CO TO JEST CAC?

mgr Krzysztof Smaczyński

Ideą ustanowienia kategorii materiału szkółkarskiego CAC była potrzeba zapewnienia zdrowego oraz dobrej jakości materiału szkółkarskiego dla produkcji owoców, która zajmuje ważne miejsce w rolnictwie Unii Europejskiej. Również potrzeba umożliwienia swobodnego przepływu materiału szkółkarskiego w obrębie Wspólnoty spowodowała konieczność ustanowienia wspólnej kategorii, której wymagania i zasady są jednakowe we wszystkich krajach.

Obecne zasady

Dotychczasowy system wytwarzania i oceny sadowniczego materiału szkółkarskiego opierał się na trzech głównych zasadach.

Pierwsza — odmiany gatunków roślin sadowniczych ważnych gospodarczo, np. jabłoń, grusza, malina, truskawka (patrz zał. nr 1 do rozporządzenia ministra rolnictwa i rozwoju wsi Dz. U. z 2001 r. Nr 108, poz. 1184) wpisywano do rejestru odmian, a producenci wytwarzali i sprzedawali elitarny lub kwalifikowany materiał szkółkarski, oznaczony urzędową etykietą Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa.

Druga — materiał szkółkarski tych gatunków, które są mniej ważne gospodarczo (np. leszczyna, orzech włoski, jeżyna bezkolcowa), producenci rozmnażali i sprzedawali jako materiał handlowy oznaczony własną, zieloną, etykietą.

Trzecia — materiał szkółkarski danego gatunku nie był dostępny jednocześnie jako elitarny/kwalifikowany i handlowy. W związku z akcesją Polski do Unii Europejskiej i związanym z tym procesem przystosowania polskiego prawa do standardów określonych w dyrektywach UE stan obecny ulegnie zasadniczym zmianom.

W dwóch grupach

Od 1 maja 2004 roku polscy producenci sadow­niczego materiału szkółkarskiego, podobnie jak ich koledzy w pozostałych krajach UE, zyskają możliwość wytwarzania materiału szkółkarskiego w dwóch grupach (kategoriach) jakościowych.
Pierwsza z nich to materiał CAC (Conformitas Agraria Communitatis) — spełniający minimalne wymagania — oraz druga to, znany już naszym producentom, materiał elitarny i kwalifikowany. Podstawowa zasada określająca te dwie grupy jakościowe stanowi, że roślina sadownicza może być rozmnażana w obu kategoriach jednocześnie. Zasada ta daje wolny wybór producentom i nabywcom co do rodzaju materiału szkółkarskiego, jaki będą wytwarzać lub nabywać.

W krajach UE materiał szkółkarski CAC funkcjonuje na rynku od 1 stycznia 2003. Jest więc bardzo prawdopodobne, że polscy szkółkarze i sadownicy posiadają już informacje o tej kategorii, jednak dla uporządkowania przedstawię zasady dotyczące wytwarzania i przygotowania materiału CAC do sprzedaży. Niektóre z zasad dla materiału CAC stosuje się identycznie bądź z pewnymi modyfikacjami również dla materiału elitarnego i kwalifikowanego, jednak na potrzeby tego artykułu pozostanę przy opisie materiału szkółkarskiego CAC.

Zakres stosowania

Załącznik nr 2 do Dyrektywy Rady 92/34/EEC okreś­la listę roślin sadowniczych, których materiał szkółkarski może być materiałem CAC. W polskim prawie listę tę (tab. 1) zamieszczono w załączniku nr 1 do ustawy z 26 czerwca 2003 r. o nasiennictwie (Dz. U. Nr. 137, poz. 1299). Są to rośliny ważne w całej Unii Europejskiej, dla których w pierwszej kolejności kraje Wspólnoty ujednoliciły przepisy dotyczące CAC.

Tabela 1. Gatunki, dla których jako pierwszych zostały ujednolicone przepisy przyznawania norm CAC

Nowa Dyrektywa Komisji 2003/111/EC, wydana 26 listopada 2003 r., rozszerzyła listę roś-lin sadowniczych, których będą dotyczyć przepisy dla CAC (tab. 2). Na tej podstawie zmieni się też załącznik nr 1 do ustawy z 26 czerwca 2003 o nasiennictwie. Dyrektywa Komis­ji 2003/111/EC nakazuje bowiem krajom członkowskim zmienić ich prawo w tym zakresie najpóźniej do 31 października 2004 r.

Tabela 2. Rozszerzona lista gatunków roślin sadowniczych, których będą dotyczyły normy CAC

Obowiązki producenta

Producent materiału szkółkarskiego CAC, w myśl art. 6 wspomnianej dyrektywy, musi być zarejes­trowany. W Polsce będzie on zarejestrowany przez wojewódzkiego inspektora Ochrony Roślin i Nasiennictwa. W przypadkach, w których wymagane jest zarejestrowanie dla otrzymania paszportu roślin, rejestracja będzie przeprowadzona łącznie, ponieważ w naszym kraju — od 1 kwietnia 2002 roku — za sprawy nasiennictwa i ochrony roślin odpowiada Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa.

Kolejnym obowiązkiem producenta są szczegółowe lustracje upraw szkółkarskich, na każdym etapie wytwarzania, a także prowadzenie planów upraw i miejsc przechowywania roślin. Informac­je o przeprowadzonych lustracjach, plany, szczegółową dokumentację wykonanych zabiegów oraz dokumentację dotyczącą nabycia i wysłania materiału szkółkarskiego należy przechowywać przez co najmniej trzy lata od zakończenia cyklu produkcyjnego. Producent ma również obowiązek informowania wojewódzkiego inspektora Ochrony Roślin i Nasiennictwa o wystąpieniu organizmów kwarantannowych na wytwarzanym materiale szkółkarskim.

Wytwarzanie materiału szkółkarskiego CAC

Za materiał CAC można uznawać materiał szkółkarski odmian tradycyjnie uprawianych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, wpisanych do polskiego rejestru odmian, rejestrów innych państw członkowskich lub państw trzecich oraz chronionych na podstawie przepisów o ochronie prawnej odmian (dotyczy producentów, którzy posiadają umowy licencyjne). Dopuszcza się również uznawanie za materiał CAC odmiany, dla której producent sam sporządził opis i umieścił ją na własnej liście odmian CAC. Przepisy dotyczące materiału CAC określają, że ma być on wolny od organizmów kwarantannowych oraz praktycznie wolny od organizmów niekwarantannowych wpływających na jakość, zwłaszcza od tych wymienionych w załączniku do Dyrektywy Komisji 93/48/EEC. Polskie przepisy będą podawać listę tych organizmów w załączniku nr 9 do rozporządzenia ministra rolnictwa i rozwoju wsi w sprawie wymagań dotyczących wytwarzania i jakoś-ci materiału siewnego. Lista ta nie powinna budzić obaw producentów, ponieważ już obecnie dla materiału podstawowego (a wcześniej nietestowanego — nt) stosowano listę zgodną z załącznikiem do Dyrektywy Komisji 93/48/EEC.

