Prawo, a ściślej prawo w ujęciu przedmiotowym, to system norm prawnych, czyli ogólnych, abstrakcyjnych i w przybliżeniu jednoznacznych dyrektyw postępowania, które powstały w związku z istnieniem i funkcjonowaniem państwa, ustanowione lub uznane przez właściwe organy władzy publicznej i przez te organy stosowane, w tym z użyciem przymusu państwowego.
Leninowska teoria prawa dowodzi, iż prawo jest stanowione przez klasę panującą, w interesie tej klasy i w celu utrzymania jej panowania. Odrzucając ideologiczną oprawę tej teorii należy uznać, iż jest to najkrótsze i najtrafniejsze określenie tego czym jest prawo, przez kogo i w jakim celu tworzone.
Odmienną od leninowskiej teorię prawa przedstwiał Frederic Bastiat (1801-1850), francuski ekonomista wolnorynkowy, filozof i polityk. Według niego "prawo jest organizacją naturalnych praw dla legalnej obrony, jest stosowaniem wspólnej siły w zastępstwie sił indywidualnych dla legalnej obrony naturalnych praw człowieka: prawa do życia, do wolności i do własności".
Norma prawna - to wynikająca z przepisów prawa reguła postępowania, wydana lub usankcjonowana przez państwo, zagwarantowana przymusem państwowym.
Elementy normy prawnej
Wyróżnia się dwie główne koncepcje budowy normy prawnej:
Koncepcja trójelementowa (hipoteza, dyspozycja i sankcja),
Koncepcja norm sprzężonych (norma sankcjonowana i norma sankcjonująca).
Według koncepcji trójelementowej normę prawną dzielimy na:
Hipoteza - zawiera albo opis sytuacji, w przypadku której zaistnienia norma znajdzie zastosowanie, albo opis cech, które posiada adresat normy prawnej, np.:
Sprzedawca, który otrzymał cenę wyższą od ceny sztywnej (...)
Dyspozycja - określa obowiązek lub uprawnienia adresata normy prawnej; zawiera opis pożądanego zachowania się adresata normy prawnej, np.:
(...) obowiązany jest zwrócić kupującemu pobrana różnicę (...)
Sankcja - informuje o skutkach niezastosowania się do dyspozycji normy prawnej, np.:
(...) podlega karze pozbawienia wolności do lat trzech.
Charakterystyka
Norma prawna może mieć charakter generalny i abstrakcyjny lub indywidualny i konkretny.
Generalność oznacza, iż norma nie jest skierowana do jednego, ściśle oznaczonego adresata (np. Jana Kowalskiego), ale do grupy podmiotów określonych przy pomocy nazwy rodzajowej (np. podatnik lub każdy człowiek).
Abstrakcyjność oznacza, iż nakazane czy też zakazane zachowanie jest wymagane od adresata normy w każdym przypadku, gdy ziszczą się określone w normie prawnej okoliczności. Dotyczy to powtarzalnych zachowań, bez zbytecznego uszczegółowienia określonych nią okoliczności.
Indywidualność oznacza, że norma jest skierowana do wskazanego podmiotu.
Konkretność oznacza, że norma dotyczy ściśle wskazanej sytuacji.
Normy prawne o charakterze generalnym i abstrakcyjnym są najczęściej spotykane w aktach prawa powszechnie obowiązującego (np. w kodeksie cywilnym), zaś normy o charakterze konkretnym i indywidualnym w aktach administracyjnych (np. pozwolenie budowlane).
Ze względu na zakres swobody, pozostawiony adresatowi normy prawnej, wyróżnia się:
Normy bezwzględnie obowiązujące - adresat powinien zachować się dokładnie tak, jak określono w normie. Nie ma on pozostawionej swobody w wyborze postępowania,
Normy względnie obowiązujące - adresat może nie dokonać wyboru innego zachowania niż określone w normie prawnej,
Normy semiimperatywne - wyznaczają pewne ramy postępowania, dając swobodę stronom stosunku prawnego, ale w pewnych tylko granicach.
Innym kryterium podziału norm prawnych jest sposób określenia zachowań ludzkich. Na podstawie tego kryterium wyróżnia się:
Normy nakazujące - określają, co ich adresat powinien uczynić, aby postępować zgodnie z treścią normy prawnej, np.:
Osoby prawne i państwowe jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej są obowiązane obliczyć i odprowadzić podatek rolny - bez wezwania - na rachunek budżetu właściwej gminy ze względu na miejsce położenia gruntów.
