Wstęp

Czasy nowożytne, a zwłaszcza współczesne wprowadziły i ugruntowały w kulturze ogólnoświatowej przeświadczenie, że populacja ludzka nie tylko kształtuje własną historię, ale także swoje środowisko. Człowiek, który niegdyś był nie tylko częścią świata przyrody, ale był od niej w dużym stopniu uzależniony, dzisiaj — praktycznie — osiągnął znaczną niezależność i co więcej, posiadał zdolność jej przekształcania, nie zawsze z korzyścią dla siebie.

Emancypacja populacji ludzkiej jest wynikiem długotrwałego procesu dziejowego. Do wydarzeń znamiennych na tej długiej drodze należy zaliczyć odkrycia geograficzne, rewolucję przemysłową czy rewolucje burżuazyjne. Każdemu z nich przypisuje się odmienne znaczenie. Odkryciom geograficznym — zetknięcie się z kulturami pozaeuropejskimi zaś rewolucji przemysłowej — uświadomienie znaczenia i twórczej roli ludzkiej pracy z równoczesnym jednak ujawnieniem negatywnych skutków działalności produkcyjnej środowiska człowieka. Wraz z postępem techniczno-cywilizacyjnym tempo procesów degradujących środowisko wyraźnie wzrasta, mimo zabiegów państw i społeczeństw dla ratowania środowiska i jego zasobów. Jeżeli populacja ludzka ma skutecznie przezwyciężać zagrożenia środowiskowe i w konsekwencji przetrwać, to pożądane czy wręcz konieczne jest ukształtowanie właściwej etyki proekologicznej, postawy moralnej każdego człowieka, grup społecznych czy całych narodów. Ochronę środowiska należy postrzegać i oceniać i tylko przez pryzmat norm prawnych, ale także uzasadnień(pobudek) moralnych, wewnętrznych. Środowisko i jego za­soby nie mogą być traktowane jako rzecz niczyja, lecz jako własność i dziedzictwo całej ludzkości. W rozwoju cywilizacyjno-gospodarczym należy zatem dostrzegać znaczenie etyki i to — być może — przed wszystkimi innymi aspektami tej ewolucji. Zwrot „ochrona etyczna” może być użyty, podobnie jak zwrot „ochro­na prawna", i w analogicznym znaczeniu. W odróżnieniu jed­nak od ochrony prawnej, kiedy mamy do czynienia z okre­ślonym przez ustawodawcę zespołem norm prawnych regulu­jących jakieś stosunki społeczne (czyli z czymś co przychodzi niejako „od zewnątrz"). Dlatego też bez wątpienia ochrona etyczna winna wynikać z su­mienia człowieka.

Samo pojęcie przyrody, jak i jej ochrona jest domeną przyrodników. Pojęcia te nie są kwestionowane przez nauki prawne. Dla prawnika istotne jest natomiast, w jakim zakresie przyroda podlegała czy podlega ochronie. Należy zauważyć, że dla celów prawnej ochrony przyrody ustawodawstwo polskie posługiwało się różnym zakresem przedmiotowym pojęcia „ochrona przyrody". W ustawie z 10.03.1934 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 31, póz. 274) chroniono tylko te twory przyrody, których zachowanie leżało w interesie publicznym (gatunki, zbiorowiska i poszczególne okazy). Ustawa powojenna z 7.04.1949 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 25, póz. 1,80 z późn. zm.) poszerzyła, i to dosyć znacznie, przedmiot ochrony. Objęła swoim zasięgiem zasoby przyrody, to jest całość elementów, z których składa się przyroda. Ten zakres ochrony był już wyraźnie zbliżony do rozumienia ochrony przyrody przez przyrodników. Współczesna ustawa z 31.01.1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska (tekst jednolity: Dz. U. z 1994 r., Nr 49, poz. 196 z późn. zm.) obejmuje swoim zasięgiem ogół elementów przyrodniczych, których nie nazywa już jednak zasobami przyrody. Można przyjąć, iż w grę wchodzi nie tylko ochrona przyrody, lecz także ochrona człowieka wśród przyrody, łącznie z ochroną elementów przyrody przekształconych przez człowieka. Jest to również ochrona człowieka przed uciążliwościami środowiska, które są następstwem jego zamierzonych lub niezamierzonych działań (zanieczyszczenia wód, gruntów, powie­rza atmosferycznego, odpady postcywilizacyjne, hałas itp.). Gdy zaś chodzi o przedmiot prawnej ochrony przyrody, to ustawa o ochronie i kształtowaniu środowiska sprowadza go raczej do konwencji ustawy o ochronie przyrody z 1934 r., postanawiając, że przepisy odrębnej ustawy o ochronie przyrody określają zasady ochrony cennych, ze względu na szczególne wartości naukowe lub społeczne albo unikalność i rzadkość występowania tworów przyrody oraz obszarów o wyjątkowych naturalnych wartościach przyrodniczych, jak też zasobów dziko rosnących roślin i dziko żyjących zwierząt. Można więc stwierdzić, że aktualnie obowiązujący zakres przedmiotowy prawnej ochrony przyrody - realizowane ustawą z 16.10.1991 r. O ochronie przyrody¹ - wynika z szeroko rozumianych uzasadnień społecznych.

Ludzkie zdolności do niszczenia Ziemi są wielokrotnie sprawdzone, obecnie jednak stajemy w obliczu wyjątkowej okazji wykorzystania tych potężnych możliwości dla podjęcia zadania zagospodarowania na wielką skalę bogactw ożywionej przyrody na solidnych podstawach., obejmujących dwie wytyczne - rozwój i zachowanie stanu istniejącego.

Nie ulega wątpliwości, że z dnia na dzień stajemy się bardziej świadomi wagi zagadnień ochrony środowiska. Degradacja naturalnego środowiska i groźba globalnych zmian klimatycznych są przerażające.

Zatem powinniśmy bić na alarm w poszukiwaniu odpowiedzi na zagadnienia związane z jak najskuteczniejszymi formami ochrony środowiska, z jak najlepszymi formami zmniejszania zagrożenia jakie niesie otaczający nas świat. Istnieje wiele efektywnych form ochrony przyrody. Każdy kraj boryka się z tymi samymi problemami środowiskowymi.

Ale cóż z tego?

Globalna współpraca na skalę międzynarodową spowodowałaby uruchomienie nie spotykanych dotąd zasobów ludzkiej pomysłowości i twórczej wyobraźni w poszukiwaniu nowych, ulepszonych i bardziej skutecznych form ochrony środowiska. Niestety w obecnych czasach współpraca ta osiąga jeszcze zbyt niski poziom i każdy kraj jest zobowiązany realizować programy wszelkich form ochrony przyrody we własnym zakresie.

W poniższej pracy pragnęłabym przedstawić i dokładniej scharakteryzować różne formy ochrony środowiska. Również moją pracą chciałabym zachęcić każdego czytelnika do studiowania wszelakiej literatury dotyczącej możliwości ratowania otaczającej nas przyrody, gdyż każde pozytywne zachowanie w tym kierunku jest inwestycją w przyszłość.

I. Pojęcie ochrony środowiska

Pojęcie ochrony środowiska zostało ukształtowane przez naukę. To właśnie jej poglądy wywarły największy wpływ na ostateczne sprecyzowanie tego pojęcia w ustawie o ochronie i kształtowaniu środowiska, Pierwotnie nadawano mu bardzo szeroki zakres, obejmując nim środowisko naturalne nie prze­tworzone przez człowieka, częściowo przetworzone oraz śro­dowisko sztuczne — w zasadzie — w całości stworzone przez człowieka dzięki wykorzystaniu techniki (Wacław Brze­ziński). Potem wyłączono z tego zakresu pojęciowego środo­wisko sztuczne, uzasadniając to tym, że jest ono już przez prawo normowane. Ostatecznie ustawa o ochronie i kształto­waniu środowiska ogranicza się wyłącznie do pojęcia „środo­wisko" bez jakichkolwiek dodatkowych określeń, obejmując nim ogół elementów przyrodniczych, których ochrona może być uregulowana w innych aktach prawnych (poza ustawą o ochronie i kształtowaniu środowiska). Uważa się, iż od wejścia w życie ustawy o ochronie i kształtowaniu środowi­ska nie można i nie należy wyodrębniać ochrony przyrody z ochrony środowiska jako zagadnienia całkowicie samo­dzielnego, niezależnego. Dlatego obecnie używa się jednego pojęcia „ochrona środowiska", rozumiejąc pod nim również ochronę przyrody. Poszerzenie pojęcia „środowisko" — w sto­sunku do wcześniejszych unormowań — o elementy przyrod­nicze przetworzone przez człowieka ma dosyć ważkie remi­niscencje praktyczne; nie można wykluczyć, że będzie ono obejmowało część środowiska sztucznego, będącego wyłącz­nym wytworem ludzkiej kultury. Ustawa o ochronie i kształ­towaniu środowiska nie definiuje prawa ochrony środowiska. Jego definicja została sformułowana przez naukę — są to normy prawne nakazujące zaniechanie lub działanie pozwa­lające na zachowanie lub przywrócenie równowagi ogółu ele­mentów przyrodniczych będących w stanie naturalnym, jak też i przekształconych przez człowieka.