Produkowany materiał CAC musi pochodzić co najmniej z innego materiału CAC, tj. drzewka CAC muszą zostać wytworzone z podkładek uzyskanych z matecznika CAC i zrazów ze zraźnika lub szkółki CAC, co oznacza, że materiał CAC nie jest materiałem nieznanym. Materiał CAC może też być w części lub całości wytworzony z materiału kwalifikowanego (np. podkładki kwalifikowane i zrazy CAC). Materiał CAC może pochodzić z degradacji materiału niespełniającego wymagań dla materiału kwalifikowanego — po wykonanej przez kwalifikatora ocenie. Producent może również sam zdegradować do CAC własny materiał kwalifikowany. W przypadku degradacji materiału kwalifikowanego muszą być spełnione wymagania dla CAC.

Dla materiału CAC nie stosuje się statusów zdrowotności: wolny od wirusów (vf) i testowany na wirusy (vt) oraz stopni kwakifikacji: superelita, elita, oryginał. Nie określa się również parametrów jakości zewnętrznej (grubość, wysokość, liczba rozgałęzień), czystości gatunkowej i odmianowej, dla której przepisy określają, że należy zachować jedynie "odpowiednią" czystość gatunkową i odmianową. Takie rozwiązania stwarzają konieczność dostosowywania jakości do aktualnych wymagań odbiorców.

Obrót materiałem CAC

Materiał szkółkarski CAC sprzedawany lub zbywany w każdej formie musi być zaopatrzony, zgodnie z art. 8 Dyrektywy Komisji 93/48/EEC, przez sprzedającego w tzw. dokument dostawcy. Przepisy nie określają wzoru tego dokumentu, ale podają, jakie informacje musi on zawierać:

• informację o zgodności jakościowej materiału z wymaganiami Unii Europejskiej — "jakość EEC";

• oznaczenie kraju, w którym wystawiono ten dokument — np. "PL";

• nazwę lub znak wojewódzkiego inspektoratu dokonującego kontroli;

• numer producenta z rejestru prowadzonego przez wojewódzkiego inspektora;

• oznaczenie sprzedającego — dostarczającego;

• oznaczenie odbiorcy;

• numer partii;

• datę wystawienia;

• nazwę botaniczną;

• nazwę odmiany;

• liczbę roś­lin objętych dokumentem dostawcy;

• kategorię — w tym przypadku "CAC";

• nazwę kraju, w którym dokonano zbioru materiału — w przypadku importu z państw trzecich.

Dokument dostawcy należy sporządzić w dwóch egzemplarzach — jeden jest razem z materiałem, drugi pozostaje u sprzedającego. Przepisy nie określają obowiązku zaopatrywania materiału CAC w etykietę lub inne informacje, ale konieczność oznaczania materiału może wynikać z wymagań odbiorców — sadowników albo sklepów ogrodniczych — lub z innych przepisów prawnych (np. dotyczących paszportów roślin).

Dodatkowe wymagania

Niezależnie od wymagań dla materiału szkółkarskiego określonych w przepisach dotyczących nasiennictwa, producenci tego materiału (nie dotyczy to producentów materiału szkółkarskiego porzeczek, agrestu, leszczyny i orzecha włoskiego) dla otrzymania paszportu roślin, wydawanego na podstawie przepisów o ochronie roślin, będą zobowiązani do: zarejestrowania swojej działalnoś­ci u wojewódzkiego inspektora Ochrony Roślin i Nasiennictwa, prowadzenia lustrac-ji, przekazywania planów produkcji i przechowywania dokumentacji, podejmowania działań zapobiegających rozprzestrzenianiu się organizmów szkodliwych oraz zaopatrywania materiału w paszport roślinny. Podstawą dla wydania paszportu roślin będą kontrole oraz badania laboratoryjne wykonywane przez pracowników inspekcji w terminach i zakresie określonych w tzw. wymaganiach specjalnych. Dla materiału CAC najbardziej odpowiednie będzie wydanie paszportu roś-lin w postaci etykiety, na której znajdzie się pięć głównych informacji i do której dołączona zostanie pisemna informacja, np. dokument dostawcy ze wszystkimi dziesięcioma informacjami właściwymi dla paszportu roślin.

W obszarze rolnictwa ekologicznego można w przyszłości oczekiwać również, że materiał szkółkarski, w tym CAC, kierowany do tej produkcji będzie musiał pochodzić z gospodarstw szkółkarskich ekologicznych. Tymczasem, na podstawie art. 6. Rozporządzenia Rady 2092/91/EWG o rolnictwie ekologicznym, wprowadzenie tego wymogu zostało odłożone.

Podsumowanie

Idea ustanowienia dla materiału CAC minimalnych wymagań zostawia producentom i odbiorcom swobodę działań zmierzających do poprawienia jakości materiału szkółkarskiego. Mogą to być wyższe wymagania stosowane przez indywidualnego producenta lub ich grupę, albo schematy kwalifikacyjne zaproponowane w przepisach prawnych. Wybór przez producenta określonego sposobu postępowania z materiałem szkółkarskim powinien być dokonany po wnikliwej analizie oczekiwań odbiorców — dzisiejszych i przyszłych z całej Unii Europejskiej.

WOLNE OD WIRUSÓW

Tomasz Werner

Coraz częściej sadownicy chcą kupować materiał wolny od wirusów, gdyż takie rośliny znacznie lepiej rosną i, co najważniejsze, obficiej plonują w sadzie czy na plantacji. Do wyprodukowania drzewek, krzewów i sadzonek dobrej jakości, na którą składa się nie tylko ładny pokrój rośliny, wysoka okulizacja drzewka, ale także brak porażenia przez choroby wirusowe, niezbędny jest przede wszystkim zdrowy materiał wyjściowy. W Polsce jednostką zajmującą się produkcją takiego materiału jest Ośrodek Elitarnego Materiału Szkółkarskiego w Prusach, jedyna tego typu placówka w krajach Europy Środkowowschodniej.

Konieczne zmiany

OEMS powstał w 1995 roku na wyodrębnionej części Sadowniczego Zakładu Doświadczalnego należącego do Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa w Skierniewicach. Podstawowym celem OEMS jest uzyskiwanie, zachowanie i rozmnażanie roślin sadowniczych wolnych od chorób wirusowych i fitoplazmatycznych oraz dostarczanie wyjściowego materiału (podkładki, zrazy, sadzonki, drzewa zraźnikowe) do produkcji szkółkarskiej. Materiał produkowany w Prusach jest zgodny z normami Europejskiej i Śródziemnomorskiej Organizacji Ochrony Roślin (EPPO) oraz odpowiada krajowym przepisom dostosowującym materiał szkółkarski do wymagań Unii Europejskiej.

W tym roku rozpoczął się proces przekształcania ośrodka w jednoosobową spółkę skarbu państwa ze 100% udziałem ISK, dzięki czemu OEMS będzie podlegał ustawie o prawie handlowym.

Od przyszłego roku szkółkarze będą mogli sprzedawać wyprodukowany materiał sadowniczy jako kwalifikowany oraz kategorii CAC (spełniający minimalne wymagania stawiane drzewkom w UE). Dla materiału zakwalifikowanego jako CAC szkółkarz nie będzie musiał udokumentować pochodzenia roślin. Aby jednak wprowadzić taki materiał do obrotu, konieczne będzie uzyskanie paszportów roślinnych wydawanych przez Inspekcję Ochrony Roślin i Nasiennictwa na podstawie kilkakrotnych lustracji roślin w szkółce. Według Władysława Kozerskiego (fot. 1), który od marca tego roku jest dyrektorem OEMS, należy produkować materiał w statusie WW, gdyż — przy rosnącej konkurencji między szkółkarzami i coraz większych wymaganiach stawianych przez sadowników — taki będzie się najlepiej sprzedawał.

