WSTĘP.
Kraj nie jest monolitem, lecz składa się ze zróżnicowanych przestrzennie jednostek określonego podziału administracyjnego. Kierowanie procesami rozwoju i sposobem funkcjonowania państwa od tysięcy lat odbywa się za pośrednictwem wydzielonych jednostek administracyjnych. Stąd polityka ogólnokrajowa, jednolita w zamyśle i podporządkowana interesowi ogólnonarodowemu musi być prowadzona w sposób zróżnicowany, a więc powinna być realizowana zarówno na okres bieżący , jak też średni i perspektywiczny. Innymi słowy, polityka państwa musi być wypełniona politykami regionalnymi.
Pojęcie polityki regionalnej.
Każde społeczeństwo i państwo realizuje swą narodową politykę rozwoju, w której wyodrębnia politykę społeczną, ekonomiczną i przestrzenną (regionalną). Polityka regionalna jest więc częścią składową narodowej polityki rozwoju.
W literaturze występują następujące definicje polityki regionalnej:
Jest to planowa działalność państwa i jego organów, zmierzająca do:
Optymalnego wykorzystania czynników społeczno - ekonomicznych i przestrzennych dal harmonijnego i dynamicznego rozwoju regionalnego zgodnie z planem krajowym i planami regionalnymi.
Optymalnej realizacji celów i zadań rozwojowych w układzie regionalnym, zawsze jednak na bazie narodowego planu rozwoju społeczno - gospodarczego oraz krajowego planu zagospodarowania przestrzennego.
Polityka regionalna jest działalnością zmierzającą do kształtowania rozwoju poszczególnych regionów i relacji międzyregionalnych zgodnie z celami społeczeństwa jako całości, jak również celami społeczności regionalnych.
Polityka regionalna państwa jest to zespół działan i uregulowań prawnych, adresowanych do konkretnych obzarów, wychodzących poza powszechnie stosowane w państwie rozwiązania.
Przez politykę regionalną będziemy rozumieć całokształt działań państwa oraz występujących w jego imieniu władz centralnych i regionalnych w zakresie świadomego kształtowania procesu rozwoju społecznego i ekonomicznego regionów kraju w ramach ogólnej polityki społeczno - ekonomicznej.
Główny zakres zainteresowania polityki regionalnej to przede wszystkim:
Wypracowanie sformułowania i przyjęcia kierunków rozwoju regionów, które określone są przez uściślenie celów i zadań polityki regionalnej;
Rozpoznanie i wykorzystanie wszelkich czynników rozwoju w regionie oraz rozpoznanie i ograniczenie zakresu oddziaływania barier rozwoju społeczno - gospodarczego;
Wypracowanie strategii rozwoju społeczno - gospodarczego w regionie;
Okreslenie sposobu oddziaływania na system zagospodarowania przestrzennego oraz koordynacja wszelkich poczynań realizacyjnych w regionie.
Przedmiot polityki regionalnej.
Przedmiotem polityki regionalnej jest aktualny i przyszły system zagospodarownia przestrzennego regionu. We wspomnianym skrypcie wyróżniono cztery jej podstawowe zakresy zainteresowania i działania.
Pierwszy z nich dotyczy wypracowania, sformułowania i przyjęcia kierunków rozwoju regionów. Te kierunki okreslone sa poprzez uścislenie celów i zadan polityki regionalnej.
Drugi zakres polityki regionalnej dotyczy rozpoznania i wykorzystania wszelkich czynników rozwoju, a także rozpoznania i ograniczenia zakresu oddziaływania barier rozwoju społeczno - gospodarczego w regionie. Wg koncepcji SWOT jest to rozpoznanie słabych i mocnych stron regionu.
Trzeci zakres związany jest z wypracowaniem odpowiedniej strategii rozwoju społeczno - gospodarczego w regionie i stworzeniem warunków umozliwiających dokonywanie jej weryfikacji.
Ostatni, czwarty zakres zainteresowania polityki regionalnej dotyczy okreśolenia sposobu oddziaływania, wyboru stosowanych narzedzi i metod postępowania służących do realizacji tej polityki.
Polityka regionalna zmierza do racjonalnego kształtowania procesu przemian struktury przestrzennego rozmieszczenia gospodarki i ludności. Istotą tej polityki w skali kraju jest uwzględnienie aspektu regionalnego w decyzjach o alokacji środków oraz regionalne różnicowanie stosowanych instrumentów ekonomicznych.
Polityka regionalna zmierza do kształtowania rozwoju poszczególnych regionów i relacji międzyregionalnych zgodnie z celami społeczeństwa jako całości i celami społeczności regionalnych. Jest jednym z istotnych składników działalności interwencyjnej państwa. W prowadzonej obecnie polityce regionalnej w rozwinietych krajach kapitalistycznych dominuja następujące jej cechy:
Orientacja na pomoc w układzie terytorialnym;
Wspieranie nowoczesnych sektorów gospodarki;
Zwrot w kierunku małych i średnich firm;
Promowanie rozwoju opartego na własnych zasobach i predyspozycjach regionów;
Kierowanie się głównymi przesłankami ekonomicznymi;
Skupienie uwagi na lokalnych inicjatywach i agencjach;
Skupienie działań i środków na obszarach o najwiekszych potrzebach;
Wspieranie rozwoju infrastruktury nizbędnej do działalności gospodarczej w regionie;
Promowanie prywatyzacji i wspólnych przedsięwzięć sektora prywatnego i publicznego.
Konieczność prowadzenia polityki regionalnej w procesie transformacji ustrojowo - systemowej wynika głównie ze zróżnicowania przestrzennego w przebiegu procesów dostosowawczych do nowych sytuacji.
4. Cele i zadania polityki regionalnej.
Polityka regionalna państwa powinna wyrażać zróżnicowane przestrzennie cele polityki społeczno - gospodarczej, przestrzennej i ekologicznej, a jej strategiczny , długookresowy charakter powinien zapewniać spójność i ciągłość rozwoju kraju w zróżnicowanym przestrzennie środowisku geograficznym. Długookresowe, strategiczne cele polityki regionalnej muszą być zgodne z procesem transformacji ustrojowej kraju.