II. Rys historyczny

Początki nowoczesnego podejścia do zagadnień ochrony przyrody w Polsce sięgają połowy XIX w. Świadectwem tego jest uchwalona przez Galicyjski Sejm Krajowy w 1868 r. ustawa dotycząca zakazu łapania, wytępiania i sprzedawania zwierząt alpejskich, właściwych Tatrom, świstaka i dzikich kóz. W 1920 powstało Polskie Towarzystwo Tatrzańskie.

W 1913 r. powstała organizacja zajmująca się ochroną przyrody sensu stricte -Sekcja Ochrony Tatr Towarzystwa Tatrzańskiego ( od 1930 Sekcja Ochrony Gór ).

W 1919 r. utworzono Tymczasową Państwową Komisję Ochrony Przyrody, która od 1926 r. zaczęła działać jako Państwowa Rada Ochrony Przyrody. Członkowie PROP byli twórcami istniejącego do dzisiaj pisma „Ochrona Przyrody” oraz inicjatorami tworzenia międzynarodowych parków narodowych ( Pieniński PN był pierwszym w Europie tego typy parkiem ). W 1934 r. ogłoszona została pierwsza kompleksowa ustawa o ochronie przyrody.

Do wybuchu II wojny światowej powstało: 6 parków narodowych (białowieski, wielkopolski, babiogórski, pieniński, tatrzański oraz w Czarnohorze), 180 rezerwatów przyrody, a około 4500 obiektów uznano za pomniki przyrody. Ustawa przetrwała do roku 1949, kiedy Sejm uchwalił nową ustawę o ochronie przyrody.

Problematyką ochrony środowiska zajmowały się dwa ministerstwa: Leśnictwa oraz Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony środowiska. W 1971 r. PROP opracowała projekt utworzenia parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu, które wraz z parkami narodowymi i rezerwatami miały tworzyć system obszarów chronionych, oparty na koncepcji Ekologicznego Systemu Obszarów Chronionych, (ESOCh).

W 1986 r. całość prac przejęło Ministerstwo Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych, przekształcone później w Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa (MOŚZNiL), a następnie w Ministerstwo Środowiska.

Obecnie najwyższą instytucją jest Minister Środowiska. Duże znaczenie mają, również organizacje pozarządowe, w tym m. In.: Liga Ochrony Przyrody, Polski Klub Ekologiczny, Komisja Ochrony Przyrody przy PTTK, Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków czy Pracownia na Rzecz Wszystkich Istot.

III. Uwarunkowania prawne ochrony przyrody.

Polityka państwa w odniesieniu do ochrony przyrody uległa w ciągu ostatnich lat daleko idącym przeobrażeniom. Najlepszym tego przykładem jest dokument przygotowany przez MOŚZNiL i przyjęty przez Urząd Rady Ministrów we wrześniu 1991 r. - Polityka Ekologiczna Państwa. Dokument jasno określa miejsce tzw. ekorozwoju (rozwoju zrównoważonego) w przyszłej polityce ekologicznej kraju i potrzebę wkomponowania jego wymogów do tworzonych rozwiązań prawnych i ekonomicznych oraz do nowego systemu zarządzania. Ekorozwój jest formą rozwoju społeczno-gospodarczego, w którym następuje zintegrowanie działań politycznych, gospodarczych i społecznych z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości procesów przyrodniczych. Konstytucja RP z 1997 r. stanowi, że Rzeczpospolita Polska jest zobowiązana m. in. do ochrony środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju. Zasada ta znalazła wyraz również w uchwałach Sejmu z 10.05.1991 r. i Senatu z 4.11.1994 r. w sprawie polityki ekologicznej państwa.

W polityce proekologicznej państwa rząd deklaruje pełne poparcie dla koncepcji utworzenia spójnego ekologicznego systemu obszarów chronionych, którego główną rolą powinno być zachowanie naturalnych walorów ekologicznych i krajobrazowych i poznawczych oraz zapewnienie osłony ekologicznej dla terenów szczególnie chronionych. Postuluje się modernizacje istniejącej struktury obszarów chronionych, głównie przez obejmowanie ochroną całych jednostek funkcjonalnych, zróżnicowanie parków krajobrazowych na krajowe i lokalne oraz zwiększenie powierzchni obszarów chronionych. Wzrost ten powinien zapewnić objęcie szczególną ochroną ścisłą i częściową wszystkich ekosystemów i biotopów mało lub zupełnie nie przekształconych.

Krokiem milowym w stosunkach polityka państwa -ochrona środowiska jest stwierdzenie, iż państwo jako organizator życia gospodarczego i społecznego ponosi w ostatecznym rachunku odpowiedzialność przed obywatelami za stan środowiska i użytkowanie zasobów naturalnych.

W lipcu 1998 r. rozpoczęto w MOŚZNiL pracę nad nowelizacją tego dokumentu, który po prawie 10 latach realizacji w znacznej mierze się zdezaktualizował. Spowodowane to zostało istotnymi przekształceniami politycznymi, gospodarczymi i społecznymi (m. in. podpisanie Układu Europejskiego, negocjacje w sprawie członkostwa w Unii Europejskiej), a także zmianami stanu środowiska, rozwojem współpracy międzynarodowej (przystąpienie do szeregu konwencji i porozumień, podpisanie licznych umów dwustronnych dotyczących ochrony środowiska) oraz dostosowaniem prawa do wymogów Unii Europejskiej. Ostatni projekt Nowej Polityki Ekologicznej Państwa, pochodzący z grudnia 1999 r., jeszcze silniejszy nacisk kładzie na przestrzeganie zasad zrównoważonego rozwoju oraz wprowadza pojęcie bezpieczeństwa ekologicznego państwa, polegającego między innymi na utrzymaniu na odpowiednim poziomej krajowej różnorodności biologicznej i krajobrazowej.

Głównym aktem ustawodawczym (tzw. kompleksową regulacją prawną) w polskim „prawie ekologicznym” jest Ustawa o ochronie i kształtowaniu środowiska z 1980 r., zwana w dalszej części artykułu ustawą środowiskową. Określa ona zasady ochrony i racjonalnego kształtowania środowiska, zmierzające do zapewnienia współczesnemu i przyszłym pokoleniom korzystnych warunków życia oraz realizacji prawa do korzystania z zasobów środowiska i zachowania jego wartości [art. 1, 1].

W ramach Projektu PHARE/TACIS stworzono koncepcję nowej ustawy, bowiem obowiązujący dokument uważany jest za niedopasowany w wielu regulacjach do zmienionych stosunków społecznych, gospodarczych i politycznych, nie zharmonizowany z prawem Unii Europejskiej i niezbyt przejrzysty, ze względu na liczne nowelizacje.

Nowa ustawa ma dalej pełnić kluczową role w systemie prawa ochrony środowiska i być swoistym źródłem inspiracji dla tzw. ustaw działowych (cząstkowych aktów prawnych), ale w stosunku do obecnych regulacji wprowadziłaby wiele nowych rozwiązań. Projekt, pochodzący z września 1999 r., za podstawowy dokument w ochronie środowiska uznaje politykę ekologiczną państwa. Znacznie więcej uwagi poświęca on sprawom polityki ekologicznej i programom zrównoważonego rozwoju, postulując konieczność kierowania się zasadami ochrony środowiska już na etapie opracowania polityki przestrzennego zagospodarowania kraju.

