PODSTAWY PATOMORFOLOGII NOWOTWORÓW

NOWOTWÓR (NEOPLASMA)

• Jest to nieprawidłowa tkanka, która rozrasta się w nadmiarze i w sposób nieskoordynowany z tkankami prawidłowymi, przy czym nadmierna proliferacja utrzymuje się pomimo wyeliminowania czynnika, który ją wywołał.

• Nadmiernej proliferacji towarzyszą zaburzenia różnicowania komórek

• Nowotwór do pewnego stopnia rośnie autonomicznie, chociaż jego wzrost jest uzależniony od dopływu krwi gospodarza, a niekiedy od stymulacji hormonalnej

• Nowotwór może powstać z każdej tkanki, której komórki zachowały zdolność do

rozmnażania się

GUZ (ONKOS)

• Guz jest pojęciem szerszym od nowotworu.

• Guzy mogą być nowotworowe i nienowotworowe np. zapalne

• Guz i nowotwór to nie synonimy

Nowotwory dzielimy na niezłośliwe (neoplasma benignum) i złośliwe (neoplasma malignum)

• Raki są tylko pewną grupą nowotworów złośliwych, a mianowicie są to nowotwory złośliwe wywodzące się z komórek nabłonkowych

• Utkanie nowotworu może być w różnym stopniu zróżnicowane, czyli podobne do tkanki, z której się nowotwór wywodzi

• Im struktura nowotworu jest bardziej zbliżona do tkanki prawidłowej, tym jest on mniej złośliwy.

• Każdy nowotwór zbudowany jest z proliferujących komórek nowotworowych oraz

łącznotkankowego podścieliska z naczyniami

• Pewne zmiany lub stany chorobowe niosą ze sobą zwiększone ryzyko wystąpienia nowotworu złośliwego.

Cechy różnicujące nowotwory łagodne i złośliwe

Łagodne:	Złośliwe:
Brak naciekania podścieliska	Naciekają podścielisko
Nie dają przerzutów	Dają przerzuty
Nie naciekają naczyń	Naciekają naczynia
Wzrost powolny	Wzrost szybki
Zwykle otorebkowane	Brak otorebkowania
Mikroskopowo są zróżnicowane	Cechy anaplazji
Nie dają wznów miejscowych	Dają wznowy miejscowe
Niewielka angiogeneza	Duża angiogeneza
Mała heterogenność na poziomie molekularnym i morfologicznym	Bardzo duża heterogenność na poziomie molekularnym i morfologicznym

Cytologiczne i histologiczne cechy złośliwości

• Zwiększenie stosunku jądrowo-cytoplazmatycznego

• Polimorfizm wielkości, kształtu i zabarwienia jąder i całych komórek

• Hiperchromazja jąder (nadmierna barwliwość)

• Heterochromazja jąder (różna intensywność zabarwienia chromatyny w różnych miejscach)

• Nieregularny kształt i wielkość oraz różne zabarwienie chromocentrów, czyli grud chromatyny jądrowej

• Nieregularny obrys jąder

• Błona komórkowa nieregularna, pogrubiała

• Duże jąderka, lub po kilka jąderek w jądrze

• Patologiczne mitozy

• Anarchia architektoniczna

• Naciekanie nowotworowe podścieliska

Nowotwory łagodne:

1. pochodzenia nabłonkowego:

• gruczolaka (adenoma)

• brodawczaka (papilloma)

• torbielakogruczolaka lub torbielaka (cystadenoma, cystoma)

• torbielakogruczolaka brodawkowatego (cystadenoma papillare)

1. pochodzenia mezenchymalnego:

• włókniaka (fibroma) — z komórek typu fibroblasta

• mięśniaka gładkokomórkowego (leiomyoma) —

• z komórek mięśniowych gładkich,

• chrzęstniaka (chondroma) — z chrząstki,

• kostniaka (osteoma) - z osteoblastów,

• naczyniaka (haemangioma)- z naczyń krwionośnych,

• tłuszczaka (lipoma) - z tkanki tłuszczowej.

Potworniaki dojrzałe (teratoma maturum/adultum)

• nowotwory łagodne wywodzące się z wielopotencjalnych komórek rozrodczych, które różnicują się w kierunku dojrzałych tkanek dwóch lub trzech listków zarodkowych (np. naskórek, przydatki skórne, tkanka glejowa, mięśniowa, nabłonek jelitowy, tarczyca, chrząstka)

• najczęściej w jajnikach, jądrach, linii pośrodkowej ciała

Nowotwory złośliwe:

1. Rak (carcinoma) - jest to złośliwy nowotwór wywodzący się z komórek nabłonkowych (lub różnicujący się w tym kierunku)

• Carcinoma planoepitheliale (rak płaskonabłonkowy),

• Adenocarcinoma (gruczolakorak),

• Carcinoma urotheliale (rak z nabłonka dróg moczowych, rak urotelialny),

• Carcinoma non differentiatum (rak niezróżnicowany)