Produkcja podkładek

Podstawowe zalety podkładek wolnych od wirusów to bardzo dobre przyjęcia w szkółce i wyrównany wzrost na nich drzewek. Podkładki o statusie WW, podobnie jak używane do szczepienia odwirusowane odmiany, są także bardziej odporne na mróz. Od 2000 roku produkcja podkładek do zakładania plantacji matecznych odbywa się w OEMS metodą kultur in vitro. Pozwala to na przygotowanie w krótkim czasie dużej liczby zdrowych i wyrównanych roślin. Na plantacjach matecznych o powierzchni około 6 hektarów produkuje się następujące podkładki w stopniu elity i przeznaczone do produkcji drzewek: 'P 22', 'P 59', 'P 16', 'P 60', 'P 2', 'P 14', 'M.9 ISK', 'M.9 EMLA', 'M.9 T337', 'RN 29', 'M.26', 'M.7', 'MM 106', 'Colt', 'F 12/1', 'Pigwa S1', 'Pigwa MA'. Wśród podkładek dla jabłoni najwięcej jest karłowej 'M.9', na której drzewka są najchętniej kupowane przez sadowników.

Niestety, kryzys w szkółkarstwie sadowniczym dotyka także OEMS. W 2002 roku nie sprzedano dużej liczby podkładek do zakładania mateczników. Było to spowodowane, prawdopodobnie, ograniczaniem wielkości tej produkcji przez wielu szkółkarzy. Niesprzedany materiał mateczny zostaje przekwalifikowany i służy do produkcji drzewek. Problemy ze sprzedażą mogą także wynikać z braku w produkcji OEMS najnowszych odmian czy podkładek, na których rozmnażanie wymagana jest licencja.

W ośrodku od tego roku będzie już rozmnażana karłowa podkładka dla czereśni 'GiSeLA 5', która dotąd — na potrzeby Stowarzyszenia Producentów Wysokiej Jakości Materiału Szkółkarskiego — była mnożona tylko w SZD w Brzeznej. Z podkładek dla czereśni do zakładania mateczników najwięcej w ośrodku produkuje się podkładek 'F 12/1' (fot. 2), na drugim miejscu plasuje się 'Colt'.

W laboratorium produkuje się także sadzonki truskawek (fot. 3) do zakładania mateczników odmian 'Kent', 'Kama', 'Elsanta', 'Elkat', 'Senga Sengana' oraz malin 'Norna', 'Canby', 'Veten', 'Beskid'. 'Senga Sengana' stanowi około 70% rozmnażanych truskawek. Sadzonka truskawki w stopniu elity będzie w tym roku kosztowała 0,45 zł/szt.

Produkcja materiału wyjściowego

Odbywa się w ośrodku według kilkuetapowego schematu. W pierwszym okresie uzyskuje się rośliny wolne od wirusów i tworzy się kolekcje roślin superelitarnych drogą selekcji, termoterapii i mikrorozmnażania (in vitro). W kolekcji znajduje się około 150 odmian i podkładek różnych gatunków do dalszego rozmnażania. Trwają także prace nad ustaleniem statusu zdrowotnego nowych odmian.

Usunięcie z odmiany kompletu wirusów pojawiających się w naszej strefie geograficznej trwa
w przypadku drzew ziarnkowych minimum 7 lat.
W pierwszym etapie drzewko testowane jest w szklarni na obecność wirusów. Zdrowe drzewka przeznaczane są do dalszych szczegółowych testów polowych w szkółce na roślinach wskaźnikowych. Chore okazy poddaje się termoterapii, umieszczając je w styczniu (na 6-8 tygodni) w komorach fitotronowych o temperaturze do 36-38^oC. Potem pobierane są z tych roślin stożki wzrostu, które u jabłoni zaszczepiane są na antonówce, a u grusz — na gruszy kaukaskiej (fot. 4), by ocenić ich zdrowotność. W kolejnym roku oceniana jest ich zdrowotność w polu w szkółce na roślinach wskaźnikowych.

Rośliny w karkasach

Rośliny przedelitarne wolne od wirusów umieszczane są w karkasach (pomieszczenia zapewniające roślinom wzrost w warunkach izolacji od czynników zewnętrznych mogących przyczynić się do wtórnej infekcji za pośrednictwem mszyc, skoczków lub nicieni) i izolowane od podłoża — sadzone do plastikowych pojemników (fot. 5). W zależności od zapotrzebowania na daną odmianę, sadzi się od dwóch do sześciu jej drzewek. Jabłonie utrzymywane w karkasach szczepione są na antonówce, grusze — na gruszy kaukaskiej, czereśnie — na 'F 12/1', śliwy — na 'St. Julien A' i ałyczy

Jabłonie w karkasach są odnawiane co 5, 6 lat, a drzewa pestkowe — głównie wiśnie i czereśnie — co 3, 4 lata. Od niedawna znajdują się tam również odmiany agrestu i porzeczek, które za 2 lub 3 lata pojawią się w Prusach w sprzedaży jako wolne od wirusów.

W karkasach utrzymuje się także materiał wyjściowy na zlecenie szkółkarzy, a pobierane zrazy służą wyłącznie do produkcji drzew zraźnikowych. Utrzymanie jednej odmiany (cztery drzewka) kosztuje szkółkarza około 1000 zł rocznie, opłata obejmuje także cykliczne testowanie na wirusy. W karkasach najwięcej jest odmian jabłoni (m.in.: 'Sampion Arno' i 'Sampion Reno', 'Jonagold Decosta', 'Gala Must', 'Topaz', 'Rubinola', 'Goldstar'), oprócz nich są śliwy ('Cacanska Rana', 'Cacanska Lepotica', 'aanska Najbolia', 'Promis', 'Tolar', 'Nectavit'), czereśnie (np. 'Techlovan', 'Vanda').

Produkcja zrazów

W OEMS 4 hektary zajmują drzewa zraźnikowe, z których materiał sprzedawany jest przede wszystkim do szkółek produkujących drzewka przeznaczone do zakładania sadów zraźnikowych. Drzewko w pierwszym wyborze, przeznaczone do pobierania zrazów, kosztuje 20 zł. Wydłużony został okres użytkowania sadów zraźnikowych — dla drzew ziarnkowych z 6 do 8 lat, a dla pestkowych z 4 do 6 lat.

