Politechnika Koszalińska
Instytut Ekonomii i Zarządzania
Specjalizacja: Zarządzanie Marketingowe
Naród i Państwo
Opracowała:
Małgorzata Urbaniak
Koszalin 2008 r.
Spis treści
Wstęp 3
1. Rozdział I - Państwo - pojęcie, typy, formy oraz funkcje 4
1.1. Ogólna charakterystyka 4
1.2. Typy i formy państwa 4
1.3. Funkcje państwa 5
2. Rozdział II - Naród - pojęcie, geneza, formy życia narodowego
oraz kultura i świadomość narodowa 6
2.1. Pojęcie narodu 6
2.2. Kształtowanie się narodu- geneza narodu 6
2.3. Formy życia narodowego 7
2.4. Kultura i świadomość narodowa 8
3. Rozdział III - Państwo jako organizacja globalna
społeczeństwa i narodu 10
3.1. Co należy rozumieć przez globalną organizację społeczeństwa? 10
3.2. Złożoność organizacji państwowej oraz prawa 11
3.3. Państwo jako globalna organizacja narodu 12
Zakończenie 13
Bibliografia 14
Wstęp
„Naród i państwo” to bardzo szeroko rozwinięty temat i można by było o tym pisać i pisać. Dlatego w pracy zostały ukazane tylko niektóre zagadnienia.
W Rozdziale pierwszym przedstawione jest teoretyczne pojęcie czym jest państwo, opisuje jej formy , jak również przedstawia typy państwa. Przedstawione są również funkcje, potrzebne każdemu człowiekowi i narodowi. Ponadto o formie państwa decydują takie cechy, jak federacyjny lub scentralizowany kształt państwa, zakres zróżnicowania działających legalnie sił politycznych, stan praw obywatelskich i ich przestrzegania. Głównym problemem jest ukazanie państwa jako główną zorganizowaną władzą polityczną w społeczeństwie.
W drugim rozdziale ukazane zostały informacje o narodzie. Tu również określona jest definicja narodu, która może mieć charakter definicji perswazyjnej, definicji narzucającej określone stanowisko ideologiczne. Jest również przedstawiona geneza narodu a także formy życia narodowego oraz kultura i świadomość narodowa. Obowiązki wobec własnego narodu, w tym wobec jego kultury, wymagają od każdego z nas świadomej i roztropnej troski o różne jego elementy.
Trzeci rozdział skupia się na tym, że Państwo występuje jako organizacja globalna społeczeństwa i narodu. Przedstawione są też rozważania do zapytania: Co należy rozumieć przez globalną organizację społeczeństwa? A także złożoność organizacji państwowej i prawa oraz Państwo przedstawione jako globalna organizacja narodu.
W pracy posłużono się najczęściej literaturą Chałasińskiego „Kultura i naród” jak również Ossowskiego „O ojczyźnie i narodzie”, Stanisława Ehrlicha „Norma, grupa, organizacja”, Jana Szczepańskiego „Elementarne pojęcia socjologii” oraz Encyklopedią PWN i multimedialną.
Rozdział I - Państwo - pojęcie, typy, formy oraz funkcje
1.1 Ogólna charakterystyka państwa
Państwo „(-) jest główną zorganizowaną władzą polityczną w społeczeństwie” , nie może ono istnieć bez określonego terytorium, na którym funkcjonuje władza centralna. Doskonałym rozszerzeniem tej definicji może być sformułowanie J. Szczepańskiego, który uważa że państwo „ jest polityczną organizacją zbiorowości terytorialnej, w której na gruncie wspólnoty dziejowej i tradycji kulturowej, a najczęściej etnicznej, istnieje władza polityczna, zorganizowana jako rząd, wyrażająca interesy klas silniejszych w danym okresie, zdolnych do przejęcia władzy, jej sprawowania i utrzymania”. Jest ono uważane za produkt dziejowy o charakterze klasowym, ponieważ proces kształtowania się państwa następował równolegle z powstawaniem klas społecznych. Jak wszelkie zjawiska społeczne państwo jest instytucją dynamiczną, co dostrzega się nie tylko przez konfrontację poszczególnych typów, ale nawet państwa tego samego typu w różnych etapach jego dziejów. W istnieniu państwa urzeczywistnia się suwerenność narodu i jest ono prawno - politycznym wyrazem tej suwerenności. Jednak bez względu na przyjętą definicję jest instytucją przymusową i powszechną. We współczesnej cywilizacji nie może istnieć ktoś, kto jest poza organizacją państwową, bowiem jest to formalnoprawny przymus i konieczność życiowa.
Powszechność państwa wyrażona jest w prawnych zasadach, które dotyczą wszystkich osób znajdujących się na jego terytorium, nie wyłączając dyplomatów i znanych osobistości, mających przywileje i immunitety.
Państwo ma prawo stosować przemoc wobec jednostek, które naruszają obowiązujący w nim system prawny. Jego funkcjonowanie jest ściśle unormowane a wyróżnikami spośród innych organizacji społecznych są: terytorium, ludność i aparat zwany też systemem organów władzy i administracji. Podatki natomiast są materialną podstawą funkcjonowania państwa.
