowy popisowe i okolicznościowe, które przyniosły mu dużą sławę. Mowy te sam publikował. Zachowały się z nich wyjątki zebrane w antologii Florida. Nie ma wiadomości o życiu Apulejusza po 170 roku.

Metamorfozy, albo Złoty osioł to najbardziej znane i wpływowe dzieło Apulejusza, zachowane w całości i obejmujące 11 ksiąg. Nie znamy oryginalnego tytułu ani daty powstania dzieła. Większość rękopisów nie podaje na początku tytułu dzieła, podają go jednak przy poszczególnych księgach w postaci Metamorphoseon liber I (II, III itd.), z czego wnioskuje się, że nazywało się ono Metamorphoses (Przemiany) lub Metamorphoseon libri. Tytuł "Złoty osioł" przekazał św. Augustyn w Państwie Bożym. W Polsce dzieło jest znane jako Metamorfozy, Przemiany lub Złoty osioł, tytuł przekładu Edwina Jędrkiewicza brzmi Metamorfozy, albo Złoty osioł. Czas powstania utworu określa się na postawie wzmianek w księdze XI o pobycie autora w Rzymie po studiach w Atenach i jego wtajemniczeniu w misteria Izydy - możliwe, że Metamorfozy powstały przed powrotem Apulejusza do Afryki, tj. przed 155-156 r.

Metamorfozy są romansem antycznym, gatunkiem ukształtowanym wśród Greków w okresie hellenistycznym a następnie przeniesionym na grunt rzymski. Treść utworu Apulejusz zaczerpnął z zaginionego greckiego utworu Lucjusza (Lukiosa) z Patraj, żyjącego prawdopodobnie w II w, w kilku księgach. Na tym samym utworze co Apulejusz oparł swój własny, krótszy utwór (w jednej księdze) Lukian - zachowane dzieło Lukiana nosi tytuł Lucjusz w osła zamieniony (Lukios e onos). Prawdopodobnie wspólnym źródłem dzieł Lukiosa z Patraj i Apulejusza były w większości zaginione Historie milezyjskie (Milesiaka) Arystydesa z I w. p.n.e. Rzymianie znali Milesiaka także z zaginionej łacińskiej przeróbki Lucjusza Korneliusza Sisenny Milesiae fabulae z I w. p.n.e. Zależność utworu Apulejusza od utworu Lukiosa znamy dzięki przekazowi bizantyjskiego filologa Focjusza. U Lukiosa i Lukiana nie występują treści zawarte w XI księdze Metamorfoz Apulejusza, tj. rozwiązanie utworu polegające na powrocie głównego bohatera do ludzkiej postaci dzięki łasce Izydy, stanowiące podstawę mistycznej interpretacji utworu.

"Oto opowiem ci milezyjską modłą bajeczki rozmaite i połechcę twe łaskawe mi uszy wdzięcznym bajdurzeniem - jeśli tylko nie wzgardzisz przeczytaniem tego papirusu egipskiego, nilowej trzciny kończystością pisanego. Wszystko to zaś, abyś się nacudował ludzkich losów i postaci przemianom w kształty inne i powrotowi we własne dzięki odwrotnemu rzeczy splotowi" - w ten sposób, w potocznym i barwnym stylu, Apulejusz rozpoczyna Metamorfozy, informując czytelnika, że jego romans będzie nawiązywać do Opowieści milezyjskich i zapowiadając oś fabuły utworu, którą jest przemiana głównego bohatera, Lucjusza, w osła. W księdze pierwszej narrator, którym jest główny bohater utworu, przedstawia się jako Grek, Tesalczyk, pochodzący od Plutarcha i filozofa Sekstusa, który poznał łacinę dzięki pobytowi w Rzymie, przepraszając zarazem za "coś obcego lub gminnego" co mogłoby przez to uderzyć czytelnika. Deklaruje, że "a zresztą same te przemiany języka już stylowi tych przemiennych historii, o których mowa, są odpowiednie". Opowieść rozpoczyna opisem swojej podróży w interesach do ojczystej Tesalii - w podróży spotyka dwóch ludzi rozmawiających o czarownicach, z których słynęła w Grecji Tesalia. Jeden z nich uważa opowieści o tesalskich czarownicach za bajki, drugi, pochodzący z Eginy kupiec Arystomenes, przekonuje, że wkrótce podróżni na własne oczy przekonają się w Tesalii o działaniu czarownic. Opowiada historię swojego kompana Sokratesa, który, obrabowany przez rzezimieszków, poznaje Meroe, "starkę wprawdzie, ale mocno jeszcze jurną", która "przygarnęła go do łoża".