Trzecim bardzo ważnym dokumentem jest Ustawa o ochronie przyrody. Zawiera ona między innymi podstawowe regulacje prawne dotyczące organów odpowiedzialnych za ochronę przyrody, jej form i sposobów, gospodarowania zasobami i składnikami przyrody, uprawnień organizacji społecznych i obywateli oraz przepisów prawnych. Ochrona przyrody oznacza zachowanie, właściwe wykorzystanie oraz odnawianie zasobów i składników przyrody, w szczególności dziko występujących roślin i zwierząt oraz kompleksów przyrodniczych i ekosystemów [art.2, ust. 1] i jest obowiązkiem każdego obywatela, organów administracji publicznej, a także jednostek organizacyjnych oraz osób prawnych i fizycznych prowadzących działalność wpływającą na przyrodę [art. 3]

Ustawa z 1999 r. nie odpowiada jednak obecnym potrzebom w zakresie ochrony różnorodności biologicznej. Koncentruje się bowiem na ochronie gatunków zagrożonych i rzadkich, pomijając całościowy aspekt ochrony różnorodności gatunkowej. Ponadto w zbyt małym stopniu uwzględnia rolę i zadania władz samorządowych oraz organizacji społecznych. Nie uwzględnione w niej zostały również formy przyjęte dziś na forum międzynarodowym, np.: korytarze i sieci ekologiczne (ECONET, Natura 2000), ostoje przyrody (CORINE - biotopes) itp. Powyższe trzy dokumenty to niewątpliwie fundament polskiego prawa ochrony środowiska. W celu uzyskania pełniejszego obrazu niezbędne jest jednak zaprezentowanie innych ustaw i rozporządzeń, które nie są wprawdzie bezpośrednio związane z problematyką obszarów chronionych, ale tworzą niezbędne tło działań planistycznych gospodarowania zgodnego z obowiązującymi zasadami zrównoważonego rozwoju.

Zacznijmy od najbardziej mobilnych elementów biotycznych, czyli świata roślinnego i zwierzęcego. Bardzo szczegółowo zdefiniowano charakter, zasięg i sposoby ochrony dziko występujących gatunków roślin i zwierząt. Ma ona na celu zabezpieczenie gatunków zwłaszcza rzadkich i zagrożonych wyginięciem oraz zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej. Jej zasady określają osobne rozporządzenia MOSZNiL - z 6 stycznia 1995 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin. Zawierają one listy przedstawicieli flory i fauny podlegające ochronie, sporządzone na podstawie „Listy roślin zagrożonych w Polsce”, „Polskiej czerwonej księgi roślin”, Czerwonej listy zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce” oraz „Polskiej czerwonej księgi zwierząt”.

W rozporządzeniu dotyczącym świata roślinnego ochroną ścisłą objęto 111 taksonów różnej rangi (drzewa, krzewy, rośliny zielone, grzyby), a częściową - 18 gatunków roślin. Na liści gatunków zagrożonych znajduje się co piąty przedstawiciel flory naczyniowej. Jednak liczne zakazy zawarte w dokumencie dotyczą tylko działań umyślnych i nie mają zastosowania do czynności związanych z prowadzeniem racjonalnej gospodarki człowieka, a szczególnie: rolnej, leśnej i rybackiej [par. 2, ust.2]. oznacza to, że prawo sankcjonuje „nieumyślne” niszczenie roślin chronionych.

Spośród dziko żyjących gatunków zwierząt objęto ochroną przedstawicieli 125 taksonów - gatunków, rodzajów i rzędów, jak również miejsca rozrodu i regularnego przebywania 19 gatunków zwierząt najbardziej zagrożonych wyginięciem. Do najważniejszych należy niewątpliwie przepis o ochronie strefowej. Oprócz samego zwierzęcia chronione jest jego siedlisko. Zabrania się między innymi niszczenia i usuwania krzewów i drzew, skarp i urwisk, śródpolnych i śródleśnych „oczek wodnych”, bagien, torfowisk oraz wydm, jeśli są to miejsca rozrodu i regularnego przebywania gatunków chronionych. Przepis ten daje możliwość skutecznej ochrony siedliska w terenie, na którym z rożnych przyczyn trudne lub niemożliwe jest wprowadzenie którejkolwiek z form ochrony obszarowej. Wprowadzono także ochronę mrowisk w lasach, mimo że poszczególne gatunki mrówek nie są chronione.

Niestety, w rozporządzeniu nie uwzględniono szeregu gatunków ginących i zagrożonych, natomiast znalazły się tam zwierzęta aktualnie nie zagrożone wyginięciem, a umieszczone ze względów np. estetycznych. Brak także podejścia regionalnego - niektóre populacje lokalne wymagają podejmowania działań ochronnych w skali większych jednostek przestrzennych. W przypadku wielu gatunków chronionych brakuje jednoznacznie sformułowanego wymogu opracowania indywidualnych programów działań ochronnych.

Pocieszający jest fakt, że prowadzi się jednak programy badawcze mające na celu ochronę i zwiększenie populacji gatunków zagrożonych wyginięciem. Do najważniejszych zaliczyć należy programy restytucji sokoła wędrownego, ryb wędrownych fok na polskim wybrzeżu, reintrodukcji rysia w Kampinoskim PN, puchacza w Wolińskim PN, niepylaka apollo w PIENINACH oraz ochrony żubra i żółwia błotnego. W stadium końcowym są prace związane z wprowadzeniem ochrony małych waleni w polskiej strefie Morza Bałtyckiego.

Zasady ochrony i gospodarczego wykorzystania wszystkich gruntów rolnych, leśnych i gleby zawiera przede wszystkim Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych oraz niektóre artykuły ustawy środowiskowej. Kompleksowa regulacja prawna zakazuje przeznaczania gruntów rolnych wysokiej jakości i gruntów leśnych na cele nierolnicze, nieleśne oraz inwestycyjne. Przy formalnej zmianie przeznaczenia wartościowych gruntów należy brać pod uwagę nie tylko względy natury ekonomicznej, ale także przyrodniczej. Przepisy Ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych stanowią, że ich ochrona polega m. in. na: zapobieganiu procesom degradacji i dewastacji oraz szkodom powstającym wskutek odmiennej działalności. Ustawa nakłada obowiązek ochrony nie tylko na użytkowników, ale także na właścicieli gruntów. Dokument zalicza do gruntów rolnych również torfowiska i oczka wodne, które uprzednio traktowane były jako nieużytki. Tym samym podlegają one ochronie w takim samym stopniu, jak np. grunty orne.

Również gospodarka zasobami środowiska abiotycznego powinna być prowadzona w sposób zapewniający ochronę innych zasobów, oszczędne użytkowanie przestrzeni oraz zachowanie jej szczególnie cennych tworów naturalnych, jak przede wszystkim profile geologiczne i glebowe, groty, turnie, skałki, głazy narzutowe, naturalne zbiorniki wodne, źródła i wodospady, glebowe powierzchnie wzorcowe [art.43]. według ustawy środowiskowej ochronie podlegają nie tylko wymienione elementy abiotyczne, ale cała powierzchnia ziemi, łącznie z glebą i rzeźbą terenu.

Ochronie podlegają także walory krajobrazowe. Kompleksowa regulacja prawna podkreśla, że ich ochrona polega na zachowaniu, kształtowaniu i odtwarzaniu. W artykule 73 zabrania się budowy lub rozbudowy obiektów wpływających szkodliwie na środowisko na obszarach, które wymagają szczególnej ochrony, jak: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary krajobrazu chronionego [ust. 1, pkt. 1] oraz wznoszenia w pobliżu morza, jezior, innych zbiorników wodnych, rzek i kanałów, krajobrazowych punktów widokowych lub na terenach o szczególnych walorach krajobrazowych obiektów budowlanych naruszających walory krajobrazowe środowiska, uniemożliwiających do nich dostęp albo utrudniających lub uniemożliwiających zwierzętom dziko żyjącym dostęp do wód [ust. 1, pkt. 3].