1.2 Typy i formy państwa
Na przestrzeni wieków państwo ulegało głębokim zmianom. Głównym czynnikiem sprawczym tych zmian były przeobrażenia ustroju społeczno-ekonomicznego społeczeństwa, a zwłaszcza układu sił klasowych. „Typem państwa nazywa się szczególne, właściwe dla danego ustroju społeczno - ekonomicznego połączenie bazy ekonomicznej oraz nadbudowy polityczno-prawnej i ideologicznej”. Rozpatrując ewolucję państwa z historycznego punktu widzenia, wyróżniamy pięć podstawowych jego typów. Możemy wymienić państwo niewolnicze azjatyckie oraz niewolnicze antyczne, feudalne, kapitalistyczne i socjalistyczne.
Forma państwa wskazuje, jaka rządzi w nim klasa panująca. Jest to określony rodzaj organizacji państwowej, przy czym kryterium podstawowym wyróżnienia formy państwa jest sposób organizacji najwyższych władz państwowych. Ponadto o formie państwa decydują takie cechy, jak federacyjny lub scentralizowany kształt państwa, zakres zróżnicowania działających legalnie sił politycznych, stan praw obywatelskich i ich przestrzegania. Formy są związane z podstawowymi typami państw. Na przykład w kapitalistycznym państwie są możliwe trzy formy: burżuazyjna, demokracja parlamentarna, dyktatura faszystowska lub dyktatura wojskowa. Niektóre formy państwa mogą mieć charakter ponad ustrojowy.
Formy państwa kształtują się pod wpływem czterech podstawowych czynników. Pierwszym z nich jest układ sił klasowych, w szczególności zaś stosunek sił i przebieg walki klasowej między klasą panującą a główną klasą wyzyskiwaną. Drugim czynnikiem jest podłoże historyczne - całokształt odziedziczonych po przeszłości instytucji, poglądów, zwyczajów, cech charakterologicznych. Warunki geopolityczne są kolejnym czynnikiem, a więc położenie geograficzne i polityczne państwa wobec głównych sąsiadów. Czwartym wreszcie czynnikiem jest osobowość i działalność wybitnych mężów stanu i teoretyków, którzy swoimi koncepcjami wpływają na to, jakie formy przyjmuje państwo.
1.3 Funkcje państwa
Od dawna w literaturze są rozpatrywane funkcje państwa, które ciągle wzbogacają i zmieniają się. Analiza państwa z punktu widzenia pełnionych przez nie funkcji ma szczególnie wielkie znaczenie, gdy rozważamy wzajemną zależność między państwem i społeczeństwem. "Funkcje państwa są to bowiem podstawowe kierunki i obszary jego działań realizujące nie tylko potrzeby klasy panującej, ale także społeczeństwa jako całości." Dzieli się je na dwa rodzaje: funkcję wewnętrzną, której istotą jest utrzymanie istniejącego ustroju społeczno - ekonomicznego bądź dokonywanie takich przekształceń ustrojowych, które są zgodne z interesami klasy panującej; funkcję zewnętrzną, która ma postać dążenia do ekspansji bądź do obrony przed ekspansją zewnętrzną.
Funkcje wewnętrzne można podzielić na :
Gospodarcze - państwo jest przedsiębiorcą, planistą i koordynatorem procesów gospodarczych
Oświatowo - wychowawcze - wyraża się m.in. w rozbudowie sieci szkół państwowych różnych szczebli, w prowadzeniu przez państwo polityki popierania sztuki i różnych form życia kulturalnego
Socjalne - obejmujące sprawy zabezpieczenia społecznego i mechanizmy regulujące poziom bogactwa poprzez system podatkowy. Polega m.in. na przejęciu przez wyspecjalizowane organa państwowe opieki nad tymi, którzy z racji wieku, choroby, trwałego upośledzenia lub szczególnie niekorzystnej sytuacji życiowej takiej opieki wymagają.
Porządkowe - przejawiające się w zagwarantowaniu elementarnego ładu społecznego i ochrony ustroju społeczno - politycznego przed destrukcją. Państwo wywiera wielki wpływ na powstawanie więzi o charakterze narodowym oraz na jej umacnianie.
Rozwinięte państwa bez względu na formę oraz typ w różnym stopniu wypełniają powyższe funkcje ( mogą być one inaczej określane ). Silne państwo, które może realizować wymienione funkcje, jest potrzebne każdemu człowiekowi i narodowi. Ewolucja funkcji państwa prowadzi do wniosku, że te funkcje wzbogacają się i różnicują, przez co państwo odgrywa coraz większą rolę w życiu społeczeństwa.
Rozdział II - Naród - pojęcie, geneza, formy życia narodowego oraz kultura i świadomość narodowa
2.1. Pojęcie narodu
Definicja narodu jest przedmiotem licznych i złożonych sporów w naukach społecznych. Istnieje liczny zespół cech, na podstawie których można wyróżnić grupy narodowe, z tym jednakże, iż w pewnych przypadkach grupy powszechnie uważane za narody niektórych tych cech nie wykazują. Często do definicji narodu wprowadzane są pewne elementy ideologiczne. Stąd definicja narodu może mieć charakter definicji perswazyjnej, definicji narzucającej określone stanowisko ideologiczne.