Uniwersalne dla wszystkich regionów cele polityki regionalnej państwa można podzielić na trzy grupy:
Tworzenie mechanizmów rozwoju społeczno - gospodarczego regionów oraz przełamywania barier i przeciwdziałanie procesom recesji gospodarczej;
Poprawa standardu życia społeczności lokalnych i regionalnych;
Kształtowanie ładu przestrzennego i zapobieganie procesom degradacji środowiska naturalnego.
Wg innego podziału ogólne cele polityki regionalnej państwa można sklasyfikować w czterech obszarach:
Cele społeczne, do których należy zaliczyć podjęcie decyzji w zakresie pozimu życiowego, stopnia zaspakajania potrzeb, dochodów ludności, egalitaryzmu regionalnego, poziomu kulturalnego warunkach pracy i mieszkaniowych, wolnego czasu, spożycia zbiorowego, struktury społecznej, awansu społecznego, równości społecznej, stosunków społecznych, rozwoju nauki, stanu opieki zdrowotnej i społecznej itp.
Cele ekonomiczne, które powinny zmierzać do optymalnego wykorzystania warunków i zasobów regionalnych, zwalczania bezrobocia, zapewnienia maksymalnego wkładu w rozwój gospodarki narodowej, przyśpieszenia tempa rozwoju gospodarczego, zmniejszenia lub likwidacji różnic międzyregionalnych, restrukturyzacji gospodarki, wielofunkcyjnego wykorzystania terenów zgodnie z ich predyspozycją, sprecyzowania form współpracy i integracji w różnej skali, rozwijanie współpracy przygranicznej, zapewnienia wymogów obronności kraju itp.
Cele ekologiczne; musza one zabezpieczyć dopuszczalnegranice wpływu działalności ludzkiej na środowisko geograficzne oraz sprecyzować szeroko pojętą problematyke ochrony i kształtowania środowiska człowieka.
Cele przestrzenne, które związane są z ustalaniem ładu przestrzennego, racjonalnego zagospodarowania przestrzennego i struktury przestrzennej, właściwego sformułowania problemów aglomeracji i osadnictwa miejsko - wiejskiego, wypracowaniem polityki lokalizacyjnej itp.
Konieczne jest wzajemne zharmonizowanie wymienionych grup celów, a także poszczególnych celów w ramach tych grup. W przedmiotowej literaturze formułuje się określone zasady regionalnego rozwoju społeczno -gospodarczego, które powinny być przestrzegane w regionalnej polityce państwai w polityce wewnątrzregionalnej. Są to:
Zasada regionalnej równości społecznej oznacza dążenie do relatywnego wyrównania regionalnych rozpiętości w poziomie dochodów społecznych i spożycia oraz w warunkacg bytowych i socjalnych. Zasada ta jest podstawą do ustalania założen rozwojowych w zakresie wielkości i dynamiki przyrostu ludności, pziomu i tempa i wzrostu spożycia per capita, wzorców konsumpcji materialnej i niematerialnej oraz dopuszczalnych odchyleń regionalnych.
Zasada równowagi regionów wobec otoczenia oznacza zrównoważony rozwój regionalnego układu gospodarki. Chodzi tu o równowage w zakresie rozmieszczenia ludności i miejsc pracy oraz dochodów i spożycia pomomo nierównomierności występowania zasobów przyrodniczych. Z zasady tej wynikają główne założenia w zakresie: układu międzyreginalnego, przepływu zasobów oraz transferu dochodów.
Zasada efektywnego spożytkowania zasobów regionów wyraza się w poziomie efektywnego zaangażoania zasobów przyrodniczych, istnijącego potencjału produkcyjnego i zasobów siły roboczej. Poziom ten zależy od wielkości i struktury produkcji końcowej zlokalizowanych w regionie gałęzi i branż, przy czym gałęziowo - branżowa specjalizacja gospodarcza powinna uwzględniać predyspozycje naturalne, tradycje wytwórcze i zawodowe oraz inne przesłanki regionalno - lokalizacyjne.
Oprócz celów, które powinna spełniac polityka reginalna, można mówic również o zadaniach , które powinna realizować . Polityka regonalna oznacz realizowanie następujących zadań:
Na poziomie krajowym:
ocenę potencjału, problemów i efektywności gospodarki w poszczególnych regionach;
ustalenie zasad międzyregionalnego podziału zasobów krajowych i zakresu preferencji państwa jako całości;
formułowanie strategii rozwoju regionalnego z punktu widzenia ogólnokrajowego;
wpływanie na zbieżność działania władz regionalnych c celami gospodarki narodowej i społeczeństwa jako całości.
Na poziomie regionalnym:
okreslenie celów społeczności regionalnych;
zapewnienie odpowiedniego do możliwości udziału regionu w osiąganiu celów ogólno krajowych i postulowanie uzasadnionego udziału w podziale zasobów krajowych;
zapewnienie coraz lepszej obsługi ludności i gospodarki regionu przez rozwój infrastruktury technicznej i społecznej;
motywowanie żywotności i aktywności ludności oraz gospodarki regionu.
5.Czynniki i bariery rozwoju regionalnego.
Rozwój regionalny uzależniony jest od potencjału, którym dysponuje społeczeństwo na określonym obszarze. Potencjał to czynniki wpływające na rozwój określonej przestrzeni. Wyróżniamy dwa rodzaje okoliczności, które oddziaływują na rozwój regionalny. Pierwsze - to czynniki rozwojowe, które umożliwiają harmonijny i długofalowy rozwój, drugie natomiast - działaja chamująco lub wręcz elominują tendencje prorozwojowe. Noszą one miano barier. Przez warunki omawianego rozwoju należy rozumieć nośniki zasobów danych regionów, taki jak środowisko przyrodnicze, ludnośćm majątek trwały. Dopiero nadanie siły sprawczej tym warunkom - przez odpowiednie działania w ramach interregionalnej i intraregionalnej polityki społeczno - gospodarczej - uruchamia i przekształca te potencjalne możliwości w czynniki rozwoju.