Do walorów krajobrazowych, rozumianych jako wartości ekologiczne, estetyczne i kulturowe terenu oraz związane z nimi naturalne i antropogeniczne elementy przyrodnicze ustosunkowuje się także wspomniana wyżej Ustawa o ochronie przyrody. Bardzo ważny jest przepis stwierdzający, że walory krajobrazowe podlegają ochronie bez względu na to, czy są objęte szczególnymi formami ochrony przyrody.

Zasady zachowania, gospodarowania, ochrony i powiększania zasobów leśnych określa Ustawa o lasach. Nadrzędnym celem, według tej ustawy, winno być prowadzenie trwale zrównoważonej gospodarki leśnej, rozumianej jako działalność zmierzająca do ukształtowania struktury lasów i ich wykorzystania w sposób i w tempie zapewniającym trwałe zachowanie ich bogactwa biologicznego, wysokiej produkcyjności oraz potencjału regeneracyjnego, żywności i zdolności do wypełnienia wszystkich ważnych ochronnych, gospodarczych i socjalnych funkcji [art. 6, ust. 1, pkt. 1a]. Przepisy ustawy o lasach stosuje się do wszystkich lasów, bez względu na formę własności, z wyjątkiem rezerwatów przyrody i parków narodowych, w których uwzględnia się zasady określone w przepisach o ochronie przyrody. Szczegółowe zasady regulujące prowadzenie gospodarki melioracyjnej, budownictwo wodne czy ochronę przeciwpowodziową zawarte są przede wszystkim w prawie wodnym. Przepisy te skupiają się jednak głównie na aspekcie hydrotechnicznym. Na kwestie zagrożenia środowiska przyrodniczego wód zwraca uwagę ustawa środowiskowa, która nakazuje ochronę wszelkich wód śródlądowych powierzchniowych i podziemnych oraz środowiska morskiego, bez względu na istnienie lub brak ochrony prawnej.

W znaczenie większym stopniu zwraca się obecnie uwagę na wymogi ochrony środowiska we wszelkiego typu planach przestrzennego zagospodarowania. Kompleksowa regulacja prawna wyraźnie określa, że zrównoważony rozwój należy traktować jako część składową polityki zagospodarowania przestrzennego kraju i zarazem podstawę do sporządzania i aktualizacji wszelkich studiów i planów zagospodarowania przestrzennego. W studiach i planach miejscowych zapewnia się warunki utrzymania równowagi przyrodniczej, racjonalną gospodarkę zasobami przyrodniczymi środowiska i ochronę walorów krajobrazowych oraz warunków klimatycznych [art. 6]

Co do obszarów chronionych plany ochrony przewidują często wykonywanie dla inwestycji projektowanych w ich obrębie tzw. ocen oddziaływania na środowisko. Rozporządzenie MOŚZNiL z dnia 14 lipca 1998 r. w sprawie określenia inwestycji szczególnie szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, a także rozporządzenia tegoż ministerstwa W sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać oceny oddziaływania na środowisko inwestycji nie zaliczanych do inwestycji szczególnie szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi - nakładają wręcz obowiązek wykonywania takich ocen dla wymienionych w nich rodzajów inwestycji, bez względu na ich lokalizację, czyli także poza terenami obszarów chronionych.

Na zakończenie tego krótkiego przeglądu polskiego prawa ochrony środowiska należy jeszcze wspomnieć o kilku ważnych pracach badawczo-studialnych, które przybrały formę ogólnokrajowych, chociaż formalnie jeszcze nie obowiązujących, strategii. Zaliczyć do nich należy Strategię ochrony żywych zasobów przyrody w Polsce, opracowaną przez L. Ryszkowskiego i S. Bałazego w Zakładzie Badań Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN (1991) oraz autorską wersję strategii ochrony różnorodności biologicznej, opracowaną przez M. Cieślaka w Instytucie Ochrony Środowiska (1995). Najważniejsza jest jednak Krajowa Strategia i Plan Działań na Rzecz Ochrony i Racjonalnego Użytkowania Różnorodności Biologicznej (październik 1998 r.), opracowana przez Narodową Fundację Ochrony Środowiska przez zespół pod kierunkiem Romana Andrzejewskiego, na podstawie uzgodnień i umowy z Programem Środowiska Narodów Zjednoczonych (UNEP) oraz porozumienia z MOŚZNiL. Celem strategicznym polityki państwa dotyczącej ochrony bioróżnorodności musi być zachowanie całego bogactwa wszystkich poziomów organizacji przyrody (genetycznego, gatunkowego, ekosystemalnego i krajobrazowego) oraz zapewnienie jego trwałości i rozwoju, bowiem ochrona różnorodności biologicznej musi obejmować przyrodę całego kraju, bez względu na formę jej użytkowania (obszary objęte ochroną i użytkowane gospodarczo), stopień zniszczenia lub przekształcenia.

IV. Formy ochrony przyrody

Obecnie na świecie obowiązuje klasyfikacja obszarów chronionych stworzona przez Światową Unię Ochrony Przyrody (IUCN) - wyróżniono 9 kategorii, w tym 6 uznaje się jako oficjalne klasy przy sporządzaniu przez ONZ list parków narodowych i obszarów chronionych. Są to (według hierarchii ważności): rezerwaty ścisłe, parki narodowe, pomniki przyrody oraz obszary- czynnej ochrony gatunków i siedlisk, chronionego krajobrazu, czynnej ochrony zasobów przyrodniczych i bioróżnorodności. Główne kryteria to sposób zarządzania i użytkowania terenu. Klasyfikację polskich parków narodowych oraz ich charakterystykę liczbową przedstawiono w tabeli 1.

TABELA 1 Parki narodowe w POLSCE (stan na 31.12.1998) ¹

Park narodowy

Data

Klasy-fikacja IUCN

Powierzchnia

Ogółem

w tym pod ochroną:

Otulina

ścisłą

częściową

Krajobr.

w ha

Babiogórski Białowieski Biebrzański Bieszczadzki Bory Tucholskie Drawieński Gorczański Gór Stołowych Kampinoski Karkonoski Magurski Narwiański Ojcowski Pieniński Poleski Roztoczański Słowiński Świętokrzyski Tatrzański Wielkopolski Wigierski Woliński

1954 1932^a /1947 1993 1973 1996 1990 1981 1993 1959 1959 1995 1996 1956 1932^b /1954 1990 1974 1967 1950 1947^c /1954 1957 1989 1960

II II Brak II Brak II II Brak II II BRAK BRAK V II II II II II II II V II

3391,6 10502,0 59223,0 27833,7 4789,3 11341,8 7029,9 6340,4 38544,0 5575,3 19961,9 7350,0 2145,6 2346,2 9761,9 8481,8 18618,2 7632,1 21164,0 7619,8 15085,5 10937,4

1061,6 4747,2 3936,0 18425,3 0,0 368,3 2850,1 48,0 4638,0 1717,5 0,0 0,0 250,8 777,3 0,0 805,9 5618,7 1731,3 11513,7 259,1 379,7 165,2

2173,9 4847,4 28622,0 9408,4 4344,9 10282,5 3643,5 6135,2 30990,4 3796,4 19811,7 2045,2 1411,8 487,5 8218,0 7332,2 2646,8 5596,5 9310,3 6303,4 12005,4 10722,2

0,0 907,3 26665,0 0,0 444,4 691,0 536,3 157,2 2915,9 61,4 0,0 0,0 483,0 1081,4 1543,9 343,7 10080,9 304,3 340,0 1057,3 2700,4 0,0

8437,0 3224,3 66824,0 57150,0 10286,2 35267,0 16646,6 10515,0 37756,5 11266,0 22969,0 15408,0 6777,0 2682,0 1543,9 38095,9 50644,0 20780,4 0,0 7383,2 11283,8 3368,4

W Polsce obszary i obiekty objęte ochroną prawną na mocy ustawy o ochronie przyrody zalicza się do dwóch grup: krajowego systemu obszarów chronionych (parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu) oraz indywidualnych form ochrony przyrody (pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne i zespoły przyrodniczo-krajobrazowe). Formy ochrony indywidualnej, mimo sporej liczebności w kraju, nie są jeszcze powszechnie znane. Wynika to z pewnością z ich krótkiej historii (od 1991 r., z wyjątkiem pomników przyrody), ale także „punktowego” charakteru ochrony, dużej specyfiki (stanowiska dokumentacyjne), niepełnej inwentaryzacji, braku dokładnych informacji o lokalizacji, a także z niejednoznacznych zasad ochrony i dopuszczalnego gospodarowania.

