Wyższa Szkoła Humanistyczna
im. Króla Stanisława Leszczyńskiego
w Lesznie
Studia podyplomowe
Oligofrenopedagogika
Kinga Anna Murawska
„Postawy społeczeństwa
wobec osób z niepełnosprawnością intelektualną”
Praca dyplomowa napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Janusza Wiśniewskiego
Leszno 2011
Spis treści
Wstęp s. 4
Rozdział I - Postawy społeczne s. 6
Definicje i rodzaje postaw s. 6
Klasyfikacja postaw s. 8
Rozdział II - Niepełnosprawność intelektualna s. 9
Pojęcie niepełnosprawności intelektualnej s. 9
Kryteria i klasyfikacje upośledzeń umysłowych s. 10
Czynniki etiologiczne upośledzenia umysłowego s. 14
Rozdział III - Metodologiczne podstawy badań s. 17
Badania sondażowe s. 18
Rozdział IV - Analiza badań własnych s. 20
Ankieta s. 26
Wykaz tabel s. 33
Bibliografia s. 34
Wstęp
W ostatnich latach obserwuje się wzmożone działania w kierunku poprawy życia osobom niepełnosprawnym. Zakłada się, aby osoby niepełnosprawne w pełni korzystały i zarazem uczestniczyły w życiu społecznym. Dzięki odpowiednim regulacjom prawnym poprawiają się relacje pomiędzy osobami niepełnosprawnymi i pełnosprawnymi. Eliminuje się bariery społeczne i architektoniczne. Społeczeństwo dostrzegając trudną sytuację osób niepełnosprawnych i ich rodzin tworzy programy m.in. wyrównywania szans w edukacji, w zatrudnieniu, w powrocie do życia społecznego. Tworzenie odpowiednich warunków dla osób dotkniętych niepełnosprawnością musi polegać także na eliminowaniu przejawów dyskryminacji. W społeczeństwie osoby niepełnosprawne powinny być widoczne i na równi z innymi traktowane, żyć jak inni ludzi, w takich samych domach, uczyć się w takich samych szkołach, zdobywać takie same zawody.
Badania wykazują, że społeczeństwo ma co raz bardziej przychylny stosunek do osób niepełnosprawnych. Jest nastawione pozytywnie i chętne do pomocy. Nie we wszystkich środowiskach dostrzegamy zmiany. Często wobec niepełnosprawnych widzimy postawy niechęci, które są ukryte. Ludzie nie przyznają się do uprzedzeń, gdyż to nie wypada.
W mojej pracy - badaniach chciałam znaleźć odpowiedź - jakie są postawy społeczeństwa wobec osób niepełnosprawnych?
W rozdziale pierwszym przedstawiam najważniejsze pojęcia dotyczące postaw. Znajdują się tu definicje postawy przedstawiane przez wielu socjologów oraz ich rodzaje. Wśród najważniejszych określeń można wymienić trójskładnikową definicję postawy, która łączy trzy elementy: poznawczy, emocjonalny i behawioralny.
Drugi rozdział zawiera najważniejsze pojęcia dotyczące niepełnosprawności umysłowej. Wskazuję kryteria i klasyfikację upośledzenia wyróżniając jego stopnie. Ponadto przedstawiam aktualną klasyfikację z podziałem na upośledzenie w stopniu lekkim, umiarkowanym, znacznym i głębokim. W tym rozdziale zostają także omówione czynniki etiologiczne wraz z różnymi podziałami.
Trzeci rozdział zawiera metodologiczne podstawy badań zastosowane w pracy ze szczególnym uwzględnieniem badań, które przeprowadziłam.
W czwartej części dokonałam prezentacji wyników i analizy badań własnych dotyczących postaw społeczeństwa wobec osób niepełnosprawnych umysłowo.
Ostatnia część to bibliografia. Wymieniam w niej sześć pozycji książkowych, z których czerpałam wiedzę do napisania pracy. Szczególnie interesująca była książka napisana przez Janinę Wyczesany „Pedagogika upośledzonych umysłowo” wydawnictwa Impuls. Książka ta omawia m.in. zagadnienia oligofrenopedagogiki jako nauki oraz organizacji rewalidacji w domu rodzinnym dziecka.
Rozdział I - Postawy społeczne
Definicje i rodzaje postaw
W życiu codziennym, często używamy określenia „postawa". Poszukując definicji postawy możemy natknąć się na literaturę z różnych dziedzin życia społecznego. Określenie postawy jest jednym z najważniejszych pojęć w psychologii społecznej i socjologii.
Termin „postawa" wprowadzony został po raz pierwszy przez W. J. Thomasa i F. Znanieckiego we wstępie do „Polish Peasant in Europe and America”, dla oznaczenia procesów indywidualnej świadomości, determinujących zarówno aktualne jak i potencjalne reakcje każdej osoby wobec społecznego świata.
Co to jest „postawa”? Pojęcie „postawa”, definiowane przez najbardziej popularną encyklopedię XXI wieku Wikipedia, to uwewnętrzniona przez jednostkę, wyuczona skłonność do reagowania w społecznie określony sposób, szczególnie przez podejmowanie określonych działań w odpowiedzi na oczekiwania społeczeństwa. W Encyklopedii Popularnej PWN czytamy, że „postawa” to składniki osobowości wyrażające się w skłonności do zachowania się w określony, stereotypowy sposób wobec określonych osób, sytuacji, problemów, także w specyficznej ich ocenie.