Z prezentowanych w piśmiennictwie klasyfikacji regionalnych warunków - czynników rozwoju społeczno - gospodarczego można przyjąć następujący zestaw:
geograficzne - ukształtowane przez przyrodę i człowieka, a związane z miejscem działalności;
naukowo - techniczne - związane z osiągniętym poziomem wiedzy, rozwoju narzędzi pracy i umiejętności posługiwania się nimi;
demograficzne - związane z liczbą i strukturą ludności zamieszkującej obszar, na którym jest lub ma być prowadzona działalność;
społeczno - ekonomiczne - wynikajace z charakteru stosunków ekonomicznych i społecznych, a określone przez osiągnięty poziom rozwoju gospodarczego
wynikające z otoczenia zewnętrznego.
Analiza warunków rozwojowych regionu daje obraz aktualnego stanu oraz możliwości rozwojowych określonej przestrzeni.
Można stwierdzić, że skala i stopień wykorzystania regionalnych warunków rozwoju determinuje jego czynniki, a w związku z tym tylko pełne wykorzystanie czynników rozwoju zapewnia osiąganie optymalnych efektów.
Każda społeczność zmierza do umocnienia okoliczności sprzyjających procesom rozwoju oraz do ograniczania i eliminowania wpływu tych czynników, które w zasadniczy sposób ograniczają lub uniemożliwiają zaistnienie pozytywnych, trwałych tendencji w gospodarce, czyli barier.
Wkażdym kraju i określonym regionie, obok bodźców stymulujących wzrost i rozwój ekonomiczny i społeczny, występuje wiele czynników utrudniających, a niekiedy wręcz uniemożliwiających zaistnienie takiego procesu. Elementy te nazywamy barierami. Mają one charakter długotrwały i obiektywny. Skuteczne pokonywanie barier zależy od potencjału i zasobów użytych w tym celu. Bariery rozwoju mogą pojawiać się w następujących trzech okolicznościach:
gdy uruchamia się proces wchodzenia na drogę przyspieszonego rozwoju;
gdy forsowane jest zbyt nadmierne tempo rozwoju;
gdy występują tendencje do przeprowadzenia radykalnych zmian aktualnie wdrazanej strategii rozwoju.
Do najistotniejszych barier rozwoju regionalnego zaliczamy bariery:
pierwotne: bariera zwiększania stopy inwestycji, bariera infrastruktury ekonomicznej, bariera ukształtowanej struktury majatku trwałego, bariera rolnictwa oraz bariera surowcowa;
wtórne: bariera instytucjonalno - organizacyjna, bariera siły roboczej oraz bariera infrastruktury społecznej;
wynikowe: bariera konsumpcyjna , bariera frustracyjna oraz bariera zanieczyszczenia środowiska.
6. Wizje, modele i scenariusze rozwoju regionalnego.
Wizje rozwoju regionalnego.
Wizja rozwoju regionalnego jest obrazem przyszłości , którą społeczność regionalna pragnie wykreować. Wmiarę realny obraz pszyszłości powinnien wyrażać:
kierunki i dotyczyć przyszłości;
marzenia i wyzwania, które staja się udziałem okreslonej społeczności lokalnej;
wiarygodność procesu jego realizacji.
Pojęcie strategii odnosi się do formułowania głównych misji, zamierzeń i celów rozwoju regionalnego, polityki i programów ich osiągania oraz metod , które sa niezbędne, aby strategie mogły być wdrożone dla osiągania głównych celów regionalnych.
Strategia rozwoju regionalnego to budowanie programu przyszłego działania samorządowych władz wojewódzkich. Jej istotą jest określenie odpowiedniej gradacji celów, gdyż niemożliwa jest jednoczesna realizacja wszystkich najistotniejszych potrzeb społecznych. Jako pierwsze powinny być realizowane te cele, które ułatwiają pszyszły rozwój.
Na podstawie generalnych prawidłowości zachodzących w czasie przebudowy gospodarki główne cele rozwoju regionu to:
ograniczenie szkodliwych skutków poprzedniego modelu rozwoju, w tym poprawa jakości środowiska życia mieszkańców oraz jakości przestrzeni produkcyjnej, jak również zwiększenie dostępności danego układu terytorialnego;
tworzenie miejsc pracy wysokiej jakości, co z jednej strony stwarza korzystny klimat gospodarczy, a więc przyczynia się do dynamizacji rozwoju, z drugiej zaś bezpośrednio prowadzi do pełniejszego zaspakajania potrzeb mieszkańców;
uzyskania stabilności gospodarczej i odporności na zakłócenia zewnętrzne;
tworzenie sprzyjających warunków osadnictwa dla osób z zewnątrz, poszukujących w tym określonym regionie lepszych środowiskowych warunków życia.
Aktualnie lansowane modele, scenariusze i strategie rozwoju regionalnego powinny uwzględniać zróżnicowany charakter przestrzenny kraju oraz uwarunkowania historyczne. Inny model rozwoju regionalnego powinien być wdrażany na Śląsku, a zupełnie inny na terenie Polski północno - wschodniej.
Modele rozwoju regionalnego.
Model rozwoju regionalnego to konstrukcja hipotetyczna, obejmująca układ założeń przyjętych w celu uchwycenia i określenia najistotniejszych cech i zależności występujących w procesie rozwoju regionalnego. W nauce ekonomicznej mimo okreslonych trudności proponuje się następujące modele służące do formułowania wizji rozwoju regionalnego:
model rozwoju sektorów ROSE;
model implikacji wizji rozwojowej dla polityki makroekonomicznej VISIMP.
