KLIMAT

Klimat Bieszczadów ma charakter górski, o stosunkowo silnych cechach kontynentalnych. Kształtują go przede wszystkim masy powietrza polarno - morskiego(60%), polarno - kontynentalnego (28%) i arktycznego (7%). Powietrze polarno - kontynentalne przynosi dobrą pogodę późnym latem - jest to najkorzystniejszy okres dla wypoczynku w Bieszczadach. Powietrze arktyczne napływa zwykle wiosną (maj), przynosząc niskie temperatury, niesprzyjające turystyce namiotowej.
Południowo - wschodnie, wyższe partie gór są chłodniejsze od pozostałych partii Bieszczadów. Średnia temperatura roczna oscyluje tu w przedziale 4 - 5⁰C, wobec 7 - 7,5⁰C na przedgórzu Bieszczadzkim. Średnia temperatura lata wynosi 14 - 15⁰C, a zimy -3⁰C (do -7⁰C w najwyższych partiach gór). Miesiącem najzimniejszym jest luty, zaś najcieplejszym lipiec. Występuje zjawisko inwersji temperatury.
Opady w Bieszczadach należą do najobfitszych w Polsce, przy czym najmniej jest ich w styczniu, a najwięcej (średnio ponad 100 mm) w lipcu. Średnia liczba dni z pokrywą śnieżną wynosi 90 - 140 (w partiach szczytowych 140 - 150), a średnia grubość pokrywy od 10 cm w grudniu do 40 cm w lutym i marcu (maksymalna dochodzi 140 cm).
Najczęściej notuje się w Bieszczadach wiatry o kierunku południkowym, zwłaszcza południowe. Największe prędkości osiągają one w miesiącach zimowych w Ustrzykach Górnych rzędu 4,5 m/s, a w partiach szczytowych znacznie więcej). Wiatry halne wieją średnio w roku przez 14 dni w Ustrzykach Górnych, a przez 4 dni w Komańczy. Towarzyszy im gwałtowny wzrost temperatury przy jednoczesnym zmniejszeniu wilgotności powietrza, co powoduje odwilż i szybkie topnienie śniegu.