Czasem wyodrębnianie narodów ma służyć doraźnym celom politycznym: np. okupanci niemieccy, chcąc skaptować ludność Podhala, kreowali odrębność Goralenvolk.
Czy naród jest grupą czy społecznością? Warunkiem powstawania narodów jest dostatecznie długie pozostawienie w ramach wyodrębnionej społeczności, lecz później naród może ulegać trwałemu rozproszeniu (np. Żydzi), zachowywać więź przez kilka pokoleń (np. narody z liczna emigracją, Irlandczycy, Chińczycy), może być podzielony granicami państwowymi (np. naród polski w okresie rozbiorów), a mimo to istnieć jako grupa.
Przynależność do grupy narodowej następuje współcześnie w drodze samookreślenia, ale w pewnym stopniu jest kontrolowana przez akceptację przez innych członków danego narodu, podejrzliwie odnoszących się do radykalnych zmian deklarowanej przynależności narodowej. Jednostki mogą nie mieć poczucia przynależności do określonego narodu żyjąc w środowisku wielonarodowościowym. Na obszarach granicznych, zwłaszcza w rodzinach mieszanych, mogą mieć chwiejne poczucie narodowe, najczęściej opowiadając się ostatecznie za narodem mającym sukcesy.
Naród jest grupą wspólnotą - wtórnie dopiero może organizować się w jakieś grupy celowe dla realizowania określonych zadań.
Więź narodowa polega na uznawaniu wspólnych wartości kulturowych, poczucia wspólnoty oraz odrębności w stosunku do innych takich grup. Wtórnie dopiero występują oddziaływania na innych członków grupy.
Współczesne narody z reguły dążą do uzyskania odrębności polityczno-państwowej. Mniej wyraźnie tendencje te wstępowały w średniowieczu.
2.2. Kształtowanie się narodu- geneza narodu
Proces tworzenia się narodu zaczyna się z reguły od stosunkowo nielicznej elity. Jej członkowie definiują zbiorowość, do której należą, jako naród, po czym stopniowo definicja ta upowszechnia się, wypierając lub nakładając się na definicje innego rodzaju (poddani tego samego władcy, ludzie tego samego języka i tej samej wiary, tej samej krwi, itd.). W przeszłości pojecie narodu bywało programowo ograniczane do górnej warstwy społeczeństwa (np. polski „naród szlachecki”) i nie obejmowało ludu. O narodzie w nowoczesnym rozumieniu można mówić wtedy, gdy świadomość narodowa łączy wszystkie warstwy społeczne. Nie znaczy to, że jest ona całkowicie jednolita i niezależna od społecznych zróżnicowań. W jednych grupach jest bliższa tradycyjnego etnocentryzmu, w innych łączy się na przykład z przywiązaniem do rodzimej kultury i zdolnością jej sytuowania w kontekście wartości uniwersalnych. W pewnych przypadkach rolę szczególną gra w niej mit „krwi i ziemi”, w innych - religia, w jeszcze innych- wiara w szczególną wartość wytworzonych przez dany naród instytucji politycznych. Na te różnice wpływ ma zarówno poziom wykształcenia, jak i rodzaj wyznawanej ideologii narodowej. Świadomość narodowa posiada również pewne cechy występujące powszechnie. Jej odpowiednikiem jest z reguły wyobrażenie określonego terytorium, stanowiącego własność danego narodu i nacechowanego pozytywnie jako ojczyzna, które obejmuje wiele miejsc o szczególnym znaczeniu symbolicznym. W skład świadomości narodowej wchodzi także wiedza na temat wspólnej przeszłości historycznej i swoistej kultury narodowej, która choć znana większości członków narodu jedynie pobieżnie, stanowi zazwyczaj przedmiot ich dumy i znak rozpoznawczy w stosunkach z członkami innych narodów. Nie ma też świadomości narodowej bez wyobrażenia własnego państwa. Znane są wprawdzie przypadki narodów bezpaństwowych (Kurdowie, Baskowie, Polacy w okresie rozbiorów itd.), zawsze jednak w grę wchodzą wspomnienia własnego państwa (choćby tylko legendarnego) i aspiracje do utworzenia go w przyszłości lub przynajmniej uzyskania znacznej autonomii w obrębie państwa wielonarodowego. Tym miedzy innymi świadomość narodowa rożni się od świadomości etnicznej.
Sposoby kształtowania się narodów były niezwykle zróżnicowane, zależnie od okoliczności historycznych i tzw. proces narodotwórczy nie przebiegał według żadnego jednolitego wzoru: inaczej tam, gdzie jego ramami było państwo, inaczej zaś tam, gdzie był pozbawiony oparcia w państwie, inaczej tam, gdzie punktem wyjścia była wspólnota etniczna, jeszcze inaczej tam, gdzie ludzie przybywający ze wszystkich stron świata, tworzyli „nowy naród” (USA, Kanada, Australia); inaczej tam, gdzie istniały od dawna wielorakie powody do wyodrębnienia, inaczej tam, gdzie kwestia narodowa pojawiła się nagle jako następstwo zmian politycznych, przychodzących z zewnątrz i nie przygotowanych przez dotychczasowy rozwój danej społeczności (sytuacja w wielu krajach postkolonialnych). Dodatkową komplikację stanowi istnienie narodów „piętrowych” (np. Brytyjczycy, będący zarazem Anglikami, Walijczykami lub Szkotami) lub podwójnej tożsamości narodowej (franc. Quebec). Zdarzają się też narody, których odrębność pozostaje długo niepewna (np. Austriacy) i podlega okresowo regresom.
