PSZCZOŁY - DRUGIE KOLOKWIUM (PRODUKTY PSZCZELE, CHOROBY)

W obrębie produkcji pszczelarskiej wyróżnia się:

Produkcję bezpośrednią

• miód pszczeli

• wosk pszczeli

• mleczko pszczele

• propolis (kit pszczeli)

• pyłek kwiatowy (obnóża)

• jad pszczeli

• pierzga

• pożywki z czerwia

Produkcję pośrednią

• zwiększenie plonów roślin owadopylnych

• większa wartość odżywcza

• kształtne owoce

1. MIÓD PSZCZELI - standardowy produkt pszczeli, naturalny, słodki, wytwarzany z nektaru lub spadzi pozostawionych do dojrzewania w plastrach przez pszczoły miodne

Właściwości fizykochemiczne miodu

• gęsta ciecz o znacznej lepkości

• klarowny, przesycony roztwór cukrów (krystalizacja miodu)

• właściwości wzmacniające (glukoza, wykorzystywana do przetwarzania energii, fruktoza odkładana w wątrobie w postaci glikogenu, ochronne działanie choliny na wątrobę, stymulacja produkcji czerwonych krwinek i hemoglobiny dzięki obecności jonów metali w miodzie)

• właściwości antybakteryjne miodu, które miód zawdzięcza obecności nadtlenku wodoru, olejków eterycznych i flawonoidów, a także enzymów, jak α- i β-amylaz

• właściwości antyoksydacyjne miodu (miody: gryczany, słonecznikowy, koniczynowy, eukaliptusowy)

Surowce miodowe - nektar i spadź

1. Nektar - produkt pochodzenia naturalnego, procesu fotosyntezy, o zmiennym składzie, który zależy od gatunku rośliny i jej stanowiska. Jest wytwarzany w nektarnikach, które mogą być: otwarte (gryka lipa klon), pod łuskami, włoski (wierzby), w głębi kwiatu (nostrzyk), w rurkach kwiatowych (koniczyna). JEŚLI NEKTARUJĄ ROŚLINY TRUJĄCE, MIÓD Z NICH ZWYKLE NIE JEST TRUJĄCY.

Składniki nektaru

• woda

• glukoza

• fruktoza

• sacharoza

• związki mineralne

• kwasy organiczne

• AA

• barwniki

• substancje aromatyczne

Zawartość cukrów prostych może być różna. Nektary rzepakowy i gryczany nie zawierają sacharozy. W miodach krystalizuje glukoza.

W zależności od pory roku jest różna ilość składników mineralnych; nektary wczesnowiosenne mają mniej składników mineralnych niż późnowiosenne.

Kwasy organiczne odpowiadają za kwasowość nektaru. AA wolne, aa są w nektarze rzepakowym, w akacjowym jest ich mało.

2. Spadź - wydzielina mszyc bądź czerwców pasożytujących na wydalinach, igłach lub liściach roślin (mszyce, wysysając soki roślinne, chcą uzyskać białko 5%, nie zdołają przerobić cukrów 95%);

to soki roślinne (90% cukrów, 5% białka), składające się z białka i wydalin. Jedna mszyca przez trzy miesiące może dać 3200000 osobników. W ciągu doby z lipy powstaje 19 kropli spadzi, a z klonu 48.Jedna lipa daje 25 kg spadzi w ciągu 2-3 tygodni.

Skład chemiczny spadzi:

• dużo cukrów prostych (mniej sacharozy i suchej masy - 80%, a ponadto: melicytoza, maltoza, rafinoza, galaktoza, furanoza, fruktomaltoza)

• „-” : glony (nadają zielonkawy kolor)

• zanieczyszczenia

• grzyby (sadzaki)

1 ha lasu daje 400-700 kg spadzi (wykorzystanie 1-3%). Spadź pojawia się nagle i równie nagle znika. Jodła i lipa spadziują co 2-4 lata, a świerk, klon, dąb co 10 lat.

Powstawanie miodu

• za produkcję miodu odpowiadają zbieraczki - zaprawiają one spadź w enzymy, potem przekazują go młodym robotnicom, które przeżuwają to przez 15-20 min i podwieszają go, tworząc nakrop (po 1 kropelce, jest dobra wentylacja)

• zbieraczki mogą skorzystać z pyłku, który jest w nektarze

• następnie pszczoły muszą odparować wodę z nektaru; aby odparować nektar trzeba dużo wentylować (ok. 200 l/min)

• zawartość wody w nektarze ma spaść do 30% (1 dzień), w kolejne dni do ok. 4%

• wentylacja trwa dotąd , aż zawartość wody w nektarze spadnie do 30%.