Model ROSE pozwala na podstawie zadanego tempa wzrostu PKB, zmian w strukturze aktywności oraz zmian współczynników efektywnościowych okreslić w ujęciu sektorowym pożądane zminy majątku trwałego, zasobów pracy oraz inwestycje. Głównym zadaniem tego modelu jest wyznaczenie - w ujęciu sektorowym - inwestycji niezbędnych do osiągnięcia zadanego tempa wzrostu PKB przy określonym wzorcu zmian strukturalnych. Niejako przy okazji wyznaczamy sektorową alokację zatrudnienia oraz globalne zasoby siły roboczej, niezbędne do realizacji wizji. Konfrontując te dane z prognozami wzrostu ludności oraz jej aktywizacji zawodowej daje to szacunek stopy bezrobocia.
Model VISIMP - na zagregowanym poziomie - pozwala na badanie możliwości realizacyjnych wizji wzrostu i rowoju regionalnego oraz zmian strukturalnych poprzez symulowanie czynników określających popyt dla danej wizji przy różnych założeniach co do sybtetycznej reaktywności podmiotów gospodarczych oraz elementów polityki finansowej. Model ten służy więc do wyznaczania elementów polityki makroekonomicznej - głównie pieniądza czy stóp podatkowych - które sprzyjałyby realizacji założonej wizji.
Scenariusze rozwoju regionalnego.
Scenariuszem możemy określić podstawę do realizacji długofalowej, wieloletniej strategii rozwoju określonego obszaru terytorialnego. Właściwie zbudowany scenariusz rozwoju powinien zawierać opis metod i niezbędnych środków umożliwiających realizacje przyjętej strategii.
Scenariusz przyśpieszonego wzrostu.
W scenariuszu tym proponuje is wyraźne pobudzenie popytu finalnego, zwłaszcza inwestycyjnego. Polityka podatkowa ma być nakierowana na obniżenie skali opodatkowania, wywołując jednocześnie wzrost skłonności do oszczędzania oraz obniżke stopy procentowej. T w konsekwencji zaowocować ma dodatkowym przyrostem nakładów inwestycyjnych prywatnego sektora o 2 - 3 % powyżej prognozy bazowej. Złożono również, że warunki do inwestowania kapitału obcego ulegać będą zdecydowanej poprawie.
Scenariusz podtrzymanego ożywienia.
Scenariusz ten zakłada pobudzanie inwestycji i eksportu w stopniu wyraźnie niższym niż w wariancie pierwszym. Tendencja do oszczędzania oraz inwestownia ma być nieco mniejsza niż w wariancie wzrostu. W konsekwencji ma ona prowadzić do wrostu inwestycji sektora prywatnego o 1 - 2 % powyżej prognoży bazowej. Niższe w tym scenariuszu mają być też pozostałe wskażniki dotyczące eksporu oraz udziału zagranicznych inwestycji bezpośrednich.
Scenariusz napięć.
Scenariusz ten jest prostą kontynuacją polityki stabilizacyjnej. Główny nacisk jest połozony na redukcję stopy inflacji, wyrażną aprecjację złotego oraz redukcje deficytu budżetowego i długu publicznego. Ograniczeniu ulegnie w tym wariancie tempo inwestycji i eksportu. Opóżnienia w modernizacji aparatu wytwórczego oraz niska dynamika nakładów na inwestycje spowoduje spadek tempa wzrostu PKB. Konsekwencją tego spadku będzie niski stopień wykorzystania mocy produkcyjnych. W konsekwencji może to doprowadzić do pogłębienia się dysproporcji rozwoju społeczno- gospodarczego Polski i krajów wysoko rozwiniętych, co w konsekwencji rodzić będzie napięcia na wszystkich rynkach.
Scenariusz stagnacji.
Scenariusz ten jest najgorszym wśród tzw. scenariuszy pesymistycznych, Zakłada spadek skłonności inwestowania, spadek dynamiki eksportu wobec założeń bazowych, jak też realizację populistycnych, sprzrcznych z regułami rynkowymi celów, polegających na niekontrolowanym zroście płac i dochodów oraz spadkiem ogólnej wydajności pracy. To w konsekwencji może przynieść marginalny przyrost potencjału ekonomicznego oraz najniższe z możliwych stopy wzrostu PKB. Zjawiskom tym może również towarzyszyć wrost bezrobocia oraz polryzacja rozwoju regionalnego.
7. Rola samorządu terytorialnego.
Terytorialny system zarządzania państwem i podział administracyjny kraju, zakres kompetencji władz państwowych z jednej strony, z drugiej samorządów lokalnych i regionalnych stanowia zasadnicze elementy polityki regionalnej. Na kształt tej polityki wpływają również doświadczenia krajów Unii Europejskiej.
Rola polityki regonalnej na szczeblu centralnym (międzyregionalna, interregionalna)
Doświadczenia z realizacji polityki społeczno - ekonomicznej i przestrzennej oraz ich poszczególnych działów w ciągu minionego 50 - lecia wskazują, iż były one traktowane jednolicie w całym kraju. Państwo pojmowane było jako jednolity organizm. A przecież tak nie jest i być nie powinno. Wszystko bowiem dzieje się w regionach posiadających swe specyficzne cechy i określony zakres specjalizacji ekonomicznej.
Odrębności ekonomiczno - przyrodnicze są właśnie podstawą podziału kraju na regiony. Warunki przyrodnicze, wartość przestrzeni rolniczej, kultura i tradycje, itp. przemawiają także za zróżnicowanym podejściem i odmiennym sposobem oddziaływania na poszczególne jednostki przestrzenne i podmioty działalności społeczno - gospodarczej. Wymaga to zróżnicowania celów w skali przestrzennej i stosowania instrumentów w sposób odmienny w odniesieniu do poszczególnych regionów.