2.3. Formy życia narodowego
Obok narodów starych ukształtowanych w Europie, rozwijających się przez stulecia w ramach własnej organizacji państwowej, mamy również narody uciemiężone, zrywające ramy narzuconej im organizacji państwowej i tworzące własne państwo.
Występuje wiele postaci społeczności narodowych i ich relacji względem społeczeństwa ogólnego czy też społeczeństwa globalnego. Spotykamy więc społeczeństwa jednonarodowe, w których niemal wszyscy mieszkańcy danego kraju czują się członkami jednego, tego samego narodu, poza cudzoziemcami, obcokrajowcami. W większości przypadków występują jednak społeczeństwa względnie jednorodne, ale z mniejszościami narodowymi, w których część ludności, najczęściej przybyła z sąsiedniego kraju, żyje i mieszka na innym terytorium narodowym czy państwowym, zachowując w różnym zakresie elementy kultury innego, własnego narodu. Ludność ta traktuje nowe terytorium jak własne. Wyróżniamy również społeczeństwa wielonarodowościowe, gdy w granicach jednego państwa żyje i rozwija w pewnych zakresach swe kultury wiele narodów. Nazywa się je wtedy narodowościami, gdyż nie dążą one do tworzenia własnej, odrębnej organizacji państwowej, ale na zasadach równorzędności współistnieją dobrowolnie, akceptując czy tworząc te same wspólne instytucje państwowe. Inny rodzaj stanowią społeczeństwa wieloetniczne, w których skład wchodzi wiele grup etnicznych, przy czym grupę etniczną należy odróżnić od nowożytnego narodu. Grupa etniczna jest formą integracji ludności, która dokonuje się na podstawie tylko częściowej odrębności kulturowej. Występuje ona: autochtonicznych grup etnicznych( Indianie w Ameryce) lub imigracyjnych ( polska w Niemczech).
Grupy etniczne wyodrębniają się na gruncie odrębnego języka, odrębności rasowej lub regionalnej, odrębności pochodzenia narodowego, obyczajów i zwyczajów, odrębności wyznaniowej itp. najczęściej pewnego syndromu tych czynników czy cech. Grupy te utrzymują swoją odrębność, ale jednocześnie żyją w obrębie wspólnego państwa, tworząc elementy kulturalne i ponad technicznych instytucji kulturalnych. Cechą odmienną wszystkich form czy postaci życia narodowego jest współistnienie narodu i państwa w każdym społeczeństwie i wobec tego w potocznym ujmowaniu wielkich struktur społecznych występuje utożsamianie narodu ze społeczeństwem ogólnym oraz z państwem. Takie utożsamianie jest dość powszechne w publicystyce i naukach społecznych. Naród utożsamiany jest ze społeczeństwem, mimo wielu historycznych przykładów istnienia społeczeństw wielonarodowych. Podobnie często naród był i jest utożsamiany z państwem wskutek zespolenia, w jakim te twory społeczne, zarówno w świadomości jednostek, jak i w ich zinstytucjonalizowanych strukturach, występują.
2.4. Kultura i świadomość narodowa
Kultura jest czynnikiem narodowotwórczym. Przypominali o tym znani polscy socjolodzy: Florian Znaniecki, Bronisław Malinowski i Józef Chałasiński. Narody stają się poprzez kulturę. "Rzeczywistymi nosicielami kultury od początku ewolucji aż do naszych czasów są narody, czyli kulturowo zjednoczone ludy świata".
Wniosek o narodowotwórczej roli kultury wynika choćby z analizy historii Polski w okresie jej nieobecności na mapach Europy. Jedynym czynnikiem podtrzymującym świadomość narodową była kultura w różnych swych przejawach. Uniwersytety, szkoły, biblioteki, działalność edytorska, literatura narodowa przeciwstawiały się procesom germanizacji i rusyfikacji. W okresie niepodległości międzywojennej w społeczeństwie polskim bardzo szybko nastąpiło wzmocnienie więzi narodowych. Proces ten dokonywał się dzięki aktywności politycznej, zwłaszcza ruchu ludowego, obowiązkowej polskiej szkole, okruchom kultury masowej docierającej do szerokich mas oraz działalności państwa.
Bardzo ważną rolę w kształtowaniu i zachowaniu kultury narodowej odgrywa język. Proces ten jest szczególnie widoczny w środowiskach emigracyjnych. Enrico Sartorio, analizując Utrata kontaktu z językiem ojczystym prowadzi bardzo często do odejścia od kultury narodowej i zaniku najprostszych więzi społecznych. szkolnictwo amerykańskie i jego wpływ na imigrantów z Włoch, doszedł do następującego wniosku: "Dzieci obcego pochodzenia uczą się angielskiego, a tak niewiele czyni się w szkole, by pomóc im w zachowaniu języka rodziców, że wkrótce go zapominają, przez co ich życie domowe zostaje zniszczone (...). Przykre jest obserwowanie protekcjonalnej postawy, jaką przybiera dziecko wobec własnego ojca i matki po kilku miesiącach chodzenia do publicznej szkoły". Edukacja w Stanach Zjednoczonych nie jest pomyślana jako poszukiwanie historycznych korzeni, lecz jako indoktrynacja super kulturą.