Określenie „postawa” jest zatem pojęciem wieloznacznym. Także literatura przestawia nam różne definicje tego terminu. Według Tadeusza Mądrzyckiego pojęcie postawy poprzedza nastawienie, które jest pewnym stanem przygotowania do określonego reagowania (spostrzegania, działania). W moich poszukiwaniach nad pojęciem terminu postawa pojawia się definicja mówiąca o strukturze procesów poznawczych, emocjonalnych i tendencji do zachowań, w której wyraża się określony stosunek wobec danego przedmiotu. Wielu psychologów (m.in. S. Nowak) przyjmuje tzw. trójskładnikową definicję postawy. Zakłada ona, że na postawę składają się: przekonania na temat danego obiektu (poznawczy składnik postawy), stosunek emocjonalny (uczuciowo - oceniający składnik postawy) oraz tendencja do pozytywnych lub negatywnych zachowań w stosunku do obiektu (behawioralny składnik postawy). Element poznawczy stanowi bardzo ważny składnik postawy. Nie dotyczy on wyłącznie wiedzy o obiekcie, przedmiocie, lecz naszych poglądów, przekonań na dany temat. Składnik emocjonalny pokazuje nasze uczucia, upodobania negatywne lub pozytywne w stosunku do przedmiotu. Często oparty jest na doświadczeniach naszych lub innych osób. Element behawioralny to połączenie poglądów i uczuciowego nastawienia, dzięki którym zachowujemy się odpowiednio względem danej osoby, przedmiotu.
Postawy społeczne są bardzo złożone. Według Heleny Larkowej składnik intelektualny (poznawczy) postawy polega na porównywaniu jednostki z przyjętymi standardami, wzorcami, składnik emocjonalny przyjmuje wartość pozytywną lub negatywną, a składnik trzeci - motywacyjny - ukierunkowuje nasze zachowania.
Podsumowując można powiedzieć, że wyrażając swoją postawę wobec jakieś sprawy lub osoby, mamy najczęściej na myśli naszą wiedzę i przekonania na ten temat, stosunek uczuciowy do sprawy i to co jestem wstanie zrobić w stosunku do niej.
Klasyfikacja postaw
Spróbujmy sklasyfikować postawy. W literaturze spotykamy kilka schematów klasyfikacyjnych. Socjolog D. D. Drob grupuje postawy według:
odniesienia;
indywidualnego i społecznego znaczenia;
kierunku pozytywnego lub negatywnego.
Tadeusz Mądrzycki przyjmuje siedem następujących cech postawy jako kryteria podziału: 1) treść przedmiotowa (personalne wobec jednostek i grup społecznych, rzeczowe wobec przedmiotów i niepersonalne i nierzeczowe postawy wobec instytucji społecznych i norm społecznych, czynności społecznych; 2) zakres postawy: jednostkowe i ogólne; 3) kierunek postawy: pozytywne i negatywne; 4) siła postawy: słabe i silne; 5) złożoność: pełne i niepełne; 6) zwartość; 7) trwałość.
Podając za Heleną Larkową postawy mogą być przychylne - „za” - pozytywne tj. nacechowane dodatnio lub nieprzychylne - „przeciw” - negatywne tj. nacechowane ujemnie. Postawy przejawiają się w naszym zachowaniu, na które wpływa cały szereg czynników takich jak: sytuacja, stan zdrowia, czyjeś postawy niedostępne naszemu doświadczeniu. Zdarza się, że sami nie uświadamiamy sobie wyraźnie naszych postaw.
Rozdział II - Niepełnosprawność intelektualna
Pojęcie niepełnosprawności intelektualnej
Sformułowanie „niepełnosprawność intelektualna” jest terminem nowym. Termin ten jest stosowany zamiennie z pojęciami: upośledzenie umysłowe, oligofrenia lub niedorozwój umysłowy. Jednym z pierwszych, który próbował zdefiniować termin upośledzenia umysłowego był Emil Kraepelin. Określił on terminem „oligofrenia” grupę złożoną pod względem etiologii, obrazu klinicznego i zmian morfologicznych anomalii rozwojowych, która posiada wspólną podstawę patogenetyczną, a mianowicie totalne opóźnienie rozwoju psychicznego.
Uczony amerykański Edgar Doll, orzekając o niedorozwoju umysłowym, wyróżnił sześć kryteriów, ściśle ze sobą powiązanych:
niedojrzałość społeczną czyli brak umiejętności utrzymania siebie bez uciekania się do pomocy środowiska,
spowodowaną przez niską sprawność umysłową,
o charakterze rozwojowym - trwałe lub będące konsekwencją choroby lub urazu zahamowanie sprawności intelektualnych,
nie przemijającą w miarę dojrzewania,
pochodzenia konstytucjonalnego,
nieodwracalną.
Różne definicje upośledzenia umysłowego, z którymi spotykamy się w wielu książkach, wpłynęły na różnorodność terminologii.
Profesor Janusz Kostrzewski oddziela termin „upośledzenie umysłowe” od pojęcia „niedorozwój umysłowy”. Pierwszym terminem określa „istotnie niższy od przeciętnego ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego występujący łącznie ze zmianami w ośrodkowym układzie nerwowym”.
Wyróżnia dwie postacie upośledzenia umysłowego - oligofrenię i demencję. Oligofrenia to upośledzenie umysłowe wrodzone lub nabyte w bardzo wczesnym dzieciństwie, to deficyt powstały we wczesnych stadiach rozwojowych, zaś demencja, czyli otępienie, jest skutkiem choroby nabytej w ciągu życia i stanowi nieodwracalne uwstecznienie rozwoju. Najczęściej w skutek choroby dochodzi najpierw do obniżenia sprawności poprzednio sprawnych funkcji, następnie następuje zastój, a później regresja.
Upośledzenia umysłowe mają różną etiologię i bardzo zróżnicowane objawy. Pojęcie upośledzenia umysłowego łączy się z wieloma czynnikami m.in. biologicznymi, psychologicznymi i społecznymi.
Kryteria i klasyfikacje upośledzeń umysłowych
W literaturze dotyczącej upośledzenia umysłowego spotyka się wiele kryteriów, które wpływają na klasyfikację. Można wśród nich wymienić podejścia: pedagogiczne, psychologiczne, medyczne (kliniczne), ewolucyjne i społeczne.
Podział pedagogiczny wiąże się z możliwością nauczania i wychowania dzieci upośledzonych umysłowo, bierze pod uwagę zasób wiadomości i umiejętności przewidzianych programem nauczania, tempo uczenia się.