Normy zakazujące - określają od jakich działań adresat normy prawnej powinien się powstrzymać, np.:
Członek zarządu nie może bez zezwolenia spółki zajmować się interesami konkurencyjnymi (...)
Normy zezwalające (upoważniające lub uprawniające) - uprawniają do określonego zachowania się adresata, np.:
Każdy wspólnik może przeglądać księgę udziałów.
Praworządność
Państwo praworządne
to państwo, w którym zgodnie z prawem ma działać władza. Rządzenie musi być zgodne z prawem.
Praworządność - zasada przestrzegania prawa przez organy państwa.
Pojęcie praworządności, według dominującego stanowiska nauki prawa, dotyczy wyłącznie przestrzegania prawa przez organy władzy publicznej, natomiast nie odnosi się do zachowań obywateli. Wiąże się ono z kwalifikacją prawną władczych działań organów władzy, zarówno w sferze stanowienia, jak i stosowania prawa.
W nauce prawa znane są obecnie dwie konkurencyjne koncepcje praworządności, które dzieli odmienne podejście do kwestii wartościowania prawa. Są to:
formalna koncepcja praworządności
materialna koncepcja praworządności
Zwolennicy formalnej koncepcji praworządności przyjmują, że praworządne są wszelkie działania organów państwa, które są zgodne z ustanowionych prawem. Sama treść prawa jest obojętna, a więc przyjmuje się, że przestrzeganie prawa jest wartością samoistną, która daje obywatelom poczucie pewności, stabilności i przewidywalności.
Zwolennicy materialnej koncepcji praworządności twierdzą natomiast, że nie można ograniczać problemu praworządności jedynie do aspektów formalnych. Ich zdaniem istotna jest również treść prawa. Istotnym argumentem na rzecz takiego pojmowania praworządności są działania reżimów totalitarnych (państwa nazistowskiego czy państw komunistycznych), w których wiele czynów było wprawdzie zgodnych z obowiązującym prawem, ale prawo to było złe z moralnego punktu widzenia. PRL była uważana za państwo niepraworządne zarówno z punktu widzenia formalnej, jak i zwłaszcza materialnej koncepcji praworządności.
Podkreśla się, że za praworządne można uznać państwo, w którym nie tylko przestrzega się prawa, ale i prawo spełnia pewne postulaty natury aksjologicznej. Takie podejście wiąże się ze zmiennością historyczną, geograficzną czy kulturową norm leżących u podłoża stanowienia prawa, które mogą być odmienne w zależności od przekonań filozoficznych, politycznych, religijnych czy moralno-światopoglądowych. Można jednak wyróżnić pewne uniwersalne zasady (przyjmowane także w polskiej doktrynie prawa), że prawo powinno być równe dla wszystkich obywateli, deklarować powstawowe wolności i prawa człowieka i obywatela, zawierać gwarancje ich realizacji. Innymi słowy, choć formalne przestrzeganie prawa jest warunkiem koniecznym, prawo nie może być oderwane od swoich społecznych funkcji, celów i ważnych społecznie wartości.
W krajach europejskiego kręgu kulturowego katalog wartości jest w zasadzie jednolity i obejmuje takie wartości jak wolność i godność człowieka, równość wobec prawa, prawo do życia i osobistego bezpieczeństwa, wolność sumienia, poglądów i wyznania, wolność działania w granicach gwarantujących nieszkodzenie innym czy prawo do własności.
Problem praworządności był już dostrzegany przez starożytnych myślicieli, jak Platon i Arystoteles.
Koncepcja państwa prawa
działać w granicach prawa,
realizować zasadę równości wszystkich obywateli wobec prawa,
gwarantować pewność prawa
gwarantować prawo obrony obywatela przed sądem
Gwarancje państwa prawa
ustrojowe
legalnie i swobodnie działająca opozycja
niezbywalność wolności obywatelskich
legislacyjne
hierarchia aktów prawnych
nadrzędność konstytucji w systemie aktów prawnych
rozgraniczanie kompetencji prawotwórczych
proceduralne
wieloinstancyjność trybu rozstrzygania spraw
zasada odpowiedzialności indywidualnej
domniemanie niewinności oskarżonego
prawa oskarżonego w procesie karnym
badanie zgodności decyzji administracyjnych z prawem
Cechy państwa prawa
zabezpieczenia wolności
prawa zasadnicze wyznaczają linię graniczną działań państwa
ograniczanie wolności możliwe jest wyłącznie poprzez państwowe unormowania prawne
równość wobec prawa
zniesienie podziałów stanowych
pewność prawa
istnienie prawa formalnego (postępowanie sądowe przebiega zgodnie z nim)
nadrzędność ustaw w stosunku do innych aktów prawnych
sądowa ochrona prawna
ochrona przed samowolnym uwięzieniem
zakaz stanowienia ustaw działających wstecz
trójpodział władzy
sądownictwo ( judykatywa )
Świadomość prawna
Świadomość prawna nie oznacza tylko znajomości przepisów prawa
czy instytucji przez ludzi. Swiadomość prawna to ocena prawa jakie
obowiązuje przez społeczeństwo. Dotyczy to również oceny zmian prawa
jakie obowiązuje nas jako pewną grupę społeczną np. zmiany w
kodeksie pracy. Można by powiedzieć,że świadomość prawna to zespół
tycz wszystkich norm, które zdaniem nas powinny obowiązywać.
