Środowiskowe uwarunkowania procesu wykolejania się dzieci i młodzieży.
1.1. Wykolejanie jako skutek niesprzyjających warunków środowiskowych.
„Każde dziecko poszukuje więzi emocjonalnej i akceptacji, a naturalny proces nabywania przez nie określonych cech osobowości polega nie tylko na dostosowaniu się do innych, lecz na upodobaniu do osób kochanych”.1 W związku z powyższym stwierdzeniem wydawać by się mogło, że środowisko w jakim dziecko się wychowuje i przebywa na co dzień ma niebywały wpływ na jego rozwój i dalsze życie. Czy jednak jest tak w istocie?
1.1.1. Środowisko rodzinne.
„Rodzina jako źródło pierwszych doświadczeń i kontaktów dziecka z otoczeniem powinna starać się zapewnić mu wszechstronny rozwój, właściwie zaspakajać i rozwijać potrzeby psychiczne i społeczne, sprzyjać przejęciu przez nie powszechnie uznawanych norm i wartości, kształtować akceptowane postawy społeczne i stosunek do otaczającej rzeczywistości. Ma za zadanie doprowadzić do szeroko rozumianej socjalizacji dziecka”.2
„I z reguły doprowadza, o ile tylko owa rodzina funkcjonuje prawidłowo, a wiadomo, że nie zawsze tak bywa. Rodzina, w której stwierdza się zaburzenia w funkcjonowaniu jest rodziną dysfunkcjonalną i powoduje przyswajanie przez dziecko negatywnych wzorów zachowania i systemu wartości. W skrajnych przypadkach zachodzi w ten sposób do demoralizacji dziecka”.3
„Źródeł niewłaściwego funkcjonowania rodziny może być wiele. Podobnie jak całe społeczeństwo, również i ta podstawowa jego komórka podlega pewnym wydarzeniom, koniecznością, nowym-pozytywnym bądź negatywnym-ideom. Mogą się zmieniać reguły życia codziennego, obyczaje, prawa i obowiązki, nie zawsze z korzyścią dla rodziny, poszczególnych jej członków, a przede wszystkim dzieci.
Więź emocjonalna, jaka występuje w domu rodzinnym zależy zawsze od osobowości osób go tworzących, od statusu społecznego, od życiowych losów, sukcesów, czy nieszczęśliwych wydarzeń. Nie bez znaczenia jest również struktura danej rodziny uwarunkowana płcią jej członków, ich wiekiem, liczebnością itd.
Podstawą więzi rodzinnej jest miłość macierzyńska i jej właśnie przypisuje się największy wpływ na młodą osobowość.
Jak pisze Antonina Gurycka, ,,to ona warunkuje poczucie bezpieczeństwa i stabilność emocjonalną. Stanowi podstawę rozwoju wyższych potrzeb dziecka''.
Literatura rozróżnia trzy typy matek, których osobowość, ukształtowana w sposób nieprawidłowy, wywiera negatywny wpływ na dziecko, tzn. prowadzi do niezrównoważenia emocjonalnego, nie daje poczucia bezpieczeństwa, akceptacji i uznania, pewności, miłości itd. Należą do nich matki: agresywna, nadmiernie skrupulatna i lękowa oraz ta, dla której dziecko stanowi swojego rodzaju kompensację pragnień i nieziszczalnych bądź zawiedzionych nadziei życiowych”.1
„Często złe funkcjonowanie rodziny wynika z alkoholizmu jednego lub obojga rodziców (czy rodzeństwa), niekorzystnej sytuacji materialnej i mieszkaniowej, niskiego statusu społeczno-zawodowego, prymitywizmu kulturowego rodziców.
Przede wszystkim jednak, jak pisze D. Wójcik, znacznie niekorzystniej wpływa na dziecko niewłaściwa atmosfera moralno-wychowawcza, nieprawidłowe warunki uczuciowe w rodzinie, niezaspokojenie istotnych potrzeb dziecka”.2
„Wyrażony pogląd potwierdzają badania nad etiologią nieprzystosowania społecznego dzieci i młodzieży. Kolejną sprawą, wpływającą na dostosowanie społeczne nieletnich równie negatywne jest rozbicie rodziny. Badania przeprowadzone przez S. Batawię wykazały, że tylko 50% dzieci wykolejonych miało oboje rodziców, a L. Mościcka stwierdziła, że jedynie 40% przez nią badanych żyło w normalnych, pełnych rodzinach”.1
„Podobnych danych dostarczyły badania E. Żabczyńskiej, w których na 100 rodzin nieletnich przestępców; 35% wychowywało się w rodzinach rozbitych (25% rodzice rozwiedzeni; 10% - jeden z rodziców nie żyje)”.2
„Rozbicie rodziny odbija się na dzieciach negatywnie. Przejawia się to nie tylko w formie przestępczego ich wykolejenia, lecz także pod postacią stanów frustracji, ucieczek z domu oraz jako „brak wiary w porządek i normy moralne”. Często rozejście rodziców łączy się ze wzmożonymi konfliktami, ich nerwowością, nagle zmieniającymi się stosunkami uczuciowymi, brakiem czasu dla dzieci, nie włączaniem się do nurtu spraw domowych. Wówczas dziecko może czuć się odrzucone i szukać więzi emocjonalnej i akceptacji poza domem. Skutki tego są często bardzo niekorzystne.
Proces prawidłowej socjalizacji młodej osobowości zależy w głównej mierze od pozytywnych kontaktów uczuciowych pomiędzy rodzicami a dziećmi, mniej od właściwych metod wychowawczych. Podkreśla się, że im wcześniej występują zaburzone kontakty uczuciowe w rodzinie, tym gorszy wpływ wywiera to na rozwój dziecka, na jego zdolność przystosowania się do otoczenia. Dobrochna Wójcik, jedna ze znawczyń problemu, wyraża pogląd, iż „dzieci emocjonalnie odrzucone przez rodziców wykazują często postawę lękową i wrogość- co sprzyja ich nieprawidłowej socjalizacji, ukształtowaniu niewłaściwej osobowości. Stałe poczucie zagrożenia, lęk i wrogość powodują silne napięcie emocjonalne, na które dziecko reaguje w dwojaki sposób: agresją lub negatywizmem albo biernością lub wycofaniem”.1
Podsumowując dotychczasowe rozważania dotyczące roli rodziny w procesie społecznego wykolejenia młodzieży należy wskazać, że istnieje wiele czynników tkwiących w środowisku rodzinnym, które mogą sprzyjać powstaniu przestępczości. Należą do nich: zaburzenia strukturalne rodzin, niezgodność rodziców co do metod wychowawczych, niewłaściwe postawy rodzicielskie, negatywne stosunki uczuciowe, istnienie wzorów przestępczych w rodzinie, alkoholizm, prostytucja i wiele innych.
1.1.2. Sytuacja szkolna
„Szkoła, obok rodziny, jest drugim co do ważności środowiskiem, w którym kształtuje się osobowość młodego człowieka. Jest instytucją ucząca i wychowującą, tą która najlepiej musi sprostać wymaganiom czasów obecnych i „przyśpieszać jakościowy postęp cywilizacyjny społeczeństw. Ma być stymulatorem tego postępu i wychowywać młodzież, której osobowość i postawa są społecznie akceptowane”, młodzież wszechstronnie rozwiniętą”.2
„Polska szkoła ma do spełnienia trzy zasadnicze zadania, a mianowicie:
dostarczenie wiedzy, kształcenie zainteresowań i uzdolnień uczniów;
przekazywanie obowiązujących wszystkich członków społeczeństwa norm i wartości;
zabezpieczenie prawidłowego, wszechstronnego rozwoju fizycznego i psychicznego, bezpieczeństwa dzieci oraz umiejętnego pokierowania czasem wolnym od nauki.