2. Mięsak (sarcoma) - jest to nowotwór złośliwy wywodzący się z (lub różnicujący się w kierunku) komórek i tkanek pochodzenia mezenchymalnego:

• Liposarcoma- tłuszczakomięsak,

• Fibrosarcoma,- włókniakomięsak

• Leiomyosarcoma- mięsak mięśniakowy gładkokomórkowy,

• Osteosarcoma- kostniakomięsak,

• Chondrosarcoma- chrzęstniakomięsak,

• Haemangiosarcoma- naczyniakomięsak krwionośny,

• Rhabdomyosarcoma- mięsak mięśniakowy poprzecznie prążkowany

Nowotwory zbudowane z elementów raka i mięsaka — carcinosarcoma (mięsakoraki)

Zmianą przednowotworową (przedrakową) nazywamy klinicznie lub histopatologicznie stwierdzaną zmianę lokalną, która niesie ze sobą zwiększone ryzyko wystąpienia nowotworu złośliwego

• Hyperplasia atypica w przewodach sutka (rozrost z atypią w przewodach sutka), jedna z chorób proliferacyjnych sutka, w której dochodzi do rozrostu nabłonka przewodów; (hyperplasia ductalis) - rak przewodowy sutka

• Leukoplakia błony śluzowej jamy ustnej - Zmiany są wynikiem nieprawidłowe rogowacenie nabłonka błony śluzowej jamy ustnej oraz zgrubienie jego warstwy kolczystej. Występowanie leukoplakii wiąże się przede wszystkim z używaniem tytoniu (zwłaszcza paleniem fajki), mniejsze znaczenie mają inne czynniki - przewlekle drażnienie błony śluzowej (np. przez niedopasowane protezy), alkohol, ostro przyprawione potrawy — rak płaskonabłonkowy błony śluzowej jamy ustnej

• Hyperplasia adenomatosa atypica endometrii (rozrost gruczolakowaty endometrium z atypią)- gruczolakorak endometrioidalny trzonu macicy

Stan przednowotworowy- jednostka chorobowa, w której jest zwiększone ryzyko wystąpienia nowotworu złośliwego.

• Colitis ulcerosa (wrzodziejace zapalenie jelita grubego, zaliczane do grupy nieswoistych zapaleń jelit (Inflammatory bowel disease - IBD) - jest przewlekłym procesem zapalnym błony śluzowej odbytu lub jelita grubego, o nieustalonej dotychczas etiologii) — gruczolakorak jelita grubego

• Marskość wątroby-postępujące włóknienie miąższu wątroby, niszczące strukturę narządu. Charakteryzuje się zastępowaniem komórek włóknami tkanki łącznej, które burzą jego prawidłową budowę, doprowadzając do upośledzenia funkcji metabolicznych, utrudnienia odpływu żółci oraz są przyczyną powstania nadciśnienia wrotnego) - carcinoma hepatocellulare (rak wątrobowokomórkowy,

• Anaemia perniciosa (niedokrwistość złośliwa, niedokrwistość wywołana niedoborem witaminy B12, związana z zanikowym zapaleniem błony śluzowej żołądka. Jest chorobą autoimmunologiczną związaną z istnieniem przeciwciał przeciw tzw. czynnikowi wewnętrznemu (Castle'a), którego obecność jest niezbędna do wchłaniania witaminy - rak żołądka

• Xeroderma pigmentosum (skóra pergaminowata i barwnikowa— bardzo rzadkie schorzenie dziedziczone autosomalnie recesywnie, spowodowane genetycznym defektem polimerazy DNA β skutkiem czego dochodzi do nieodwracalnych uszkodzeń DNA w komórkach skóry narażonych na działanie promieni UV. — rak skóry

Neoplazja wewnątrznabłonkowa (dysplazja i rak przedinwazyjny)

• Dysplazja występuje głównie w nabłonku i obejmuje zaburzenia różnicowania komórek (czyli zmiany cytologiczne) oraz zaburzenia architektury nabłonka

• Zmiany dysplastyczne tylko w ł/3 dolnej nabłonka — dysplazja małego stopnia

• Jeżeli większość komórek w powierzchownych warstwach nabłonka wykazuje nasilone cechy dysplazji — dysplazja dużego stopnia

• Rak przedinwazyiny — rozrost komórek wykazujących polimorfizm kształtu, wielkości i zabarwienia i hiperchromazję jąder ograniczony jedynie do nabłonka, bez naciekania błony podstawnej nabłonka. Zwiększona liczba prawidłowych i patologicznych figur podziału. Architektura nabłonka zaburzona, brak dojrzewania komórek.