Swiadomość prawna opiera się na wyobrażeniach o zasadach prawnych.
Każdy z nas jest inny i posiada inne potrzeby i wyobrażenia dlatego
świadomość prawna nie jest jednakowa wśród ludzi. Mamy też ogromną
rozbierzność między prawem obowiązującym a prawem będącym w
świadomości społeczeństwa.
Świadomość prawna wywodzi się z moralności. Każdy z nas nie raz
powiedział, że ten przepis czy ustawa jest "niesprawiedliwy"
czy "sprawiedliwy". Ciekawe jest, że prawo i świadomość prawna
wywierają na siebie wpływ.
Kiedy państwo wprowadza nowe prawo i ono
spotyka się ze sprzeciwem ze strony społeczeństwa to państwo może
zastosować dwa sposoby:
1. poczekać i stopniowo doprowadzić do przyzwyczajenia i w końcu do
zaakceptowania,
2. gdy dezaprobata będzie się nasilała i będzie to zmuszało państwo
do złagodzenia lub nawet uchylenia nowych przepisów.
Niezgodność prawa, które obowiązuje ze świadomością prawną osłabia
działanie tego prawa. Dlatego państwo nie powinno lekceważyć
świadomości prawnej społeczeństw i dopuszczać do zbyt dużej
rozbieżności między prawem i świadomością.
Przepis prawa - zdaniokształtny zwrot językowy wskazujący sposób postępowania (regułę powinnego postępowania). Wyodrębniony formalnie w tekście prawnym jako jednostka redakcyjna w postaci np.: artykułu, paragrafu czy ustępu lub jako zdaniokształtny fragment jednostki redakcyjnej. Pojęcie przepis prawa nie jest tożsame z pojęciem normy prawnej; bowiem elementy treści normy prawnej mogą być zawarte w wielu różnych przepisach i to nie tylko jednej ustawy. W ujęciu funkcjonalnym przepisy prawa stanowią podstawę do ustalenia treści norm prawnych. Przepisu nie możemy traktować w sferze prawda/fałsz.
W języku potocznym, a rzadziej w języku prawnym, przepisy prawa to także wszelkie akty normatywne obowiązujące na danym obszarze (np. w państwie).
Rodzaje przepisów: - przepisy ogólne-określają przedmiotowy i podmiotowy zakres stosunków społecznych, regulowanych danym aktem prawodawczym, objaśniają podstawowe użyte w akcie nazwy, a często też ustalają ogólne zasady jego stosowania; - przepisy szczegółowe-normy, określające zachowania podmiotów, których one dotyczą; - przepisy przejściowe-ich celem jest pełniejsze umiejscowienie danego przepisu w całokształcie innych przepisów, czy też w świetle innych norm postępowania; - przepisy dostosowujące-określają jak organy stosujące prawo winny realizować nowy akt prawodawczy do konkretnych regulowanych nim sytuacji; - przepisy końcowe-są to w szczególności przepisy derogacyjne, uchylające poprzednie całe akty prawodawcze, bądź niektóre ich przepisy;
Stosunek prawny - regulowany normami prawnymi stosunek społeczny tetyczny (zależność społeczna) miedzy co najmniej dwoma podmiotami prawa.