Jak ocenia się obecnie, szkoła nie spełnia wszystkich oczekiwań społeczeństwa, a wynika to z faktu zbyt małego jej powiązania z innymi instytucjami i placówkami oświatowymi i kulturalnymi, z którymi styka się dziecko oraz z nadmiernego sformalizowania systemu przekazywania wiadomości, przez co hamuje rozwój dziecka do życia w społeczeństwie”.1
„Dla rozwoju i przyszłości dziecka istotne znaczenie mają pierwsze lata nauki szkolnej, do której musi przejawiać tzw. dojrzałość szkolną. Wszystkie dzieci powinny mieć zapewniony równy start szkolny. Temu celowi służą m.in. prowadzone przez poradnie psychologiczno- pedagogiczne badania dojrzałości szkolnej, prowadzenie zajęć i reedukacji dla dzieci z mikrodeficytami rozwojowymi.
Niedostosowanie społeczne wiąże się zasadniczo z trzema sytuacjami, a mianowicie:
dziecko wykazuje nieprzystosowanie już od wczesnego dzieciństwa, już w domu rodzinnym, a sytuacja szkolna dodatkowo je nasila;
od czasu pójścia do szkoły nie zauważa się zaburzeń w zachowaniu zaczynają one występować od momentu rozpoczęcia nauki szkolnej, gdy nowa sytuacja jest zbyt trudną dla dziecka;
trudności wychowawcze początkowo nie występują, a dziecko czuje się dobrze w roli ucznia, dopiero później na skutek trudności w nauce, konfliktu z nauczycielem zauważalne są symptomy społecznego niedostosowania”.2
Z powyższych rozważań można wyprowadzić następujący wniosek: nauka i środowisko szkolne mogą przyczynić się do powstania, nasilenia i ujawnienia nieprzystosowania społecznego dziecka. Oczywisty zdaje się być, przedstawiony w wielu badaniach kryminologicznych, związek jaki zachodzi pomiędzy niepowodzeniami w nauce a nieprzystosowaniem społecznym i przestępczością dzieci i młodzieży. Przykładowo: na podstawie badań St. Batawii stwierdza się „statystyczną zależność między nasileniem ogólnej demoralizacji badanych w wieku szkolnym (nieuczęszczanie do szkoły, wagary, przebywanie w środowisku wykolejonych rówieśników, picie alkoholu etc.) a późniejszą recydywą”.
Cytowany już J. Lubelski wyraża pogląd, „iż sprawcy przestępstw agresywnych czy przestępstw przeciwko mieniu byli z reguły złymi uczniami, powtarzali klasy, wielu z nich kończyło szkołę podstawową dopiero w zakładzie karnym. Z powtarzaniem klas łączy się zjawisko wagarowania, które należy tłumaczyć złym odnajdywaniem się uczniów drugorocznych wśród młodszych od siebie kolegów, wstydem i brakiem satysfakcji. Drugoroczność staje się niejednokrotnie źródłem upokorzenia i gorzkich porażek, konfliktów z nauczycielami, sytuacji nerwicogennych. W pewnych sytuacjach uczniowie ci unikają szkoły, wagarują i szukają akceptacji i zrozumienia u kolegów będących w podobnym położeniu”.1
1.1.3. Grupy rówieśnicze
W ujęciu G. C. Homansa grupa to „pewna ilość osób komunikujących się ze sobą przez pewien okres czasu wystarczający do tego, aby każda osoba komunikowała się z innymi nie pośrednio przy pomocy innych ludzi, lecz
bezpośrednio twarzą w twarz”.
Istnieją różne rodzaje grup: formalne, nieformalne, duże, małe, dziecięce, młodzieżowe etc. Każdy człowiek jest członkiem kilku z nich. Przebywanie w pewnym kręgu osób ma pomóc w zrealizowaniu potrzeb i pragnień, a w szczególności potrzeby przynależności, uznania i akceptacji. Młodzi ludzie najchętniej przebywają w gronie, które spełnia ich oczekiwania.
Zajmujący się problematyką młodzieżową Tadeusz Muller podkreśla, że „w zależności od tego, do jakiej grupy dana osoba trafia, takie przyjmuje normy, wartości, postawy i wzory postępowania”.2 Z tego punktu widzenia zbiorowość grupowa może stanowić jedno z potencjalnych środowisk kryminogennych. Z reguły wolna od kontroli ze strony dorosłych, rekompensuje przykre przeżycia związane często z trudnościami w domu i w szkole, a wspólne działanie (niejednokrotnie aspołeczne) wyzwala nagromadzone frustracje.
Autor „Les groupes de jeunes inadaptes”- M. Lemay stwierdza, że „zbiorowe działanie niejako rozgrzesza jednostkę. „Ja” zostaje zastąpione przez „My”. Uznanie takiej postawy za własną, identyfikacja z grupą jest pierwszym krokiem do popełnienia przestępstwa”.1
Należy zaznaczyć, że nie zawsze przynależność dziecka do pewnego kręgu nieformalnego, wiąże się z ryzykiem demoralizacji. Otóż, oprócz tzw. „szajek”, w których większą rolę odgrywa tradycja i moralność grupowa, o planowym i zorganizowanym charakterze działania, istnieją również luźne grupy towarzyskie pozbawione „elementów trwalszej organizacji i sformalizowanej tradycji”.2
„Zadaniem autorów cytowanego uprzednio raportu z 1987 roku „typ styczności społecznej poprzedzający powstanie grupy stanowi specyficzny rodzaj selekcji wpływającej na jej rodzaj i działanie”. Istnieje kilka typowych sposobów zawierania znajomości przez dzieci i młodzież. Są nimi: sąsiedztwo, sąsiedztwo w połączeniu ze szkołą, szkoła, teren niekontrolowanej zabawy, miejsce ucieczki.
W związku z powyższym grupy rówieśnicze przekształcają się zazwyczaj w „szajki” złodziejskie, te z terenu niekontrolowanej zabawy mogą zmienić się w „gangi” chuligańskie, zaś grupy ukształtowane w czasie ucieczki popełniają kradzieże.
W większości przypadków ośrodkiem skupienia kręgów koleżeńskich jest miejsce zamieszkania, w szczególności szkoła. Tworzą je głównie chłopcy mający niekorzystną sytuację rodzinną i trudności w nauce, a co za tym idzie poczucie niższości, niechęć do nauki, przeżywający stresy i frustracje. Stając przed możliwością ucieczki od swych problemów, mogą po raz pierwszy wybrać wzory i autorytety przez nikogo im nie narzucone, znajdują swoje środowisko ,,zastępcze''.
Wszelkiemu tworzeniu się grup rówieśniczych o wyraźnie aspołecznym charakterze sprzyjają szczególnie trudności i przeżycia wiążące się z okresem dojrzewania. ,,Charakterystyczny dla tego okresu brak równowagi psychicznej i emocjonalnej powoduje odsunięcie się rodziców, krytycyzm wobec konwencjonalnych norm i etyki wywołuje poczucie niezrozumienia i alienacji, a także liczne kompleksy (...). Niezadowolenie z pozycji, jaką wyznacza wiek, rodzi chęć jak najszybszego zdobycia statusu osoby dorosłej, co przejawia się w manifestowaniu zachowań uważanych za atrybut dojrzałości jak picie, palenie, przeklinanie''. Z czasem dochodzi do tego szukanie sytuacji ryzykownych i niebezpiecznych, a w razie ,,wpadki'' prowadzenie ,,wspólnej polityki obronnej'', niedopuszczenie do oskarżenia kolegów, nawet wówczas, gdy konsekwencje grożące im samym sprowadzają się do umieszczenia w zakładzie poprawczym.