• pszczoły przed zasklepieniem k-ek dodają inhibin (oksydaza glukozowa) która utlenia glukozę do kwasu glukanowego i powstaje nadtlenek wodoru o charakterze bakteriobójczym, kwas benzoesowy o pH 3,8

Zabezpieczenia miodu

• koncentracja cukrów

• nadtlenek wodoru

• kwas benzoesowy

Rodzaj e miodu

• N- nektarowy

• S-spadziowy

• NS -naktarowo-spadziowy (mieszany)

Odmiany spadziowe

• SL- spadź liściasta

• SI- spadź iglasta

Odmiany nektarowe

• NR- rzepakowy

• NA- akacjowy

• NL- lipowy

• NG- gryczany

• NW- wrzosowy

• NK- wielokwiat

• NKn- koniczynowy

Grupy miodów

1. wiosenne (jasna barwa, łagodny smak, np. miód rzepakowy)

2. letnie (ciemniejsza barwa, intensywny smak)

3. jesienne (ciemniejsza barwa, intensywny smak i zapach, więcej soli mineralnych w składzie)

Skład chemiczny miodu: 20% woda (23% w NW i NKn), sacharoza (N do 5% N,S 7%, S 10%), pH 3,3-4,9.

MIÓD SZTUCZNY - 2 tony cukru i wodę podgrzewa się w temp. 90ºC i powstaje 80% roztwór sacharozy, do którego dodaje się kwasy organiczne. W dalszym etapie następuje inwersja 78% sacharozy w temp. 40ºC i dodaje się sztuczne aromaty. Produkuje się 5-6 tys ton, cykl trwa 8 godz.

MIÓD PITNY

• półtorak - 1cz miodu+0,5cz wody (60%) (Kasztelański, Lubelski)

• dwójniak - 1:1 (47% sm, 8-10 lat) (Kurpiowski, Kapucyński)

• trójniak - 1:2 (33% sm, 2-3 lata) (Specjalny, Miecznik, Piastowski)

• czwórniak- 1:3 (25%sm, 6-8m-cy) (Dętniak, Onufry, Korzenny)

• piątak - 1:4 (21% sm, 6-8m-cy)

2. WOSK PSZCZELI - produkt tłuszczowy, wydzielany przez gruczoły woskowe robotnic (woszczarek); właściwości wosku:

• temp topnienia: 62-65ºC

• jest łamliwy, na przełamie ziarnisty

• rozpuszcza się w rozpuszczalnikach benzynowych jak: aceton, benzen, benzyna, chloroform

• barwa: od białej przez żółtą do brązowej

Skład chemiczny wosku

• to mieszanina kwasów, hydroksykwasów, alkoholi 1-2 hydroksylowych, estrów, węglowodorów

• C-76,3%,H-13,2%, O-7,5%

• zawiera kwasy: palmitynowy, melisowy, cerotynowy

• zawiera alkohole: cerylowy, mirycylowy

• zawiera estry kwasu octowego, masłowego, walerianowego

Im plaster jest starszy, tym wosku jest mniej:

• jeżeli wygryzie się 4-5 pokoleń - powstaje 80% wosku

• jeśli wygryzie się 12-15 pokoleń - powstaje 45% wosku

Im więcej wylinek w kociołkach, tym plaster jest ciemniejszy. Gdy plaster nie prześwituje, jest ciemny - to matka nie będzie składała tam swoich jajeczek. Co 2 lata plaster powinien być odnawiany. Mniejsze komórki są komórkami pszczelimi, większe - trutowymi. Oprócz tego występują kociołki, tzw. miseczki matecznikowe.

Wytapianie wosku:

Kociołki do wytapiania na sucho mieszczą 4-6 plastrów wosku, na mokro 10-12 plastrów. Z 1 ramki wytopi się 16-18dag wosku, a 40 dag z zasklepów. Od jednej rodziny w Polsce otrzymujemy 30dag wosku. Temp. wypacania wosku 32-34'C.