W ośrodku prowadzi się także sprzedaż zrazów, spośród których największym zainteresowaniem cieszyły się te dla czereśni, głównie 'Summit', 'Lapins', 'Regina' (fot. 6). W tym roku 10-oczkowy zraz tych odmian kosztuje 3 zł (pozostałe odmiany 2,4 zł/szt.). Ze śliw dobrze sprzedają się 'Amers' (fot. 7), 'Empres' i 'President' oraz śliwy japońskie 'Kometa' i 'Najdiena'. W zraźnikach standardowych odmian grusz 70% produkowanego materiału do szczepienia stanowi 'Konferencja', która sprzedawana jest po 3 zł za 10-oczkowy zraz (reszta odmian po 2,2 zł/szt.). Z jabłoni nieźle w ostatnich latach sprzedawały się zrazy 'Idareda' i 'Glostera'.

materiał wolny od wirusów (v.f.):

materiał poddany badaniom zgodnie z

uznanymi międzynarodowymi metodami

naukowymi i uznany w wyniku tych badań

za wolny od infekcji, który został uznany za

wolny od objawów jakiegokolwiek wirusa

lub patogenu wirusopodobnego podczas

inspekcji prowadzonych w okresie sezonu

wegetacyjnego, który był utrzymywany w

warunkach zapobiegających wystąpieniu

infekcji oraz który jest uważany za wolny

od wszelkich wirusów i patogenów

wirusopodobnych występujących już we

Wspólnocie, dotyczących odnośnych

gatunków. Materiał otrzymany

wegetatywnie w linii bezpośredniej w

określonej liczbie etapów z materiału, który

uznany został za wolny od wirusów oraz

wolny od objawów jakiegokolwiek wirusa

lub patogenu wirusopodobnego podczas

inspekcji prowadzonych w okresie sezonu

wegetacyjnego oraz produkowany i

utrzymywany był w warunkach

zapobiegających wystąpieniu infekcji, jest

również uważany za wolny od wirusów;

materiał badany na obecność wirusów

(v.t.): materiał poddany badaniom zgodnie

z uznanymi międzynarodowymi metodami

naukowymi i uznany w wyniku tych badań

za wolny od infekcji, który został uznany za

wolny od objawów jakiegokolwiek wirusa

lub patogenu wirusopodobnego podczas

inspekcji prowadzonych w okresie sezonu

wegetacyjnego, który był utrzymywany w

warunkach zapobiegających wystąpieniu

infekcji oraz który jest uważany za wolny

od niektórych niebezpiecznych wirusów i

patogenów wirusopodobnych zdolnych do

obniżenia przydatności materiału,

występujących już we Wspólnocie,

dotyczących odnośnych gatunków. Materiał

otrzymany wegetatywnie w linii

bezpośredniej w określonej liczbie etapów z

materiału, który uznany został za wolny od

wirusów oraz wolny od objawów

jakiegokolwiek wirusa i patogenu

wirusopodobnego podczas inspekcji

prowadzonych w okresie sezonu

wegetacyjnego oraz produkowany i

utrzymywany był w warunkach

zapobiegających wystąpieniu infekcji, jest

również uważany za materiał badany na

obecność wirusów;

A. Wytwarzanie elitarnego i kwalifikowanego materiału szkółkarskiego roślin sadowniczych

I. Wymagania ogólne

    1. Za elitarny albo kwalifikowany materiał szkółkarski uznaje się materiał, do wytwarzania którego użyto składników elitarnych albo kwalifikowanych.

    2. Za materiał szkółkarski wolny od wirusów uznaje się materiał, do wytwarzania którego użyto składników wolnych od wirusów.

    3. Plantacje szkółkarskie zakłada się na gruntach lub w podłożach uznanych za wolne od Globodera spp. i Synchytrium endobioticum.

    4. Plantacje szkółkarskie materiału elitarnego i kwalifikowanego z rodzaju Prunus, Rubus i Fragaria zakłada się na gruntach lub w podłożach uznanych za wolne od nicieni z rodzajów Longidorus spp. i Xiphinema spp.

II. Wymagania dla materiału przedbazowego

    Rośliny przedbazowe pochodzą z tożsamych odmianowo roślin kandydackich. Rośliny rosną w pojemnikach bez kontaktu korzeni z glebą lub w odkażonym podłożu w osiatkowanych pomieszczeniach (karkasach). Rośliny są przetestowane w celu stwierdzenia, czy są wolne od organizmów wymienionych w załączniku. Testowanie okresowo powtarza się w celu sprawdzenia zdrowotności roślin. Do testowania zaleca się stosować metodyki testów rekomendowane przez Europejską Śródziemnomorską Organizację Ochrony Roślin (EPPO).

III. Plantacje podkładek wegetatywnych drzew owocowych

    1. Izolacja przestrzenna:

1) mateczniki podkładek roślin, które są porażane przez wirus ospowatości śliwy (Plum pox virus), położone są w odległości nie mniejszej niż 500 m od dziko rosnących lub plantacji owocujących tych roślin;

2) mateczniki podkładek roślin, które nie są porażane przez wirus ospowatości śliwy, położone są w odległości nie mniejszej niż 10 m od dziko rosnących lub plantacji owocujących tych roślin;

3) mateczniki wolne od wirusów są w odległości nie mniejszej niż 3 m od innych mateczników;

4) podkładki różnych odmian wysadza się w oddzielnych rzędach; dotyczy to także podkładek tych samych odmian wysadzonych w różnych latach.

    2. Czystość gatunkowa i odmianowa

    Dla plantacji matecznych wymagana jest całkowita czystość gatunkowa i odmianowa.

    3. Wiek¹:

1) mateczniki elitarne drzew ziarnkowych utrzymuje się do 8 lat, a drzew pestkowych do 6 lat;

2) mateczniki kwalifikowane drzew ziarnkowych utrzymuje się do 12 lat, a drzew pestkowych do 10 lat.

    4. Rozmnażanie

Materiał do założenia bazowych plantacji matecznych pozyskuje się z roślin przedbazowych otrzymanych z mikrorozmnażania, sadzonkowania albo z odkładów. Podkładki przeznaczone do założenia matecznika podkładek drzew ziarnkowych są nie starsze niż dwuletnie. Do zakładania mateczników podkładek drzew pestkowych używa się podkładek jednorocznych.

Materiał do założenia plantacji podkładek kwalifikowanych pochodzi z plantacji elitarnych albo podkładek zakwalifikowanych jako elitarne.

    5. Zdrowotność

1) materiał szkółkarski podkładek wegetatywnych jest:

a) wolny od organizmów podlegających obowiązkowi zwalczania,

b) na podstawie wizualnej oceny - praktycznie wolny od organizmów, które mogą obniżyć jego jakość, a w szczególności od organizmów wymienionych w pkt C.II,

2) choroby wirusowe i wirozopodobne: podkładki wolne od organizmów wymienionych w pkt VIII.1 uważa się za wolne od chorób wirusowych i wirozopodobnych.

    6. Wymagania dodatkowe

    Plantację przedstawia się do jednej oceny rocznie, która wykonywana jest w końcu lata albo na początku jesieni, przed zakończeniem wegetacji roślin.

    W przypadku stwierdzenia nieprawidłowości możliwych do usunięcia może być wyznaczony termin dodatkowej oceny.

    Każdą odmianę podkładki oznacza się etykietami na początku rzędu lub kwatery.

IV. Plantacje podkładek generatywnych drzew owocowych

    1. Izolacja przestrzenna:

1) podkładki generatywne roślin, które są porażane przez wirus ospowatości śliwy, są położone w odległości nie mniejszej niż 500 m od dziko rosnących lub plantacji owocujących tych roślin;

2) podkładki generatywne roślin, które nie są porażane przez wirus ospowatości śliwy, są położone w odległości nie mniejszej niż 10 m od dziko rosnących lub plantacji owocujących tych roślin;

3) podkładki wolne od wirusów są w odległości nie mniejszej niż 2 m od innych podkładek;

4) podkładki różnych gatunków i odmian rosną w oddzielnych rzędach lub kwaterach.

    2. Czystość gatunkowa i odmianowa

    Na plantacjach podkładek generatywnych wymagana jest całkowita czystość gatunkowa i odmianowa.

    3. Rozmnażanie

    Nasiona do uzyskania podkładek pobiera się z elitarnych lub kwalifikowanych sadów nasiennych.