V. Zachowawcza ochrona przyrody

Ramy ochrony przyrody zakreśla ustawa o ochronie i kształtowaniu środowiska¹, a konkretnie instytucje prawne oparte są na przepisach ustawy o ochronie przyrody i obejmują: twory przyrody, obszary o wyjątkowych naturalnych walorach przyrodniczych, a także dziko rosnące rośliny i dziko żyjące zwierzęta. Ochronę tworów przyrody żywej i nieożywionej realizuje się w formie: 1) tworzenia par­ków narodowych, 2) uznania określonych obszarów za rezer­waty przyrody, 3) tworzenia parków krajobrazowych, 4) wy­znaczenia obszaru chronionego krajobrazu, 5) wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin i zwierząt, 6) wprowadzenia ochrony indywidualnej w drodze uznania za pomnik przyro­dy, stanowisko dokumentacyjne, użytki ekologiczne lub ze­spół przyrodniczo-krajobrazowy. Formy wymienione w pun­ktach 1-4 tworzą krajowy system obszarów chronionych.

1.Park narodowy

Powołany w drodze rozporządzenia Rady Ministrów, stanowi w Polsce najwyższą formę ochrony przyrody. W rozporządzeniu takim powinna być określona nazwa parku,co obszary wchodzące w jego skład, obowiązujące na terenie parku ograniczenia i zakazy oraz granice ewentualnej strefy ochronnej. Obejmuje on obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami naukowymi, przyrodniczymi, społecznymi, kulturowymi i wychowawczymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha. Ochronie podlega całość przyrody oraz swoiste cechy krajobrazu, a wszelkie działania podporządkowane są ochronie przyrody. Głównym celem parku narodowego jest poznanie i zachowanie całości systemów przyrodniczych danego terenu oraz warunków ich funkcjonowania, a także odtwarzanie zniekształconych i zanikłych ekosystemów. Parki narodowe służą więc nauce, dydaktyce, kulturze, a także zaspokajają potrzeby doznań estetycznych. Dlatego też wszystkie działania na terenie parku muszą być podporządkowane tym założeniom. Katalog ograniczeń, nakazów i zakazów obowiązujących na terenie parku określają przepisy ustawy o ochronie przyrody. Wokół parku narodowego tworzy się strefę ochronną (otulinę), która pełni rolę bufora zabezpieczającego przed szkodliwym oddziaływaniem czynników zewnętrznych.

W obrębie otuliny może być utworzona strefa ochronna zwierzyny wyłączona z obwodów łowieckich. Ustawa nakłada obowiązek wykonania dla parków narodowych wraz z otulinami planów ochrony, których ustalenia muszą być wiążące przy sporządzaniu planów zagospodarowania przestrzennego. Przepisy dotyczące otuliny i planów ochrony mają zastosowanie także w przypadku rezerwatów przyrody i parków krajobrazowych.

Parkiem narodowym zarządza dyrektor, który realizuje zada­nia związane z celem utworzenia parku, a także działa jako organ administracji rządowej w zakresie konserwatorskiej ochrony przyrody. Z dyrektorem parku współpracuje rada na­ukowa jako organ doradczo-opiniodawczy. Czynności techni­czne związane z funkcjonowaniem parku wykonuje służba parku narodowego. Minister Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa jako organ koordynujący i nadzoru­jący działalność parków narodowych wykonuje swoje kom­petencje (w tym zakresie) poprzez Krajowy Zarząd Parków Narodowych będący wyspecjalizowaną jednostką organiza­cyjną ministra. Najstarszym parkiem narodowym na świecie jest utworzony w 1872 roku w Stanach Zjednoczonych Yel­lowstone National Park. Najstarszy polski park narodowy to Tatrzański Park Narodowy, którego początki sięgają okresu międzywojennego. Aktualnie w Polsce jest 20 parków naro­dowych.

Parki narodowe, jako przykład tzw. ochrony wielkopowierzchniowej, uwzględniającej wszystkie elementy środowiska, a nie jego poszczególne komponenty, należą do potencjalnie najskuteczniejszych form ochrony przyrody. Jednocześnie jest to także forma najtrudniejsza do wprowadzenia, bowiem od momentu powołania park zaczyna funkcjonować jako jednostka budżetowa. W wielu przypadkach dochody własne są znikome, chociaż zdarzają się chlubne wyjątki - bywa, że dochody te przewyższają łączne dotacje z budżetu centralnego oraz z funduszu ochrony środowiska i gospodarki wodnej.

2. Rezerwat przyrody

Został powołany przez Ministerstwo Środowiska, jest obszarem obejmującym zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym ekosystemy, określone gatunki roślin i zwierząt oraz elementy przyrody nieożywionej, mające dużą wartość ze względów naukowych, przyrodniczych, kulturowych lub krajobrazowych. Tworząc rezerwaty, dąży się do ochrony określonych fragmentów przyrody przed negatywnym wpływem działalności gospodarczej człowieka i zachowania przedmiotu ochrony dla badań naukowych.

Głównym celem istnienia rezerwatów jest stworzenie szans przetrwania i rozwoju dziko występujących gatunków roślin i zwierząt oraz ich siedlisk poprzez ochronę różnorodności biocenoz oraz zawartego w nich materiału genetycznego, a także zapewnienie trwałego istnienia rozmaitych form morfologicznych i geologicznych tworzących krajobraz o cechach naturalnych.

Dla realizacji celów ochronnych poszczególnych rezerwatów, w akcie o ich utworzeniu ustala się odpowiedni katalog nakazów i zakazów lub innych powinności. W zależności od tego jak rygorystyczny ma być reżim ochrony, tworzy się rezerwaty ścisłe ( wykluczające ingerencję człowieka) lub częściowe ( z ograniczonym zakresem prac). Dodatkowo, w celu zabezpieczenia rezerwatu przed ujemnym wpływem czynników zewnętrz­nych może być ustanowiony obszar specjalny (otulina). Aktem normatywnym tworzącym rezerwat jest rozporządze­nie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, w którym określa się nazwę rezerwatu, położe­nie, cel ochrony, ograniczenia, nakazy i zakazy, granice oraz organ sprawujący bezpośredni nadzór nad rezerwatem. Liczba rezerwatów przyrody jest szacowana w tysiącach. Jest to mo­żliwe z uwagi na fakt, iż są to dosyć często bardzo małe obszary, niekiedy nawet niespełna 0,5 ha. Krajobraz może być i jest chroniony przy wykorzystaniu instytucji parku narodo­wego lub rezerwatu przyrody

Rezerwaty przyrody charakteryzują się zazwyczaj wysoką jednorodnością ekosystemów. Istniejące już rezerwaty, w momencie włączenia w obszar parku narodowego, są wyłączne z ogólnopolskiej ewidencji i traktowane jako tereny specjalnie chronione w obrębie konkretnego parku. Wszystkie rezerwaty sklasyfikowane dzieląc je na pięć typów: biocenotyczne (leśne, stepowe, słonoroślowe, torfowiskowe, wodne), florystyczne, faunistyczne (ssaków, ptaków, gadów, mięczaków, owadów), przyrody nieożywionej i krajobrazowe. Najliczniej są reprezentowane rezerwaty leśne (głównie grądowe, buczynowe, borów bagiennych, łęgów jesionowo - olszynowych oraz olsów bagiennych), jednak uważa się, że ok. 60 zespołów roślinności leśnej i zaroślowej nie jest objętych dostateczną ochroną. Obecnie chroni się ok. 24% powierzchni mokradeł (szuwary, turzycowiska, mechowiska, mszary przejściowe i wysokie)zachowanych w stanie naturalnym. Cenne przyrodnicze zespoły niskotorfowiskowe znajdują się przeważnie w grupie proponowanych do ochrony. Zbiorowiska kserotermiczne są chronione w 32 rezerwatach stepowych, co jest dalece niewystarczające wobec małej powierzchni chronionej i niedostatecznego uchwycenia zróżnicowania regionalnego tych zbiorowisk. Braki występują również w odniesieniu do rezerwatów słonoroślowych (3 obiekty o łącznej powierzchni 23 ha).