SZATA ROŚLINNA

Szata roślinna Bieszczadów ukształtowała się na przełomie okresu atlantyckiego i subborealnego (ok. 1400 lat p.n.e.). Od XIII w. datują się w Bieszczadzkiej przyrodzie przemiany antropogeniczne, czyli wywołane działalnością człowieka. Zwłaszcza w XX w., po rozpoczęciu intensywnej eksploatacji lasów, zaburzeniu uległ skład gatunkowy drzewostanów, np. wzrósł udział iwy, olszy szarej i brzozy, które jako drzewa gorszej jakości nie były cięte. Obniżyła się też jakość lasów - pomijane przy wyrębie chore okazy dały początek nowej generacji drzew, u której objawiają się negatywne cechy dziedziczne, np. dwoistość strzały u buka. Z kolei po ostatniej wojnie, gdy Bieszczady wyludniły się niemal w całości, dał się zaobserwować proces wtórnego zdziczenia przyrody. Opuszczone przez człowieka tereny rolne nad potokami i rzekami zajęła olsza szara, a partie wyżej położone - jałowiec. Niektóre śródleśne polany zalesiono przedplonową sosną i świerkiem.
W szacie roślinnej Bieszczadów dominują lasy i tereny zadrzewione; zajmują one ponad 70% powierzchni, a w niektórych gminach (np. Cisna i Lutowiska) odsetek ten przekracza 80%. W drzewostanie główną rolę odgrywa buk - 48% powierzchni; ponadto znaczny jest udział jodły - 23%, olszy szarej - 14%, sosny - 9% i świerka - 6%.
Bieszczady odznaczają się swoistym układem pięter roślinnych, odmiennym niż w sąsiadujących z nimi od wschodu i zachodu częściach Karpat. Wyróżniamy zazwyczaj trzy takie piętra.
Piętro pogórza daje się wyraźnie wyodrębnić jedynie w zachodniej części Przedgórza Bieszczadzkiego. Na południe od doliny Sanu zajmuje zaledwie ok. 5% powierzchni i ogranicza się wyłączni do dolin rzecznych. Porastają je tzw. lasy grądowe.
Piętro lasów liściastych, czyli regiel dolny, wykazuje zróżnicowanie na partię dolną i górną. Dolną tworzą lasy mieszane z jodłą, bukiem i świerkiem, natomiast górną - prawie czyste lasy bukowe, miejscami z domieszką jawora.
W piętrze połonin występującym na wysokości ponad 1200 m n.p.m., dominują zespoły ubogiej murawy i niskich krzewinek. Mniejszą powierzchnię zajmują zarośla olchy kosej i jarzębiny.
Osobliwością florystyczną polskich Bieszczadów jest to, że górną granicę lasu tworzy regiel dolny - karłowate, płożące się buki o poskręcanych koronach. Brak zupełnie świerkowego regla górnego i piętra kosodrzewiny. Pojedyncze egzemplarze skarlałych świerków trafiają się gdzieniegdzie na zboczach północnych, a pojedyncze okazy kosodrzewiny i limby można znaleźć na terenie nadleśnictwa Baligród, gdzie najprawdopodobniej zostały przypadkowo wysiane przez człowieka w latach dwudziestych naszego stulecia.
Górna granica lasu przebiega w gnieździe Tarnicy na wysokości (średnio) 1180 m, na Wielkiej Rawce - 1260 m, a na Połoninie Wetlińskiej i Caryńskiej niżej: ok. 1060 m. Obecny przebieg górnej granicy lasu w Bieszczadach, obniżony o ok. 400 m w stosunku do Tatr i 250 m w stosunku do Babiej Góry, dyskutowano już wielokrotnie. Jest on po części skutkiem działalności człowieka - wielowiekowych wypasów, a po części prawdopodobnie wynika z warunków klimatycznych. Suche i ciepłe wiatry wiejące z południa, z puszty węgierskiej, nie sprzyjają rozwojowi górnoreglowego świerka, który jest drzewem klimatu chłodnego.
Pod względem florystycznym Bieszczady mają charakter wysokogórski i zdecydowanie nawiązują do innych części Karpat Wschodnich. Kolonie roślin alpejskich i subalpejskich (76 gatunków) spotyka się już na wysokości 675 - 750 m, a więc w paśmie regla dolnego. Najliczniejsza z nich (czosnek siatkowy, złocień okrągłolistny, ostrożeń wschodniokarpacki) znajduje się w dolinie Górnej Solinki. Rośliny wschodniokarpackie (27 gatunków)) koncentrują się przede wszystkim we wschodniej części pasma połonin. Uwagę zwracają dwa gatunki endemiczne (nie występujące poza Karpatami Wschodnimi): wilczomlecz karpacki i lulecznica kraińska. Bieszczadzka flora roślin naczyniowych obejmuje ponad 900 gatunków, co stanowi więcej niż trzecią część wszystkich gatunków żyjących w Polsce. Ponad to stwierdzono w Bieszczadach
Przeszło 300 gatunków mchów, blisko 20 gatunków śluzowców i bogatą florę grzybów. Znaczna jest liczba gatunków kserotermicznych (ciepłolubnych) - 66. Występują także rośliny wapieniolubne; wprawdzie w Bieszczadach brak skał wapiennych, ale piaskowce krośnieńskie są bardzo zasobne w węglan wapnia.
Bieszczadzką osobliwością są tzw. torfowiska wysokie, zasilane głównie przez opady (w przeciwieństwie do pospolitych w Polsce torfowisk niskich, zasilanych przez wody gruntowe). W terenie zaznaczają się zwykle w postaci kopulastego wypiętrzenia o powierzchni 0,5 do 9 ha. Z powodu ubóstwa soli mineralnych rozwijają się tu rośliny o małych wymaganiach, np. mech torfowiec i sosna. Najwięcej, bo aż 8 torfowisk, skupia się w dolinie górnego Sanu, na odcinku od Sokolik Górskich po Smolnik. Znane torfowisko, dziś częściowo odwodnione, znajduje się w Wołosatem. Inne, koło wsi Smerek, uległo zniszczeniu podczas budowy toru kolejki wąskotorowej. Większość torfowisk wysokich obejmuje ochrona rezerwatowa.