Innym znanym kryterium jest podział psychologiczny, który mierzy stopień rozwoju intelektualnego. Wskaźnikiem upośledzenia jest iloraz inteligencji (I.I.) traktowany jako czynnik orientacyjny i nie przesądzający o możliwościach intelektualnych dziecka. Iloraz inteligencji mierzony jest przy zastosowaniu standaryzowanych testów inteligencji.
Klasyfikacja medyczna wyodrębnia czynniki etiologiczne, szczegółowe objawy, takie jak np.: wodogłowie, zespół Downa, leczenie i prognozę upośledzenia umysłowego.
Kryterium ewolucyjne polega na porównaniach dziecka upośledzonego z dzieckiem pełnosprawnym w zakresie czynności orientacyjno -poznawczych, intelektualnych, emocjonalno - motywacyjnych i wykonawczych.
Najważniejsze jednak znaczenie ma kryterium społeczne. Ważny jest tu sposób funkcjonowania w społeczeństwie, zaradność życiowa, samodzielność.
Na początku XX wieku Alfred Binet stworzył pierwszą skalę pomiaru inteligencji i połączył stopnie niedorozwoju umysłowego z ilorazem inteligencji. Klasyfikacja tradycyjna wyróżnia trzy stopnie upośledzania umysłowego.
debilizm, najlżejszy stopień upośledzenia I.I. 50-69,
imbecylizm, średni stopień upośledzenia I.I. 20-49,
idiotyzm, najcięższa postać upośledzenia I.I. 0-19.
Z klasyfikacją trójstopniową wiązały się negatywne postawy społeczeństwa w stosunku do osób niepełnosprawnych. Stosowane określenia nabrały znaczenia negatywnego. W 1968 roku Światowa Organizacja Zdrowia wprowadziła nowe stopnie upośledzenia. Tradycyjny podział zastąpiła nowa skala - czterostopniowa. Podstawą tej klasyfikacji jest iloraz inteligencji o średniej 100 i odchyleniu standardowym 16 (tabela 1).
Tabela 1. Klasyfikacja upośledzenia umysłowego
Stopień upośledzenia |
I.I. |
upośledzenie umysłowe lekkie |
52-67 |
upośledzenie umysłowe umiarkowane |
36-51 |
upośledzenie umysłowe znaczne |
20-35 |
upośledzenie umysłowe głębokie |
0-19 |
Źródło: J. Wyczesany, Pedagogika upośledzonych umysłowo.
Powyższa klasyfikacja daje możliwość porównania ilorazu inteligencji badanego różnymi metodami. Ilustruje to tabela 2.
Tabela 2. Klasyfikacja upośledzenia umysłowego wg IX rewizji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Przyczyn Zgonów, obowiązująca od 1 I 1980 r.
Stopień upośledzenia umysłowego |
Skala (I.I.) |
|
|
Termana-Merill |
Weschlera |
rozwój przeciętny |
84-10 |
85-110 |
rozwój niższy niż przeciętny |
69-83 |
70-84 |
upośledzenie umysłowe lekkie |
52-68 |
55-69 |
upośledzenie umysłowe umiarkowane |
36-51 |
40-54 |
upośledzenie umysłowe znaczne |
20-35 |
25-39 |
upośledzenie umysłowe głębokie |
0-19 |
0-24 |
Źródło: J. Wyczesany, Pedagogika upośledzonych umysłowo.
Według DSM III-R są następujące kryteria diagnostyczne dla upośledzenia umysłowego:
Znaczące obniżenie ogólnego funkcjonowania intelektualnego. Iloraz inteligencji uzyskany w indywidualnie stosowanym teście wynosi 70 lub mniej.
Współwystępowanie deficytów lub zmniejszenie się zdolności przystosowania społecznego, tzn. obniżona jest skuteczność osoby w spełnianiu poziomu oczekiwań zgodnych z jej wiekiem i przynależnością kulturową, takich jak umiejętności społeczne i odpowiedzialność, komunikowanie się, wypełnianie czynności „dnia codziennego”, samodzielność, samoobsługa.
Ujawnienie się przed 18. rokiem życia.
Według nowych ustaleń zaburzenia rozwoju podzielono na: upośledzenie umysłowe, całościowe zaburzenia rozwoju i specyficzne zaburzenia rozwoju (zaburzenia umiejętności szkolnych). W grupie upośledzonych umysłowo wyróżniono:
317.00 - upośledzenie umysłowe lekkie,
318.00 - upośledzenie umysłowe umiarkowane,
318.10 - upośledzenie umysłowe znaczne,
318.20 - upośledzenie umysłowe głębokie,
319.00 - upośledzenie umysłowe bez określenia stopnia.
Wspomniane systemy klasyfikacji upośledzenia umysłowego są stale doskonalone, uzupełniane i modyfikowane.
Na zakończenie pragnę podać jeszcze definicję Kazimierza Kirejczyka, który upośledzenie umysłowe definiuje jako „istotnie niższy od przeciętnego w danym środowisku globalny rozwój umysłowy jednostki, z nasilonymi równocześnie trudnościami w zakresie uczenia się i przystosowania, spowodowany we wcześniejszym okresie rozwojowym przez czynniki dziedziczne, wrodzone i nabyte po urodzeniu wywołujące trwałe zmiany w funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego”.
Czynniki etiologiczne upośledzenia umysłowego
Przyczyny upośledzenia umysłowego są różne. Wykryto szereg czynników, które wywołują oligofrenię. Badania nad przyczynami powstawania upośledzenia umysłowego prowadzone były już w XIX wieku. Wyróżniono wówczas dwie grupy czynników:
czynniki endogenne,
czynniki egzogenne.
Pierwsze to czynniki pochodzące z wewnątrz, drugie czynniki pochodzące z zewnątrz. Często spotykamy się także z podziałem czynników etiologicznych na dwie grupy:
czynniki wrodzone,
czynniki nabyte.
W grupie czynników wrodzonych wyróżnia się także czynniki dziedziczne tzn. powstałe np. poprzez przekazanie przez rodziców nieprawidłowych genów, natomiast w grupie czynników nabytych - działające podczas porodu i po urodzeniu. Czynniki wrodzone uwarunkowane genetycznie spowodowane mogą być także złą przemianą materii. Przykładem może być fenyloketonuria.