    4. Wiek

    Podkładki generatywne nie mogą być starsze niż dwuletnie.

    5. Zdrowotność

1) materiał szkółkarski podkładek generatywnych jest:

a) wolny od organizmów podlegających obowiązkowi zwalczania,

b) na podstawie wizualnej oceny - praktycznie wolny od organizmów, które mogą obniżyć jego jakość, a w szczególności od organizmów wymienionych w pkt C.II;

2) choroby wirusowe i wirozopodobne:

a) podkładki generatywne drzew pestkowych wolne od patogenów wymienionych w pkt VIII.1 uważa się za wolne od chorób wirusowych i wirozopodobnych,

b) podkładki generatywne jabłoni i gruszy uznaje się za wolne od chorób wirusowych i wirozopodobnych.

    6. Wymagania dodatkowe

    Plantację przedstawia się do jednej oceny rocznie, którą wykonuje się w końcu lata albo na początku jesieni, przed zakończeniem wegetacji roślin.

    W przypadku stwierdzenia nieprawidłowości możliwych do usunięcia może być wyznaczony termin dodatkowej oceny.

    Każdy gatunek i odmianę podkładki oznacza się etykietami na początku rzędu lub kwatery.

V. Sady do pozyskiwania nasion

    1. Izolacja przestrzenna:

1) sady drzew pestkowych są położone w odległości nie mniejszej niż 500 m od dziko rosnących lub plantacji owocujących drzew i krzewów pestkowych tych samych rodzajów;

2) sady drzew ziarnkowych są położone w odległości nie mniejszej niż 50 m od dziko rosnących lub plantacji owocujących drzew i krzewów ziarnkowych tych samych rodzajów;

3) sady drzew ziarnkowych wolnych od wirusów są w oddzielnych kwaterach, a sady drzew pestkowych wolnych od wirusów są w oddzielnych kwaterach, z zachowaniem izolacji 500 m od innych sadów drzew pestkowych.

    2. Czystość gatunkowa i odmianowa:

1) wymagana jest całkowita czystość gatunkowa i odmianowa;

2) drzewa odmian zapylających należy trwale oznaczyć.

    3. Rozmnażanie - sady zakłada się z drzewek elitarnych przeznaczonych dla sadów nasiennych.

    Drzewa odmian zapylających są o identycznej zdrowotności jak drzewa do pozyskiwania nasion.

    4. Wiek

    Nie określa się wymagań dotyczących wieku sadu. Długość okresu użytkowania uzależnia się od zdrowotności i produktywności drzew.

    5. Zdrowotność:

1) drzewa nasienne i nasiona do produkcji podkładek generatywnych są:

a) wolne od organizmów podlegających obowiązkowi zwalczania,

b) na podstawie wizualnej oceny - praktycznie wolne od organizmów, które mogą obniżyć jakość materiału szkółkarskiego, a w szczególności od organizmów wymienionych w pkt C.II;

2) choroby wirusowe i wirozopodobne:

a) drzewa nasienne i nasiona wolne od patogenów wymienionych w pkt VIII.1 uważa się za wolne od chorób wirusowych i wirozopodobnych,

b) sady nasienne drzew pestkowych wolnych od wirusów są co cztery lata testowane na choroby wirusowe, niepodlegające obowiązkowi zwalczania, przenoszone przez pyłek i inne wektory; pierwsze testowanie wykonuje się na dwuletnich drzewkach,

c) w przypadku wykrycia wirusów chore drzewa należy usunąć i testowanie powtarzać w następnym roku, aż do uzyskania negatywnych wyników dla całego sadu, po tym okresie testuje się w sposób określony w lit. b.

    6. Wymagania dodatkowe

    Plantację przedstawia się do jednej oceny rocznie: drzewa ziarnkowe w okresie dojrzewania owoców, a drzewa pestkowe przed zbiorem owoców.

    W przypadku stwierdzenia nieprawidłowości możliwych do usunięcia może być wyznaczony termin dodatkowej oceny.

    Każdy gatunek i odmiana są oznaczone etykietami na początku rzędu lub kwatery.

VI. Sady do pozyskiwania zrazów (oczek)

    1. Izolacja przestrzenna:

1) sady roślin, które są porażane przez wirus ospowatości śliwy, są położone w odległości nie mniejszej niż 500 m od dziko rosnących lub plantacji owocujących tych roślin;

2) sady roślin, które nie są porażane przez wirus ospowatości śliwy, są położone w odległości nie mniejszej niż 50 m od dziko rosnących lub plantacji owocujących tych roślin;

3) w sadzie zraźnikowym różne odmiany tego samego gatunku są w oddzielnych rzędach lub w jednym rzędzie, trwale oznaczone, w odległości 2 m od siebie;

4) sady zraźnikowe wolne od wirusów są w oddzielnych kwaterach, z zachowaniem izolacji 50 m dla drzew gatunków ziarnkowych i 500 m dla drzew gatunków pestkowych od drzew kategorii CAC tych samych rodzajów i gatunków.

    2. Czystość gatunkowa i odmianowa

    Wymagana jest całkowita czystość gatunkowa i odmianowa.

    3. Rozmnażanie - sady do pozyskiwania zrazów (oczek) są zakładane z drzewek elitarnych przeznaczonych dla sadów zraźnikowych.

    4. Wiek:

1) sady zraźnikowe drzew pestkowych utrzymuje się do 6 lat, a drzew ziarnkowych do 8 lat;

2) drzewa zraźnikowe, z wyjątkiem drzew pestkowych, mogą owocować.

    5. Zdrowotność:

1) drzewa zraźnikowe i zrazy (oczka) są:

a) wolne od organizmów podlegających obowiązkowi zwalczania,

b) na podstawie wizualnej oceny - praktycznie wolne od organizmów, które mogą obniżyć jego jakość, a w szczególności od organizmów wymienionych w pkt C.II;

2) choroby wirusowe i wirozopodobne: drzewa zraźnikowe i zrazy (oczka) wolne od patogenów wymienionych w pkt VIII.1 uważa się za wolne od chorób wirusowych i wirozopodobnych.

    6. Wymagania dodatkowe

    Plantację przedstawia się do jednej oceny rocznie, przeprowadzanej w czerwcu - lipcu; bezpośrednio przed pozyskiwaniem zrazów (oczek).

    W przypadku stwierdzenia nieprawidłowości możliwych do usunięcia może być wyznaczony termin dodatkowej oceny.

    Każdy gatunek i odmiana są oznaczone etykietą na początku rzędu lub kwatery.

VII. Szkółki drzewek i plantacje uszlachetnionych podkładek

    1. Izolacja przestrzenna:

1) szkółki drzewek i plantacje uszlachetnionych podkładek roślin, które są porażane przez wirus ospowatości śliwy, są położone w odległości nie mniejszej niż 500 m od dziko rosnących lub plantacji owocujących tych roślin;

2) szkółki drzewek i plantacje uszlachetnionych podkładek roślin, które nie są porażane przez wirus ospowatości śliwy, są położone w odległości nie mniejszej niż 10 m od dziko rosnących lub plantacji owocujących tych roślin;

3) elitarne szkółki drzewek i plantacje uszlachetnionych podkładek są położone w odległości nie mniejszej niż 5 m od mateczników kwalifikowanych i CAC;

4) szkółki drzewek i plantacje uszlachetnionych podkładek wolnych od wirusów są położone w odległości nie mniejszej niż 2 m od innych drzewek i plantacji uszlachetnionych podkładek.