Język Apulejusza jest poprawny. Na początku Metamorfoz [I 1] autor usprawiedliwa się retorycznie z niepoprawności swojej łaciny, pisząc że nie jest ona jego językiem ojczystym, że na dobre i z dużym trudem wyuczył jej się dopiero w Rzymie. Mimo tego nie ma w dziele Apulejusza żadnych językowych nieporadności. Przeciwnie, Apulejusz jest mistrzem w operowaniu stylem - potrafi w zależności od okoliczności używać tak stylu prostego (sermo milesius), jak i stylu ozdobnego (genus floridum), doskonale dopasowywać styl wypowiedzi do sytuacji i osób mówiących: np. pełnym ludowych zwrotów stylem wulgarnym wypowiadają się rozbójnicy, wyszukaną retoryką posługują się prawnicy w czasie procesów, trafnym użyciem patosu jest modlitwa Apulejusza do Izydy.

Umiejętność posługiwania się wieloma stylami Apulejusz osiąga także dzięki umiejętnemu posługiwaniu się się bogatym słownictwem. Posługuje się grecyzmami (także składniowymi), wieloma wyrazami ludowymi, zgodnie z panującą w II w. modą archaizmami i wyrazami staroświeckimi. Wszystkie je przeplata i łączy, wyrazy wzniosłe umieszczając obok wulgarnych, archaizmy obok neologizmów, wyrazy ludowe obok wytwornych - co sprawia, że styl Metamorfoz określić można jako "mozaikowy".

Metamorfozy wywarły znaczny wpływ zwłaszcza na literaturę średniowieczną i renesansową. Zwłaszcza wiele nowel Boccaccia opiera się na poszczególnych epizodach dzieła Apulejusza.

Auzoniusz (Decimus Ausonius Magnus, ur. około 310 roku w Bordeaux, zm. w roku 395) - starożytny poeta i retoryk. Był synem lekarza greckiego pochodzenia. Kształcił się w Bordeaux i Tuluzie. W 364 roku, został wychowawcą syna cesarza Walentyniana I, a w 383 - prefektem pretorianów i konsulem. Po śmierci cesarza Gracjana powrócił do Bordeaux. Jednym z jego uczniów był Paulin z Noli.

Większość jego twórczości ma charakter pogański. Pod wpływem chrześcijaństwa powstały jedynie utwory Modlitwa poranna, Wiersze paschalne, Modlitwa w wierszach ropa licznych. Poglądy Auzoniusza są trudne do sklasyfikowania. Część badaczy, np. Angelo Di Berardino, twierdzi, że z wiary był chrześcijaninem, a z postawy wobec życia - poganinem. Inni, np.César Vidal Manzanares, że był poganinem, który uznawał Boga chrześcijan, ale jako jednego z wielu bogów.

Tak jak żyliśmy, miła, żyjmy do końca strzegąc

Imion przyjętych niegdyś w komnacie naszych zaślubin.

Niech żaden nie sprawi dzień, aby nas wiek przemienił.

Niech zawsze dla ciebie młodzieńcem będę, ty dla mnie dziewczyną.

Choćbym posunął się w latach dalej niż Nestor, a ty —

Choćbyś się wiekiem zrównała z dawną Sybillą Kumejską —

Po cóż mamy rozmyślać, czym jest starość sędziwa?

Lepiej znać życia treść, niż jego lata obliczać.

Ammianus Marcellinus (ok. 330 - ok. 395), historyk i wódz rzymski pochodzenia greckiego. Uczestnik walk przeciwko Persom, Alemanom i Gotom. Autor dzieła historycznego w 31 księgach, pomyślanego jako kontynuacja Dziejów Tacyta, obejmującego lata 96-378. Zachowały się księgi XIV-XXXI (lata 353-378). Jest to najważniejsze źródło historyczne dla tego okresu ze względu na obiektywizm i rozległość przedstawienia życia społecznego późnego cesarstwa. Zawiera też ono liczne opisy geograficzne. Ammianus Marcelinus był ostatnim wielkim historykiem starożytności.