To pokrótce przedstawione zjawisko działalności grup rówieśniczych i koleżeńskich oraz ich wpływu na przestępczość nieletnich daje tylko ogólny rys problemu, lecz pozwala określić główne czynniki powodujące przekształcenie się danej grupy w przestępczą. Są nimi: przejmowanie podkultury środowiska, brak kontroli ze strony rodziców, opiekunów i instytucji wychowawczych, czyli brak reakcji na pierwsze zmiany sposobu postępowania i reagowania w sytuacjach konfliktowych, negatywne nastawienie do akceptowanych wzorów i norm, wywołane chęcią uzyskania aprobaty grupy”.1
1.2. Struktura i organizacja środowiskowego systemu zapobiegania wykolejaniu się dzieci i młodzieży.
1.2.1. Pojęcie systemu i jego odmiany.
„Pojęcie systemu ma dzisiaj ogromnie rozległe zastosowanie. Mówiąc o systemie mamy zawsze na myśli jakąś całość, złożoną z części funkcjonalnie z sobą powiązanych, tzn. współdziałających dla jakiegoś wspólnego wyniku. Określenie takie pozostawia jednak pewne niejasności. Nie jest mianowicie dokładnie określone, jakie elementy mogą stanowić system. Zarysowują się tutaj trzy możliwości. Po pierwsze, o systemie mówi się niekiedy mając na myśli pewne składniki materialne, jak na przykład część pewnego organizmu żywego lub maszyny, które dopóki składają się na jedną funkcjonalną całość, stanowią system. Po drugie, pod pojęciem systemu kryją się niekiedy zintegrowane z sobą funkcje lub czynności jakiegoś zespołu elementów. W tym znaczeniu system to nie same składniki jakiejś działającej całości, lecz właśnie ich działania. Mówimy na przykład o systemie pracy lub systemie czynności. Po trzecie, przez system rozumie się także zbiór twierdzeń ściśle z sobą zintegrowanych, a więc stanowiących jedną całość. W takim sensie mówi się o systemie wiedzy lub systemie naukowym.
W rzeczywistości więc mówiąc o systemie jako całości mówimy bądź o działających elementach tej całości, bądź o działaniach tych elementów, bądź wreszcie o twierdzeniach opisujących jedne lub drugie. Zarówno owe materialne elementy jak i ich funkcje, a wreszcie także sądy naukowe o nich, mogą oczywiście tworzyć pewne struktury. Opisując jakiś system możemy objąć każdą z tych struktur, a jednocześnie uwzględniać ich wzajemny związek. Tak więc każdy system składa się z jakiegoś zespołu elementów stanowiących jego materialną strukturę oraz zespołu czynności składających się na określoną strukturę jego funkcji”.1
„Jednak trudno oprzeć się na jakimś jednym określeniu lub definicji systemu. W dość już licznych obecnie opracowaniach ogólnych i specjalistycznych (w tym również pedagogicznych) przeważa raczej formalny lub nawet tautologiczny sposób rozumienia systemu. Ujmuje się go, jak już wspominałam wyżej, jako całość jak i zbiór elementów lub kompozycję. Czy określenie takie jest ujęciem konsekwentnie systemowym?
Bardziej współczesne określenie systemu obejmuje cechę relacji jako warunek konieczny i wystarczający. Przedmioty i relacje między nimi tworzą system, gdy w relacjach występują cechy, które wyznaczają typ systemu. To cechy relacji (np. zwrotność, symetryczność, przechodniość, funkcjonalność) tworzą system, a nie cechy przedmiotów i same relacje”.2 „Według ogólnej definicji system jest to zbiór elementów składowych oraz związków i zależności między nimi, tworzących określoną całość.
Należy dodać, że występuje wiele rodzajów systemów np. system społeczny, z którego wyodrębnia się pięć wielkich systemów. Jest to:
System gospodarczy, obejmujący ogół grup i instytucji zajmujących się wytwarzaniem oraz dystrybucją dóbr;
System polityczny, obejmujący wszystko co w społeczeństwie jest związane ze sposobem tworzenia struktur władzy i zarządzania oraz działania mechanizmów stratyfikacyjnych, a więc selekcji do pozycji i stanowisk w społeczeństwie;
System porządkowo-prawny, którego istotą jest zapewnienie stabilności i bezpieczeństwa życia zbiorowego oraz życia w zbiorowości;
System kultury i oświaty, obejmujący ogół grup i instytucji spełniających funkcje przekazywania i dystrybucji dóbr duchowych oraz przyswojenia uznawanych w nich wartości;
System opieki, którego instytucje rozwijają działalność w zakresie zapewnienia jednostkom warunków niezbędnych do zachowania egzystencji biologicznej, i duchowej.
„Każdy system obejmuje grupy i instytucje utworzone bądź w celu zapewnienia realizacji jego funkcji, bądź realizujące te funkcje ubocznie lub częściowo. Niektóre grupy (jak rodzina) uczestniczą swymi funkcjami w każdym z wyróżnionych systemów”.1
1.2.2. System zapobiegania wykolejaniu się dzieci i młodzieży.
„Na podstawie ustawy polskiej o postępowaniu w sprawach nieletnich z 26 października 1982 r. zostały wydane zarządzenia resortowe, na mocy których funkcjonują instytucje zajmujące się wychowaniem nieletnich i zapobieganiem demoralizacji dzieci i młodzieży. Instytucje te z sądem rodzinnym na czele tworzą polski system resocjalizacji i profilaktyki. Do instytucji tych należą: zakłady poprawcze, ośrodki szkolno-wychowawcze, domy dziecka, schroniska dla nieletnich, pogotowia opiekuńcze, rodziny zastępcze, kuratorskie ośrodki pracy z młodzieżą, hufce pracy OHP, Policyjne Izby Dziecka i kuratorzy sądowi itd. Każda z nich działa zgodnie ze swą specyfiką i według własnych metod, lecz są one ze sobą wzajemnie powiązane strukturalnie i funkcjonalnie. Skuteczność podejmowanych tam działań profilaktyczno-resocjalizacyjnych jest w dużej mierze uzależniona od współpracy wszystkich instytucji i organizacji powołanych do wykonania tych zadań. Dlatego celowe jest ujmowanie ich jako określonego systemu resocjalizacji nieletnich”.2 „Instytucje te stosują różne formy, metody, techniki i środki oddziaływań wychowawczych wobec dzieci i ich rodzin, w zależności od przyczyn niedostosowania społecznego, wieku nieletnich, możliwości opiekuńczo-wychowawczych środowisk rodzinnych czy innych instytucji znajdujących się w otoczeniu dziecka”.1
„Praca tych instytucji polega na:
koordynacji zadań profilaktycznych i resocjalizacyjnych;
ustalaniu rozmiarów zjawisk społecznych niedostosowania dzieci i młodzieży;
inicjowaniu różnych form pomocy i opieki nad młodzieżą niedostosowaną społecznie bądź zagrożoną demoralizacją”.2
„W świetle ustawy wszyscy obywatele i instytucje mają społeczny obowiązek przeciwdziałania zauważonym przejawom nieprzystosowania i sygnalizowania ich rodzicom lub opiekunom, sądowi, organom policji lub innemu właściwemu organowi (art. 4 par. 1). Należy jednak zaznaczyć, iż prawny obowiązek powiadamiania sądu lub policji został nałożony jedynie na organy społeczne i instytucje państwowe (art.4 par 3)”.3
„Działalność resocjalizacyjna powinna prowadzić do trwałych zmian w sferze postaw, systemie i hierarchii wartości oraz w sferze zachowań, a zwłaszcza oduczaniu zachowań destruktywnych, zmierzających do kształtowania zachowań konstruktywnych w różnych strukturach społecznych, a także do wytwarzania motywacji do działań prospołecznych. Instytucje tworzące system profilaktyczno- resocjalizacyjny w swej działalności łączą w różnym stopniu następujące rodzaje oddziaływań: wychowanie, opiekę i psychoterapię. W polskim systemie resocjalizacji nieletnich państwowe instytucje pełnią następujące zadania, które stanowią jednocześnie kolejne etapy postępowania z dziećmi i młodzieżą nieprzystosowaną społecznie, a mianowicie: wykrywanie zagrożeń nieprzystosowania społecznego, diagnozowanie i poradnictwo, orzekanie o charakterze stosowanych kar i środków oddziaływań oraz oddziaływania opiekuńczo-wychowawcze i psychoterapia. Instytucje te możemy podzielić ze względu na ich funkcje i charakter pracy wychowawczej na trzy grupy. Do pierwszej grupy należą placówki zajmujące się diagnozowaniem dotyczącym osobowości nieletniego i jego środowiska rodzinnego. Do drugiej zalicza się instytucje prowadzące wyłącznie działalność wychowawczą w oderwaniu od środowiska rodzinnego. Natomiast w trzeciej grupie znajdują się instytucje o charakterze otwartym, działające w środowisku nieletniego. Można tu wymienić sąd działający za pośrednictwem kuratorów sądowych, którzy są łącznikami sądu ze społecznościami lokalnymi”.1
„Działalność resocjalizacyjna obejmuje trzy kategorie stanu wykolejenia społecznego:
wykolejenie społeczne zaawansowane;
wykolejenie społeczne wprawdzie już wystąpiło, lecz jeszcze się nie rozwinęło;
wykolejenie społeczne jeszcze nie wystąpiło, lecz wszystko wskazuje na to, że może się pojawić.