Jednocześnie politykę regionalną uprawiają poszczególne resorty, lecz jest ona przypadkowa, oderwana od województw (zdalna) i nie powiązana z samorzadamia lokalnymi. Tym samym cechuje się ona niewielką znajomością potrzeb terenu i społeczności lokalnych, co może prowadzić do błędnych decyzji i chaosu w gospodarce przestrzennej. Resorty i urzędy centralne bardzo często tworzą różne instytucje i organy o różnym zasięgu działalności, w nikrórych ważniejszych ośrodkach osadniczych. Powoduje to swoistą dezintegrację podziałów funkcjonalnych i zakładów oraz zakłóca ewentualną koordynację z wojewódzką administracją rządowa i sejmikami województwa.
Rola samorządu wojewódzkiego.
Władze regionalne, mające charakter samorządowy, wyposażone sa w szerokie kompetencje w zakresie polityki regionalnej. W organach samorządowych koncentruje się obecnie prowadzenie polityki rozwojowej.
Samorząd wojewódzki jest podmiotem polityki intrareginalnej. Podstawowe zasady ustrojowe województwa samorządowego wynikają z ustawy o samorządzie województwa. Zgodnie z nią województwo oznacza:
jednostkę samorządu terytorialnego - regionalną wspólnotę samorządową;
największą jednostkę zasadniczego podziału terytorialnego kraju w celu wykonywania administracji publicznej.
Celem głównym samorzadu terytorialnego jest bezposredni wpływ na rozój cywilizacyjny regionu. Cel ten jest realizowany poprzez określenie dla danego województwa strategii wszechstronnego i zróżnicowanego rozwoju i poprzez prowadzenie polityki intraregionalnej, która ma umożliwić osiągnięcie tego celu. Warunkiem prowadzenia efektywnej polityki regionalnej jest maksymalizacja dochodów własnych i minimalizacja subwencji przydzielanych regionom z budżetu państwa.
Zakres działania samorządu województwa nie narusza samodzielności powiatu i gminy, a jego organy nie są organami nadzoru ani kontroli w stosunku do organów powiatu lub gminy. Smorząd okresla strategię rozwoju województwa, która jest realizowana poprzez programy wojewódzkie.
Do zadań polityki regionalnej wykonywanych przez samorządy województw możemy zaliczyć:
opracowanie i uchwalanie własnej strategii rozwoju regionalnego;
podejmowanie współpracy z innymi jednostkami samorzadu terytorialnego;
tworzenie i przystepowanie do spółek prawa handlowego;
opracowywanie projektów dotyczacych realizacji zadań ujętych w polityce regionalnej państwa;
prowadzenie negocjacji w sprawie warunków realizacji tych projektów;
zawieranie z rządem kontraktów regionalnych;
współpraca z Rządowym Centrum Studiów Strategicznych;
realizacja programów regionalnych Unii Europejskiej;
opracowanie i uchwalanie planów zagospodarowania województwa;
wykorzystywanie pozostających w gestii województwa funduszów celowych do stymulowania rozwoju województwa.
Aby politykę reginalną można było prowadzić w skali regionu, należy uwzględnić:
stworzenie ram krajowej polityki regionalnej oraz zapewnienie jej stabilności i prawnych gwarancji;
ukształtowanie systemu instrumentów polityki regionalnej oraz wypracowania przez region sposobu realizacji polityki, jej celów i zadań;
wypracowanie instrumentów polityki regionalnej;
dostosowanie polskiej polityki regionalnej do standardów Unii Europejskiej;
pełne zaangażowanie szczebla lokalnego (powiatów i gmin) w inicjowanie, przyśpieszanie i ukierunkowywanie rozwoju społeczno - gospodarczego swych obszarów.
Ponadto prowadzenie współczesnej polityki regionalnej beż stworzenia monitoringu regionalnego oraz wykonywania prac badawczych, służenia doradztwem i wykonywania prac koncepcyjnych na zlecenie podmiotów gospodarczych nie wydaje się już możliwe.
8. Instrumenty sterowania rozwojem regionalnym.
Instrumenty finansowe.
W dziedzinie finansowania rozwoju regionalnego najpilniejszym zadaniem jest decentralizacja finansów publicznych oraz rozszerzenie wachlarza i wartości środków przeznaczanych na wsparcie rozwoju regionalnego.
Wśród programów i funduszy wspierania polskich województw należy wskazać:
środki pochodzące z budżetu państwa;
środki uzyskiwane w ramach programów UE dostępnych dla Polski;
środki z innych żródeł i programów.
Najczęściej instrumenty finansowe funkcjonują w wybranych częściach danego państwa, np. regionu. Ich działanie jest ściśle określone przez wiele czynników, które odnoszą się do:
wybranego sektora, np. rolnictwo;
typu działalności gospodarczej
rodzaju i wielkości przedsięwzięcia;
liczby miejsc pracy.
Zadaniem bodzców finansowych jest wywieranie pozytywnego wpływu na inwestycje i zatrudnienie, przyczyniając się tym do rozwoju regionalnego. Zasadnicza kwestią jest ustalenie wysokości wsparcia finansowego w tym celu, aby dane subwencje przyniosły efektywny skutek oraz ustalenie, czy świadczenie pomocy powinno mieć charakter “automatyczny”, czy “dyskrecjonalny”.
Do instrumentów finansowych zalicza się:
ulgi podatkowe (dla podmiotów z kapitałem zagranicznym, dal podmiotów rozwijających działalność w regonach zagrożonych strukturalnym bezrobociem);
zwolnienia, ułatwienia w dostępie do kredytów, subwencję z budżetu dla określonych podmiotów oraz przedsięwzięć inwestycyjnych związanych z uruchomieniem produkcji “ high - tech”, a także inwestycji ukierunkowanych na ochronę srodowiska;
wsparcie finansowe w ramach funduszu gwarancyjego dla małych i średnich firm podejmujących ryzyko rozpoczęcia działalności gospodarczej w określonych branżach;
zwolnienia podatkowe dla nowo powstałych przedsiębiorstw;
subwencje wspierające utworzenie kwalifikowanych miejsc pracy;
granty służące do stymulowania inwestycji w środki trwałe;
wspieranie zatrudnienia przez ulgi od świadczeń na ubezpieczenia społeczne;
wspieranie szkoleń i podnoszenie kwalifikacji związanych z przedsiębiorczością i działalnością gospodarczą;
wspiearanie inwestycji dotyczących sfery niematerialnej, np.: patenty, licencje;
ulgi dla eksporterów
dofinansowanie inwestycji w okreslonych regionalnych programach restrukturyzacyjnych;
dotacje na roboty publiczne - są one skierowane do regionów o dużym bezrobociu strukturalnym; organizowaniem tego typu prac zajmuja się gminy.