Dotychczas utworzono w Polsce zaledwie 24 rezerwaty wodne. Jednak rzeczywista liczba chronionych zbiorników wód śródlądowych z cenną roślinnością i fauną jest większa, gdyż wchodzą one w skład parków narodowych i krajobrazowych. Ze względu na unikatowość i wysoki stopień zagrożenia zbiorowość jezior oligotroficznych, a szczególnie tzw. jezior lobeliowych, zakres ich ochrony także nie jest wystarczający

3. Park krajobrazowy

Powołany w drodze rozporządzenia wojewody, to obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe, utworzony w celu zachowania, popularyzacji i upowszechnienia tych wartości w warunkach racjonalnego gospodarowania. W obrębie parku grunty rolne, leśne i inne nieruchomości są wykorzystywane gospodarczo, aczkolwiek działania te powinny uwzględniać zachowanie wartości krajobrazowych, racjonalne korzystanie z wód, kopalin, właściwą gospodarkę odpadami oraz planowo prowadzoną gospodarkę leśną, rolną i rybacką. Szkodliwy przemysł, rzemiosło czy intensywne rolnictwo powinny być eliminowane.

Z uwagi jednak na cele ochronne, jakimi są -w przypadku ochrony krajobrazowej - doznania wyższego rzędu, zwłaszcza estetyczne, ustawodawca stworzył dwie specjalne możliwości ochrony krajobrazu: ustanowienie parku krajobrazowego i obszaru chronionego krajobrazu. Jeden i drugi są obszarami chronionymi i wykazują duże podobieństwo z ochroną rezerwatową, z tym jednak, że wyraźnie złagodzone są zasady ochronne. Nie wprowadza się na tych terenach drastycznych ograniczeń działalności człowieka, a wręcz przeciwnie, dąży się do zapewnienia mu bezpośredniego kontaktu z przyrodą, pod warunkiem jednak poszanowania elementarnych reguł ochrony.

Obszary chronionego krajobrazu

Obszary te są wyróżniającymi się krajobrazowo terenami o różnych typach ekosystemów. Zagospodarowanie tych terenów powinno zapewnić im stan względnej równowagi ekologicznej. Tak ogólna i pojemna definicja pozwala na dowolność interpretacji i stwarza możliwość wprowadzenia tej formy ochrony praktycznie wszędzie. W minionych latach obszary chronionego krajobrazu funkcjonowały jako niższe rangą parki krajobrazowe i tworzone były na porównywalnych powierzchniach - od kilku do kilkudziesięciu tysięcy hektarów.

Pomimo najniższej rangi w krajowym systemie obszarów chronionych odgrywają one dużą rolę między innymi dzięki tworzeniu w ich obrębie „korytarzy ekologicznych” służących migracją zwierzyny, zachowaniu naturalnych zbiorników wodnych i bagiennych, powiększeniu areałów lasów ochronnych, utrzymywaniu niezmienionych warunków klimatycznych oraz stworzeniu warunków do generacji sił ludzkich (ośrodki wypoczynkowe, turystyka). Obszary chronionego krajobrazu uwzględnia się w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego.

Liczba parków krajo­brazowych — jak na razie — nie jest zbyt imponująca; wy­nosi około 100.

Obszary chronionego krajobrazu mają pełnić podobną funkcję jak parki krajobrazowe, a w każdym razie mają być dodatkową szansą na ochronę walorów krajobrazowych. Obszary chronionego krajobrazu muszą być uwzględnione w planach zagospodarowania przestrzenne­go. Tworzy je wojewoda rozporządzeniem, w którym określa nazwę obszaru chronionego krajobrazu, jego powierzchnię i ograniczenia, jakie będą na nim obowiązywały. Może rów­nież ustanowić, jeżeli uzna to za stosowne, otulinę obszaru chronionego krajobrazu. Aktualnie w Polsce jest około 300 obszarów chronionego krajobrazu.

Prócz przepisów ustawy o ochronie przyrody istnieją też inne podstawy prawne dla ochrony walorów krajobrazowych. Prawo budowlane (ustawa z dnia 7.07.1994 r., Dz.U. Nr 89, póz. 414 z późn. zm.) w licznych swoich postanowieniach zwraca uwagę na zabezpieczenie w toku działalności inwes­tycyjnej tych elementów środowiska, które są charakterysty­czne dla krajobrazu, to jest skupisk zielem, cieków wodnych czy rzeźby terenu. Przykładem innego przepisu prawnego jest artykuł 15 ust. 5 ustawy o ochronie i kształtowaniu środo­wiska, uprawniający Ministra Ochrony Środowiska, Zaso­bów Naturalnych i Leśnictwa do określenia szczegółowych zasad ochrony powierzchni ziemi (Rozporządzenie z dnia 23.01.1987 r., Dz. U. Nr 4, póz. 23). Sprowadzają się one do zakazu zanieczyszczania, uszkadzania lub niszczenia powie­rzchni ziemi, wznoszenia obiektów budowlanych szpecących środowisko, a także prowadzenia działalności gospodarczej naruszającej walory produkcyjne gleby lub rzeźbę terenu.

VI. Indywidualne formy ochrony przyrody

Pomniki przyrody - są to pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupienia o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, historyczno-pamiątkowej i krajobrazowej, odznaczające się indywidualnymi cechami wyróżniającymi je wśród innych towarów, w szczególności sędziwe i okazałe drzewa, źródła, wodospady, skały, groty, głazy. Organem administracji rządowej kompetentnym do uznania za pomnik przyrody jest wojewoda, który czyni to specjalnym rozporządzeniem. Podobne usprawnienie przysługuje również radzie gminy, która podejmuje stosowną uchwałę. Określa się w nich przedmiot ochronny, ograniczenia w korzystaniu, a także zakazy lub nakazy. Rozporządzenia wojewody o uznaniu za pomnik przyrody podlega publikacji w wojewódzkim dzienniku urzędowym, zaś całą dokumentację dotyczącą chronionego obiektu ma w swojej pieczy organ wyspecjalizowany wojewody, to jest wojewódzki konserwator przyrody. Widocznym znakiem ustanowienia pomnika przyrody jest tabliczka z godłem państwowym i napisem „Pomnik przyrody prawnie chroniony”.

Ochroną pomnikową obejmuje się przed wszystkim sędziwe okazałych rozmiarów drzew i krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe i jaskinie. Wszystkie pomniki przyrody, nad którymi nadzór sprawują konserwatorzy przyrody, wyposaża się w tabliczki informacyjne. Pomniki nie mogą być użytkowane gospodarczo, mogą natomiast być poddawane specjalnym zabiegom ochronnym i konserwacyjnym.

Stanowiska dokumentacyjne - przyrody nieożywionej są to nie wyodrębniające się na powierzchni lub możliwe do udostępnienia miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych, a także fragmenty eksploatowanych i nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych, mając znaczenie naukowe i dydaktyczne.

Użytki ekologiczne są to pozostałości ekosystemów mające znaczenie dla zachowania unikatowych zasobów genowych i typów środowisk. Zalicza się do nich najczęściej: naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne „oczka wodne”, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy i kamieńce. Podane wyżej typy małych fragmentów przestrzeni, traktowane zwykle jako nieużytki, ustawa przekornie traktuje jako potencjalne „użytki”. Pamiętać należy, że ranga obiektów chronionych jest kwestią wysoce umowną, bo sankcje, jakie grożą za ich niszczenie, są takie same zarówno dla rezerwatu, jak i dla użytku ekologicznego, co wynika z przepisów karnych ustawy o ochronie przyrody. Użytek ekologiczny, oprócz wpisu do księgi wieczystej, odnotowany jest także w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego i ewidencji gruntów.

Zespół przyrodniczo -krajobrazowy wyznacza się w celu zachowania wartości estetycznych wyjątkowo cennych fragmentów krajobrazu naturalnego i kulturowego. Ustawodawca kładzie wyraźny nacisk na wartości estetyczne, jednakże w przypadku krajobrazu naturalnego trudno oddzielić wartości estetyczne od przyrodniczych, dlatego też zespół przyrodniczo-krajobrazowy może mieć bardzo szerokie zastosowanie w praktyce ochronnej.