O życiu Ammianusa nie wiadomo zbyt wiele, relacjonując wydarzenia, których był naocznym świadkiem, starannie pomijał swój w nich udział, usuwając się w cień. Pochodził ze średniozamożnej rodziny, jego ojciec był urzędnikiem miejskim lub pełnił funkcję wojskową. Do osiągnięcia wieku około 20 lat Ammianus mieszkał w Antiochii. Odebrał staranne wykształcenie humanistyczne, greckie i łacińskie - na pewno znał Homera, prawdopodobnie Hezjoda, Symonidesa, Teognisa, Sofoklesa i Eurypidesa, z pisarzy łacińskich bardzo dobrze znał Cycerona. Być może znał również język perski.

Około roku 350 został członkiem przybocznej gwardii cesarskiej, tak zwanych protectores domestici. W roku 353 przydzielono go do ochrony Ursycyna, dowódcy jazdy stacjonującej w twierdzy Nisibis na wschód od Eufratu, na pograniczu z Persją.

W roku 355 wraz z Ursycynem udał się do Mediolanu na wezwanie cesarza Konstancjusza II, a stamtąd do Galii, gdzie Ursycyn rozbił wojska uzurpatora Sylwana. Prawdopodobnie wtedy zetknął się z przyszłym cesarzem, wówczas sprawującym urząd cezara, Julianem Apostatą. Kolejne pięć lat spędził w Mezopotamii walcząc z Persami, brał między innymi udział w obronie twierdzy Amida (miasto).

Nie wiadomo, co działo się z nim w latach 360-363, jednak w marcu tego roku był już w orszaku cesarza Juliana Apostaty. Brał udział w bitwie pod Ktezyfontem 26 czerwca 363 roku, a po zawarciu pokoju wrócił do Antiochii.

Kolejne kilkanaście lat, aż do około roku 380 spędził dzieląc czas między podróże - zwiedził Egipt, Grecję, Trację i kraje Azji Mniejszej - i pobyt w rodzinnym mieście. Zajmował się pisaniem, być może pracował też jako adwokat. Około roku 380 przeniósł się do Rzymu, gdzie zaczął pisać dzieło swego życia: Res gestae.

Dokładna data śmierci Ammianusa nie jest znana, pewne fragmenty Res gestae mogą wskazywać na wydarzenia toczące się w latach 395-398. Ammian był wyznawcą bogów. Jego uczniem i przyjacielem był Jan Chryzostom.

Aureliusz Augustyn z Hippony, łac. Aurelius Augustinus, w Kościele katolickim znany jako święty Augustyn (ur. 13 listopada 354 w Tagaście, zm. 28 sierpnia 430 w Hipponie) - filozof, teolog, organizator życia kościelnego, święty Kościoła katolickiego, jeden z Ojców i Doktorów Kościoła, znany jako doctor gratiae (doktor łaski).

Augustyn jest znany jako autor własnej koncepcji filozoficznej, która była przez ponad 700 lat oficjalnie obowiązującą w Kościele katolickim doktryną, aż do jej odrzucenia przez sobór trydencki i przyjęcia zamiast niej teorii Tomasza z Akwinu, obowiązującej w Kościele do dzisiaj. W Kościele prawosławnym jest on zazwyczaj nazywany błogosławionym Augustynem. Wielu protestantów uważa go również za duchowego przodka protestantyzmu, jako że jego pisma miały duży wpływ na nauki Lutra i Kalwina.

System filozoficzny Augustyna można najkrócej scharakteryzować jako konsekwentne przystosowanie klasycznego platonizmu do treści zawartych w teologicznej doktrynie chrześcijańskiej. Próby takiego przystosowania były już przeprowadzane przez wcześniejszych filozofów chrześcijańskich (Orygenes, Pelagiusz), jednak dopiero Augustyn zdołał przez stworzenie nowych pojęć iluminacji, łaski i teodycei stworzyć w miarę spójny i przekonujący system filozoficzny w tym duchu.