    2. Czystość gatunkowa i odmianowa

    W szkółkach i na plantacjach uszlachetnionych podkładek wymagana jest całkowita czystość gatunkowa i odmianowa.

    Zastosowanie do uszlachetniania drzewek niewłaściwych podkładek, wstawek, przewodnich i pośrednich powodujących objawy niezgodności powoduje dyskwalifikację drzewek odmian z objawami niezgodności (żółknięcie i opadanie liści oraz wyraźne przebarwienie kory).

    3. Rozmnażanie

    Szkółki zakłada się z materiału elitarnego albo kwalifikowanego przeznaczonego dla szkółek.

    4. Wiek:

1) drzewka elitarne nie mogą być starsze niż dwuletnie, o ile nie owocowały;

2) drzewka kwalifikowane nie mogą być starsze niż czteroletnie.

    5. Zdrowotność:

1) drzewka albo uszlachetnione podkładki są:

a) wolne od organizmów podlegających obowiązkowi zwalczania,

b) na podstawie wizualnej oceny - praktycznie wolne od organizmów, które mogą obniżyć jego jakość, a w szczególności od organizmów wymienionych w pkt C.II;

2) choroby wirusowe i wirozopodobne: drzewka wolne od patogenów wymienionych w pkt VIII.1 uważa się za wolne od chorób wirusowych i wirozopodobnych.

    6. Wymagania dodatkowe

    Plantację przedstawia się do jednej oceny rocznie, którą wykonuje się w końcu lata albo na początku jesieni, przed zakończeniem wegetacji roślin albo przed sprzedażą roślin doniczkowanych.

    W przypadku stwierdzenia nieprawidłowości możliwych do usunięcia może być wyznaczony termin dodatkowej oceny.

    Każdy gatunek i odmiana są oznaczone etykietami na początku rzędu lub kwatery.

VIII. Zdrowotność kwalifikowanego materiału szkółkarskiego

    1. Wykaz wirusów i fitoplazm oraz chorób wirusowych i wirozopodobnych dla materiału szkółkarskiego o statusie zdrowotności "wolne od wirusów".²

    Materiał ten oznacza się ww - wolne od wirusów albo vf - virus free.

    Materiał ten powinien być wolny od wszystkich wirusów i patogenów wirusopodobnych, a w szczególności od niżej wymienionych:

Materiał wolny od wirusów (ww, vf): materiał szkółkarski, który został poddany testowaniu i uznany za wolny od wirusów dla poszczególnych gatunków w tym statusie; jest to również materiał otrzymany bezpośrednio z materiału wolnego od wirusów produkowany lub utrzymywany, w określonej liczbie pokoleń, w warunkach gwarantujących niewystąpienie infekcji.

 

W celu umożliwienia swobodnego przepływu sadowniczego materiału szkółkarskiego w obrębie państw członkowskich Unii Europejskiej należy zapewnić dobrą jego jakość. W związku z tym od 1 maja 2004 r. polscy producenci materiału szkółkarskiego uzyskają możliwość jego wytwarzania w dwóch grupach (kategoriach) jakościowych. Pierwsza z nich to materiał CAC (Conformitas Agraria Communitatis) - spełniający minimalne wymagania. Druga grupa to znany naszym producentom materiał elitarny i kwalifikowany. Rośliny sadownicze mogą być rozmnażane w obu kategoriach jednocześnie, co stwarza producentom i nabywcom możliwości wolnego wyboru.
  
  Lista odmian sadowniczych, których materiał szkółkarski może być materiałem CAC została zamieszczona w załączniku nr 2 do Dyrektywy Rady 92/34/EEC. W polskim prawie listę tę zamieszczono w załączniku nr 1 do ustawy z 26 czerwca 2003 r. o nasiennictwie (Dz.U. Nr 137, poz.1299). Są to następujące gatunki roślin: lima, cytryna zwyczajna, grejpfrut, mandarynka, pomarańcza słodka, leszczyna pospolita, pigwa, truskawka, orzech włoski, jabłoń, oliwka europejska, pistacja właściwa, migdałowiec, morela zwyczajna, czereśnia, wiśnia pospolita, śliwa domowa, brzoskwinia zwyczajna, śliwa japońska, grusza pospolita, porzeczka, agrest, malina. Najpóźniej do 31 października zmieni się załącznik nr 1 do ustawy o nasiennictwie gdyż rozszerzono listę roślin sadowniczych, których będą dotyczyć przepisy dla CAC (Dyrektywa Komisji 2003/111/EC).
  
  W myśl art. 6 wspomnianej dyrektywy na producencie materiału szkółkarskiego CAC ciążą następujące obowiązki: rejestracja przez wojewódzkiego inspektora Ochrony Roślin i Nasiennictwa (w przypadku, kiedy wymagane jest zarejestrowanie dla otrzymania paszportu roślin rejestracja przeprowadzana jest łącznie), lustracja upraw szkółkarskich, prowadzenie planów upraw i miejsc przechowywania roślin, informowanie wojewódzkiego inspektora Ochrony Roślin i Nasiennictwa o wystąpieniu organizmów kwarantannowych na produkowanym materiale szkółkarskim.
  
  Dla materiału CAC nie obowiązuje status zdrowotności (wolny od wirusów, testowany na wirusy) oraz stopnie kwalifikacji. Nie określa się też parametrów jakości zewnętrznej ( grubość, wysokość, liczba rozgałęzień ), czystości gatunkowej i odmianowej.
  
  Przy obrocie materiałem szkółkarskim CAC wymagany jest tzw. dokument dostawcy (sporządzony w 2 egzemplarzach), który musi zawierać następujące informacje: informacje o zgodności jakościowej materiału z wymaganiami Unii Europejskiej - jakość EEC, oznaczenie kraju, w którym wystawiono dokument, nazwę lub znak wojewódzkiego inspektora dokonującego kontroli, numer producenta z rejestru prowadzonego przez wojewódzkiego inspektora, oznaczenie sprzedającego - dostarczającego, oznaczenie odbiorcy, numer partii, datę wystawienia, nazwę botaniczną, nazwę odmiany, liczbę roślin objętych dokumentem dostawcy, kategorię w przypadku "CAC", nazwę kraju, w którym dokonano zbioru materiału - w przypadku importu z państw trzecich.

WOLNE OD WIRUSÓW I...

dr Mirosława Cieślińska

Choroby wywoływane przez wirusy, wiroidy i fitoplazmy* są poważnym problemem w uprawach sadowniczych i szkółkarskich. Patogeny te nie mogąc samodzielnie prowadzić żadnych procesów przemiany materii, korzystają z komórek roślin gospodarza i wywołują różnego rodzaju choroby. Rozprzestrzenianiu się tych patogenów sprzyja niekontrolowane rozmnażanie się roślin. Najskuteczniejszym sposobem zapobiegania chorobom wirusowym i wirozopodobnym jest zakładanie sadów i plantacji roślin jagodowych ze zdrowego materiału szkółkarskiego. Do uzyskania drzewek wolnych od wirusów konieczne jest nie tylko zapewnienie zdrowego materiału wyjściowego, ale również przestrzeganie zasad produkcji i obrotu materiałem szkółkarskim.