Postępowanie resocjalizujące pierwszej z tych odmian można określić jako działalność resocjalizującą aktualnie, natomiast w pozostałych dwóch przypadkach jest to działalność resocjalizująca potencjalnie, czyli profilaktyka.
Profilaktyka społeczna polega na zapobieganiu niepożądanym procesom i zjawiskom patologii życia społecznego, do których zalicza się m.in. przestępczość, alkoholizm, prostytucję, samobójstwa itp. Zapobieganie wykolejeniu jednostek może polegać na powstrzymaniu procesu prowadzącego do wykolejenia poprzez:
usuwanie warunków sprzyjających zachowaniom destruktywnym; wywoływanie odstąpienia jednostki od zamiaru zachowań niepożądanych; umożliwienie jednostce wykonania niepożądanych czynności.
Jak również może polegać na eliminowaniu początkowych symptomów wykolejania się poprzez:
profilaktykę powstrzymującą- zakłada odpowiednie działania o charakterze oddalania okazji do czynu nagannego, na przykład. przez uniemożliwienie dostępu do narkotyków, zakaz sprzedaży alkoholu nieletnim;
profilaktykę kreatywną- rozwijającą wszelkie pozytywne funkcje poznawcze i uzdolnienia dziecka za pomocą stosowanych metod wychowania resocjalizującego;
profilaktykę objawową- zakładającą odpowiednie działanie o charakterze interwencyjnym wobec jednostek wagarujących, uciekających z domu, zaniedbanych w nauce, nadmiernie agresywnych, poprzez wzmożoną kontrolę, opiekę, działania reformująco- korektywne;
profilaktykę uprzedzającą- polegającą na odseparowaniu dziecka od demoralizującego wpływu (np. rówieśników) oraz interwencję lekarską i psychologiczną m.in. przy podatności organiczno- biologicznej jednostki na uzależnienie.
W uogólnieniu należy stwierdzić, że profilaktyka ściśle łączy się z działalnością adaptacyjno- przystosowawczą i społeczno-wychowawczą w określonej placówce oświatowej i w całym rejonie odnośnego środowiska społecznego. Zmierza ona do zapobiegania zjawiskom niekorzystnym w wychowaniu, edukacji i procesie kształcenia młodej generacji.
Profilaktyka i resocjalizacja pozostaje we wzajemnym powiązaniu funkcjonalnym z socjalizacją. Zmierza do ponownego uspołecznienia albo wyrównania braków w dotychczasowej socjalizacji wychowanków z socjalizowanych nieadekwatnie lub wręcz destruktywnie, czyli niezgodnie z normami wyrażającymi interesy społeczeństwa, w tym domu rodzinnego, szkoły i środowiska lokalnego”.1
„System zapobiegania niedostosowaniu społecznemu nieletnich można ująć w trzech jak gdyby kręgach, odnosząc je, z jednej strony, do środowiska, a z drugiej do faz rozwojowych dzieci i młodzieży bądź stopni ich społecznego wykolejenia.
W pierwszym, najszerszym kręgu, przedmiotem systemu profilaktyki jest całe konkretne środowisko lokalne, tzn. składające się na nie grupy społeczne i instytucje. Są one jednocześnie także podmiotem tego systemu. Celem profilaktyki w tym kręgu jest eliminowanie w środowisku nie sprzyjających uspołecznieniu dzieci i młodzieży warunków oraz świadome i planowe jego organizowanie dla zapewnienia całemu wychowanemu pokoleniu jak najlepszych warunków i możliwości wszechstronnego rozwoju. Należy więc zapewnić poczucie bezpieczeństwa społeczno-ekonomicznego; podnieść na wyższy poziom potrzeby i aspiracje całej społeczności, a zwłaszcza rodzin, które dotychczas je zaniżają zarówno w odniesieniu do dorosłych, jak i do dzieci; odpowiednie kanalizowanie i zaspakajanie tych potrzeb i aspiracji; zrównywanie startu i szans kształcenia się ogółu dzieci i młodzieży.
Główną płaszczyzną aktualizowania celu profilaktyki w omawianym kręgu jest społeczna organizacja środowiska lokalnego. Chodzi tu o optymalne zorganizowanie grup społecznych i instytucji danej społeczności lokalnej w realizacji jej podstawowych funkcji- produkcyjnych, usługowych, kulturalnych i wychowawczych na zasadach współdziałania kooperacji.
Funkcjonowanie systemu profilaktyki na tym poziomie wyznaczają odpowiednie decyzje centralnych i terenowych ogniw władzy państwowej, wynikające z perspektywicznego programu rozwoju społeczno-gospodarczego kraju, regionu i środowiska lokalnego oraz własne, autoregulacyjne mechanizmy społeczności lokalnej do organizowania się, przede wszystkim ze względu na uzyskanie i utrzymanie równowagi społecznej. Mechanizmy autoregulacyjne uruchamiane są przez zwyczaje i obyczaje społeczności, potrzeby i tradycje samorządowe, poczucie zagrożenia od wewnątrz i z zewnątrz itp.