SZATA ZWIERZĘCA

Fauna Bieszczadów jest typowa dla Beskidów Wschodnich. Obejmuje około 230 gatunków zwierząt kręgowych. Bardzo bogaty, lecz znacznie słabiej zbadany, jest również świat bezkręgowców.
Ze ssaków najliczniejsze są gryzonie, m.in. wiewiórki ciemne i rude, popielice, koszatki, smużki, orzesznice. Bieszczady są jednym z nielicznych w Polsce, obok Tatr i Babiej Góry, miejscem występowania niedźwiedzia brunatnego. Według wiarygodnych źródeł liczbę tych zwierząt szacuje się na 25 - 30 sztuk (70% wszystkich dziko żyjących niedźwiedzi w naszym kraju). Ich ulubione siedliska m.in. masyw Tarnicy, Halicza i Kińczyka Bukowskiego, Hyrlata oraz dzikie lasy miedzy Balanicą a Zubeńskiem. Obserwowano niedźwiedzie także w innych miejscach.
Wilki penetrują całe Bieszczady; ich liczba oscyluje wokół 100 sztuk. Liczbę rysi określa się na 40 - 60 sztuk. Miejsce ich przebywania zmienia się wraz z migracjami zwierzyny stanowiącej ich pokarm. Zarówno w głębi lasów, jak i w pobliżu osad ludzkich spotkać można żbika. Krzyżuje się on w Bieszczadach ze zdziczałymi kotami domowymi pozostałymi po wysiedleniu ludności.
Jeleń Karpacki odznaczający się masywną budową i okazałym porożem, przebywa również w rozleglejszych i rzadko odwiedzanych kompleksach leśnych. Jego pogłowie szacuje się na kilkaset sztuk.
W latach 1963 - 66 sprowadzono w Bieszczady 19 żubrów. Po niespełna rocznej aklimatyzacji wypuszczono je na wolność. Obecnie jest tu ich około 40 okazów. Przebywają zasadniczo w widłach Sanu i Wołosatego, choć niekiedy wypuszczają się daleko poza centrum swej ostoi. Sławę zdobył Bieszczadzki żubr Pulpit, odbywający dalekie wędrówki po kraju. Mniej pomyślnie przebiegała aklimatyzacja żubrów w ośrodku koło Woli Michowej, gdzie część zwierząt wyginęła na skutek infekcji wirusowej. W tym regionie można żubry spotkać na stokach Magurycznego.
Z innych ssaków - żyją w Bieszczadach m.in. dziki, lisy i borsuki; nad potokami żyje wydra, w zwartych kompleksach leśnych kuna leśna, a na niższych partiach gór sarna.
Z bogatego świata ptactwa na uwagę zasługują gatunki wysokogórskie - płochacz skalny i siwarnik, a także drapieżniki - orzeł przedni i orliki. W rejonie Caryńskiego, Ustrzyk Górnych i Chryszczatej znajdują się ostoje puchacza, a przełomowe odcinki Sanu, Wetlinki, Prowyczy i Osławy to ulubione miejsca bociana czarnego.
Wielką osobliwością fauny Bieszczadów jest wąż eskulapa - największy i najrzadszy z polskich węży. Jego stanowiska znajdują się w dolinie Sanu. Ponadto należy wspomnieć o jadowitej żmiji zygzakowatej, która występuje tu w wielu odmianach barwnych, od popielatej po prawie czarną.