Instrumentami finansowymi wspierającymi rozwój regionalny są również pożyczki z instytucji międzynarodowych. Udzieliły one Polsce wielu pożyczek i kredytów. Połowę z nich Polska otrzymała z Międzynarodowego Funduszu walutowego dla podtrzymania równowagi bilansów płatniczych i makroekonomicznych programów stabilizacyjnych.
Możnawyróżnić cztery zakresy w sektorowej strukturze międzynarodowej pomocy finansowej:
stabilizacja makroekonomiczna, tzn, pieniądze, które mogą wydatkowane na cele związane ze zmniejszeniem deficytu budżetowego lub płatniczego;
inwestycje w infrastrukturę (pożyczki udzielane przez Bank Światowy);
pomoc żywieniowa i doraźna;
współpraca techniczna i dotacje na rynkowe przekształcenia gospodarki i jej modernizację.
Prognozowane instrumenty finansowe.
Środki na finansowanie polityki regionalnej Polski będą pochodziły z następujących żródeł:
budżetu centralnego;
budżetów regionalnych i lokalnych;
od podmiotów prywatnych.
Obowiązująca od 1 stycznia 1999 r. “ustawa o finansach publicznych” dopuszcza planowanie w budżecie państwa środków na programy wieloletnie w kolejnych latach realizacji. Niewykorzystane fundusze z danego roku mogą być wydatkowne w latach następnych.
Instrumenty instytucjonalne.
Obecnie wiele instytucji odgrywa znacząca role w kreowaniu i realizacji polityki regionalnej. Wpierwszym rzędzie odpowiedzialna merytorycznie instytucją za politykę regionalną jest Komitet Rady Ministrów do Spraw Polityki Regionalnej i Zróznoważonego
Rozwoju. Znaczące kompetencje w tej dziedzinie mają również;
Ministerstwo Rozwoju Regionalnego i Budownictwa;
Urząd Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast;
Rzadowe Centrum Studiów Strategicznych;
Komitet Integracji Europejskiej.
Z powodu niejasnych i często sprzecznych kompetencji poszczególnych organów i potrzeby zapewnienia odpowiedniej płaszczyzny wspólpracy między Komisją Europejską a administracją państwową powołano Ministerstwo Rozwoju Regionalnegi i Budownictwa, odpowiedzialny za koncepcje, koordynacje i realizację polityki rozwoju regionalnego. Znaczenie tego organu powinno odpowiadać randze spraw leżących w jego kompetencji.
Pozostałe instytucje polityki regionalnej na szczeblu rządowym.
Agencje rządowe. Są to wyspecjalizowane agencje o charakterze sektorowym, które zajmują się wydzieloną dziedziną wspierania rozwoju gospodarczego. Powstały z inicjatywy branżowych grup interesów. Ich działanie ma istotne znaczenie dla regionów.
Do najważniejszych agencji centralnych zaliczmy:
Polską Agencję Rozwoju Regionalnego;
Agencje Rozwoju Przemysłu;
Państwową Agencję Inwestycji Zagranicznych;
Agencję Techniki i Technologii;
Agencję Modernizacji i Restrukturyzacji Rolnictwa;
Agencję Własności Rolnej Skarbu Państwa;
Fundację Programów Pomocy dla Rolnictwa;
Agencję Rozwoju Komunalnego;
Polską Fundację Promocji i Rozwoju Małych i Średnich Przedsiębiorstw.
Regionalne centra i sieci transferu technologii.
Wspieranie transferu technologii jest bardzo ważnym sposobem wspierania rozwoju gospodarczego. W związku z tym regiony mogą uczestniczyć w tym procesie przez:
tworzenie własnego potenjału naukowo - badawczego, który ma związek z współistnieniem instytucji naukowych, zarządami dużych korporacji oraz instytucji finansowych;
popieranie importu innowacji.
Zadania jakie zostały nałożone na regiony w zakresie technologicznego rozwoju przyczyniły się do stworzenia sieci doradztwa technologicznego, stowarzyszeń zawodowych oraz instytucji oświatowych. Główna rola przypadła regionalnym centrom innowacji i transferu technologicznego. Ich celem jest stworzenie narzędzi produkcyjnych oraz pomoc w powstaniu nowych zdolności wytwórczych o wysokim poziomie wartosci dodanej. Do zadań centrów należy ponadto opracowywanie nowych sposobów produkcji i produktów oraz udostępnienie ich przedsiębiorcom, współdziałanie w kształceniu kadr. Innymi, równie ważnymi instytucjami tworzącymi środowisko dla działalności gospodarczej, a tym samym dla rozwoju regionalnego są:
banki;
fundacje inicjatyw społeczno - ekonomicznych;
centra promocji przedsiębiorczości;
towarzystwa gospodarcze;
szkoły biznesu;
firmy konsultingowe;
giełdy, wystawy, targi.
Najpopularniejszymi instytucjami, które wspierają nowo powstałe przedsiębiorstwa i swiadczą im pomoc są inkubatory przedsiębiorczości. Ich pomoc koncentruje się głównie na takich zagadnieniach, jak: oferowanie lokalu, świadczenie usług technicznych, organizacyjnych i prawnych. Inkubatory to głównie miejsca wymiany informacji oraz nawiązywania kontaktów. Ponadto świadczą usługi doradcze z zakresu zarządzania marketingu, finansów, księgowości, strategii podatkowych, technologii, itp.