Urzędowo kontrolowane

Świadomość szkodliwości chorób wirusowych, wirozopodobnych i bakteryjnych (w tym fitoplazmatycznych) oraz ich znaczenia w produkcji szkółkarskiej i sadowniczej przyczyniła się do stworzenia systemu urzędowej kontroli materiału szkółkarskiego w kilku krajach Europy, m.in. w Polsce. Opracowane zostały obowiązujące w krajach Unii Europejskiej schematy produkcji oraz kwalifikacji zrazów i podkładek drzew owocowych wolnych od wirusów, wiroidów i fitoplazm. Podstawy unijnego systemu ochrony roślin zawarte są w przepisach dyrektywy Rady nr 2000/29/EC (ujednolicona wersja dyrektywy nr 77/93/EWG), określających środki ochronne przeciwko wprowadzaniu na obszar Wspólnoty organizmów szkodliwych dla roślin lub produktów roślinnych albo przedmiotów oraz przeciwko ich rozprzestrzenianiu na obszarze UE. Zapisy tej dyrektywy zostały przeniesione do prawa polskiego w ustawie z 18 grudnia 2003 r. o ochronie roślin (Dz. U. z 2004 r. nr 11 poz. 94 z późn. zm.) oraz w rozporządzeniu ministra rolnictwa i rozwoju wsi z 26 marca 2004 r. w sprawie zapobiegania wprowadzaniu i rozprzestrzenianiu się organizmów kwarantannowych (Dz. U. nr 61, poz. 571 z późn. zm.). Lista organizmów kwarantannowych, których wprowadzanie oraz rozprzestrzenianie na terytorium Wspólnoty jest zabronione, znajduje się w załącznikach 1. i 2. do rozporządzenia ministra rolnictwa i rozwoju wsi z 26 marca 2004 r. (Dz. U. nr 61, poz. 571 ze zm.) w sprawie zapobiegania wprowadzaniu i rozprzestrzenianiu się organizmów kwarantannowych. Szczegółowe wymagania dotyczące wytwarzania i jakości materiału szkółkarskiego roślin sadowniczych zawarte są w załączniku 9. do rozporządzenia ministra rolnictwa i rozwoju wsi z 8 marca 2004 r. (Dz. U. z 2004 r. nr 59 poz. 565). Dostosowując polskie przepisy do odpowiednich wymagań obowiązujących w krajach UE, 1.05.2004 r. wprowadzono nową kategorię: materiał szkółkarski CAC (Conformitas Agraria Communitatis) spełniający minimalne wymagania jakościowe (czyt. też "Szkółkarstwo" 1/2004). W Polsce funkcjonują obecnie dwie kategorie jakościowe: materiał elitarny i kwalifikowany oraz CAC.

Za elitarny albo kwalifikowany materiał szkółkarski uznaje się materiał, do którego wytwarzania użyto składników elitarnych albo kwalifikowanych. Do wyprodukowania materiału szkółkarskiego wolnego od wirusów konieczne jest stosowanie wolnych od wirusów (ww) podkładek, zrazów (oczek), nasion i sadzonek. Elitarne i kwalifikowane plantacje szkółkarskie powinny być zakładane na gruntach lub w podłożach uznanych za wolne od mątwika (Globodera spp.) i grzyba Synchytrium endobioticum wywołującego raka ziemniaka. Dodatkowo wymagane jest, aby szkółkarskie plantacje materiału elitarnego i kwalifikowanego z rodzajów Prunus, Rubus i Fragaria zakładane były na gruntach lub w podłożach uznanych za wolne od nicieni z rodzajów długacz (Longidorus spp.) i sztylak (Xiphinema spp.).

Dla materiału szkółkarskiego CAC nie obowiązują: status zdrowotności, stopnie kwalifikacji, parametry jakości zewnętrznej oraz bezwzględna czystość gatunkowa i odmianowa. Materiał ten musi być jednak wolny nie tylko od organizmów podlegających obowiązkowi zwalczania, ale również od organizmów niekwarantannowych, które mogą obniżyć jego jakość.

W Polsce zasady kwalifikacji ustalane są przez Główny Inspektorat Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa (PIORiN). Chociaż kontrolę materiału roślinnego przeprowadza się na etapie produkcji szkółkarskiej, to jednak podstawą do wydawania certyfikatów zdrowotności są świadectwa pochodzenia materiału szkółkarskiego oraz wyniki lustracji szkółek przeprowadzane przez inspektorów okręgowych Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa.

Zasady produkcji

Mając na względzie wagę problemów, jakie w produkcji sadowniczej niosą ze sobą wirusy, wiroidy i fitoplazmy, ISK w Skierniewicach czynił starania o zorganizowanie ośrodka produkującego wolny od chorób wirusowych i wirozopodobnych wyjściowy materiał szkółkarski roślin sadowniczych. Po przyznaniu przez Ministerstwo Rolnictwa funduszy na ten cel w 1995 r. utworzono Ośrodek Elitarnego Materiału Szkółkarskiego w Prusach działający jako jednostka organizacyjna instytutu. Podstawowym zadaniem ośrodka jest uzyskiwanie, rozmnażanie i utrzymywanie wyjściowego materiału roślin sadowniczych wolnego od chorób wirusowych i wirozopodobnych. Rośliny te służą do produkcji zrazów, podkładek, drzewek i sadzonek do dalszego rozmnażania.

Przygotowanie materiału szkółkarskiego drzew owocowych odbywa się według określonego schematu. Pierwszym etapem jest wyszukanie i zgromadzenie materiału kandydackiego drzew owocowych i ich podkładek. Materiał ten wyselekcjonowany jest z roślin o cechach pomologicznych typowych dla danego gatunku i odmiany. Jeśli po przeprowadzeniu testów na obecność wirusów i patogenów wirusopodobnych nie jest możliwe wyselekcjonowanie zdrowych roślin kandydackich, zostają one poddawane zabiegom pozwalającym na eliminację wirusów. Najczęściej w tym celu stosuje się termoterapię, którą przeprowadza się w temperaturze 36-38^OC przez 1-2 miesięcy. Wierzchołki pędów wyrastających w wysokiej temperaturze służą jako zrazy do szczepienia na zdrowych podkładkach. Skuteczną metodą uwalniania podkładek wegetatywnych od wirusów, wiroidów i fitoplazm jest prowadzenie kultur merystemów lub pąków wierzchołkowych o wielkości 0,3-3 mm i rozmnażanie ich w warunkach in vitro na pożywkach (mikrorozmnażanie). Mikrorozmnażanie podkładek drzew owocowych może jednak w niektórych przypadkach skutkować zmianami w genotypie roślin, dlatego konieczne jest potwierdzenie ich tożsamości odmianowej. Skuteczność terapii badana jest poprzez wykonanie testów na obecność wirusów, fitoplazm i wiroidów.

Materiał przedbazowy pochodzi z tożsamych odmianowo roślin kandydackich. Wolne od wirusów i patogenów wirusopodobnych rośliny przedbazowe rosną w pojemnikach bez kontaktu korzeni z glebą lub w odkażonym podłożu w pomieszczeniach zabezpieczonych siatką (karkasach — fot. 1). Testowanie powtarza się okresowo, w celu sprawdzenia zdrowotności i wyselekcjonowania roślin danej odmiany wolnych od wirusów (status ww) mogących służyć jako materiał wyjściowy do dalszego rozmnażania. Rośliny przedbazowe wolne od wirusów, wiroidów i fitoplazm oraz zachowujące tożsamość odmianową stanowią materiał rozmnożeniowy dla elitarnych i kwalifikowanych sadów matecznych do pozyskiwania zrazów i nasion, dla plantacji podkładek wegetatywnych i generatywnych, a także dla szkółek drzewek i plantacji uszlachetnionych podkładek.