Warto wspomnieć także o dwóch innych typach obszarów - lasach ochrony i leśnych kompleksach promocyjnych. Mają one wprawdzie zupełnie inną rangę i charakter, ale zostały usankcjonowane prawnie i w ostatnich latach są coraz powszechniejsze.

Lasy ochronne są to - według ustawy o lasach - obszary leśne, które m. in.: chronią glebę przed zmywaniem lub wyjałowieniem, powstrzymują, powstrzymują osuwanie się ziemi, obrywanie skał lub lawin; chronią zasoby wód powierzchniowych i podziemnych, regulują stosunki hydrologiczne w zlewni oraz na obszarach wododziałów; ograniczają powstawanie lub rozprzestrzenianie się lotnych piasków; stanowią drzewostany nasienne lub ostoje zwierząt i stanowiska roślin podlegających ochronie gatunkowej. Lasy ochronne najczęściej położone są wokół dużych aglomeracji miejskich ( w odległości do 10 km. Od granicy miast liczących ponad 50 tyś. Mieszkańców).

Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych stanowi, iż w lasach ochronnych mogą być wznoszone budowle służące gospodarce leśnej, obronności lub bezpieczeństwu państwa, oznakowaniu nawigacyjnemu, geodezyjnemu, ochronie zdrowia oraz turystyce.

Zadań ochronnych lasów nie należy łączyć z zakazami korzystania z lasów i ich zasobów.

Polskie prawo przyjmuje zasadę powszechnej dostępności do lasów stanowiących własność skarbu państwa oraz do lasów komunalnych i czerpania z nich pożyt­ków, ale z poszanowaniem reguł obowiązujących w gospodarce leśnej, na przykład zakazu niszczenia gruntów, ściółki płoszenia zwierząt. Lasy są jednym z najistotniejszych elementów krajobrazu uzdrowiska. Uzdrowiskiem jest miejsco­wość wyróżniająca się warunkami umożliwiającymi prowa­dzenie zabiegów i lecznictwa uzdrowiskowego. Wszelkie działania ochronne oraz związane z nimi prace mogą być podejmowane po zasięgnięciu opinii naczelnego lekarza uzdrowiska. Ta zasada jest szczególnie ważna w odniesieniu do gospodarki leśnej na terenie uzdrowisk. Zatem lasy, które i tak podlegają ochronie na mocy innych przepisów niż od­noszące się do uzdrowisk, na terenie uzdrowisk doznają je­szcze dalej idącej ochrony wynikającej z reżimu prawnego uzdrowiska.

Leśny kompleks promocyjny jest obszarem funkcjonalnym o znaczeniu ekologicznym, edukacyjnym i społecznym, dla którego działalność określa jednolity program gospodarczo-ochronny. Obszary te zostały utworzone w celu trwałego zachowania lub odtwarzania naturalnych walorów lasu metodami racjonalnej gospodarki leśnej, prowadzonej na podstawach ekologicznych oraz integrowania celów trwałej gospodarki leśnej i aktywnej ochrony przyrody. Powołano je na mocy Zarządzania Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych nr 30 z dnia 19.12.1994 r.(zmienione kolejnymi zarządzeniami z 1995 i 1996 r.). Do końca 1998 r. utworzono 10 kompleksów promocyjnych o łącznej powierzchni 445 670 ha: Las Puszczy Białowieskiej, Bory Tucholskie, Lasy Gostynińsko - Włocławskie, Lasy Puszczy Kozienieckiej, Lasy Janowskie, Bory Lubuskie, Lasy Beskidu Śląskiego, Lasy Oliwsko-Darżlubskiej, Lasy Puszczy Bukowej i Goleniowskiej, Lasy Rychtalskie.

Ochrona zieleni odnosi się zarówno do miast, jak i wsi. Jest obowiązkiem administracji i ma zapewnić obywatelom możliwość korzystania z wartości środowiska. Przy korzysta­niu z zieleni obowiązują liczne ograniczenia, zakazy i nakazy adresowane zwłaszcza do właścicieli lub posiadaczy. Jest to w szczególności obowiązek utrzymywania we właściwym stanie drzew i krzewów rosnących na terenach, do których służy im tytuł prawny. Usunięcie drzew lub krzewów wyma­ga specjalnego zezwolenia. Prócz ochrony ilościowej zadrzewień i zieleni przepisy przewidują również ochronę jakościo­wą. Sprowadza się ona do zakazu stosowania na ulicach, pla­cach i drogach takich środków chemicznych, które szkodzą zadrzewieniem i zieleni. W podobny sposób — bez szkody dla drzew i zieleni — powinny być wykonywane wszelkiego typu prace ziemne.

Wyróżnienie w ustawie parków tworzonych na obszarach gmin, jako przedmiotu ochrony, wiąże się z wielowiekowa tradycją parków dworskich. Zakładali je dawni właściciele ziemscy, jako tereny rekreacyjne i ozdoby swoich siedzib, a niektóre z nich były prawdziwymi dziełami architektury ogrodowej. Mimo niewątpliwie dużego znaczenia dla kultury, ochroną prawną objęła je dopiero ustawa o ochronie dóbr kultury i muzeach, a następnie ustawa o ochronie i kształto­waniu środowiska, próbując ocalić przed całkowitym zniszczeniem to, co jeszcze z nich pozostało.

Park gminny - tereny położone na obszarze gminy, pokryte drzewostanem o charakterze parkowym, stanowiące jej własność lub własność skarbu państwa. Ustanawiając park gminny, rada gminy powinna określić jego granie oraz ustalić regulamin korzystania, uwzględniający powszechnie obowiązujące wymogi ochrony środowiska.

VII. Charakterystyka stanu i głównych zagrożeń

W ostatnich latach sieć obszarów chronionych, pod względem zarówno jakościowym, jak i ilościowym, znacznie się powiększyła (tab. 2)

Tabela 2 Obszary chronione w Polsce w ostatnim dwudziestoleciu

Obszar	Lata
		1980	1985	1990	1995	1996	1997	1998
		Powierzchnia w tys. Ha							%pow. Kraju
PN RP PK OChK UE SD ZPK	118,9 75,3 236,4 642,3 . . .	125,8 104,6 614,3 2030,5 . . .	165,9 117,0 1215,4 4574,8 . . .	270,1 121,3 1930,8 5782,7 18,7 0,3 22,2	301,0 128,0 2082,0 6612,5 25,4 0,3 3,93	305,4 130,4 2129,1 6757,3 31,7 0,7 37,0	305,7 141,2 2403,7 6770,9 36,0 0,8 59,6	1,0 0,5 7,7 21,6 0,1 . 0,2
Łącznie	1072,9	2875,2	6073,1	8146,1	9183,1	9391,7	9718,0	31,1
Liczba obiektów
PN RP PK OchK UE SD ZPK PP	14 759 . . . . . 11786	14 907 . . . . . 14322	17 1001 68 . . . . 18876	20 1122 102 344 2111 75 90 26423	22 1183 106 369 3356 48 108 30205	22 1204 109 392 4192 87 112 30811	22 1251 120 401 5830 107 138 33231
Łącznie	12559	15243	19962	30287	35397	36929	41100

PN-parki narodowe, RP- rezerwaty przyrody, PK- parki krajobrazowe; OChk- obszary chronionego krajobrazu, UE- użytki ekologiczne; SD- stanowiska dokumentacyjne, ZPK- zespoły przyrodniczo-krajoznawcze, PP- pomniki przyrody

Mimo to, zakres realizowanej ochrony nie jest w pełni adekwatny do stanu zachowania walorów różnorodności biologicznej kraju i potrzeb w tym zakresie (tab. 3 poniżej ).

Tabela 3 Obszary chronione w Polsce według podziału administracyjnego (stan na 31.12.1998 r.)