Kolejnym podziałem przyczyn upośledzenia umysłowego jest klasyfikacja w zależności od momentu pojawienia się, czasu powstania, na:
przed urodzeniem,
w okresie porodowym
po urodzeniu.
Do czynników patogennych, wymienianych przez Halinę Borzyszkowską, działających na zarodek i płód zalicza się m.in. choroby infekcyjne matki i płodu (różyczka, grypa, toksoplazmoza), reakcje wywoływane przez niektóre leki przyjmowane przez matkę w czasie ciąży (antybiotyki, środki nasenne), zaburzenia wywołane konfliktem serologicznym. Do czynników chorobotwórczych działających na dziecko po urodzeniu zaliczamy np. różne choroby zakaźne, zapalenie mózgu i opon mózgowych, urazy czaszki oraz różnego rodzaju zatrucia.
Do ważnych czynników warunkujących upośledzenie umysłowe należy także zaniedbanie środowiskowe. Spotykamy je często w upośledzeniach umysłowych w stopniu lekkim.
Międzynarodowa klasyfikacja chorób wskazuje zatem następujące przyczyny niedorozwoju umysłowego:
po zakażeniach i zatruciach;
wskutek urazu lub działania czynników fizycznych;
z powodu zaburzeń przemiany materii, wzrostu lub odżywiania;
w wyniku ciężkiej choroby mózgu, występującej po urodzeniu;
wskutek chorób i zespołów wywoływanych przez czynniki działające w życiu płodowym;
wskutek anomalii chromosomalnych;
wskutek wcześniactwa;
inne - bliżej nieznane.
Można zatem stwierdzić, że czynników wywołujących upośledzenie umysłowe jest bardzo wiele. Bardzo często przyczyną upośledzenia nie jest jeden czynnik lecz zespół szkodliwych czynników.
Poznanie przyczyn upośledzenia umysłowego konieczne jest, aby społeczeństwo miało właściwy stosunek do ludzi upośledzonych umysłowo. Ważne jest, aby o przyczynach niepełnosprawności wiedziało jak najwięcej ludzi, w celu zlikwidowania istniejących przesądów.
Rozdział III - Metodologiczne podstawy badań
Sondaże są bardzo starą techniką badawczą. Odnajdujemy je już w Starym Testamencie np. spis dotyczący ludności. W badaniach społecznych sondaż jest często stosowaną metodą. W typowym badaniu badacz dobiera grupę respondentów i rozdaje im standaryzowane kwestionariusze. Badania sondażowe mogą być zastosowane do celów opisowych i wyjaśniających. Ww. badania są jedne z najlepszych badań dla tych badaczy, którzy chcą zbierać oryginalne dane. Dzięki losowemu doborowi otrzymujemy grupę respondentów, którzy reprezentują cechy populacji. Sondaże są dobrym narzędziem do pomiaru postaw i poglądów społeczności. Przeprowadzają je ośrodki badania opinii publicznej takie jak: TNS OBOP, CBOS, Pentor czy zagraniczne Gallup.
Sondaż zakłada użycie kwestionariusza, specjalnie zaprojektowanego narzędzia do zbierania informacji. Możemy w nim użyć zarówno pytań jak i stwierdzeń. Pytania mogą być otwarte lub zamknięte. W pytaniach otwartych prosi się respondenta o sformułowanie swojej odpowiedzi, a w zamkniętych - o wybranie odpowiedzi z listy. Pytania zamknięte są jednolite co ułatwia analizę. Powinny one spełniać jednak wymogi strukturalne tzn. uwzględniać wszystkie możliwe odpowiedzi, które muszą być wzajemnie rozłączne. Pytania umieszczone w kwestionariuszu powinny: odnosić się do wszystkich badanych, muszą być jasne i precyzyjne, dotyczyć jednej sprawy i być krótkie.
Format kwestionariusza ma wpływ na jakość uzyskanych danych. Zbyt ciasno napisany powoduje zmęczenie respondenta a tym samym nie wypełnienie lub wypełnienie tylko niektórych pytań. W tworzeniu ankiet-kwestionariuszy powinniśmy pamiętać także o formacie odpowiedzi. Kolejność pytań może mieć wpływ na udzielane odpowiedzi.
Ważnym typem pytań są pytania warunkowe. Jednak nieumiejętne ich stosowanie może utrudnić wypełnianie kwestionariusza. Należy także unikać pytań z negacją.
Kwestionariusze wypełniane mogą być na trzy sposoby: samodzielnie przez respondentów, wypełniane przez ankietera w wywiadach bezpośrednich lub poprzez sondaż telefoniczny. Nowe technologie są źródłem dodatkowych możliwości dla badaczy (np. Internet).
Powyższe opracowanie napisano na podstawie książki „Badania społeczne w praktyce” napisanej przez Earl Babbie.
Badania sondażowe
Zanim rozpoczęłam badania na temat postaw społeczeństwa określiłam jakiego rodzaju badania przeprowadzę. Czytając literaturę dotyczącą metod badań określiłam, że będą to badania wyjaśniające. Przedmiotem moich badań były postawy społeczeństwa wobec osób niepełnosprawnych umysłowo. Celem głównym - uzyskanie odpowiedzi jakie postawy (pozytywne czy negatywne) kreują badani wobec ww. osób.
Dla mojej pracy najlepszą metodą badawczą okazał się sondaż. Grupa respondentów miała do wypełnienia kwestionariusz, który dobrze nadaje się do badania opinii publicznej. Anonimowa ankieta zawierała 21 pytań i metryczkę. Zapytałam m.in. czy w ich otoczeniu znajdują się osoby niepełnosprawne i z jakim rodzajem niepełnosprawności, czy czują się swobodnie w otoczeniu osoby niepełnosprawnej umysłowo i jakiego rodzaju uczucia temu towarzyszą.