Silne i głębokie powiązanie kultury narodowej z istnieniem narodu szczególnie widoczne jest w krajach pozostających przez długi czas pod okupacją kolonialną. Niewola kolonialna nie umożliwiała rozwoju kultury narodowej. Afrykańska literatura współczesna jest bardziej kontynentalna, jest murzyńska, a nie narodowa. Jest ona raczej reakcją na obelgi białego, byłego kolonizatora, niż wyrazem świadomości narodowej. W Afryce istnieją dwie postawy intelektualistów: negroafrykańska i arabomuzułmańska, lecz nie narodowa. Kultura jest ciągle spalaniem się emocji, a nie życiodajnym nabieraniem sił na drogach rzeczywistości. Po latach ucisku kultura narodowa jest zaledwie zbieraniną utrwalonych przez obyczaj zachowań, tradycyjnych strojów, resztek obrzędów. Zagłada narodowego bytu i śmierć kultury pozostają w ścisłej wzajemnej zależności.
Rola kultury w życiu narodu była świadomie wykorzystywana do celów politycznych, dla utrzymania władzy i jej umocnienia. Przykładem może być polityka kulturalna rządu komunistycznego w Polsce. Tzw. rewolucja kulturalna w Polsce Ludowej miała charakter totalny, ogarniała swym zasięgiem sztukę, oświatę, naukę, zachowania i działania kulturowe, wzory zachowań i system wartości moralnych. Ideolog partii J. Morawski przypominał wówczas, że chodzi o wypieranie "przez rozwój humanistycznych i socjalistycznych treści kultury o treściach wstecznych, antyhumanistycznych, szerzonej przez elementy klerykalne". Zakładano, że treści kultury są politycznie aktywne i stanowią jeden ze środków konfrontacji ideologiczno-ustrojowej. Zagadnieniu kultury nadano rangę państwowo-polityczną, uzurpując sobie prawo do wszelkiej kontroli nad nią. Tymczasem, jak słusznie zauważył Jerzy Turowicz: "... nie ma innej kultury niż niezależna. Kultura zależna, kultura zmonopolizowana, zinstrumentalizowana, kultura podporządkowana polityce - to gwałt na kulturze, odwrócenie kultury od jej istotnych celów".
Katolicka nauka społeczna mówi o dwóch zasadniczych obowiązkach jednostki wobec narodu: o obowiązku wierności narodowi i obowiązku miłości.
Obowiązek wierności - czyli obowiązek należenia do narodu, który człowieka wewnętrznie uformował, jest podstawową, pierwszą powinnością każdego. Na jednostce ciąży obowiązek przynależenia do jakiegoś narodu. Państwo można zmieniać, lecz narodu nie. Jest on dany każdemu z natury. Zmiana narodowości jest dopuszczalna tylko wyjątkowo, np. z powodu małżeństwa, elekcji na króla. Musi być ona decyzją wewnętrzną, wynikającą z przekonania. Niemoralna jest taka zmiana, która dokonuje się w celu uniknięcia prześladowania lub dla interesu (nie chodzi tutaj jednak o zmianę obywatelstwa, która jest aktem zewnętrznym, dotyczącym przynależności państwowej). Państwo nie ma prawa narzucać lub zmuszać do zmiany narodowości.
W historii trwały dyskusje na temat czynników decydujących o dopuszczalności zmiany narodowości. Liberalizm głosił, że o zmianie narodowości ma decydować element subiektywny, chęć jednostki do przejścia do innej narodowości. Tym samym naród jest traktowany wówczas jako luźny związek osób, a nie związana wewnętrznie całość obiektywna. Drugą skrajność prezentowali przedstawiciele stanowiska, że o zmianie narodowości winny decydować tylko czynniki obiektywne, czyli sąd opinii społeczeństwa lub władzy państwowej. Stanowisko to pozwala władzy państwowej na narzucanie narodowości, wynarodawianie, decydowanie o narodowości obywateli. Stanowiskiem pośrednim jest przekonanie, że zmiana narodowości wtedy jest moralną, gdy na nią zezwala zarówno duchowy stan człowieka, który ma tej zmiany dokonać, jak i obiektywne warunki życia narodu.
Obowiązek miłości ojczyzny i obrony kultury narodowej - jest obowiązkiem prawa natury. Natura wiążąc ludzi w społeczności narodowe skłania ich do życia społecznego, a więc do miłości wzajemnej. Obowiązek ten jest wzmocniony ponadto przez treść przykazania miłości bliźniego.
Obowiązek miłości ojczyzny pojęty w sensie negatywnym oznacza zakaz wyrządzania szkody własnemu narodowi i troskę o to, by nie czynili tego inni. Szkoda może być rozumiana jako np. pozbywanie się mienia narodowego na rzecz członków obcego narodu lub jako krzywda wyrządzana np. słowem uwłaczającym historii narodu, jego tradycji i dumie. Pozytywnie oznacza on obowiązek przyczyniania się, w miarę sił i możliwości, do pomnażania dobra gospodarczego i kulturalnego własnego narodu.