DYSPLASIA /CIN/ W NABŁONKU CZĘŚCI POCHWOWEJ SZYJKI MACICY:

1. Dysplasia gradus minoris - dysplazja małego stopnia

• Wewnątrznabłonkowa neoplazja stopnia 1, cervical intraepitelial neoplasia (CIN 1)

• Małego stopnia zmiany wewnątrznabłonkowe w nabłonku wielowarstwowym płaskim szyjki macicy- low grade squamous intraepithelial lesion (LSIL)

1. Dysplasia gradus mediocris - dysplazja średniego stopnia

• CIN II - wewnątrznabłonkowa neoplazja stopnia II

• HSIL — high grade squamous intraepithelial lesion - dużego stopnia zmiany wewnątrznabłonkowe w nabłonku wielowarstwowym płaskim szyjki macicy

1. Dysplasia gradus maioris (dysplazja dużego stopnia)

• CIN III (wewnątrznabłonkowa neoplazja stopnia III),

• HSIL (dużego stopnia zmiany wewnątrznabłonkowe w nabłonku wielowarstwowym płaskim szyjki macicy

• Carcinoma praeinvasivum- rak przedinwazyjny

• CIN II i CIN III = HSIL

• CIN I =LSIL

• średnia wieku CIN I i CIN II—30 lat,

• średnia wieku CIN III — ok. 40 lat,

• rak szyjki macicy — najczęściej 40-45 lat

• rak kolczystokomórkowy skóry - carcinoma planoepitheliale spinocellulare cutis

• rak żołądka - carcinoma ventriculi

Nowotwory miejscowo złośliwe

• mają niektóre cechy nowotworów złośliwych, ale nie dają przerzutów

• lub mają histologiczne cechy nowotworów łagodnych a często dają nawroty, ale nie dają przerzutów, np.:

• rak podstawnokomórkowy skóry - carcinoma basocellulare

• guz mieszany ślinianek (gruczolak wielopostaciowy) - tumor mixtus, adenoma plemorphum

• włókniak powięziowy - desmoid

Biomarkery nowotworowe i nowotwory, w których są one wykorzystywane do diagnostyki, monitorowania lub prognozowania

• poziomy markerów wspomagają rozpoznanie ale nie mają znaczenia rozstrzygającego

• rozpoznanie tylko na podstawie oceny mikroskopowej wycinków

• za pozytywnym rozpoznaniem przemawia narastanie poziomu markera w czasie kilkakrotnego badania w pewnych odstępach czasu

• jednorazowy podwyższony wynik powinien być interpretowany ostrożnie, bo w chorobach nienowotworowych poziomy markerów mogą być podwyższone np. AFP w WZW, marskości wątroby

CEA - antygen karcinoembrionalny	Rak jelita grubego, wątroby, trzustki, żołądka, płuca, piersi
AFP - alfa-fetoproteina	Rak z komórek wątrobowych, yolk sac tumor i inne nienasieniakowate guzy jąder. Również niektóre raki trzustki, jelita grubego i płuc
Beta-hCG - ludzka gonadotropina łożyskowa	Choriocarcinoma i nienasieniakowate guzy jąder
NSE - enolaza swoista dla neuronów	Rak drobnokomórkowy płuca, neuroblastoma
PSAP - kwaśna fosfataza swoista dla prostaty	Rak gruczołu krokowego
PSA - antygen swoisty dla prostaty	Rak gruczołu krokowego
Kalcytonina	Rak rdzeniasty tarczycy
Katecholaminy	Pheochromocytoma
Immunoglobuliny	Szpiczak mnogi
CA-15-3 - antygen rakowy	Rak piersi
CA-19-9 - antygen rakowy	Różne raki
CA-125 - antygen rakowy	Rak jajnika
TdT - transferaza nukleotydów terminalnych	Białaczki
ABp53 - przeciwciało przeciwko p53	Rak jelita grubego i inne raki

Wczesne objawy nowotworów:

• nietypowe krwawienia

• guzki, zgrubienia

• zmiany kształtu

• zmiany barwnikowe, brodawki skórne

• owrzodzenie lub nie gojące się rany

• przedłużające się biegunki, zaparcia

• przedłużające się zaburzenia trawienia

• chrypka, kaszel utrzymujący się bez przyczyny

Czynniki rakotwórcze:

• substancje zawarte w dymie z papierosów

• promieniowanie UV (słońce, solarium)

• promieniowanie X (Rtg)

• konserwanty

• środki ochrony roślin

• azbest

• spaliny

• niektóre wirusy, szczególnie HPV

• predyspozycje genetyczne!!! (wrodzone mutacje w genach naprawy DNA, w genach odpowiadających za wzrost i apoptozę komórek)

Patomorfologia - diagnostyka na przykładzie raka gruczołu piersiowego:

• biopsja cienkoigłowa - cytologia

• biopsja gruboigłowa

• badanie śródoperacyjne

• wyłuszczenie guza - histologia

• prosta mastektomia - histologia

• mastektomia z węzłami pachowymi - histologia

---