W zamierzeniach grupą badawczą mieli być mieszkańcy wsi. Jednak trudności z uzyskaniem uzupełnionych ankiet spowodowały poszerzenie terytorium także o mieszkańców małych miasteczek. Badanie sondażowe zostało przeprowadzone na przełomie kwietnia - czerwca 2011 roku. Rozdano razem 100 ankiet z czego 42 ankiety wróciły wypełnione. Taka ilość ankiet oraz obserwacja zachowań mieszkańców wobec osób niepełnosprawnych pozwoliła mi określić postawy bliskiego mi środowiska wobec ww. osób.
Rozdział IV - Analiza badań własnych
Osoby niepełnosprawne żyją wśród pełnosprawnych od dawna, a postawa społeczeństwa wobec nich wskazuje na poziom kultury danego państwa. Z historii wiemy, że postawy zmieniały się - od postawy dyskryminacji, wyniszczenia, izolacji, segregacji aż po postawę integracji. Wraz z rozwojem ludzkości postawy wobec osób niepełnosprawnych ulegały polepszeniu i poprawie.
Integracyjny system pozwolił stworzyć korzystniejsze warunki i sposoby zaspokajania potrzeb osób niepełnosprawnych. Nasze postawy pozytywne wobec niepełnosprawnych uzależniamy od kontaktów osobistych oraz od stopnia znajomości ich problemów dnia codziennego. W przeciwnych przypadkach postawa negatywna opiera się głównie na stereotypach i obiegowych przekonaniach.
Jakie postawy reprezentują mieszkańcy wsi i małych miasteczek? Czy są one pozytywne - wyrażające aprobatę i akceptację dla osób niepełnosprawnych umysłowo? Czy społeczeństwo to odnosi się życzliwie i z szacunkiem dla nich? A może wykazuje postawę negatywną poprzez brak wzajemnej komunikacji?
Z moich badań wynika, że większość z nas spotyka się na co dzień z osobami niepełnosprawnymi. Żyją oni wokół nas. Ponad połowa ankietowanych deklaruje, że zna tylko „z widzenia”. Co czwarty pytany ma w rodzinie osobę niepełnosprawną. Tylko 7,1 % respondentów nie zna żadnej osoby niepełnosprawnej.
Ponad 95 % uważa, że system integracyjny, wspólnego przebywania osób niepełnosprawnych i pełnosprawnych jest najlepszym modelem. 4,8 % tj. dwie osoby deklarują, że najlepszy model funkcjonowania osób niepełnosprawnych umysłowo to model separacyjny czyli w zamknięciu. Można domniemywać, że są to osoby, które w żaden sposób nie mają kontaktu z osobami niepełnosprawnymi. Z badań i obserwacji wynika, że to bezpośrednie kontakty z osobami niepełnosprawnymi przyczyniają się do poprawy wizerunku tych osób.
W moim środowisku stosunek do osób niepełnosprawnych bardzo dobry i dobry deklaruje prawie 60 % badanych. Postawy 35,7 % respondentów miały charakter obojętny lub trudny do określenia. Osoby te w większości miały tylko znajomych „z widzenia” wśród osób niepełnosprawnych. Prawdopodobnie nie znają oni tak dobrze kłopotów i sytuacji osób niepełnosprawnych, ale wykazują dużą wolę i chęć niesienia pomocy. Osoby, które deklarują zły stosunek (tj. 4,8%) unikają najczęściej kontaktu z niepełnosprawnymi i ich rodzinami, znają tylko „z widzenia”.
Badana przeze mnie grupa osób wymienia różne rodzaje niepełnosprawności. Dostrzega ona zarówno osoby, które nie mogą poruszać się (85,7 %) oraz osoby sprawne ruchowo ale o obniżonej sprawności umysłowej (88,1 %). 19,1 % respondentów upośledzenie umysłowe wiąże z osobami chorymi na epilepsję lub z zespołem Downa.
Na pytanie dotyczące sposobu zachowania się w otoczeniu osób niepełnosprawnych ponad połowa (54,8 %) odpowiedziała, że czuje się swobodnie tylko wtedy, gdy zna osobę niepełnosprawną, tylko co czwarty ankietowany nie widzi różnicy. Ośmioro z czterdziestu dwóch ankietowanych, uważa, że w otoczeniu osoby niepełnosprawnej nie czuje się komfortowo.
Osoby, które czują się swobodnie w otoczeniu osób niepełnosprawnych najczęściej wskazywały, że chęć niesienia pomocy i żal połączony z poczuciem niesprawiedliwości to najczęstsze uczucia, które w nich dominują. Co czwarty badany wskazał jednak, że czuje lęk i nie wie jak się zachować. Niechęć, odrazę i obojętność deklaruje co siódmy respondent (14,2 %). Z analizy ankiet wynika, że są to osoby, które mają zły lub obojętny stosunek do osób niepełnosprawnych.
Trzy czwarte respondentów deklaruje chęć niesienia pomocy osobie niepełnosprawnej poprzez pomoc w poruszaniu (71,4 %), pomoc w załatwianiu spraw w urzędzie (57,1 %) i robienie zakupów (40,5 %). Co piąty ankietowany chętnie pomógłby w codziennych drobnych pracach w domu (21,4 %).
Ponad 80 % ankietowanych uważa, że osoby niepełnosprawne są zdolne do podjęcia pracy. 76,2 % chętnie zatrudniłoby osobę niepełnosprawną. Te wyniki są jednak sprzeczne z rzeczywistością. Wielu niepełnosprawnych chętnie podjęłoby pracę zarobkową, ale dyskwalifikuje ich niepełnosprawność. Zdecydowanie przeciwne są dwie osoby, tj. 4,8 % ankietowanych.
Ankietowani chętnie widzą też dzieci niepełnosprawne w szkołach publicznych. Zdecydowanie tak i raczej tak deklaruje czterech na pięciu. Jednak za tworzeniem klas integracyjnych jest już co drugi badany. Zapytani „czy chcieliby, aby nich dziecko chodziło do klasy wspólnie z dzieckiem niepełnosprawnym” odpowiadają tak, ale zdecydowanych jest już tylko pięciu.