Wsparciem dla inkubatorów przedsiębiorczości są: władze lokalne, samorząd gospodarczy, stowarzyszenia, organizacje zawodowe, społeczne oraz polityczne instytucje finansowo - kredytowe, uczelnie, jednostki budżetowe itp.
Instrumenty infrastruktury technicznej i społecznej.
Na rozwój i zagospodarowanie terytorium kraju, regionów i mikroregionów ma wpływ ich wyposażenie w infrastrukturę techniczną i społeczną. Podstawowym elementem systemu zagospodarowania przestrzennego kraju, wyznaczajacym osie i środki rozwoju, jest infrastruktura podstawowa. Swoim zasięgiem obejmuje układy komunikacji kolejowej i drogowej, układ energetyczny, gospodarke wodną, rozmieszczenie osadnictwa, gospodarkę komunalną, oświatę, ochronę zdrowia i naukę. Inwestycje publiczne w infrastrukturze pełnią ważne funkcje przez powiększnie potencjału urządzeń obsługujących gospodarkę i ludność.
Pobudzanie rozwoju regionalnego przez inwestycje infrastrukturalne jest działaniem najbardziej efektywnym, stymulującym lokalizację przedsiębiorstw, w tym zaawansowanej technologii.
Instrumenty niematerialne ( informacyjne).
Instrumenty niematerialne polityki regionalnej są związane przede wszystkim z kształceniem, szkoleniem, przekwalifikowaniem i przekazywaniem informacji. Poza tymi podstawowymi zadaniami instrumenty te odgrywają ważną rolę w stymulowaniu tworzenia sieci powiązań ekonomicznych między przedsiębiorstwami w regionie i w poszczególnych miejscowościach. Zasadnicze znaczenie mają również przy inicjowaniu rozwoju badań i centrów rozwoju technologii.
Instrumenty organizacyjno - prawne.
Do instrumentów prawnych zalicza się:
normy powszechnie obowiązujące - są one ustalone przez władze państwowe i organy samorządu terytorialnego. Okreslają reguły postępowania obowiązujące wszystkie jednostki gospodarcze. Dotyczą one zwłaszcza inwestorów wprowadzajacych zmiany w sposobach użytkowania terenów i zagospodarowania obszarów.
Prawo stoi na straży przestrzegania następujących reguł:
ochrony terenów szczególnie przydatnych do produkcji rolniczej;
przestrzegania zasad ochrony środowiska naturalnego i krajobrazu;
przestrzegania zasad bezpieczeństwa;
stosowanie gabarytów zabudowy zgodnych z wymogami urbanistyczno - architektonicznymi.
decyzje administracyjne - stanowią forme aplikacji powszechnie obowiązujących norm. Wprowadzają szczegółowe regulacje do:
sposobu zabudowy terenów;
lokalizacji inwestycji budowlanych;
dopuszczenia, zakazów lub ograniczenia pewnych rodzajów produkcji i technologii mających szkodliwy wpływ na środowisko naturalne;
pozwolenia na budowę.
Wg J. Fudalińskiego instrumenty organizacyjno - prawne powinny obejmować:
utrudnienia w najbardziej zainwestowanych obszarach województwa lub regionu;
uzależnienie zgody na umiejscowienie nowych zakładów i rozbudowę już istniejących do spełnienia dodatkowych warunków i wymogów;
całkowity zakaz produkcji niszczącej środowisko;
normy dotyczące dopuszczalnych wielkości emisji.
Oddziaływanie organów władzy za pomocą wyżej wymienionych instrumentów ma charakter pejoratywny. Dzięki tym instrumentom można nie dopuścić do zagospodarowania terenów w sposób niezgodny z planami. Można też zakazać prowadzenia działalności gospodarczej niepożądanej na określonym obszarze.
LITERATURA:
K. Secomski: Polityka społeczno - ekonomiczna, PWE, Warszawa 1997,
R. Domański: Regionalne zróżnicowanie zagospodarowania i poziomu życia ludności. Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 1986,
M. Rybicki: Kierunki polityki regionalnej w latach 1992 - 1994, “Gospodarka Narodowa” 1993, nr 2.
B. Winiarski: Polityka regionalna. PWE, Warszawa 1976,
B. Winiarski: Polityka gospodarcza. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999,
L. Kupiec: Wstęp do planowania i polityki regionalnej. Uniwersytet Warszawski Filia w Białymstoku, Białystok 1997,
L. Kupiec: Rozwój społeczno - gospodarczy, Uniwersytet Warszawski Filia w Białymstoku, Białystok 1995,
T. Madej: Regionalna polityka społeczno - gospodarcza, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 1998,
J. Kołodziejski; Polityka regionalna w procesie transformacji ustrojowej Polski, Biuletyn KPZK PAN, Z. 164, Warszawa 1991,
A. Kożmiński, W. Piotrowski: Zarządzanie. Teoria i praktyka. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997,
G. Gorzelak, B. Jałowiecki: Strategie polskich regionów, “Samorząd Terytorialny” 2000, nr 1 - 2.
G. Gorzelak: Uwarunkowania rozwoju regionalnego Polski u progu XXI wieku, [w:] Rozwój gospodarczy i zmiany strukturalne w ujęciu regionalnym, Uniwersytet w Białymstoku, Białystok 1997,
Encyklopedia popularna PWN, Warszawa 1998,
K. Bartecko, A. Bocian: Formułowanie wizji rozwoju gospodarki polskiej do 2010 roku (modele, symulacje, komentarze), [w:] Modele i modelowanie makroekonomiczne - zastosowania, IriSS, Warszawa 1997,
W. Welfe, W. Florczak: Scenariusze rozwoju gospodarki polskiej do roku 2010 (analizy symulacyjne oparet na ekonometrycznym modelu gospodarki polskiej), [w:] Modele i modelowanie makroekonomiczne - zastosowania, IriSS, Warszawa 1997.