Warunki produkcji wosku:

• obecność matki

• obecność woszczarek w gnieździe

• odpowiednia temp 32-34ºC

• stały przybytek świeżego pokarmu cukrowego z zewnątrz

• miejsce umożliwiające budowę nowych plastrów

Znaczenie wosku:

• do wyrobu węzy

• w przemyśle kosmetycznym, farbiarskim, drukarskim, włókienniczym

• w protetyce

• do wyrobu świec, gum, miseczek matecznikowych

• do konserwacji owoców

• w smarach, elektrotechnice, kardiochirurgii

3. Kit pszczeli (propolis) - lekka aromatyczna substancja barwy zielonkawo-szarej do brunatnej; właściwości propolisu:

• ciało stałe, twarde o temp 15ºC; w 36ºC plastyczne

• temp topnienia 80-104ºC

• rozpuszczalny w rozpuszczalnikach organicznych i w spirytusie

• nierozpuszczalny w wodzie

Skład chemiczny propolisu

• substancje lotne (14%)

• wosk pszczeli (17%)

• woski roślinne (6%)

• substancje garbnikowe (10%)

• żywice (41%)

• zanieczyszczenia (14%)

• pyłek kwiatowy (ok. 11%).

Funkcje kitu pszczelego

• budulcowa - pszczoły kitem uszczelniają otwory, szpary

• dezynfekcyjna - pszczoły dezynfekują wnętrze ula, ściany ramki; przy wejściu znajduje się mata dezynfekcyjna z kitu

• zabezpieczają kitem przed dostaniem się do ula większych zwierząt

• wykorzystanie kitu do balsamowanie zwłok

• wchodzi w skład lakierów chińskich i japońskich,

• stosowany do impregnowanie drewna, wyrobu past, lakierów, politur

Właściwości propolisu

• antybakteryjne, antygrzybicze, antywirusowe, antybólowe

• regeneracyjne , cytostatyczne, lino stabilne

• silnie stymuluje metabolizm układowy

• detoksykacyjne

• znieczulające

• stymulujące układ immunologiczny

PROPOLAN - krople średnio % ; roztwór ekstraktu spirytusowego wykorzystywanego w lecznictwie. Ekstrakty wykorzystywane są do wyrobu maści i kremów. Niszczy skutecznie gronkowca. Znajduje się w nim kwas absycynowy i benzoesowy oraz naftalen. Można uzyskać 5-15 dag kitu z 1 rodziny pszczelej w zależności od rasy. Najwięcej kitu produkują pszczoły kaukaskie.

4. Jad pszczeli - jego wydzielanie zaczyna się dzień po wygryzieniu pszczoły. Największa produkcja przypada na ok. 15-20 dzień życia. Pokolenie wiosenne ma go więcej, na jesień jest go mniej. Produkcja jadu jest uzależniona od ilości spożywanego białka. Zawartość woreczka jadowego wynosi 0,3 mg jadu , ale możemy go uzyskać ok. ¹/₃ . To bezbarwny wysychający płyn o ciężarze właściwym 1,13, mający słaby, charakterystyczny zapach.

Pobieranie jadu

• łapiąc pszczołę za skrzydła, ta wysuwa żądło, na końcu którego spływa jad

• stosuje się też szklane tafle, szyby oplecione drucikami podłączonymi do prądu - pszczoła porażona prądem wyrzuca jad na szybę

• metoda eterowa

• jad nie jest wskazany dla osób chorych na: gruźlicę, cukrzycę, choroby nerek, wątroby, serca, schorzenia ośrodkowego układu nerwowego

• pszczoły nie lubią ludzi nerwowych , nie znoszą potu końskiego i czosnku. Uspokaja je kolor biały ,a czarny i rudy denerwuje. Nie atakują przedmiotów nieruchomych

• po użądleniu jest ostry ból, lekkie puchnięcie, zaczerwienienie, po godzinie lekkie swędzenie, na drugi dzień nie ma śladu

• stosuje się maść tormentiolową

• choroby leczone jadem to artretyzm, nerwobóle, reumatyzm, korzonki, gościec

5. Pyłek kwiatowy (obnóża) - właściwości:

• jest różnej barwy

• ciężar właściwy 1,2-1,4 g/cm³

• zebranie 1kg pyłku wymaga 66 tys. dobrych lotów (20 lotów na dzień pszczoły wykonują) i ok. 3300 pszczół; aby uformować 1 obnóże pszczoła oblatuje 7-100 kwiatków, a na 1 kwiecie maku pszczoła może ładować 8-10 ładunków

• masa 1 pary obnóży (grudki pyłku zebrane z koszyczków) z rzepaku to 8-23 mg, z mniszka 8-10 mg, z drzew owocowych 17-20 mg

Skład pyłku kwiatowego

• woda 12-25%

• węglowodany 25-48%

• tłuszcze 2-4%

• białka 7-47%

• składniki mineralne 3-5%

• witaminy i rutyna

Skład pierzgi - kiszonki z pyłu

• 2% wody

• 28% węglowodanów

• 4% tłuszczy

• 23% białko

• 3% składników mineralnych

Maurizio oceniała na podstawie rozwoju gruczołów gardzielowych wartość biologiczną białka. Wyróżniła trzy klasy:

• I klasa- pyłek o najwyższej wart biologicznej pyłku (krokusy, wierzby, mak, grusza, koniczyna, rzepak)

• II klasa- średnia wart biologiczna pyłku (topola, buk, klon, słonecznik, rdest)

• III klasa- najniższa wart biologiczna pyłku (leszczyna, brzoza, osika, grab)

• najwięcej pyłku przynoszą w maju-10kg, czerwcu-10,5kg, lipcu - 5,6 kg, sierpniu - 1,2kg ,wrześniu - 0,1kg

• na zimę potrzeba 28 dm³ plastra pierzgi , właściwie 45 dm³

• aby wykarmić larwę potrzeba 110 mg pyłku

• 1 kg pszczół potrzebuje na potrzeby bytowe 3g/dobę pyłku, jeśli karmi larwy to 42 g/dobę, a jeśli karmi larwy i produkuje wosk to 56g/dobę

• na zimę pszczoła potrzebuje do przeżycia 17,5 mg białka. 1 k-ka pierzgi 150 mg ,a dm² plastra pierzgi 6 dkg

• na 1 kg pierzgi potrzeba 16,6 dm² powierzchni (1 plaster wielkopolski albo 0,7 dadenowskiego)

• 2,5 kg pszczół potrzebuje ok. 30 dm² plastra

6. Mleczko pszczele - skład

• 40-45 % białka (20% wolnych AA)

• 20% węglowodanów

• 13-15% tłuszcze

• norma na mleczko pszczele:

• 55-56% woda

• 13,5-20% białko

• 6,5-18,5 węglowodany

• pH 3,4-4,3

• w mleczku podawanym matkom stwierdzono obecność kwasówRNA i DNA

Patologia pszczół - najważniejsze choroby

1. Zgnilec europejski (Kiślica)

• wywołana przez Streptococcus pluton

• choroba zakaźna i złośliwa czerwiu odkrytego, ale mogą chorować także przedpoczwarki i poczwarki

• początkowo zakażeniu ulega starszy czerw karmiony zanieczyszczonym miodem i pyłkiem. Zarazek namnaża się w jelicie środkowym. Część larw zamiera, a część przeobraża się dalej. Larwy chore na skutek niedorozwoju gruczołów przędnych nie wytwarzają oprzędu, tylko niekrzepnącą tłustawą wydzielinę, zawierającą zarazki. Larwy w czasie ruchu rozmazują zarazki po k-ce. W trakcie wygryzania się młodych pszczół ich aparat gębowy zanieczyszcza się paciorkowcem. Pszczoły te karmiąc potem mleczkiem młode larwy zakażają je. Z chwilą zakażenia młodego czerwiu choroba gwałtownie rozprzestrzenia się. Może zamierać czerw zasklepiony jak i nie. Chorobie sprzyja ochłodzenie i niedożywienie. Trzeba więc ogrzać gniazdo i nakarmić pszczoły wtedy może nastąpić samowyleczenie

• zapobiegnie chorobie:

• utrzymywanie silnych rodzin

• ocieplenie gniazda

• zapewnienie dużej ilości pokarmu

• unikanie przeglądów w chłodne dni

• unikanie rabunków i błądzenia pszczół

• zwalczanie choroby:

• wystarczy 1 przesiedlenie do odkażonego ula na odkażone plastry

• całonocna głodówka

• podkarmianie syropem leczniczym

• leczenie:

• podajemy 0,5g streptomycyny lub oksytetracykliny na litr syropu 1:1 i podajemy 3-krotnie po 1l w odstępach 4-dniowych

• można podać penicylinę 900 tys. jednostek na litr.

• odkażanie:

• odkażamy ule 2% sodą żrącą (gorący roztwór) i szorujemy wnętrze ula

• po 15 min spłukujemy wodą, w ostatniej partii z dodatkiem octu

• po wysuszeniu wypalamy wnętrze ula

• ramki gotujemy w roztworze 2%, potem płuczemy i suszymy

• plastry zakażone palimy, pozostałe nie zakażone przetapiamy na wosk, ale potem na wosku piszemy zgnilec, żeby wosk nie trafił na przerobienie na węzę

2. Zgnilec afrykański

• wywołany przez Bacillus larvae

• choroba zakaźna, gdzie zamiera czerw w stadium larwy wyprostowanej; najostrzej występuje w II połowie lata

• endospory w martwym czerwiu nie tracą zakaźności nawet po 20 latach

• przy udziale promieni słonecznych giną po 15 dniach, a po sodzie żrącej po 4 min