BUDOWA GEOLOGICZNA

Stanowiące część Karpat Zewnętrznych Bieszczady są zbudowane z tzw. fliszu - skał osadowych powstałych na dnie głębokiego zbiornika morskiego (geosykliny) zwanego Oceanem Tetydy, który istniał przez około 100 milionów lat. Mechanizm powstawania fliszu był następujący: prądy zawiesinowe unosiły w głębiny materiał pochodzący z otaczających zbiornik grzbietów - na dnie w pierwszej kolejności osadziły się żwiry, jako najcięższe, następnie piaski, wreszcie iły. Proces ten powtarzał się wielokrotnie, tworząc naprzemienne warstwy, które z upływem czasu przemieniały się w skałę. Ze żwirów powstawały zlepieńce, z piasku - piaskowce, a z iłów - łupki.
Na przełomie oligocenu i miocenu (28 mln lat p.n.e.) na skutek zderzenia płyty europejskiej z blokiem panońskim osady fliszowe uległy intensywnemu sfałdowaniu. Powstał szereg tzw. płaszczowin, utworzonych z nakładających się na siebie fałdów, które na interesującym nas terenie przebiegają z północnego - zachodu na południowy wschód. Obszar Bieszczadów Zachodnich obejmują płaszczowiny dukielska i śląska. Granice między nimi stanowi tzw. strefa przeddukielska, czyli wypreparowany w miękkich piaskowcach i łupkach pas obniżeń ciągnących się od przeł. Beskid przez Wołosate, Ustrzyki Górne, Wetlinę, Cisną i Jabłonki. Pasmo graniczne i Wysoki Dział wchodzą w skład płaszczowiny dukielskiej, a pozostałe grzbiety - płaszczowiny śląskiej.
W Bieszczadach znajdujemy dwie różniące się między sobą serie skalne, powstałe w dwóch rozdzielonych tzw. kordylierą basenach geosynkliny. W jednostce dukielskiej grzbiety górskie są zbudowane z górnokredowych piaskowców ciśniańskich, zaś w śląskiej - z oligoceńskich dolnych piaskowców krośnieńskich (tzw. piaskowców ortyckich).
Zasadnicze rysy tektoniki Bieszczadów są wyraźnie widoczne w przebiegu grzbietów i dolin, który odzwierciedla układ głównych fałdów. W obrębie jednostki dukielskiej wyróżniamy cztery fałdy. W terenie szczególnie pięknie zaznacza się fałd brzeżny jednostki, nasunięty na strefę przeddukielską. Granicę nasunięcia wyznacza linia przejścia stromych, gęsto zalesionych północnych stoków w formy łagodniejsze i częściowo odkryte.
Z kolei jednostka śląska rozpada się na obszarze Bieszczadów na dwa podregiony: południowy i północny, których granica przebiega u północnych podnóży Otrytu i Korbani. W podregionie południowym główną rolę odgrywają piaskowce otrycki, których miąższość sięga 1200 m; wyróżniamy tu trzy fałdy.
W jednostce dukielskiej grzbiety górskie odpowiadają złuskowanym antyklinom (wypukłym częściom fałdu). W jednostce śląskiej natomiast utworzyły się one albo na skrzydłach synklin albo na samych synklinach (wklęsłych częściach fałdu). To ostatnie zjawisko nazywamy inwersją rzeźby. Przykładowo pasma połonin, Czereniny - Falowej oraz Łopiennika - Durnej tworzy synklina obalona na południe (wstecz), co jest rzadkością w polskich Karpatach. Z tą szczególną budową związana jest asymetria stoków; stoki północne są dłuższe i łagodniejsze, przy czym występują na nich charakterystyczne progi denudacyjne. Stoki południowe są stromsze i mają budowę schodową. Wychodnie piaskowców otryckich są najlepiej wyeksponowane w obrębie głównego grzbietu połonin, tworzącego charakterystyczną, szeroką średnio na 200 m formę dwugarbną.
W strefie przeddukielskiej, południe i południowy zachód od Baligrodu występuje ciekawy element tektoniczny, tzw. łuska Bystrego, gdzie ukazują się najstarsze w polskich Bieszczadach skały: dolnokredowe warstwy cieszyńskie i warstwy Igockie. Tworzą one strome, stożkowate wzniesienia między Bystrem a Roztokami Dolnymi. Na ich zboczach (m.in. na wzgórzu 712 m i pod szczytem 810 m) rozwinęły się unikatowe w Karpatach polskich blokowiska skalne - gołoborza. Z warstwami Igockimi i istebniańskimi wiąże się występowanie w dolinie potoku Rabiańskiego kryształów górskich (tzw. diamentów marmaroskich). Występuje tu także (w starym kamieniołomie pod kotą 712 m) realgar - siarczek arsenu mineralizujący się w szczelinach piaskowce, w postaci pomarańczowych pasemek długości do kilku milimetrów. Jest to rzadkie zjawisko w naszych warunkach geograficznych.
W podregionie północnym, gdzie nie występują piaskowce otryckie, rolę grzbietotwórczą pełnią górne piaskowce krośnieńskie. Zbudowane są z nich wszystkie pasma Przedgórza Bieszczadzkiego. W okolicy Ustrzyk Dolnych zaznacza się wyraźna inwersja rzeźby: synkliny odpowiadają wzniesieniom, a antykliny - dolinom.
Układ pasm górskich w Bieszczadach jest odbiciem prawidłowo fałdowej budowy tych gór. Charakterystycznym elementem krajobrazu są równoległe grzbiety ciągnące się z północnego zachodu na południowy wschód, nieraz dziesiątkami kilometrów. Jest to tzw. układ rusztowy. Najpiękniejszym przykładem są tu okolice Ustrzyk Dolnych (tzw. Hoszowskie Góry Rusztowe), a zwłaszcza odznaczający się wyjątkową regularnością kształtów grzbiet Żukowa. Pasma są poprzecinane prostopadłymi do nich dolinami, do których z kolei dochodzą doliny boczne, równoległe do grzbietów. Stąd mówi się o kratowym układzie sieci rzecznej.
Wysokości bezwzględne w Bieszczadach rosną ku południowemu - wschodowi, od 600 - 900 m na Przedgórzu Bieszczadzkim do 900 m w okolicy Komańczy i 1300 m w paśmie połonin. Wysokości względne dochodzą maksymalnie do 700 m. Grzbiety Bieszczadzkie są ostre i mają strome stoki. W partiach grzbietowych, zwłaszcza na bezleśnych połoninach, odsłaniają się fragmenty litej skały i występują kamienne rumowiska, zwane dawniej rozsypańcami.
Zjawiskiem bardzo charakterystycznym dla utworów fliszowych są osuwiska. Po warstwach miękkich łupków, zwłaszcza po deszczach, gdy są one przesiąknięte wodą, łatwo prześlizgują się spoczywające na nich piaskowce, oczywiście gdy kąt nachylenia jest odpowiedni. Osuwisko na Chryszczatej (Zwezło) jest największym w Karpatach polskich pod względem ilości przemieszczonego materiału - około 12 mln m3 ziemi i skał. Duże osuwiska istnieją też na Połomie oraz po wschodniej stronie przeł. między Tarnicą a Krzemieniem.
Warto wspomnieć o ciekawym zjawisku kaptażu, czyli przeciągania wód, najlepiej widocznym w obrębie pasma granicznego. Grzbiet ten cechuje asymetria soków: południowe zbocza są znacznie stromsze i mają większą wysokość względną. Cieki wodne spływające na południe wgryzają się w grzbiet szybciej i w niektórych miejscach mogą przechwycić wody potoków spływających na północ. Kaptaż ma miejsce w okolicach Balnicy, gdzie Udava w przyszłości geologicznej przeciągnie zapewne wody Solinki, oraz w rejonie przeł. Beskid, gdzie Łubnia może skaptować górną Wołosatkę