Większość respondentów deklaruje, że chętnie włączyliby się w akcje charytatywne skierowane w stronę pomocy osobie niepełnosprawnej. Deklaruje to 61,9 % badanych. Jednak zapytani, czy przekazują 1 % swojego podatku (przyp. red. najczęściej są to przecież nieduże kwoty) na organizacje pożytku publicznego pomagające osobom niepełnosprawnym, prawie połowa tj. 47,6 % mówi „nie, nigdy”, 14,3 % - „tak, ale nie zawsze”. Co jest powodem niechęci? Odpowiedzi może paść wiele m.in. niedowierzanie instytucjom, że rzetelnie przekazują wskazane pieniążki dla potrzebujących. Ponad 1/3 badanych co roku przekazuje 1 % swojego podatku. Z własnego doświadczenia mogę stwierdzić, że chętniej oddaje się tę niewielką kwotę podatku dla konkretnie wskazanej osoby.
Jakie czynniki kształtują nasz stosunek do innych osób, grup? Respondenci najczęściej wymieniali sposób wychowania (73,9 %) i doświadczenia osobiste (57,1 %). Co czwarty ankietowany deklarował, że swoją postawę ukształtował dzięki religii oraz wpływie znajomych/ przyjaciół. Dwie osoby z wszystkich ankietowanych wskazały, że dzięki pracy z osobami niepełnosprawnymi ich postawy są właśnie takie. Osoby, które deklarowały zły i obojętny stosunek do niepełnosprawnych wskazały, że swoją negatywną postawę zawdzięczają doświadczeniom osobistym. To bardzo przykre stwierdzenie.
Kolejna grupa pytań dotyczyła stosunku innych osób do niepełnosprawnych. Zapytałam respondentów, z jakimi reakcjami spotykają się osoby niepełnosprawne na ulicy. Mając możliwość wskazania trzech odpowiedzi najczęściej wskazywano: z niezdrową ciekawością (73,8 %), z obojętnością (64,3 %), ze współczuciem (54,8 %). Tylko co siódmy ankietowany wskazywał: z chęcią niesienia pomocy i życzliwością (14,3 %). Ankietowani wskazali, że ludzie (tj. 40,5 %) w naszym kraju mają niedobry lub zły, niewłaściwy stosunek do niepełnosprawnych osób. Trudno wskazać - taką odpowiedź deklarowało 35,7% ankietowanych. Co piąty (23,8 %) wskazał, że społeczeństwo ma dość dobry stosunek do osób niepełnosprawnych. Dwie trzecie badanych uważa, że grupa osób niepełnosprawnych jest dyskryminowana przez społeczeństwo.
Respondenci są zdania, że nie wszyscy ludzie chętnie włączają się w pomoc dla osób niepełnosprawnych. Co trzeci odpowiada, że społeczeństwo nie jest chętne do angażowania się na rzecz osób niepełnosprawnych.
Respondenci zostali zapytani - w jaki sposób należałoby zmieniać postawy społeczeństwa na pozytywne - nie potrafili podać konkretnych przykładów. Najwięcej (28,6 %) odpowiadało „nie wiem” lub „nie można już nic zmienić” (11,9 %). Zmianę nastawienia dostrzegano m.in. poprzez edukację dzieci, pracę z osobami niepełnosprawnymi, integrację od najmłodszych lat i kampanie społeczne.
Czynnikiem różnicującym w zakresie stosunków do osób niepełnosprawnych jest wiek respondenta. Bardziej przychyli osobom niepełnosprawnym są ludzie młodzi, mający wyższe wykształcenie. Osoby te prawdopodobnie lepiej orientują się w sytuacji życiowej niepełnosprawnych i rozumieją ich trudności. Wyrażają także większą aprobatę w stosunku do zatrudniania osoby niepełnosprawnej. Kolejnym elementem liczącym się jest płeć. Większość badanych to kobiety (78,6 %), które są bardziej tolerancyjne i wykazują częściej postawy pozytywne. O pozytywnym nastawieniu do niepełnosprawnych nie ma znaczenia status rodziny.
Z analizy wszystkich ankiet widać pozytywne nastawienie do osób niepełnosprawnych. To nastawienie łączy się jednak z opinią, że to „inni ludzie”, źle traktują niepełnosprawnych. Łatwiej jest też deklarować chęć niesienia pomocy, niż ją w rzeczywistości wykonywać. Osoby pełnosprawne żywią do niepełnosprawnych zarówno pozytywne jak i negatywne uczucia. W spotkaniach odczuwają sympatię i współczucie ale i zarazem bojaźń i niechęć. Takie uczucia mogą sprawiać, że osoby pełnosprawne unikają kontaktów z niepełnosprawnymi. To z kolei powoduje, że nieświadomie jesteśmy nastawieni negatywnie w stosunku do tej grupy osób.
Powyższa analiza skłoniła mnie do refleksji - jaki jest mój stosunek i postawa do osób niepełnosprawnych? Czy moje deklaracje o pozytywnej postawie są naprawdę rzetelne?
Ankieta
Pytanie 1
Czy w Pana/i otoczeniu znajdują się osoby niepełnosprawne? Możesz wybrać więcej niż jedną odpowiedź.
Tak, wśród znajomych. |
16 |
38,1 % |
Tak, znam „z widzenia”. |
24 |
57,1 % |
Tak, w rodzinie. |
11 |
26,2 % |
Nie znam żadnej osoby. |
3 |
7,1 % |
Pytanie 2
Kiedy myśli Pan/i o osobie niepełnosprawnej jakiego rodzaju niepełnosprawności przychodzą Panu/i przede wszystkim do głowy. Podaj dwa rodzaje.
Umysłowa. |
37 |
88,1 % |
Epilepsja. |
2 |
4,8 % |
Zespół Downa. |
6 |
14,3 % |
Fizyczna, ruchowa. |
31 |
73,8 % |
Paraliż. |
5 |
11,9 % |
Głuchota, niedowidzenie. |
3 |
7,1 % |
Pytanie 3
Jaki jest Pana/i stosunek do osób niepełnosprawnych?