Fot. 1. Pomieszczenie owadoszczelne (karkas) do utrzymywania roślin przedbazowych wolnych od wirusów i patogenów wirusopodobnych

Materiał elitarny — pod tym pojęciem należy rozumieć materiał szkółkarski wytworzony z materiału przedbazowego, zgodnie z zasadami utrzymywania tożsamości odmiany, ochrony przed chorobami i szkodnikami, spełniający wymagania szczegółowe dla poszczególnych gatunków i przeznaczony do reprodukcji materiału kwalifikowanego.

Materiał kwalifikowany to materiał szkółkarski otrzymany z materiału elitarnego spełniający wymagania szczegółowe dla poszczególnych gatunków i przeznaczony do zakładania sadów owocujących.

Mateczniki podkładek, szkółki i sady mateczne

Materiał do założenia mateczników podkładek wegetatywnych drzew owocowych otrzymuje się z roślin przedbazowych uzyskanych metodą mikrorozmnażania, sadzonkowania lub z odkładów. Podkładki przeznaczone do założenia matecznika podkładek wegetatywnych drzew ziarnkowych nie mogą być starsze niż dwuletnie, zaś podkładek drzew pestkowych muszą być jednoroczne. Materiał do założenia plantacji podkładek kategorii "kwalifikowane" pochodzi z plantacji matecznych albo podkładek zakwalifikowanych w kategorii "elitarne". Mateczniki elitarne drzew ziarnkowych utrzymuje się do 8 lat, zaś drzew pestkowych — do 6 lat. Mateczniki kwalifikowane utrzymuje się, odpowiednio, do 12 i do 10 lat.

Nasiona do produkcji generatywnych podkładek drzew pestkowych pobiera się z kwalifikowanych sadów nasiennych. Podkładki generatywne jabłoni i grusz uznawane są za wolne od chorób wirusowych i wirozopodobnych, gdyż wywołujące je patogeny nie przenoszą się przez nasiona oraz pyłek jabłoni czy grusz.

Sady mateczne do pozyskiwania nasion zakładane są z drzewek elitarnych przeznaczonych do sadów nasiennych. Sady mateczne do pozyskiwania nasion drzew pestkowych powinny być testowane co 4 lata na obecność chorób wirusowych przenoszonych przez pyłek i wektory (mszyce, skoczki). Pierwsze testowanie należy wykonać na dwuletnich drzewkach. W przypadku wykrycia wirusów chore drzewa należy usunąć i testowanie powtarzać w następnym roku, aż do uzyskania negatywnych wyników dla całego sadu. W sadach nasiennych drzew ziarnkowych nie ma konieczności prowadzenia testów, ponieważ wirusy, a także patogeny wirusopodobne jabłoni i grusz, nie przenoszą się przez pyłek ani przez nasiona. Długość okresu użytkowania sadów matecznych zależy od ich stanu zdrowotności i produktywności.

Sady mateczne do pozyskiwania zrazów (oczek), tzw. sady zraźnikowe, zakładane są z drzewek elitarnych przeznaczonych dla sadów zraźnikowych. Sady drzew pestkowych utrzymuje się do 6 lat, zaś ziarnkowych — do 8 lat. Zraźniki drzew ziarnkowych, w odróżnieniu od pestkowych, mogą być dopuszczone do owocowania.

Szkółki drzewek i plantacje uszlachetnionych podkładek zakłada się z materiału elitarnego lub kwalifikowanego przeznaczonego dla szkółek. Drzewka w stopniu elity nie mogą być starsze niż dwuletnie (o ile nie owocowały), zaś drzewka kwalifikowane nie mogą być starsze niż czteroletnie.

Które wirusy, wiroidy i fitoplazmy?

Drzewka i podkładki do elitarnych i kwalifikowanych sadów matecznych do pozyskiwania zrazów i nasion, plantacje podkładek wegetatywnych i generatywnych oraz szkółki drzewek i plantacje uszlachetnionych podkładek powinny być wolne od organizmów podlegających obowiązkowi zwalczania: wirusa nekrotycznej rdzawej pstrości czereśni, wirusa szorstkości liści czereśni, wirusa ospowatości śliwy (fot. 2 i 3), wirusa pierścieniowej plamistości pomidora, latentnego wiroida mozaiki brzoskwini (fot. 4 i 5), fitoplazmy proliferacji jabłoni (fot. 6 i 7), fitoplazmy rozetowatości brzoskwini, fitoplazmy choroby X brzoskwini, fitoplazmy żółtaczki brzoskwini, fitoplazmy zamierania gruszy (fot. 8).

Przygotowanie materiału szkółkarskiego drzew owocowych odbywa się według określonego schematu. Pierwszym etapem jest wyszukanie i zgromadzenie materiału kandydackiego drzew owocowych i ich podkładek. Materiał ten wyselekcjonowany jest z roślin o cechach pomologicznych typowych dla danego gatunku i odmiany. Jeśli po przeprowadzeniu testów na obecność wirusów i patogenów wirusopodobnych nie jest możliwe wyselekcjonowanie zdrowych roślin kandydackich, zostają one poddawane zabiegom pozwalającym na eliminację wirusów. Najczęściej w tym celu stosuje się termoterapię, którą przeprowadza się w temperaturze 36-38^OC przez 1-2 miesięcy. Wierzchołki pędów wyrastających w wysokiej temperaturze służą jako zrazy do szczepienia na zdrowych podkładkach. Skuteczną metodą uwalniania podkładek wegetatywnych od wirusów, wiroidów i fitoplazm jest prowadzenie kultur merystemów lub pąków wierzchołkowych o wielkości 0,3-3 mm i rozmnażanie ich w warunkach in vitro na pożywkach (mikrorozmnażanie). Mikrorozmnażanie podkładek drzew owocowych może jednak w niektórych przypadkach skutkować zmianami w genotypie roślin, dlatego konieczne jest potwierdzenie ich tożsamości odmianowej. Skuteczność terapii badana jest poprzez wykonanie testów na obecność wirusów, fitoplazm i wiroidów.

Materiał przedbazowy pochodzi z tożsamych odmianowo roślin kandydackich. Wolne od wirusów i patogenów wirusopodobnych rośliny przedbazowe rosną w pojemnikach bez kontaktu korzeni z glebą lub w odkażonym podłożu w pomieszczeniach zabezpieczonych siatką (karkasach — fot. 1). Testowanie powtarza się okresowo, w celu sprawdzenia zdrowotności i wyselekcjonowania roślin danej odmiany wolnych od wirusów (status ww) mogących służyć jako materiał wyjściowy do dalszego rozmnażania. Rośliny przedbazowe wolne od wirusów, wiroidów i fitoplazm oraz zachowujące tożsamość odmianową stanowią materiał rozmnożeniowy dla elitarnych i kwalifikowanych sadów matecznych do pozyskiwania zrazów i nasion, dla plantacji podkładek wegetatywnych i generatywnych, a także dla szkółek drzewek i plantacji uszlachetnionych podkładek.

---