POŁOŻENIE

Bieszczady to grupa gór położona na południowo-wschodnim krańcu Polski, należąca do Beskidu Wschodniego - będącego częścią Karpat - rozległego górotworu, ciągnącego się na przestrzeni około 1 300 km ogromnym łukiem od Dunaju przy Bratysławie do Dunaju przy Żelaznej Bramie na południowym wschodzie.

Grupa polskich Bieszczadów stanowi tylko mały skrawek Beskidów Wschodnich, gdyż ich zasadnicza część, Bieszczady Środkowe i Wschodnie, leży na obszarze Ukrainy

Bieszczady, znajdujące się od 1945 roku w granicach Polski, określane są w rozumieniu geograficznym jako Bieszczady Zachodnie i obejmują pasma górskie na obszarze od Przełęczy Łupkowskiej do Przełęczy Użockiej, od północnego wschodu biegiem Sanu, od północnego zachodu górnym biegiem Osławy.

Od lat pięćdziesiątych utarło się inne określenie granic Bieszczadów. W pojęciu tym dziś rozumie się nie tylko same góry, ale rejon stanowiący całość pod względem gospodarczym i historycznym, a szczególnie w odniesieniu do dziejów datowanych od zakończenia ostatniej wojny światowej. Tak pojmowane Bieszczady zamyka w znaczeniu gospodarczym i turystycznym od północy linia kolejowa Zagórz -Krościenko, a od zachodu linia kolejowa Zagórz - Łupków. Południową granice Bieszczadów wyznacza główny grzbiet Karpat od Przełęczy Użyckiej do Przełęczy Łupkowskiej, którym biegnie granica Słowacji i Ukrainy. Od wschodu obszar ten zamyka linia graniczna z Ukrainą.