Podziały stosunków prawnych
według przedmiotu regulacji (gałąź prawa):
stosunek karnoprawny (jego wyodrębnianie jest sporne w doktrynie);
według trwałości bądź celu:
stosunek prawny materialny (materialnoprawny) - (wynika z prawa materialnego, np. co do zasady kodeks cywilny),
stosunek procesowy (formalny, formalnoprawny) - podczas trwania postępowania rozstrzygającego o kształcie (istnieniu, nieistnieniu, zmianie) stosunku materialnoprawnego (wynika z prawa procesowego, np. co do zasady kodeks postępowania cywilnego);
według sposobu określenia strony:
stosunek jednostronnie zindywidualizowany - gdy znana jest jedna strona stosunku,
stosunek dwustronnie lub wielostronnie zindywidualizowany - gdy znane są dwie lub więcej stron stosunku,
obustronnie niezindywidualizowany - gdy nie są znane dwie strony stosunku;
według powiązań między uprawnieniem jednej strony a obowiązkiem drugiej:
prosty - tylko jedna strona jest zobowiązana, a druga tylko uprawniona,
złożony - strony pozostają zarówno zobowiązane jak i uprawnione;
ze względu na podmiotowy zakres obowiązywania:
abstrakcyjny (generalny - dotyczący wszystkich),
konkretny (nakreślony przez przepisy prawne);
.
stosunek zobowiązaniowy - istnieje gdy normy prawne nakazują wykonać określonemu podmiotowi odpowiednie świadczenie na rzecz innego podmiotu;
stosunek kompetencyjny - istniejący w przypadku gdy jeden podmiot podlega innemu podmiotowi (np. ze zwględu na wydaną przez podmiot decyzję).
Elementy stosunku prawnego
podmiot stosunku prawnego
tzw. ułomna osoba prawna - czyli jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną - art. 331 kodeksu cywilnego
przedmiot stosunku prawnego
Treść stosunku prawnego
Uprawnienia i obowiązki podmiotów prawa w ten stosunek uwikłany, wyznaczone przez przepisy prawne.
Zdarzenie prawne - zdarzenie niezależne od zachowania się podmiotów prawa wywołujące skutek prawny.
Zadarzenie prawne jest rodzajem faktu prawnego.
Przykładami zdarzeń prawnych są:
Skutkiem prawnym śmierci może być otwarcie spadku, a zjawisk atmosferycznych - powstanie obowiązku naprawy przez ubezpieczyciela szkód powstałych w wyniku tych zjawisk
Podział zdarzeń pr. :
Fakty prawne - to zdarzenia które nie mają cech celowej i racjonalnej działalności człowieka tzn. są to zdarzenia polegające na działaniu sił przyrody np.: śmierć człowieka, narodzenie się dziecka, powódź ale jednak wywołują skutki prawne.
Działania prawne - zdarzenia które mają charakter celowej i racjonalnej działalności człowieka, wywołującej skutki prawne.
Działania prawne dzielimy na:
Czynności prawne - to działania podejmowane z intencją, z zamiarem wywołania skutku prawnego, którego istotnym elementem jest co najmniej jedno oświadczenie woli np.: testament. Ważny jest element zamiaru wywołania skutku prawnego. Ten element pozwala odróżnić czynności prawne od czynów.
Czyny - to działania prawne które wywołują skutek prawny, ale nie są podejmowane z intencją jego wywołania, dzielimy je na:
czyny dozwolone to inaczej nie zakazane przez prawo, które wywołują skutki prawne np.: znalezienie rzeczy.
czyny niedozwolone (zakazane) nazywamy Deliktami, wyróżniamy różne rodzaje deliktów, w zależności od tego jaka gałąź prawa zakazuje danego czynu np.: delikty cywilne - zawinione wyrządzenie szkody, delikty administracyjne - budowa bez pozwolenia na budowę, delikty konstytucyjne - czyny polegające na naruszaniu konstytucji, które są podstawą odpowiedzialności przed Trybun. Konstyt., delikty prawa pracy - nieterminowa wypłata wynagrodzenia, delikty prawa karnego - przestępstwa, delikty dyscyplinarne - polegają na naruszeniu regul
Stosowanie prawa polega na podciągnięciu ocenianego stanu faktycznego pod odpowiednią normę prawną (tzw. subsumpcja) i na ustaleniu skutków prawnych, wynikających z normy dla tego przypadku.
Etapy stosowania prawa:
Ustalenie stanu faktycznego, czyli zebranie materiału dowodowego o faktach, z którymi mają być wiązane skutki prawne.
Odpowiedź na pytanie, czy i jakie przepisy i ewentualnie zawarte w nich normy odnoszą się do ustalonego stanu faktycznego.
Interpretacja obowiązujacych przepisów prawnych w celu ustalenia znaczenia normy prawnej (wykładnia prawa).
Subsumpcja, czyli podciągnięcie ocenianego stanu faktycznego pod sformułowaną w wyniku wykładni normę prawną.
Podjęcie decyzji lub - w sądowym stosowaniu prawa - wydanie orzeczenia.