Bardzo dobry. |
12 |
28,6 % |
Dobry. |
13 |
31 % |
Obojętny. |
11 |
26,2 % |
Zły. |
2 |
4,7 % |
Trudno powiedzieć. |
4 |
9,5 % |
Pytanie 4
Czy czuje się Pan/i swobodnie w otoczeniu osoby niepełnosprawnej?
Tak, jak najbardziej. |
11 |
26,2 % |
Tak, ale zależy to od stopnia znajomości z osobą niepełnosprawną. |
23 |
54,8 % |
Niezbyt, to dla mnie niekomfortowa sytuacja. |
8 |
19 % |
Pytanie 5
Jakie uczucia dominują u Pana/i, gdy widzisz osobę niepełnosprawną? Proszę wybrać maksymalnie trzy odpowiedzi.
Współczucie. |
16 |
38,1 % |
Chęć niesienia pomocy. |
21 |
50 % |
Żal. |
12 |
28,6 % |
Poczucie niesprawiedliwości. |
15 |
35,7 % |
Lęk. |
12 |
28,6 % |
Zażenowanie. |
8 |
19 % |
Niechęć. |
6 |
14,3 % |
Odrazę. |
3 |
7,1 % |
Obojętność. |
9 |
21,4 % |
Nie wiem jak się zachować. |
3 |
7,1 % |
Pytanie 6
Czy chętnie udzieliłby/aby Pan/i pomocy osobie niepełnosprawnej?
Zdecydowanie tak. |
12 |
28,6 % |
Raczej tak. |
19 |
45,2 % |
Raczej nie. |
3 |
7,1 % |
Zdecydowanie nie. |
- |
- |
Nie wiem/ nie mam zdania. |
5 |
11,9 % |
Pytanie 7
Jaką formę pomocy byłby/aby Pan/i skłonny/a zaoferować osobie niepełnosprawnej? Proszę wybrać maksymalnie dwie odpowiedzi.
Dowóz. |
9 |
21,4 % |
Pomoc w poruszaniu się. |
30 |
71,4 % |
Pomoc w załatwieniu spraw w urzędzie |
24 |
57,1 % |
Pomoc w domu. |
9 |
21,4 % |
Robienie zakupów. |
17 |
40,5 % |
Inne, jakie… |
|
|
Drobne codzienne pomoce. |
1 |
2,4 % |
Nie oferuję pomocy. |
1 |
2,4 % |
Pytanie 8
Czy według Pana/i osoby niepełnosprawne są zdatne do pracy?
Zdecydowanie tak. |
14 |
33,3 % |
Raczej tak. |
20 |
47,6 % |
Raczej nie. |
1 |
2,4 % |
Zdecydowanie nie. |
1 |
2,4 % |
Nie wiem/ nie mam zdania. |
4 |
9,5 % |
Pytanie 9
Czy zatrudniłby/aby Pan/i osobę niepełnosprawną?
Zdecydowanie tak. |
11 |
26,2 % |
Raczej tak. |
21 |
50 % |
Raczej nie. |
1 |
2,4 % |
Zdecydowanie nie. |
1 |
2,4 % |
Nie wiem/ nie mam zdania. |
8 |
19 % |
Pytanie 10
Czy według Pana/i osoby niepełnosprawne powinny uczyć się w tych samych placówkach co osoby zdrowe?
Zdecydowanie tak. |
19 |
45,2 % |
Raczej tak. |
15 |
35,7 % |
Raczej nie. |
2 |
4,8 % |
Zdecydowanie nie. |
1 |
2,4 % |
Nie wiem/ nie mam zdania. |
5 |
11,9 % |
Pytanie 11
Czy według Pana/i powinno się tworzyć klasy integracyjne dla dzieci niepełnosprawnych?
Zdecydowanie tak. |
8 |
19 % |
Raczej tak. |
15 |
35,7 % |
Raczej nie. |
4 |
9,5 % |
Zdecydowanie nie. |
6 |
14,3 % |
Nie wiem/ nie mam zdania. |
9 |
21,4 % |
Pytanie 12
Czy chciałby/łaby Pan/i, aby Twoje dziecko chodziło do klasy wspólnie z dzieckiem niepełnosprawnym?
Zdecydowanie tak. |
5 |
11,9 % |
Raczej tak. |
15 |
35,7 % |
Raczej nie. |
4 |
9,5 % |
Zdecydowanie nie. |
9 |
21,4 % |
Nie wiem/ nie mam zdania. |
9 |
21,4 % |
Pytanie 13
Czy włączyłby/aby się Pan/i w akcje wolontarystycznej pomocy osobie niepełnosprawnej?
Zdecydowanie tak. |
11 |
26,2 % |
Raczej tak. |
15 |
35,7 % |
Raczej nie. |
8 |
19 % |
Zdecydowanie nie. |
3 |
7,1 % |
Nie wiem/ nie mam zdania. |
5 |
11,9 % |
Pytanie 14
Czy przekazuje Pan/i 1 % swojego podatku na organizacje pożytku publicznego pomagające osobom niepełnosprawnym?
Tak, co roku. |
16 |
38,1 % |
Tak, miało to miejsce tylko w tym roku. |
- |
- |
Tak, ale nie zawsze. |
6 |
14,3 % |
Nie, nigdy. |
20 |
47,6 % |
Pytanie 15
Jakie czynniki ukształtowały Pan/i postawę wobec osób niepełnosprawnych? Można wybrać maksymalnie dwie odpowiedzi.
Doświadczenia osobiste. |
24 |
57,1 % |
Sposób wychowania. |
31 |
73,9 % |
Wpływ przyjaciół/ znajomych. |
12 |
28,6 % |
Religia. |
13 |
31 % |
Inne, jakie … |
|
|
praca z osobami niepełnosprawnymi. |
2 |
4,8 % |
Pytanie 16
Według Pana/i obserwacji z jakimi reakcjami przede wszystkim spotykają się osoby niepełnosprawne na ulicy? Możesz wybrać najwyżej trzy odpowiedzi.