Człowiek poprzez rzetelne wykonywanie swoich obowiązków rodzinnych, zawodowych, społecznych przyczynia się równocześnie do utrzymania i rozwoju życia narodowego. W przypadkach szczególnego zagrożenia narodu przez niebezpieczeństwa polityczne, kulturalne, bądź gospodarcze, wymagane jest od jednostki podjęcie nadzwyczajnych wysiłków. Chodzi o wysiłek mieszczący się w obrębie możliwości jednostki, którego zaniedbanie pociągnęłoby za sobą wielkie szkody dla narodu.
Obowiązki wobec własnego narodu, w tym wobec jego kultury, wymagają od każdego z nas świadomej i roztropnej troski o różne jego elementy. W ten sposób wypowiadamy się na temat swej tożsamości narodowej, dokonujemy samookreślenia swej przynależności do wspólnoty Polaków, wyrażamy patriotyzm, czyli miłość do własnej Ojczyzny.
Rozdział III - Państwo jako organizacja globalna społeczeństwa i narodu
3.1. Co należy rozumieć przez globalną organizację społeczeństwa?
Spory o pochodzenie państwa i prawa wśród specjalistów wciąż jeszcze nie przebrzmiały. Ma to istotne znaczenie dla zrozumienia etapów rozwoju ludzkości. Zagadnienie to jest nadal aktualne między innymi dlatego, że dotyczy również państw, które powstały w czasach nowożytnych i współcześnie nadal powstają.
Wykrystalizowanie się tych zjawisk oznaczało przekroczenie progu kulturowego i cywilizacyjnego, który odgradzał społeczeństwo archaiczne od antycznego. W przedziale czasowym trwającym wiele dziesiątków tysięcy lat powstała zupełnie nowa organizacja społeczeństwa, o wiele bardziej złożona aniżeli poprzednia.
Jest nią państwo. Wydaje się to dość oczywiste, lecz tak jest tylko pozornie, bo jakież były więzi społeczne w epokach społeczeństwa archaicznego? Charakteryzował je niski poziom integracji. Każda strona życia miała odrębną organizację, a te różne wiązki normatywne nie były ze sobą powiązane. Owszem, stanowiły one całość tylko w ścisłym związku ze swoim środowiskiem przyrodniczym w bezpośrednim z nim kontakcie. Był to oczywisty wynik „niedorozwoju normatywnego”. Społeczeństwa „przedhistoryczne” nie osiągnęły bowiem jeszcze szczebla umiejętności tworzenia wiążących wzorów zachowania scalających całą grupę.
Nowa organizacja społeczeństwa miała wybitnie terytorialny charakter, stąd spory o granice towarzyszyły całej historii. Stworzenie tego systemu były nie do pomyślenia bez nowej, odrębnej, rozbudowanej, centralnie tworzonej regulacji normatywnej. Pierwsze archaiczne kodyfikacje próbowały sprostać postępującej złożoności stosunków społecznych, bo każde ustalenie wiążących wzorów zachowania ma charakter „kontrolny”. A właśnie „społeczna kontrola za pomocą prawa” to zupełnie nowy element w organizacji społeczeństwa. Po raz pierwszy bowiem w historii ludzkości w sposób centralny tworzy się system informacyjno-decyzyjny dotyczący wzorów zachowania wszystkich członków społeczeństwa. System ten tworzy państwowy ośrodek decyzji, on też ustanawia nowe symbole jedności. Odtąd rozpoczyna się proces stałego umacniania i rozszerzania zespołów norm, tworzących hierarchicznie kosztem tych systemów, które powstały poziomo w bezpośrednim wzajemnym oddziaływaniu grupowym, w toku społecznej interakcji. Proces ten znaczyły konflikty między „centrum” a peryferiom.
Państwo jest więc organizacją globalną w dwojakim sensie, w tym, że jest ono jedyną organizacją, która w swoich ramach na określonym terytorium wszystkim bez wyjątku wyznacza powinne zachowania, a także w tym sensie, że w jakiejś formie inne organizacje społeczne albo sobie podporządkowuje, albo przynajmniej w sposób niezbędny z nimi współdziała. Tej roli organizacja państwowa nie mogłaby odgrywać, gdyby nie równie powszechny system norm, jakim jest prawo, za pomocą którego można podporządkować wszystkie inne systemy norm, a co najmniej na nie wpływać. Państwo tworzy bowiem nowy ład normatywny, który zestraja - dzięki temu, że powstał i funkcjonuje polityczny ośrodek decyzji - procesy wzajemnego oddziaływania grup w zróżnicowanym społeczeństwie. Pomniejszanie doniosłości pojawienia się tego progu kulturowego, jakim było ukształtowanie się organizacji państwowej, nie służy lepszemu zrozumieniu procesów społecznych. A jeszcze na początku tego stulecia, Georg Jellinek dostrzegł ten ogólny charakter państwa.