Bieszczady w tych granicach stanowią obszar górski o długości około 60 km ze wschodu na zachód oraz 50 km szerokości z południa na północ.

GLEBY

85 - 90 % powierzchni Bieszczadów zajmują gleby brunatne. Wśród nich przeważają gleby brunatne kwaśne, nad glebami brunatnymi właściwymi i wyługowanymi. Gleby brunatne kwaśne występują nie tylko na podłożu skał bezwęglanowych, ale również na głębokich i odwapnionych zwietrzelinach zalegających skały fliszu zasobnego w węglany. Pozostałe gleby zajmują około 10 - 15 % powierzchni Bieszczadów. Wśród nich udział gleb inicjalnych - litosoli i regosoli oraz rankerów wynosi około 5 %. Gleby glejowe, organiczno - mineralne, organiczne oraz gleby aluwialne - mady zajmują łącznie około 10 %. Litosole, regosole, rankery występują zarówno na połoninach, jak i pod lasami. Nie tworzą dużych i jednolitych płatów. Są to zazwyczaj płytkie utwory skalisto - rumoszowe występujące w partiach szczytowych głównych grzbietów oraz na stromych stokach i grzędach skalnych wśród dominujących płatów gleb brunatnych. Podobnie niewielkie powierzchnie zajmują gleby semihydrogeniczne i hydrogeniczne. Gleby glejowe występują zwyke w strefie źródlisk, na załamaniach stoków w miejscach wysięku wód. Większe powierzchnie tych gleb występują w obrębie dolin. Mady występują w dnach dolin rzecznych i potoków, a ich powierzchnia i zróżnicowanie nawiązują do rozwoju systemu teras rzecznych.
Materia organiczna (próchnica): jej ilość i jakość w glebach Bieszczad wykazuje zróżnicowanie, a to ma związek zarówno ze zbiorowiskami roślinnymi, jak również z warunkami hydrologicznymi terenu oraz z klimatem. W glebach zbiorowisk połoninowych, a szczególnie pod borówczyskami występują miąższe (do 10 - 20 cm), poziomy próchnicy nadkładowej (ektopróchnicy) typu moder lub moder alpejski. W glebach zbiorowisk leśnych buczyny karpackiej, poziom próchniczy jest dobrze wykształcony, chociaż niezbyt głęboki (10 - 15 cm). Przeważa tam próchnica typu mull, a w glebach semihydrogenicznych hydromull. W glebach łąk niższych, w Krainie Dolin dominuje próchnica typu mull, w miejscach wilgotniejszych higromull lub hydromull. Zawartość materii organicznej w poziomach próchniczych sięga kilku procent, w glebach

podmokłych kilkunastu procent, a stopień humifikacji wynosi 100 %.

Główne jednostki taksonomiczne gleb Bieszczadzkiego Parku Narodowego:
Klasyfikacja Polskiego Towarzystwa Gleboznawczego	Klasyfikacja wg FAO ISRIC	Klasyfikacja wg USDA
Gleby inicjalne: skaliste - litosole, rumoszowe - regosole: -regosole dystroficzne -regosole eutroficzne	Lithososls, Lithic Leptosols, Regosols: -Dystric Regosols -Eutric Regosols	Lithic Udorthens Udorthens
Gleby słabo wykształcone - rankery: -rankery butwinowe (tangel - rankery) -rankery brunatne	Leptosols (Rankers) -Umbric Rankers (Tangel Rankers) -Cambick Rankers	Lithic: -Haplumbrepts -Dystrochrepts
Gleby brunatne właściwe i wyługowane (eutroficzne i mezotroficzne)	Eutric Cambisols	Eutrochrept
Gleby brunatne kwaśne (dystroficzne)	Dystric Cambisols	Dystrochrept
Gleby próchniczo - glejowe (dawna nazwa: szarobrunatne górskie)	Mollic Gleysols	Fluvaquentic: -Eutrochrepts -Humaquepts
Gleby glejowe	Gleysols	-Haplaquents -Haplaquepts
Mady i gleby deluwialne: -typowe -brunatne	Fluvisols: -Eutric Fluvisol -Cambic Fluvisol	-Fluvaquents -Fluvaquepts
Gleby torfowe	Histosols	Histosols
Gleby antropogeniczne	Anthrosols

---