Przedmiotem drugiego kręgu systemu zapobiegania przestępczości nieletnich w środowisku, węższego w stosunku do poprzedniego, są z jednej strony, dzieci i młodzież narażeni w środowisku na społeczne wykolejenie, z drugiej zaś- grupy społeczne i instytucje, które stwarzają warunki i sytuacje bezpośredniego zagrożenia dla prawidłowego przebiegu uspołeczniania tych dzieci i młodzieży. Celem profilaktyki w tym kręgu jest roztoczenie opieki i kontroli wychowawczej nad dziećmi, którym przede wszystkim rodzina nie stwarza optymalnych warunków rozwoju, oraz roztoczenie opieki i kontroli społecznej nad tymi rodzinami. Realizacja tego celu wyznacza dalsze jego konsekwencje, jak objęcie kontrolą wychowawczą spontanicznych grup rówieśniczych dzieci i młodzieży, podjęcie bądź wzmożenie funkcji opiekuńczo-wychowawczej zarówno instytucji wychowawczych, jak i instytucji pełniących funkcję wychowawczą ubocznie itp. Czynności profilaktyczne skierowane powinny być równocześnie na poszczególne przypadki dzieci i młodzieży, tzn. na konkretną osobowość czy stan fizyczny i psychiczny dziecka, ujmowanych jako wynik jego sytuacji społecznej, a nie na izolowaną jakby społecznie jednostkę oraz na grupy społeczne i instytucje, w których to dziecko uczestniczy i które wyznaczają jego niekorzystną z punktu widzenia procesu uspołecznienia sytuację społeczną. Polegać zaś one powinny na wyrównawczej kompensacji braków i niedostatków owej sytuacji, wzmacnianiu pozytywnych wpływów środowiska i usuwaniu destrukcyjnych, wzmacnianiu pozytywnych zachowań się dziecka i wygaszaniu negatywnych itp.
Przedmiotem trzeciego, najwęższego kręgu jest młodzież, która przejawia już zaburzenia w procesie uspołecznienia oraz jak w poprzednim kręgu, jej środowisko. W stosunku do tej kategorii młodzieży podejmuje się specjalne czynności resocjalizacyjne, których celem jest usunięcie źródeł i skutków społecznego wykolejenia oraz przygotowanie jej do kontynuowania procesu uspołecznienia, bądź w systemie kształcenia i wychowania szkolnego, bądź przez pracę zawodową.
Podstawowym warunkiem skuteczności subsystemu resocjalizacji jak i całego systemu zapobiegania przestępczości nieletnich w środowisku, jest wszechstronny przepływ informacji o nieletnich i ich środowisku oraz współdziałanie wszystkich kompetentnych instytucji środowiska w działalności profilaktycznej i resocjalizacyjnej na zasadzie integracji i koordynacji”.1
1.3. Miejsce i rola szkoły w systemie zapobiegania wykolejaniu się dzieci i młodzieży.
1.3.1. Szkoła jako element środowiska wychowawczego.
„Środowisko wychowawcze definiuje się jako odrębne środowisko społeczne, które grupa wytwarza dla osobnika mającego zostać jej członkiem po odpowiednim przygotowaniu. Środowisko to obejmuje wszystkie osoby i grupy społeczne, z którymi dana grupa wymaga lub dozwala, aby ów osobnik się stykał. Pojęcie środowiska wychowawczego oznacza: pozaszkolne środowisko wychowanków szkoły wpływające na nich i wyznaczające ich procesy rozwojowe niezależnie od szkoły; środowisko, które szkoła opanowuje i z którym współpracuje albo w którym pełni rolę wychowawczą. Podstawowym czynnikiem organizacji lokalnego środowiska wychowawczego jest szkoła. Jest ona bowiem najbardziej przygotowana do tego, aby w swym środowisku wykrywać czynniki z punktu widzenia wychowawczego szkodliwe, jak również czynniki z kierowanym procesem wychowawczym harmonizujące, choć jeszcze nie ujawnione. Szkoła jak żadna inna instytucja w terenie jest powołana do organizowania współpracy z innymi szkołami swego środowiska, z rodzicami swych uczniów i zakładami opiekuńczymi, z organizacjami i instytucjami zainteresowanymi sprawami wychowania i oświaty, wreszcie z rozmaitymi instytucjami produkcyjnymi, usługowymi, administracyjnymi, których pomoc jest niezbędna dla wiązania szkolnej pracy dydaktyczno- wychowawczej, z życiem gospodarczym i kulturalnym społeczności lokalnej i regionu”.1
„Szkoła pełni rolę integrującą środowisko pod względem wychowawczym, gdyż odpowiada warunkowi sterowalności całego integralnego systemu wychowawczego. Działalność jej może być jednolicie programowana, organizowana i kierowana w sposób zamierzony i planowany w skali społecznej. Podejmuje koordynacyjne i integrujące zadanie w systemie wychowania, gdyż posiada rzeczywiste możliwości wpływu na pozostałe ważne składniki systemu i dzięki temu może być efektywnym przekaźnikiem określonych idei i zadań wychowawczych do wszystkich tych komórek, które uczestniczą w realizacji zamierzeń wychowawczych. Szkoła jest instytucją o masowym zasięgu oddziaływania, a więc dociera do każdego wychowanka. Dodajmy, że ów masowy zasięg wpływów szkoły odznacza się zarazem planowością, systematycznością i długofalowością. Szkoła jest jedyną instytucją, która obejmuje swym planowym oddziaływaniem ogół dzieci i młodzieży, zaś organizacja jej działalności podporządkowana jest jednolitym celom ideowo-wychowawczym. Dysponuje ona specjalnie przygotowaną do swych zadań i przeznaczoną do ich realizacji, jako czynności zasadniczej, kadrą. Szkoła nie jest jedyną instytucją oświatowo- wychowawczą dysponującą taką właśnie kadrą, lecz nie ulega wątpliwości, że właśnie ona jest instytucją podstawową w środowisku wychowawczym”.1
„Podsumowując powyższe rozważania szkoła spełnia następujące funkcje:
integracyjną polegającą na wyrównaniu poziomu wykształcenia podstawowego w społeczeństwie;
oświatową- kształcenia ogólnego;
przygotowania do zawodu- kształcenia specjalistycznego;
adaptacyjną- pomocy we „wrastaniu w środowisko”;
wychowawczą- rozwoju osobowości;
selekcyjną- zmieniającą strukturę klasową i zawodową społeczeństwa;
przeciwdziałania dezorganizacji społecznej”.2
„Tak więc, szkołę należy uznać za potencjalnie główny i wiodący element w lokalnym systemie wychowania. Toteż właśnie przed nią wyrastają nowe zadania związane z rolą, jaką jej wyznaczamy. Należy bowiem dodać, że mówiąc dotąd o zadaniach i społecznej roli szkoły mieliśmy na uwadze nie tylko jej rzeczywiste funkcje, ile potencjalne możliwości. Nie ulega wątpliwości, że szkoła współczesna jest wciąż jeszcze dość odległa od takiej, jaką ona być powinna, jeśliby miała stanowić wiodące ogniwo jednolitego społecznego systemu wychowania. Przypada jej w udziale istotna rola nie tylko w kształceniu jednostki, ale również w procesie rozwoju jej osobowości i funkcjonowania społecznego. Dotyczy to także dzieci i młodzieży, którzy w swoim zachowaniu przejawiają różne formy patologii społecznej. Szkoła ma za zadanie przygotować dziecko do tego, by stało się człowiekiem dorosłym, zdolnym do uczestniczenia w życiu grupy społecznej, do realizowania własnego wkładu w jej rozwój i przetrwanie”.1
1.3.2. Szkoła jako element systemu zapobiegania wykolejaniu się dzieci i młodzieży.
„W ostatnich latach daje się zauważyć zwiększenie liczby dzieci niedostosowanych społecznie, które mają trudności w kontaktach z rówieśnikami, uczą się słabo lub też uczą się znacznie poniżej swoich możliwości, zachowują się nieodpowiednio, chociaż nie popełniły wykroczenia przeciw ogólnym normom społecznym. Przez ten fakt szkoła w swojej polityce opiekuńczej musi kłaść akcent na powszechny, wczesny i profilaktyczny charakter form pomocy dziecku i rodzinie. Realizuje bogate tradycje w dziedzinie organizowania otwartych form opieki wychowawczej i zajęć wspomagających rozwój dzieci i młodzieży. Podejmuje działania profilaktyczne i kompensacyjne, które są niezbędnym warunkiem prawidłowego procesu wychowawczego.