Sprawne funkcjonowanie organizacji globalnej wymaga procesów scalających zarówno w jej ogniwach, jak i w organizacjach autonomicznych, tworzących samodzielnie przez różne grupy społeczne. W toku tych procesów centralny ośrodek decyzji zabiega o to, aby normy, jakie tworzy, były uznane przez różne grupy społeczne; w szczególności, aby była uznana nadrzędność prawa w stosunku do autonomicznych norm grupowych. W ten sposób właśnie przejawia się ciągła i z różnym nasileniem prowadzona „gra” o legitymację centralnego ośrodka decyzji państwowej, przez którą należy rozumieć posłuch wspartym zaufaniem.
3.2. Złożoność organizacji państwowej oraz prawa
W ciągu wieków potęgowało się zróżnicowanie społeczeństwa, a rewolucja naukowo-techniczna z konieczności wywołała rosnącą złożoność organizacji państwowej. Za tym szedł i trwa rozrost regulacji prawnej. Tak więc centralny ośrodek decyzji dla zachowania sterowalności społeczeństwem musiał w czasach nowożytnych tworzyć automatyczne podsystemy w postaci instytucji polityczno-prawnych samorządu terytorialnego i zawodowego. Jednocześnie zaczęto dbać w stopniu wyższym aniżeli w poprzednich epokach o granice - zarówno terytorialne, jak i personalne.
Rozumienie państwa jako organizacji globalnej społeczeństwa wysoce zróżnicowanego, podzielonego na klasy, warstwy i grupy, nie da się pogodzić z jego rozumieniem jako całokształtu organów państwowych ani tym bardziej z redukcją tego pojęcia do aparatu przymusu. Jakąkolwiek rolę przypisalibyśmy tym aparatom, nie mogłyby one funkcjonować - zwłaszcza w dłuższym przedziale czasu - jako spoiwo różnorodnych zorganizowanych interesów. Wobec tego powstaje pytanie dotyczące relacji pojęć: organizacji globalnej państwa oraz jego klasowego charakteru, jego „panującej klasy”, owego kanonu poznawczego marksizmu w dziedzinie badań nad społeczeństwem. Już na wstępie konieczne jest pewne uściślenie, wskazujące na niespójność poglądów nie tylko wśród epigonów marksizmu, ale różnic w ujęciu zagadnienia między obu twórcami tego kierunku. Engels bowiem w jednej z ostatnich swoich prac wskazywał na integrującą rolę państwa, a więc jego globalny charakter. Z krytyką stanowiska o biegunowym antagonizmie dwóch klas w społeczeństwie występował wielokrotnie, nasilając ją w miarę otwierających się możliwości politycznych. Poglądy swoje sprowadził do dwóch punktów:
Argumentował, że według koncepcji Marksa, klasa, ten najbardziej podstawowy odłam społeczeństwa, albo nie jest świadoma swojej tożsamości i roli, nie ma więc żadnych przesłanek, aby mogła podejmować decyzję, a jeżeli dojrzała do poziomu swojej tożsamości, to wyłania siły polityczne, które w jej imieniu i za nią podejmują decyzje. A wówczas zaczyna się proces politycznej alienacji, tj. dystansowania się tak powstałego ośrodka decyzji od klas, która ją wyłoniła. Stąd wniosek, potwierdzony przez nieprzebrany materiał empiryczny, i dlatego uniwersalny, że albo klasa, warstwa czy grupa nie są jeszcze świadome swoich interesów, więc nie mogą o nich decydować, wyłoniony przez nią ośrodek decyzji będzie za nią decydował, realizując przede wszystkim swoje własne interesy, następnie zaś realizował interesy swoich mocodawców, jednocześnie uwzględniając interesy innych odłamów społeczeństwa - w zależności od ich znaczenia i roli, jaką odgrywają w procesie politycznym.
Po wtóre, jeżeli pojęcie klasy traktować jako kategorię ekonomiczną, to nie może ona „panować” może jedynie władać środkami produkcji za pomocą takich instytucji prawa cywilnego , handlowego i finansowego, jak własność, najem, dzierżawa, kredyty itp.
A jednak zagadnienie klasowego charakteru procesów społecznych to nie tylko projekcja ideologii i propagandy politycznej. Ukryte, nieuświadomione interesy klasowe mogą prowadzić do polaryzacji społeczeństwa w okresach głębokiego kryzysu gospodarczego i politycznego.
Jak dotąd państwo jest nadal organizacją, której społeczeństwo i naród zawdzięczają swoją jedność i poczucie tożsamości.
3.3. Państwo jako globalna organizacja narodu
Inną funkcję spełnia państwo jako globalna organizacja narodu. W jego ramach naród krystalizuje swoją świadomość w ciągu wieków. Wiele czasu musi upłynąć zanim gwary i narzecza ukształtują się w literacki język narodu. Tyleż trzeba czasu, aby ukształtowały się instytucje polityczne i prawne, które stają się symbolami osiągnięć i jedności. Wówczas dopiero można dojrzeć zbiorowa pamięć wspólnych historycznych losów. Ponadto stało się oczywiste, że państwo najskuteczniej chroni niezawisłość narodu, o czym przekonały się te, które ją utraciły. Pamięć o niej utrwala się jako dobro najwyższej wartości.