Ze współczuciem. |
23 |
54,8 % |
Z chęcią niesienia pomocy. |
6 |
14,3 % |
Z życzliwością. |
6 |
14,3 % |
Z wrogością. |
9 |
21,4 % |
Z obojętnością. |
27 |
64,3 % |
Z niezdrową ciekawością. |
31 |
73,8 % |
Z niechęcią. |
11 |
26,2 % |
Z odrazą. |
6 |
14,3 % |
Z innymi, jakimi … |
- |
- |
Pytanie 17
Jaki jest Pan/i zdaniem stosunek większości ludzi w naszym kraju do osób niepełnosprawnych?
Bardzo dobry. |
- |
- |
Dosyć dobry. |
10 |
23,8 % |
Raczej niedobry. |
15 |
35,7 % |
Zły, niewłaściwy. |
2 |
4,8 % |
Trudno powiedzieć. |
15 |
35,7 % |
Pytanie 18
Czy według Pana/i osoby niepełnosprawne są dyskryminowane przez społeczeństwo?
Zdecydowanie tak. |
6 |
14,3 % |
Raczej tak. |
22 |
52,4 % |
Raczej nie. |
6 |
14,3 % |
Zdecydowanie nie. |
1 |
2,4 % |
Nie wiem/ nie mam zdania. |
7 |
16,7 % |
Pytanie 19
Czy według Pana/i ludzie chętnie angażują się w prace społeczne na rzecz niepełnosprawnych?
Zdecydowanie tak. |
2 |
4,8 % |
Raczej tak. |
11 |
26,2 % |
Raczej nie. |
13 |
31 % |
Zdecydowanie nie. |
- |
- |
Nie wiem/ nie mam zdania. |
16 |
38,1 % |
Pytanie 20
Jaki model funkcjonowania osób niepełnosprawnych umysłowo w społeczeństwie jest Pana/i zdaniem odpowiedni?
Integracyjny - osoby niepełnosprawne wśród zdrowych. |
40 |
95,2 % |
Separacyjny - osoby niepełnosprawne osobno. |
2 |
4,8 % |
Pytanie 21
Jak według Pana/i można zmienić postawy społeczeństwa wobec osób niepełnosprawnych? (pytanie otwarte; najczęściej padające odpowiedzi)
„nie wiem” |
12 |
28,6 % |
„nie można już nic zmienić” |
5 |
11,9 % |
„poprzez pracę z osobami niepełnosprawnymi” |
5 |
11,9 % |
„poprzez edukację” |
7 |
16,7 % |
„poprzez kampanie społeczne” |
3 |
7,1 % |
„integracja od najmłodszych lat” |
4 |
9,5 % |
„przystosowywać, aby nie czuli się odizolowani” |
2 |
4,8 % |
Metryczka
1. Płeć:
Kobieta |
33 |
78,6 % |
Mężczyzna |
9 |
21,4 % |
2. Wiek:
do 25 lat |
7 |
16,7 % |
od 25 do 35 lat |
26 |
61,9 % |
od 35 do 45 lat |
9 |
21,4 % |
powyżej 45 lat |
- |
- |
3. Wykształcenie:
wyższe |
- |
- |
średnie |
10 |
23,8 % |
zasadnicze zawodowe |
28 |
66,7 % |
gimnazjalne |
- |
- |
podstawowe |
4 |
9,5 % |
bez wykształcenia |
- |
- |
4. Miejsce zamieszkania:
wieś |
31 |
73,8 % |
miasto - siedziba gminy |
11 |
26,2 % |
miasto - siedziba powiatu |
- |
- |
WYKAZ TABEL
Tabela 1. Klasyfikacja upośledzenia umysłowego
Tabela 2. Klasyfikacja upośledzenia umysłowego wg IX rewizji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Przyczyn Zgonów, obowiązująca od 1 I 1980 r.
BIBLIOGRAFIA
Babbie Earl, Badania społeczne w praktyce, Warszawa 2004.
Borzyszkowska Halina, Oligofrenopedagogika, Warszawa 1985.
Mądrzycki Tadeusz, Psychologiczne prawidłowości kształtowania się postaw, Warszawa 1970.
Sękowska Zofia, Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Warszawa 1998.
Stelter Żaneta, Dorastanie osób z niepełnosprawnością intelektualną, Warszawa 2009.
Wyczesany Janina, Pedagogika upośledzonych umysłowo, Kraków 2005.
Mirosława Marody, Sens teoretyczny a sens empiryczny pojęcia postawy. Warszawa 1976, s. 12
http://pl.wikipedia.org/wiki/Postawa
Encyklopedia Popularna PWN. Warszawa 2007, s. 814
Mądrzycki Tadeusz, Psychologiczne prawidłowości kształtowania się postaw. Warszawa 1977, s. 13
Stefan Nowak, Teorie postaw. Warszawa 1973, s. 23
Helena Larkowa, Postawy społeczne wobec inwalidów. Warszawa 1970
Mirosława Marody, op. cit., s.
Janina Wyczesany, Pedagogika upośledzonych umysłowo. Kraków 2005, s. 18
A.M. Clarke, A.D.B. Clarke, Upośledzenie umysłowe - pedagogika, Warszawa 1969, s. 66
Janina Wyczesany, op.cit., s. 21
Zofia Sękowska, Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Warszawa 1998, s. 217
Żaneta Stelter, Dorastanie osób z niepełnosprawnością intelektualną, Warszawa 2009, s. 14
Janina Wyczesany, op.cit., s. 25
Ibid., s. 26
Halina Borzyszkowska, Oligofrenopedagogika, Warszawa 1985, s. 21
Ibid., s. 26
Janina Wyczesany, op.cit., s. 35
Earl, Babbie, Badania społeczne w praktyce, Warszawa 2004, s. 267
Earl Babbie, Badania społeczne w praktyce, Warszawa 2004, s. 110
przyp. autora „moje środowisko” oznacza środowisko respondentów, tj. mieszkańców wsi i małych miasteczek
- 3 -
- 34 -