A. Kłasik, J. Szlachta, S. M. Zawadzki: Biała Księga. Polityka regionalna Polski w warunkach stowarzyszenia i integracji ze Wspólnotami Europejskimi, Urząd Rady Ministrów, Biuro ds. Integracji Europejskiej oraz Pomocy Zagranicznej, seria: “Gospodarka”, zeszyt nr 37, Warszawa 1993,
K. Fudaliński: Twórcza integracja, “Życie Gospodarcze” 1997, nr 30,
M. Bonikowska, A. Ostrowska, A. Szczygło: Unia Europejska, Informator o programach pomocowych, Komitet Integracji Europejskiej, Centrum Informacji Europejskiej, wyd. I, Warszawa 1999,
J. Kulig: Strukturalne i systemowe dostosowania krajów silnie zadłużonych, Poltext, Warszawa 1994,
K. Secomski: Polityka społeczno - ekonomiczna, PWE, Warszawa 1977, s. 320.
R. Domański: Regionalne zróżnicowanie zagospodarowania i poziomu życia ludności . Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 1986, s. 22.
M. Rybicki. Kierunki polityki regionalnej w latach 1992 - 1994, “Gospodarka Narodowa” 1993, nr 2.
B. Winiarski. Polityka regionalna. PWE, Warszawa 1976, s. 13.
L. Kupiec. Wstęp do planowania i polityki regionalnej. Uniwersytet Warszawski Filia w Białymstoku. Białystok 1997, s. 60 - 61.
L. Kupiec. Wstęp do planowania..., op. cit., s. 60
Tamże, s. 60 - 61.
B. Winiarski: Polityka gospodarcza. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 342.
R. Domański: Regionalne zróżnicowanie zagospopdarowania..., op. cit., s. 24 - 25.
T. Madej: Regionalna polityka społeczno - gospodarcza, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecinskiego, Szczecin 1998, s. 24 - 25.
Tamże, s.64.
J. Kołodziejski: Polityka regionalna w procesie transformacji ustrojowej Polski, Biuletyn KPZK PAN, z. 164, Warszawa 1991, s. 43.
L. Kupiec: Wstęp do planowania..., op. cit., s. 60 - 61.
B. Winiarski: Polityka regionalna, op. cit., s. 225.
T. Madej: Regionalna polityka społeczno - gospodarcza, op. cit., s., 29.
L. Kupiec: Rozwój społeczno - gospodarczy, Uniwersytet Warszawski Filia w Białymstoku, Białystok 1995, s. 156 - 158.
A. Koźmiński, W. Piotrowski: Zarządzanie. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s.163.
G. Gorzelak, B. Jałowiecki: Strategie polskich regionów, “Samorząd Terytorialny” 2000, nr 1 - 2.
G. Gorzelak: Uwarunkowania rozwoju regionalnego Polski u progu XXI wieku, [w:] Rozwój gospodarczy i zmiany strukturalne w ujęciu regionalnym, Uniwersytet w Białymstoku, Białystok 1997, s. 76.
Encyklopedia popularna PWN,Warszawa 1998, s. 146.
K. Bartecko, A. Bocian: Formułowanie wizji rozwoju gospodarki polskiej do 2010 roku (modele, symulacje, komentarze), [w:] Modele i modelowanie makroekonomiczne - zastosowania, IriSS, Warszawa 1997, s. 70- 79.
Tamże, s. 73.
Encyklopedia popularna PWN: op. cit., s. 339.
W. Welfe, A. Welfe, W. Florczak: Scenariusze rozwoju gospodarki ;polskiej do roku 2010 (analizy symulacyjne oparte na ekonometrycznym modelu gospodarki polskiej), [w:] Modele i modelowanie makroekonomiczne - zastosowania, IriSS, Warszawa 1997, s. 19.
Tamże, s. 20.
Tamże, s. 21.
Tamże, s. 21.
Z. Gilowska, G. Gorzelak, B. Jałowiecki, K. Sobczak: Kierunki polityki regionalnej Polski. , op. cit., s. 41.
Tamże, s. 42.
M. Poniatowicz: Finanse województwa samorządowego, [w:] Podlasie. Perspektywy rozwoju, materiały z konferencji naukowej, Rajgród 07 - 09. 06.1999, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 1999, s. 74 - 75.
Z. Gilowska,...: Kierunki polityki...., op. cit., s. 32.
Tamże, s. 62.
A. Klasik, J. Szlachta, S. M. Zawadzki: Biała Księga. Polityka regianalna Polski w warunkach stowarzyszenia i integracji ze Wspólnotami Europejskimi; Urząd Rady Ministrów, Biuro ds. Integracji Eurpoejskiej oraz Pomocy Zagranicznej, seria: Gospodarka, zeszyt nr 37, Warszawa 1993, s. 129.
J. Fudaliński: Twórcza integracja, “Życie Gospodarcze” 1997, nr 30.
Z. Gilowska,...: Kierunki polityki..., op. cit., s. 64.
M. Bonikowska, A. Ostrowska, A. Szczygło: Unia Europejska, Informator o programach pomocowych, Komitet Integracji Europejskiej, Centrum Informacji Europejskiej, wyd. I, Warszawa 1999, s. 34 - 35.
J. Kulig: Strukturalne i systemowe dostosowania krajów silnie zadłużonych, Poltext, Warszawa 1994, s. 36.
J. Fudaliński: Twórcza integracja, “ Życie Gospodarcze” 1998, nr 2, s. 63.
B. Winiarski: Polityka gospodarcza, op. cit., s. 367.
Z. Gilowska,...: Kierunki polityki..., op. cit., s. 65.
B. Winiarski: Polityka gospodarcza, op. cit., s. 60.
J. Fudaliński: Polityka gospodarcza, op. cit., s. 60.
14