Przyjmując za punkt wyjścia pojęcie opieki jako działalności zmierzającej do zapewnienia dzieciom i młodzieży sprzyjających warunków życia, rozwoju i wychowania, funkcja opiekuńczo- wychowawcza szkoły powinna przejawiać się w następujących kierunkach:
W odniesieniu do dziecka:
zapewnieniu bezpieczeństwa osobistego w szkole i poza szkołą;
ochrona zdrowia dziecka;
wyrównaniu defektów organicznych (mikrouszkodzeń);
zaspokojenie podstawowych potrzeb biologicznych (pokarmu, odzieży itp.);
zapewnienie realizacji obowiązku szkolnego (wyrównywanie opóźnień w nauce);
roztaczanie nad dzieckiem opieki w czasie pracy zawodowej rodziców;
organizowanie czasu wolnego dzieciom (zapewnienie właściwych styczności z wartościami kultury, ograniczenie styczności ze zjawiskami negatywnymi, patologicznymi).
W odniesieniu do rodziny dziecka:
udzielenie pomocy materialnej rodzinie;
udzielenie pomocy w rozwiązywaniu trudności wychowawczych w rodzinie;
podnoszenie poziomu kultury pedagogicznej rodziców;
organizowanie życia społeczno- kulturalnego rodziców.
W odniesieniu do środowiska zamieszkania:
inspirowanie urządzeń rekreacyjnych i kulturalno- oświatowych w rejonie szkoły;
podnoszenie poziomu kultury pedagogicznej społeczności lokalnej; neutralizowanie, zwalczanie negatywnych zjawisk, aspołecznych zachowań, wszelkiej patologii.
Irena Jundziłł pisząc o funkcji opiekuńczości szkoły, wymienia siedem podstawowych rodzajów działalności:
ratownictwo indywidualne-polega na natychmiastowej pomocy uczniom, których spotkało nieszczęście sieroctwa lub chwilowa utrata rodziców np. pobyt w więzieniu. W razie wykrycia wypadków demoralizacji dzieci przez rodziców lub opiekunów dziecko umieszcza się w placówce opieki całkowitej;
kompensację wychowawczą- która ma na celu zastąpienie pewnych czynności społecznych innymi;
kompensację dydaktyczną- która polega na wyrównywaniu zaległości w nauce;
profilaktykę- która polega na zapobieganiu odchyleniom w rozwoju osobowości dziecka. Przeciwdziała ona niekorzystnym bodźcom środowiskowym, które mogą doprowadzić do zaburzeń w zachowaniu, a nawet spowodować poważne niedostosowanie społeczne;
stymulowanie rozwoju dziecka- które ma na celu tworzenie optymalnych warunków rozwoju zainteresowań i zdolności. Nie każda rodzina zapewnia dziecku odpowiednie warunki rozwoju, dlatego też niektóre zainteresowania ujawniają się późno, a inne w ogóle się nie pojawiają.
poradnictwo- celem jego jest udzielenie uczniom pomocy np. w ukierunkowaniu ich planów życiowych, stosownie do zainteresowań i możliwości;
integracja i koordynacja zamierzonych i niezamierzonych wpływów wychowawczych- szkoła powinna dążyć do integrowania rozproszonego wysiłku i likwidować bądź ograniczyć różnokierunkowe sprzeczne działania”.1
„Wzrost liczby dzieci i młodzieży niedostosowanej społecznie przyczynił się do tego, że nauczyciele i wychowawcy coraz pełniej uświadamiają sobie konieczność podejmowania działań profilaktyczno- resocjalizacyjnych oraz korekcyjno- kreatywnych. Tego typu działalność w warunkach szkolnych jest realizowana w grupach i zespołach terapeutycznych. Można powiedzieć, że jednym z głównych zadań szkoły jest organizowanie zajęć socjoterapeutycznych dla dzieci i młodzieży szkolnej, której zaburzenia zachowania utrudniają znacznie realizację zadań rozwojowych i są niejednokrotnie przyczyną niepowodzeń szkolnych. Zajęcia te są traktowane jako forma pomocy psychologicznej oraz są kontynuacją bądź uzupełnieniem zajęć wyrównujących deficyty rozwojowe jak również podwyższających sprawność dzieci i młodzieży. Zadania realizowane są poprzez bezpośrednią pracę z uczniami, bądź też przez oddziaływanie na ich środowisko, tj. rodziców i nauczycieli. Bardzo często „chore” jest nie tylko dziecko, ale jego związek z otoczeniem i aby poprawić sytuację wychowanka, to właśnie należy leczyć. Dobór rodzaju terapii i technik terapeutycznych jest uzależniony od obrazu zaburzeń rozwoju, jak też jego uwarunkowań. Prace terapeutyczna ma na celu pomoc dziecku w odzyskaniu równowagi emocjonalnej, uświadomienie mu jego własnej wartości m.in. poprzez pokazanie, że są rzeczy, które potrafi ono zrobić lepiej niż inni. Również ważnym aspektem wychowawczym jest to, że dziecko poznaje problemy rówieśników, stara się im pomóc w przezwyciężaniu ich. Przy okazji nawiązuje bliskie kontakty i przyjaźnie.
Pierwszym etapem oddziaływania terapeutycznego jest diagnoza zaburzeń zachowania. Celem jej jest zebranie informacji umożliwiających efektywne przeprowadzenie zajęć korygujących, dostosowanych do typu zaburzeń występujących u dzieci. Postępowanie diagnostyczne nie jest zakończone po zakwalifikowaniu dziecka do udziału w zajęciach. Pogłębienie jej jest kontynuowane przez wychowawcę, nauczyciela lub pedagoga prowadzącego zajęcia terapeutyczne. Obserwując wychowanka w spontanicznie powstających sytuacjach w trakcie zajęć, ma on możność zauważenia trudności zarówno w obszarze jego kontaktów z rówieśnikami, jak i osobami dorosłymi.
Przy realizacji celów terapeutycznych wychowawca kieruje się następującymi zasadami:
tworzenia atmosfery afirmacji, która polega na dostrzeganiu i podkreślaniu pozytywnych dokonań, dobrych cech i zdolności drugiego człowieka oraz świadomym rezygnowaniu z krytyki, wytykania błędów, wskazywania wad;
osobisty i bliski kontakt (stworzenie ciepłych, bezpiecznych relacji które pozwalają poinformować się o wzajemnej akceptacji, życzliwości i atrakcyjności);
zasada otwartości - polega na przyjmowaniu i przekazywaniu informacji, dzieleniu się doświadczeniami, wyrażaniu emocji.
istnienia norm- polega na wprowadzeniu i przestrzeganiu norm porządkujących.
Zajęcia terapeutyczne polegają na celowym stworzeniu „doświadczeń życiowych”, umożliwiających dzieciom zmianę sądów o rzeczywistości, sposobie zachowania i odreagowania emocjonalnego. Proces ten odbywa się w trakcie zajęć ujętych w różne formy. Są to kółka zainteresowań, zajęcia reedukacyjno- wyrównawcze. O tym, czy są one zajęciami terapeutycznymi, decyduje sposób ich przeprowadzania. Jeśli głównym celem pracy z wychowankami jest stwarzanie sytuacji korygujących zaburzenia (a nie np. cele edukacyjne w przypadku kółka zainteresowań), są to zajęcia terapeutyczne. Formę zajęć, za pomocą których realizowane są zadania terapeutyczne, wybiera sam nauczyciel. Podstawę decyzji stanowią jego indywidualne możliwości i warunki, z jakimi ma do czynienia w szkole, oraz charakter grupy dzieci. Zajęcia te są też prowadzone przy użyciu form opracowanych jedynie dla celów terapeutycznych. Szczególnie korzystna jest terapia zajęciowa z wieloma elementami form świetlicowych i zabawowych. Spójność grupy osiąga się przez organizowanie atrakcyjnych zajęć wyzwalających pozytywne emocje, poprzez zapewnienie akceptującej atmosfery.