Augustyn urodził się w 354 r., w Tagaście (obecnie Suk Ahras, Algieria), w średniozamożnej rodzinie, z ojca Patrycjusza, poganina, i matki, Moniki, chrześcijanki, pochodzącej z rodziny berberyjskiej. Po ukończeniu szkół w Tagaście (366) i Madaurze (370), w 371 po zebraniu odpowiednich funduszy, rodzice wysyłają go do Kartaginy, gdzie uczył się retoryki. W Kartaginie poznał kobietę o nieznanym imieniu, z którą związał się na kilkanaście lat. Tego samego roku umiera jego ojciec, Patrycjusz. W 373 przychodzi na świat jego syn, Adeodat. Augustyn jest pod wrażeniem dialogu filozoficznego Cycerona Hortensjusz, ulega wpływom manichejczyków. W 374 założył szkołę retoryczną w rodzinnej Tagaście, jednak poruszony śmiercią bliskiego przyjaciela (imię nieznane), w 376 wraca do Kartaginy nauczać retoryki. Pod wpływem ducha manicheizmu zaczął pisać swoje pierwsze dzieła filozoficzne, w których usiłował pogodzić filozofię grecką z doktryną tego ruchu religijnego. W 380 (381?) napisał traktat De pulchro et apto, czyli "o pięknie i proporcji" - niezachowany do dziś. W 383 zawiera bliższą znajomość ze słynnym biskupem manichejskim Faustusem, dyskusje z nim zaczynają go rozczarowywać co do istoty filozofii. Na skutek sporów ze swoją matką (które dotyczyły m.in. statusu społecznego kobiety, z którą Augustyn się związał) zdecydował się opuścić rodzinne miasto i wyjechał do Rzymu, by założyć tam szkołę retoryki. Po przyjeździe ciężko zachorował, początkowo obracał się w kręgach manichejczyków, zamieszkał u jednego ze słuchaczy. Następuje jego pierwsze zetknięcie z neoplatonizmem, które zapoznało go i zbliżyło do chrześcijaństwa. W 384 zapoznaje słynnego retora Symmachusa, autora dziesięciu ksiąg listów, pełniącego wówczas urząd prefekta miasta. Symmachus wysyła Augustyna jako profesora retoryki do Mediolanu, gdzie odwiedza katolickiego biskupa Ambrożego. W 385 powierzono Augustynowi wygłoszenie w cesarskim pałacu w Mediolanie, dorocznej mowy na cześć cesarza (małoletni Walentynian II). Prowadzi filozoficzne dysputy z przyjaciółmi, Alipiuszem i Nebrydiuszem. Z dużą grupą bliskich stronników nie udaje mu się założyć filozoficznej wspólnoty egzystencji. Przyjeżdża do niego matka, Monika, cierpiąca z powodu jego nieprawego, niechrześcijańskiego życia, pragnąca pomóc mu w ustabilizowaniu życia zawodowego i rodzinnego. Monice udaje się namówić swego syna do rozstania z wieloletnią partnerką, matką ich syna Adeodata i zaręczeniu się z inną kobietą. W 386 rozmowa z Firminusem, z jednym ze swych przyjaciół, wyzwala Augustyna od wiary w astrologię. Rozczytuje się w filozoficznych dziełach platońskich i neoplatońskich, przełożonych z greki na łacinę przez Gajusza Mariusza Wiktoryna, sławnego retora i filozofa, co naprowadza go do studiowania Pisma Świętego, przede wszystkim listów św. Pawła. Katolicki kapłan-nestor, Symplicjan, opowiada Augustynowi o życiu i nawróceniu się (około 355 r.) Mariusza Wiktoryna. Pod koniec sierpnia odwiedziny Pontycjana, wysokiego urzędnika cesarskiego, rodem z Afryki, który opowiada mu o życiu św. Antoniego, o swoich dwóch współtowarzyszach, którzy w Trewirze wstąpili do zakonu założonego przez tego świętego. Wspólna medytacja dopełniła powzięcia ważnej decyzji zrezygnowania z planowanej stabilizacji życiowej, zwierza się matce z wyboru zupełnie innej drogi swego życia. By na dobre porzucić dotychczasowe zajęcie, wypełnia ostatnie obowiązki profesora retoryki. Zaproszony wraz z najbliższymi, rodziną i przyjaciółmi, wyjeżdża na podalpejską wieś, aby nabrać