• gdy wosk jest gotowany w 100ºC, to żeby usunąć zarodniki trzeba gotować 5 dni. W autoklawie po 10 min w 110º giną endospory. 1 larwa zawiera 2,5 mld endospor

• ule po wykryciu choroby powinny być zamykane

• czerw zaraża się przez zanieczyszczony endosporami pokarm. Zarodniki już po 24 godzinach kiełkują w przewodzie pokarmowym . Rozwój choroby następuje po zasklepieniu k-ek

• czynnikiem hamującym są węglowodany

• chorują larwy 6-8 dniowe , padają w stadium wyprostowanym

• chorobę roznoszą karmicielki i pszczelarz

• objawy choroby zauważamy obserwując zasklepy. Po 3-5 tyg są widoczne są ciemne plamy. Odkażamy ule, ramki, jak przy kiślicy

• leczenie polega na podawaniu po przesiedleniu syropu leczniczego przez 5 dni po 1 litrze z dodatkiem 0,5g (łyżeczka) polisulfamidu .Można też podawać Vetrim, 1ml na litr syropu i jest on skuteczny na obydwa zgnilce.

3. Nozemoza (choroba zarodnkiowa)

• wywołana przez Nosema apis - pasożyt jelita środkowego robotnic (jest utrudnione wchłanianie składników pokarmowych, część z nich, która nie została strawiona, trafia do jelita prostego)

• chorują pszczoły po 15 dniu życia

• mają skrócony żywot latem i wiosną nawet o 50%

• spada wydajność miodowa o 60%, woskowa o 25%

• obserwujemy duży osyp zimowy (1000-1500 os.)

• pszczoły wychodzą osłabione po zimie

• matki krócej żyją

• kał zakaża przez 2 lata, pszczoły i miód ok.1 roku, woda w temp 57ºC po 10 min zakaża. Słońce niszczy po 35 dniach

• zwalczanie: odkażamy kwasem octowym lodowatym powyżej 15ºC przez 7 dni- plaster wielkopolski 150ml kwasu ,a dadenowski 200 ml i nakrywamy. Cykl rozwojowy pasożyta trwa 5 dni w temp 30ºC. Rozwój ustaje poniżej 10ºC i powyżej 37ºC.

• leczenie: Fumagillin DCH jako

• ciasto miodowo-cukrowe (1g proszku na kg ciasta)

• syrop (2g na 5l syropu 1:1) podaje się 1 litr co 3 dni przez 2-3 tyg

• zwalcza się na jesień; wiosną podajemy 0,5 kg ciasta, także można stosować oprysk syropem 3-4 razy co 3 dni

• na nozemozę chorują pojedyncze rodziny i tylko te powinny być leczone

• gdy Fumagillin podaje się zdrowym pszczołom, to powoduje grzybicę wapienną

4. Warroza

• wywołana przez Varroa destruktor - pasożyt naturalny Apis cerana

• w przypadku pszczoły miodnej atakuje wszystkie postacie pszczół ,a u apis cerana czerw trutowy

• samice są dyskowatego kształtu ,brązowej barwy o średnicy do 1,5mm; samce owalne o średnicy ok. 0,5 mm, białe. Mają 4 pary odnóży, druga para to przyssawki. Samice żyją ok. 2-3 m-cy , jeśli zimują to ten okres się wydłuża. Poza pszczołą giną po 15 dniach. W formie skrytej mogą występować 1,2 lata, w 3,4 roku rodziny mogą ginąć

• występuje w każdej rodzinie pszczelej

• cykl rozwojowy: latem zarażone jest 33% czerwiu robotnic i ok. 60% czerwiu trutowego. Zapłodnione samice wchodzą do komórek plastra przed zasklepieniem, gdzie składają 2-5 perłowo-białych jajeczek (0,6-0,8 mm). Z jaja pod koniec 2 doby obecna w jajeczku larwa o 3 parach odnóży przekształca się w protonimfę o 4 odnóżach. Opuszcza jajo i pasożytuje na czerwiu (samice 5 dni, samce 3 dni). Potem przekształca się w deutonimfę (1-2 dni). Samce są już w pełni rozwinięte po 6-7 dniach, a samice po 8-10. Samce zapładniają samice w stadium deutonimfy i giną. Ten pasożyt powoduje u dorosłych utratę 15-20% hemolimfy

• leczenie: stosuje się środki w postaci listewek z mikrowarstwą. Fluwarol, Apifos. Zawiesza się listewki na 15-20 dni w przedostatnie uliczki. Apiwarol AS - środek fumigacyjny. Spala się tabletki i kładzie się na ruszta na siateczce i zatyka wlotek

---