Celowi temu służą:
techniki spotkaniowe- wspólne hałasowanie, miauczenie, mruczenie, wchodzenie do kręgu i wychodzenie;
elementy psychogimnastyki- chodzenie po wodzie, wysokiej trawie lub gorącym piasku, chodzenie np. do dentysty, skradanie się i uciekanie, poruszanie się z zamkniętymi oczami, zderzanie się, dotykanie itp.;
komunikowanie się niewerbalne- spotkanie kolegi, nauczyciela, wroga, zabawa w szkołę;
elementy pantomimy- jesteśmy rozbitkami na morzu, harcerzami na obozie, zbieramy grzyby itp.;
etiudy psychodramatyczne- w autobusie, w sklepie, na wyspie bezludnej;
gry ruchowe i towarzyskie, zabawy, spacery- przekazywanie piłki na hasło, zmiana miejsc, zgadywanki, gry stolikowe, gry i zabawy zaproponowane przez dzieci, spacery i wycieczki do lasu połączone z rozmowami itp.;
rysowanie- wspólne wykonywanie jednego rysunku na kartonie, rysunek dowolny, np. moja rodzina.
Na wzrost atrakcyjności grupy terapeutycznej duży wpływ ma atmosfera niezwykłości, o którą wychowawcy powinni dbać na każdych zajęciach poprzez ujmowanie i przerabianie problemów. I tak np. przy zastosowaniu rysunku powinni proponować dzieciom następujące tematy: mój przyjaciel, coś najbrzydszego na świecie, to jestem ja itp.
Pozytywną rolę odgrywa pantomima np. matka i dziecko, co robię w domu, rodzice się kłócą itp. Przy stosowaniu tej techniki przeprowadza się dyskusję z dziećmi.
Natomiast w toku psychodramy, uczestnik zajęć przy pomocy innych członków grupy odtwarza przeżyte uprzednio doświadczenia, poprzez działania wyraża swoje uczucia i myśli. Umożliwia ona lepsze zrozumienie własnego postępowania, pozwala na ćwiczenie nowych zachowań, lepiej przystosowujących do zachowań innych ludzi”. 1
Również należy dodać, że w niektórych szkołach powołane zostały szkolne komisje wychowawcze, z których wyłoniono sekcje do spraw zapobiegania zagrożeniu i niedostosowaniu społecznemu dzieci i młodzieży.
„W skład nich wchodzą: pełnomocnik do spraw profilaktyki społecznej i resocjalizacji młodzieży lub pedagog szkolny, przedstawiciel komitetu rodzicielskiego i opiekuńczego, a niekiedy przedstawiciel organizacji młodzieżowej. Członkowie sekcji rozmawiają z rodzicami lub opiekunami, ustalając wspólne metody postępowania z dzieckiem. W razie potrzeby organizowana jest pomoc w nauce, dożywianiu, zakupie odzieży i przyborów szkolnych. W wielu szkołach w pracy wychowawczej nad uczniem trudnym nauczycielowi pomaga zespól klasowy. Nauczyciel kieruje ucznia do kół zainteresowań, świetlicy socjoterapeutycznej, organizacji sportowej, nawiązuje kontakt z poradnią wychowawczo- zawodową i kuratorem sądowym. Szkoły są w stałym kontakcie również z sądami dla nieletnich, pogotowiem opiekuńczym czy z przedstawicielem policji, którym jest np. dzielnicowy”.2
Z powyższych rozważań wynika, że szkoła przyczynia się do zapobiegania
niedostosowania społecznego dzieci i młodzieży i zajmuje czołowe miejsce w tym systemie.
1.4. Duże miasto jako środowisko wychowawcze.
„Duże miasto jako środowisko lokalne jest obok rodziny najważniejszym czynnikiem socjalizacji. Jego znaczenie i siła wynika m.in. stąd, iż jest ono nieodłącznym i nieuchronnym elementem otoczenia życia jednostki”.1 Za cel stawia przygotowanie jednostek do wchodzenia w kulturę, kształtowanie osobowości społecznej albo nabywanie społecznej dojrzałości czy kompetencji społecznych.
Pomyślność socjalizacji zależy między innymi od funkcjonowania systemu wychowania. „System wychowania oznacza szeroko pojęty układ życia społecznego, politycznego, ekonomicznego, kształtujący mentalność i doświadczenia młodego pokolenia”.2
„Pojęcie to obejmuje zorganizowany układ instytucji stanowiący istotny komponent w strukturze społeczeństwa. Funkcjonowanie tego systemu aktualizuje się w trzech płaszczyznach:
ogólnokrajowym systemie oświaty;
sieci instytucji określonej społeczności terytorialnej;
konkretnej instytucji wychowawczej, przede wszystkim szkoły”.3
„W systemie wychowawczym funkcjonującym w środowisku rozróżnia się grupy i instytucje wychowania naturalnego, bezpośredniego i pośredniego. W zależności od podejmowanych zadań i problemów tworzą one różne podukłady tego systemu, jak zdrowia i higieny, opieki społecznej, kontroli, kształcenia, rekreacji i czasu wolnego itp. Instytucje te, funkcjonujące w konkretnych środowiskach, podlegają różnym resortom centralnym”.1
„Do podstawowych funkcji wychowawczych tych instytucji należy zaliczyć: organizację i kierowanie aktywnością dzieci i młodzieży, organizowanie kontaktu z kulturą i nauką, społeczny nadzór i kontrolę, opiekę społeczną i zapewnienie warunków życia, organizowanie warunków rekreacji, ukierunkowanie na przyszłość oraz wdrażanie do samorozwoju i samorealizacji.
Duże miasto jest środowiskiem dla organizowania pracy wychowawczej szczególnie korzystnym, gdyż funkcjonuje w nim wiele instytucji opieki i kontroli społecznej (pogotowia opiekuńcze, domy dziecka, policyjne izby dziecka, zakłady wychowawcze) oraz instytucje wychowania pozaszkolnego (domy kultury, świetlice socjo- terapeutyczne, koła zainteresowań, instytucje upowszechniania kultury, czytelnie, biblioteki, muzea) jak i instytucje rekreacyjne (place zabaw, kluby sportowe, baseny, lodowiska, instytucje turystyki). Stwarza ono odpowiednie warunki do racjonalnego wykorzystania przez dzieci i młodzież czasu wolnego oraz do przygotowania ich do samodzielnego życia.
Stąd też wysoka jest dostępność dzieci i młodzieży do nich, a także możliwość współpracy z nimi szkół”.2
„Do pomyślnej socjalizacji przyczynia się działalność samorządów dziecięcych i młodzieżowych w miejscu zamieszkania. Główne zadania tych samorządów można sprowadzić do trzech dziedzin:
wychowanie moralno- społeczne;
wychowanie do czasu wolnego;
wychowanie przez uczestnictwo.
Wychowanie moralno- społeczne realizowane w tych samorządach jest nastawione przede wszystkim na wyrabianie umiejętności wartościowego współżycia i współdziałania.
W samorządach osiedlowych, jak już wspomniałam wyżej, realizuje się również wychowanie do racjonalnego wykorzystania czasu wolnego. Czas wolny jest poważną wartością, jeśli człowiek potrafi spożytkować go do pracy społecznej i własnego rozwoju. Podstawowym terenem kształtowania kultury spędzania czasu wolnego przez dzieci i młodzież są: szkoła w zajęciach pozalekcyjnych, osiedle mieszkaniowe ze swymi instytucjami wychowania równoległego oraz samorządne organizacje dziecięce i młodzieżowe. Samorządna działalność ma zaspokoić potrzeby wypoczynku, rozrywki i twórczej pracy, rozwijać zainteresowania, wzbogacać potrzeby, umożliwiać użyteczną pracę dla innych. Natomiast wychowanie przez uczestnictwo to najefektywniejszy rodzaj kształcenia osobowości człowieka. Mała skuteczność oddziaływań werbalnych jest znana zarówno rodzicom, jak i profesjonalnym wychowawcom. Osobowość zyskuje nowe przymioty w konkretnym działaniu, w realizacji pasjonujących zadań, w wartościowym spędzaniu czasu wolnego. Rozwojem zainteresowań, zamiłowań i zdolności małych mieszkańców zajmują się również pracownie specjalistyczne. Kiedy mówimy o pracowniach specjalistycznych w osiedlu, mamy na myśli nie tylko modelarnie czy pracownie fotograficzne ale również pracownie artystyczne: plastyczne, zespoły muzyczne, tańca, teatr amatorski itp. Jest to najbogatszy dział pracy opiekuńczo- wychowawczej i kulturalno- oświatowej w osiedlu.”1 „Należy dążyć do integracji społeczności osiedlowej, gdyż im bardziej będzie zintegrowana, tym lepsze będą warunki realizacji celów i zadań systemu wychowawczego w osiedlu. Pierwszoplanowym przedsięwzięciem doskonalenia podstaw społecznych funkcjonowania systemu wychowania w miejskim osiedlu mieszkaniowym jest uruchomienie w nim sprawnego systemu profilaktyki zapobiegającej powstawaniu braków i defektów rozwojowych u małego dziecka oraz systemu opiekuńczo-prewencyjnego, przezwyciężającego braki i mankamenty funkcjonowania rodzin oraz zaznaczające się już zachwianie procesu uspołeczniania dzieci i młodzieży”.1 W działalności opiekuńczo- wychowawczej w dużym mieście zwraca się uwagę na zapewnienie odpowiednich warunków do uprawiania sportów, a także wszelkiego rodzaju zabaw ruchowych, gdyż młody człowiek ma ogromne zapotrzebowanie na ruch i świeże powietrze”.2
1 W. Gloksin . Uwarunkowania psychicznego rozwoju dziecka. PWN. Warszawa 1988, s. 76
2 D. Wójcik. Nieprzystosowanie społeczne młodzieży. WAPN. Wrocław 1984, s. 32
3 J. Lubelski . Droga do przestępstwa. WS i P. Warszawa 1989, s. 21
1 A. Gurycka. Błąd w wychowaniu. PWN. Warszawa 1990, s. 90-92
2 D. Wójcik. Nieprzystosowanie społeczne młodzieży. WAPN. Wrocław 1984, s. 38
1 Raport o stanie zagrożenia dzieci i młodzieży patologią społeczną. Warszawa 1987, s. 115
2 E. Żabczyńska. Przestępczość dzieci a szkoła i dom. W S i P. Warszawa 1974, s. 77
1 D. Wójcik. Środowisko rodzinne a poziom agresywności młodzieży przestępczej i nieprzestępczej. WAPN. Wrocław 1977, s. 23
2 St. Rogala. Partnerstwo rodziców i nauczycieli. Instytut Śląski. Opole 1989, s. 8
1 D. Wójcik. Nieprzystosowanie społeczne młodzieży. WAPN. Wrocław 1984, s. 63-64
2 S. Słyszowa. Poznawanie dzieci rozpoczynających naukę i kierowanie ich rozwojem. PWN, Warszawa 1974, s. 29
1 J. Lubelski . Droga do przestępstwa. W S i P. Warszawa 1989, s. 37
2 Z. Skorny. Proces socjalizacji dzieci i młodzieży. PWN. Warszawa 1976, s. 68-69
1 Raport o stanie zagrożenia dzieci i młodzieży patologią społeczną. Warszawa 1987, s. 92
2 T. Muller. Młodzieżowe podkultury. PWN. Warszawa 1987, s. 98
1 K. Pospieszyl, E. Żabczyńska. Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie. PWN. Warszawa 1981, s. 112
1 H. Muszyński. Teoretyczne podstawy systemu wychowawczego szkoły. PWN. Warszawa-Poznań 1972, s. 86.
2 St. Kawula. Rozdroża i szanse wychowania. WSP. Olsztyn 1986, s. 63
1 H. Muszyński. System wychowania i opieki w szkole i poza szkołą. PWN. Warszawa-Kraków 1990, s.11
2 J. Cichowicz. Niedostosowanie społeczne dzieci i młodzieży. WSP. Olsztyn 1992, s. 49
1 M. Kalinowski . Europejskie systemy resocjalizacji nieletnich. W S i P. Warszawa 1991, s. 157
2 J.Cichowicz. Niedostosowanie społeczne dzieci i młodzieży. WSP. Olsztyn 1992, s. 49
3 Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z dnia 26-10-1982. Warszawa 1982, Dziennik Ustaw Nr 35, poz. 228
1 M Kalinowski. Europejskie systemy resocjalizacji nieletnich. W S i P. Warszawa 1991, s. 159-161
1 A. Makowski. Nieletni sprawni inaczej i ich ortopedagogika. PWN. Warszawa 1997, s. 122
1 J. Włodarek. Podstawy systemu zapobieganie przestępczości nieletnich w środowisku. „Studia Socjologiczne”. WAPN. Wrocław 1977, s. 127-133
1 St. Kowalski. Szkoła w środowisku. PZWS. Warszawa 1969, s. 35, 41
1 H. Muszyński. Teoretyczne podstawy systemu wychowawczego szkoły. PWN. Warszawa-Poznań 1972, s. 21-26
2 K. Przecławski. Instytucje wychowania w wielkim mieście. PWN. Warszawa 1971, s. 76
1 H. Muszyński. Teoretyczne podstawy systemu wychowawczego szkoły. PWN. Warszawa-Poznań 1972, s.21-26
1 J. Cichowicz. Niedostosowanie społeczne dzieci i młodzieży. WSP. Olsztyn 1992. S. 8-9
1 J. Cichowicz. Niedostosowanie społeczne dzieci i młodzieży. WSP. Olsztyn 1992, s. 65-68
2 tamże, s. 75
1 T. Pilch. Środowisko lokalne-struktura, funkcje, przemiany. Pedagogika społeczna, pod redakcją T. Pilcha i I. Lepalczyk. Wydawnictwo „Żak”. Warszawa 1995, s. 155
2 T. Gołaszewski. Szkoła jako system społeczny. PWN. Warszawa 1977. S. 46
3 St. Kowalski. Socjologia wychowania w zarysie. PWN. Warszawa 1979, s. 486-487
1 St. Kowalski, J. Włodarek, St. Wawryniuk. Ekspertyza w sprawie funkcjonowania systemu wychowania w typowych środowiskach. „Studia Pedagogiczne XXXII”. WPAN. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, s. 12-13
2 St. Kowalski. Funkcjonowanie systemu szkolnego w typowych środowiskach. IBP. Warszawa 1979, s. 30
1 I. Jundziłł. Środowiskowy system wychowawczy w mieście. WS i P. Warszawa1983, s. 114-119
1 St. Wawryniuk. Doskonalenie systemu wychowawczego w osiedlach spółdzielczych. Studia Pedagogizne XLVII. ZN. Wrocław 1984, s. 137
2 I. Jundziłł. Środowiskowy system wychowawczy w mieście. WS i P. Warszawa1983, s. 119