	Powierzchnia								Powierzchnia ogółem
Województwo	Parki narodowe ^a	Rezerwaty przyrody ^b	Parki krajobrazowe	Obszary chronionego krajobrazu	Użytki ekologiczne	Stanowiska dokumen- tacyjne	Zespoły przyrodniczo- krajobrazowe	Pomniki przyrody	w ha	W %. powierzchnia województwa
		w ha
dolnośląskie kujawsko- pomorskie lubelskie lubuskie łódzkie małopolskie mazowieckie opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie śląskie świętokrzyskie warmińsko- mazurskie wielkopolskie zachodnio-pomorskie polska	11915,7 . 18243,7 5568,0 68,2 38129,2 38476,1 . 45743,7 92160,4 23407,5 . 7632,1 . 7997,6 16333,4 305675,6	8181,8 15649,7 11374,2 6244,8 7104,6 2300, 16473,3 336,5 7532,3 13473,0 5749,5 3429,7 2288,2 28033,5 5393,7 7659,1 141224,7	199617,9 193910,8 231149,3 59996,4 95444,4 167861,2 146490,6 10383,4 276381,8 84211,1 153079,2 228261,3 128158,4 138735,6 172534,5 117507,7 2403723,6	179317,1 333446,7 300964,4 431197,1 184420,0 231491,0 850946,6 250756,3 522262,7 453132,3 391917,5 19879,5 455366,9 1114304,3 736627,3 314863,7 6770893,4	637,9 7034,1 7123,3 1870,6 862,1 1081,7 1137,1 337,6 874,0 1921,5 2085,9 349,5 349,1 3902,2 3198,2 3265,6 36030,4	. 131,5 4,6 . 10,5 47,0 521,3 . 5,4 0,8 12,1 12,5 95,0 2,0 . . 842,7	680,5 7479,3 768,8 8895,3 9264,6 12,6 3843,9 1355,5 830,4 59,6 13056,7 4531,9 65,4 15,1 6609,3 2157,4 59626,3	2562,0 1739,0 1524,0 1758,0 4394,0 1811,0 4715,0 301,0 1578,0 1932,0 2376,0 1208,0 753,0 2031,0 3378,0 1171,0 33231,0	400350,9 557652,1 569628,3 513772,2 297174,4 440923,5 1057888,9 263169,3 853630,3 644958,7 589308,4 256464,4 593955,1 1284992,7 932360,6 461786,9 9718016,7	20,1 31,0 22,7 36,7 16,3 29,1 29,7 28,0 47,6 32,0 32,2 20,9 50,9 53,1 31,3 20,2 .

a- bez otulin i innych form ochrony przyrody w granicach danych obszarów, b- bez otulin

Do niedawna podczas tworzenia obszarów chronionych priorytety ochrony zagrożonych gatunków, ekosystemów i typów krajobrazu nie były uwzględniane w wystarczającym stopniu. Do tej pory, po 10 latach funkcjonowania przepisów ustawy o ochronie przyrody, większość obszarów nie ma jeszcze opracowanych planów ochrony. Analiza stanu i przeobrażeń zbiorowisk roślinnych wykazała, że ochrona obszarowa nie obejmuje wszystkich typów zespołów roślinnych. Powszechna jest dominacja ochrony biernej nad czynną w biocenozach półnaturalnych i niestabilnych oraz stosowanie produkcyjnych zasad użytkowania ekosystemów leśnych, zwłaszcza w parkach krajobrazowych.

Niestety, większość składowych obecnej sieci obszarów chronionych w polskim prawie nie ma wysokiej rangi. Także sam fundament, czyli krajowy system obszarów chronionych, stworzony na bazie Ekologicznego Systemu obszarów Chronionych (ESOCh), nie tworzy obecnie spójnego i kompletnego systemu zarówno pod względem ochrony przestrzennej, jak i struktury zarządzania. Powyższe fakty oraz pomijanie w dawnych latach ekologicznych i fizycznych zależności zachodzących w przestrzeni doprowadzało do paradoksalnej sytuacji, że obecnie wiele parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu zamyka się w granicach administracyjnych starych województw. Oprócz powyższych niedoskonałości, wiele obszarów chronionych wciąż podlega zróżnicowanej antropopresji, bardzo często niezgodnej z literą prawa. Liczne istniejące już obiekty, powstałe przed wejściem w życie ustawy o ochronie przyrody, funkcjonują zgodnie z zasadą, że prawo nie działa wstecz.

Największych zagrożeń na terenach chronionych należy oczekiwać w związku z istnieniem i rozwojem:

-tras komunikacyjnych - nadmierna penetracja, rozwój osadnictwa, pasmowe skażenia ołowiem, hałas;

-infrastruktury architektoniczne - budowle hydrotechniczne, obiekty niedostosowane stylem architektonicznym do otoczenia, urządzenia radiowo-telewizyjne;

-rolnictwa i pasterstwa w górach - bezściółkowa hodowla zwierząt, nadmierna chemizacja produkcji rolniczej;

-nieprawidłowej gospodarki leśnej - stosowanie zrębów zupełnych, użycie ciężkiego sprzętu, wprowadzenie gatunków drzew niezgodnych z siedliskiem lub tworzenie monokultur (brak odporności na zanieczyszczenia chemiczne, szkodniki i czynniki mechaniczne);

-kłusownictwa;

-nieprawidłowego użytkowania rekreacyjnego.

Podsumowanie

W dzisiejszym dynamicznie rozwijającym się świecie, technika, wynalazki rozwijają się w bardzo szybkim tempie. Często jesteśmy tak zabiegani, że zapominamy o otaczającej nas przyrodzie i środowisku, w którym żyjemy.

STOP!

Czas najwyższy to zmienić, zwrócić uwagę na otaczające nas piękno. Trzeba zacząć dostrzegać te rzeczy, które mogą pozytywnie wpływać w jakikolwiek sposób na rozwój ludzkości.

W powyższej pracy przedstawiłam różne formy, możliwości ochrony otaczającego nas piękna środowiska. Pragnęłabym aby każdy czytając tę pracę zastanowił się nawet przez chwileczkę nad swoim postępowaniem.

Istnieje wiele form ochrony przyrody, jednak w rzeczywistości wszystko „leży w naszych dłoniach”.

To my ludzie tworzymy otaczający nas świat, dlatego też dążmy do doskonałości, starajmy się „ulepszać świat” nie niszcząc go!

Literatura:

• R. Alberski Polityka ochrony środowiska, seria: „Polityka ochrony środowiska”, 19, Wrocław 1996

• Krajowa Strategia i Plan Działania na Rzecz Ochrony i Racjonalnego Użytkowania Różnorodności Biologicznej, R. Andrzejewski i inni, Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Warszawa1998

• Ochrona Środowiska 1999, GUS, Warszawa 1999

• Obszary chronione w Polsce, J. Radziejowski (red.), Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa 1996 (+ aneks z 1998)

• R. Paczuski Prawo ochrony środowiska, Bydgoszcz 1996,Oficyna Wydawnicza Branta

Polityka ekologiczna państwa, Warszawa 1990

• J. Radziejowski, M. Walczak, K. Kamieniecki: Ochrona gór polskich, Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa 1998

• Uzasadnienie do projektu ustawy o ochronie środowiska, Projekt PHARE/TACIS nr EC/EPP/91/1.2.4.

• Geografia w Szkole - czasopismo dla nauczycieli 2/3 ROK 2000, Jacek Wolski Ochrona przyrody w Polsce, Formy ochrony przyrody w świetle polskiego prawa.

• Atlas zarządzania planetą Norman Myers, Uma Ram Nath 1997 r.

• INTERNET - źródło danych statystycznych

Spis treści

Wstęp..........................................................................................................................1

1. Pojęcie ochrony środowiska.......................................................................3

2. Rys historyczny..........................................................................................4

3. Uwarunkowania prawne ochrony środowisk.............................................5

4. Formy ochrony przyrody..........................................................................10

5. Zachowawcza ochrona przyrody..............................................................12

1. Park narodowy...............................................................................12

2. Rezerwat przyrody........................................................................13

3. Park krajobrazowy.........................................................................14

6. Indywidualne formy ochrony przyrody....................................................16

7. Charakterystyka stanu i głównych zagrożeń............................................19

Podsumowanie..........................................................................................................22

Literatura...................................................................................................................23

¹ Dz. U. Nr 114, poz. 492 z późn. zm.

¹ Źródło: Ochrona przyrody, GUS, Warszawa 1999

^a Leśnictwo Park Narodowy w Białowieży

^b Jednostka Lasów Państwowych Pieninach

^c Jednostka Lasów Państwowych „Park Tatrzański” „Park Narodowy

¹ artykuł nr 35

24

---