Jeśli chodzi o narody, które nigdy nie miały doświadczenia własnej państwowości, to tylko rzadko, dzięki szczególnemu zabiegowi historycznych zdarzeń, osiągają ten stopień zorganizowania. Wspomaga je w tym zachowanie własnego języka poczucie kulturowej odrębności. W państwach zaś wielonarodowych czy też wieloetnicznych udokumentowane doświadczenie historyczne prowadzi do wniosku, że najodpowiedniejszą formą dla nich jest struktura federalno-autonomiczna. Co innego jednak federalna forma państwa spotkana w państwach narodowo jednolitych (np. RFN ), tam spełnia ona zupełnie inną rolę - jest najwyższym ogniwem decentralizacji, które można by określić jako megasamorząd terytorialny . Natomiast w scentralizowanych federacjach podejmowano odosobnione próby scalenia w ramach nowych państw federalnych wielkiej liczby narodów i grup etnicznych. W Związku Radzieckim celem ośrodka decyzji politycznej było ukształtowanie z nich „od góry” narodu radzieckiego, a więc czegoś w rodzaju super-narodu. Podobne wysiłki w okresie międzywojennym podjęła autokratyczna monarchia w Jugosławii, a po drugiej wojnie światowej kontynuował te próby reżim komunistyczny - stosując inną ideologię oraz instytucje federalne. Oba te integracyjne procesy zakończyły się katastrofą federalnego państwa. Obie komunistyczne federacje rozpadły się, co wyzwoliło antagonizmy narodowo-etniczne, a wreszcie zaciekłe wojny domowe.
I jeszcze jedno zagadnienie, które pojawia się w konkluzji powyższych rozważań. Współcześnie tworzą się pewne całości organizacyjne o charakterze ponadpaństwowym. Na tej drodze znalazły się przede wszystkim państwa europejskie. Wiąże się to z poważnym ograniczeniem suwerenności państwowej. Rodzi się zatem kwestia, jak ten proces odbije się na narodowej odrębności? Aktualnie Unia Europejska przekroczyła już szczebel wspólnoty gospodarczej. Towarzyszy temu zamierzenie rozszerzenia kompetencji jej ośrodka decyzji politycznej na sferę polityki obronnej. W niczym to nie podważa koncepcji generała Charlesa de Gaulle'a „Europy Ojczyzn”, tak samo jak nie potwierdza hipotezy ideologii marksistowskiej o „obumieraniu państwa”. Chyba że odrzucimy tezę o państwie jako globalnej organizacji narodu i społeczeństwa i będziemy trzymać się poglądu ortodoksyjnego marksizmu, redukującego państwo do aparatu przymusu. Jeżeli przyjmiemy tę alternatywę, to możemy się powołać na postępujący proces rozbrojenia i wtedy twierdzić, że proces obumierania państwa już się rozpoczął.
Zakończenie
Jak już wcześniej ukazano w pracy - Państwo jest główną zorganizowaną władzą polityczną w społeczeństwie. Nie może ono jednak istnieć bez określonego terytorium, na którym funkcjonuje władza centralna. Jednak bez względu na przyjętą definicję jest instytucją przymusową i powszechną.
Biorąc pod uwagę ewolucję państwa z historycznego punktu widzenia, wyróżniamy pięć podstawowych jego typów - państwo niewolnicze azjatyckie oraz niewolnicze antyczne, feudalne, kapitalistyczne i socjalistyczne. Natomiast forma państwa wskazuje, jaka rządzi w nim klasa panująca. Forma to rodzaj organizacji państwowej, przy czym kryterium podstawowym wyróżnienia formy państwa jest sposób organizacji najwyższych władz państwowych. Kolejnym zagadnieniem przedstawionym w pracy są funkcje państwa czyli podstawowe kierunki i obszary działań realizujące nie tylko potrzeby klasy panującej, ale także społeczeństwa jako całości.
Rola narodu jest związana przede wszystkim nie tylko z udziałem w życiu politycznym, ale również z udziałem w życiu publicznym. przedmiotem licznych i złożonych sporów w naukach społecznych. Istnieje liczny zespół cech, na podstawie których można wyróżnić grupy narodowe, z tym jednakże, iż w pewnych przypadkach grupy powszechnie uważane za narody niektórych tych cech nie wykazują. Często do definicji narodu wprowadzane są pewne elementy ideologiczne. Stąd definicja narodu może mieć charakter definicji perswazyjnej, definicji narzucającej określone stanowisko ideologiczne.
Państwo jest potrzebne narodowi. Gwarantuje ono jego suwerenność. To chyba oczywiste, że narody bez państwa nie mają odpowiednich warunków do rozwoju.
Bibliografia
1. Encyklopedia PWN i multimedialna
2. Bauman Zygmunt „Socjologia”
3. Chałasiński J. „Kultura i naród”
4. S. Ossowski „O ojczyźnie i narodzie”
5. Jan Szczepański „Elementarne pojęcia socjologii”
6. Goldman Norman „Wstęp do socjologii”
7. Stanisław Ehrlich „Norma, grupa, organizacja”
8. Kosiński Stanisław „Socjologia ogólna”
9. Turowski J. „ Wielkie struktury społeczne”
10. Krawczyk Zbigniew, Morawski Witold „Socjologia”
11. Artykuły internetowe
14