sił i przygotować się do przyjęcia chrztu. Na wsi rozpoczyna pisać Soliloquia. Na początku marca 387 wraca do Mediolanu, chrzest wraz z synem Adeodatem i przyjacielem Alipiuszem, przyjmuje z rąk biskupa Ambrożego. Rodzina i przyjaciele postanawiają wrócić do ojczystej Afryki, przyjeżdżają do portowej Ostii, gdzie matka św. Monika ciężko zachorowała i umiera, w wyniku czego w 388 przerywają podróż i wracają do Rzymu. Dopiero na jesieni przybywają do Kartaginy, by dotrzeć do celu, rodzinnej Tagasty. Z przyjaciółmi zakłada tam pierwsza wspólnotę augustiańską. W 389 powstaje dialog O nauczycielu (De magistro) z Adeodatusem, jego synem. Niestety, 389 lub 390 umierają najpierw Adeodat, a potem Nebrydiusz. 391 Augustyn przyjeżdża do Hippony, gdzie biskup Waleriusz wyświęca go na kapłana. Augustyn zakłada drugą wspólnotę augustiańską. Nocą 28/29 sierpnia 392 prowadzi publiczną dysputę z manichejczykiem Fortunatem. 396 umiera biskup Hippony Waleriusz, Augustyn zostaje obrany jego następcą. Około 397-400 pisze Wyznania (Confessiones). W 410 pod wodzą Alaryka wkraczają do Rzymu Goci, pustoszą cały kraj, swym okrucieństwem stwarzają wszech obecne przerażenie. 1, 2 i 8 czerwca 411 w Kartaginie bp Augustyn przewodniczy rozprawie (collatio) przed wysłannikiem cesarskim Marcellinem, między stronami katolików a donatystów. 413, w nawiązaniu do wydarzeń ostatnich miesięcy, rozpoczyna historiozoficzne dzieło O państwie Bożym (De civitate Dei), biskup Hippony rozpoczyna je apostrofą do Marcellina, zachwycającym się myślą Augustyna. W wyniku bratobójczych walk o władzę, Marcellin pada ofiarą intrygi, podejrzany zostaje o udział w spisku przeciwko cesarzowi. Augustynowi nie udaje się go uratować, ginie poprzez egzekucję 13 września 413. W 414 uciekając przed Wandalami z ojczystej Hiszpanii, przybył do Hippony młody kapłan katolicki, Orozjusz. W najbliższym czasie zostanie uczniem Augustyna, będzie zajmował się historiografią i we wrześniu i w październiku 416, w Milewum, na synodzie będzie wspierał biskupa Augustyna w polemikach z Pelagiuszem, twórcą nowej doktryny, pelagianizmu. 426 mianuje kapłana Herakliusza swym następcą na urzędzie biskupa Hippony. Kończy pisać 22., ostatnią księgę dzieła O państwie Bożym. Od 429 od strony Hiszpanii, dopuszczają się masowych grabieży, pożarów i mordów afrykańskiego wybrzeża Numidii. Zwłaszcza teraz Augustyn wzmaga swą pasterską troskę nad uciśnioną diecezją przepełnioną uciekinierami szukającymi ratunku, nieliczne wolne chwile poświęca pisarstwu. W 430 oblężenie Hippony przez Wandalów. 28 sierpnia święty Augustyn umiera w wyniku długotrwałej silnej gorączki. W 431 miasto zostaje spalone, ale biblioteka Augustyna cudem ocaleje.

Pisma:

Prudencjusz, Aulus Aurelius Prudentius Clemens (348-po 405), najwybitniejszy rzymski poeta chrześcijański. Pochodził z Hiszpanii. Był retorem, obrońcą sądowym, a potem zarządcą prowincji i wysokim urzędnikiem dworskim.

Autor utworów lirycznych (hymnów na różne pory dnia i uroczystości - Cathemerinón, a także sławiących męczenników - Peristephanon), epigramów o tematyce biblijnej (Dittochaeon) oraz poematów dydaktyczno-apologetycznych, pisanych heksametrem, broniących dogmatu Trójcy Św. (Apothéosis) lub przedstawiających walkę Cnoty i Występku o duszę ludzką (Psychomachia), czy też mówiących o źródłach grzechu (Hamartigenia).
Prudencjusz bronił religii w utworze Contra Symmachum. Jego dzieła cechował piękny język oraz doskonałe opanowanie klasycznych metrów, stąd miano Horacego chrześcijańskiego.

Dzieła: