Nastoletnie macierzyństwo - jego przyczyny i konsekwencje

Oświadczenie autora pracy:

Mając świadomość odpowiedzialności karnej określonej w art. 233 ustawy z dnia 6 czerwca 1997r. Kodeks Karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) oświadczam, że niniejsza praca magisterska pod tytułem: Nastoletnie macierzyństwo - jego przyczyny i konsekwencje została napisana przeze mnie samodzielnie, uwzględniając merytoryczny wkład Promotora oraz informacje zaczerpnięte z literatury. Nie narusza ona praw autorskich w rozumieniu obowiązujących przepisów prawa oraz dóbr osobistych chronionych prawem i informacji. Jednocześnie oświadczam, że informacje niezbędne do napisania niniejszej pracy zostały przeze mnie pozyskane w sposób całkowicie legalny, a praca nigdy wcześniej nie była podstawą uzyskania dyplomu szkoły wyższej ani tytułu zawodowego przeze mnie ani przez inną osobę.

Data …....................................

Podpis autora pracy .................................................

SPIS TREŚCI

Oświadczenie autora pracy………………………………………………………...…..2

SPIS TREŚCI……………………………………………………………………...……3

STRESZCZENIE I SŁOWA KLUCZOWE…………………………………..……...5

WPROWADZENIE…...…………………………………………....................................

1. PRZYCZYNY ZAJŚCIA W CIĄŻĘ WŚRÓD NASTOLATEK………………….

1.1. Rola środowiska rodzinnego i jego wpływ na seksualność młodzieży…………

1.2. Znaczenie grupy rówieśniczej w życiu psychoseksualnym młodych ludzi….....

1.3. Wpływ mediów na życie seksualne nastolatków………………………………

1.4. Wybrane problemy edukacji seksualnej……………………………………….

2. KONSEKWENCJE NASTOLETNIEGO MACIERZYŃSTWA…………………

2.1 Skala przedwczesnego macierzyństwa………………………………………...

2.2 Prawne aspekty nastoletniego macierzyństwa………………………………...

2.3. Problemy medyczne nastoletniej ciąży………………………………………..

2.4. Skutki społeczno-ekonomiczne przedwczesnego rodzicielstwa……………...

2.5 Konsekwencje psychologiczne wczesnego macierzyństwa……………………

2.6 Przedwczesne macierzyństwo jako problem pedagogiczny…………………..

3. METODOLOGICZNE PODSTAWY BADAŃ WŁASNYCH……………………

3.1. Cel, przedmiot i problematyka badań………………………………………...

3.2.Metody badań i ich charakterystyka…………………………………………..

3.3. Charakterystyka badanych osób………………………………………………

4. ANALIZA I WNIOSKI Z WYNIKÓW BADAŃ…………………………………..

4.1 Analiza wyników badań własnych…………………………………………………

4.2 Wnioski………………………………………………………………………………

ZAKOŃCZENIE………………………………………………………………………..

ANEKS…………………………………………………………………………………..

BIBLIOGRAFIA………………………………………………………………………..

Rozdział I

Przyczyny zajścia w ciążę wśród nastolatek

1. Rola środowiska rodzinnego i jego wpływ na seksualność młodzieży

Obowiązkiem społeczeństwa jest przygotowanie dzieci i młodzieży do samodzielnego życia. Temu celowi w szczególności ma służyć wysiłek rodziny, następnie szkoły, organizacji i instytucji wychowawczych, oraz tych wszystkich, którzy pozostają w kontakcie z młodym pokoleniem. Jedną ze składowych tego celu jest przygotowanie do życia erotycznego. Wychowanie seksualne jest częścią ogólnego wychowania. Trudno wyobrazić sobie człowieka, który przestrzegałby norm społecznych dotyczących zachowań seksualnych, jeśli wcześniej nie byłby właściwie wychowany, uczciwy, wrażliwy, czy odpowiedzialny.

Ważnymi elementami wychowania seksualnego, kształtowanymi w domu rodzinnym od urodzenia są: umiejętność wyrażania uczuć, modelowanie pierwszych postaw wobec seksualności i dostarczanie przez rodziców najwcześniejszych wzorów pełnienia ról społecznych związanych z płcią i ich wzajemnych relacji.

Bardzo ważny jest poziom komunikacji między dorastającą córką, a jej matką. Kiedy stosunki miedzy nimi są zażyłe, nastolatka częściej szuka pomocy u matki, niż u innych osób, zarówno w trudnym okresie dojrzewania, jak i wcześniej. Jeśli rodzic rozmawia ze swoim dzieckiem o seksualności, problemach oraz uczuciach, jakie wiążą się z tą sferą życia, jak i o zachowaniach seksualnych, wtedy dziecku jest o wiele łatwiej nauczyć się odpowiedzialnego postępowania.

Dla dziewcząt, które nie zaznały miłości rodziców, związek z ojcem dziecka, może być pierwszą, silną relacja uczuciową. Wiele nastolatek wierzy, że dziecko zmieni ich życie na lepsze i nada mu sens, oraz zaspokoi potrzebę bezwarunkowej miłości. Takie dziewczyny często dążą do macierzyństwa, nie będąc na nie gotowymi.

Istnieją pewne warunki wychowawcze sprzyjające podjęciu przez młodzież wczesnej aktywności seksualnej i niechcianej ciąży. Młodzi rodzice często pochodzą ze środowisk zaniedbywanych, w których dominuje nadużywanie alkoholu, narkotyków, z niepełnych rodzin, gdzie występują trudne warunki ekonomiczne. Czasami młodociane matki pochodzą z rodzin bardzo bogatych, gdzie rodzice pochłonięci są zarabianiem pieniędzy, a dzieciom nie okazują potrzebnego im zainteresowania.

Nastolatki z takich środowisk częściej zachodzą w ciążę, szukając ciepła, oraz wsparcia poza domem, a przy tym nie mając żadnej wiedzy na temat antykoncepcji, czy funkcjonowania całego, swojego organizmu. Często wiążą się one z partnerami z takich samych, lub podobnych środowisk, którzy nie gwarantują im żadnego zabezpieczenia i przeważnie mają już za sobą początki kariery kryminalnej.

Zdarzają się przypadki, kiedy łatwość nawiązywania stosunków płciowych przez nastolatki wynika z silnej potrzeby akceptacji, a także chęci zaspokojenia potrzeby więzi. Szczególnie często motywy te kierują zachowaniem dziewcząt wychowywanych w złych warunkach rodzinnych, nikomu niepotrzebnych, odrzucanych.

Z rodzin niepełnych pochodzą głownie matki najmłodsze, niezamężne, które nadal uczą się w szkole. Rodzina pochodzenia młodocianych matek posiada najczęściej niski status społeczno-zawodowy. Rodzice młodocianych matek często posiadają jedynie wykształcenie podstawowe, lub zasadnicze zawodowe. Małoletnie matki często pochodzą z rodzin, w których matka również urodziła pierwsze dziecko jako bardzo młoda osoba.

W zachowaniu nastoletnich matek można niekiedy zaobserwować przypadki powielania postaw wyniesionych z domu. Często są to dziewczyny z rozbitych rodzin, lub niepełnych wskutek śmierci jednego z rodziców. Wśród nieletnich matek zdarzają się wychowanki domów dziecka, które powielają negatywne wzory wychowawcze i przysparzają tym domom następnych wychowanków. Z badań prowadzonych nad młodymi matkami wynika, że matki nieletnich matek wcześniej niż pozostałe kobiety ich generacji rozpoczęły proces prokreacyjny, często również urodziły pierwsze dziecko również jako nastolatki. Daje to podstawy do twierdzenia, że wzorce zachowań matek w zakresie rozrodczości były często przejmowane przez ich nastoletnie córki.

Właściwa atmosfera rodzinna to ważny czynnik warunkujący skuteczność wychowania seksualnego. Równie ważne jest wzajemne zaufanie między dzieckiem, a rodzicami. Niepokojące jest, że jeśli chodzi o rozmowy na tematy związane z seksualnością, nie ma właściwego porozumienia między dziećmi i rodzicami. Zdarza się, że to rodzice niweczą próby nawiązania dialogu, gdy dzieci inicjują rozmowy, kiedy szukają wsparcia, chcą się czegoś ważnego dowiedzieć. W konsekwencji młodzież często nie może uzyskać od osób najbliższych pomocy w rozwiązywaniu najtrudniejszych problemów. W takich sytuacjach dzieci tracą zaufanie do rodziców i nawet ewentualne późniejsze próby takich rozmów wychodzące ze strony rodziców zawodzą i zazwyczaj temat seksualności staje się tematem tabu w rodzinie.

Poza dawaniem dobrego przykładu rodzina powinna również starać się o zdobycie zaufania dziecka, także w sprawach płci. Zaufanie to można osiągnąć tylko przez inicjowanie szczerych rozmów z dzieckiem, od najmłodszych lat. Częste błędy wychowawcze popełniane przez rodziców są zazwyczaj wynikiem niezrozumienia problemów rozwojowych i spraw, którymi żyją dzieci, a nawet nieprzemyślanej, nadmiernej troski o dziecko. Czasami zdarza się tak, że rodzice nie są świadomi tego, że ich dziecko wkroczyło już w okres dojrzewania, nie szanują prywatności dziecka, narzucają własne poglądy, nie dają dziecku wystarczająco dużo przestrzeni, w takich sytuacjach dziecko pragnie uwolnić się od nadopiekuńczych rodziców.

Sposób reagowania rodziców na pytania i zachowanie dzieci i młodzieży determinuje utrzymanie wzajemnego zaufania. Wszelkie formy potępiania, wyszydzania, negowania postaw i poglądów młodzieży prowadzą do utraty zaufania. Jeśli zachowanie dzieci czy młodzieży jest niewłaściwe, rodzice nie powinni apodyktycznie wyrażać swoich poglądów, ale dążyć do wywołania dyskusji, przedstawienia argumentów. Nie powinni kategorycznie narzucać swojego zdania ani rozwiązań, lecz właściwie je przedstawić i uzasadnić, pozostawiając decyzję młodzieży. Niestety bardzo rzadko rodzice postępują właściwie, gdy sytuacja dotyczy życia płciowego ich dziecka, często postępują dokładnie w sposób odwrotny do prawidłowego, do tego, który pozwala wzmocnić relację z dzieckiem.

Osłabienie bądź zaburzenie więzi rodzinnych powoduje często, szczególnie u dzieci, poczucie osamotnienia i jednocześnie zachwianą sferę reakcji emocjonalnych w rodzinie. Stan taki może przyczynić się do wypaczenia rozwoju niektórych sfer psychicznych dziecka, lekceważenia norm społecznych, osobistej autonomii, bierności życiowej.

Poczucie własnej wartości dojrzewających dziewcząt budowane jest na ocenie atrakcyjności swojego wyglądu, intensywności kontaktów z rówieśnikami, przekonania bycia akceptowaną przez rówieśników. Poczucie niskiej samooceny i brak bliskiej relacji z rodzicami próbują zrekompensować sobie nawiązując przypadkowe relacje z osobami, które obdarzają je jedynie namiastką zainteresowania i uczucia, jakich w tym trudnym okresie bardzo potrzebują. Przyjmuje to niekiedy postać podejmowania wczesnej aktywności seksualnej, której towarzyszy niski stopień świadomości skutków współżycia seksualnego i mała wiedza na temat swojego cyklu płodności.

Wyniki badań ujawnione w raporcie dotyczącym wczesnego rodzicielstwa w województwie łódzkim pokazują, że badane matki i ojcowie pochodzą w większości z rodzin o niskich dochodach. Niektórzy z młodocianych rodziców wychowywali się w rodzinach o skrajnie niskich dochodach, głównie w formie zasiłków z opieki społecznej. Sytuację ekonomiczną badanych młodych rodziców znacząco pogarszał fakt alkoholizmu ojca, lub obydwojga rodziców. Jeżeli nie było babki, która formalnie, lub nie formalnie pełniła rolę rodziny zastępczej młodzi rodzice trafiali do domów dziecka, młodzieżowych ośrodków wychowawczych, lub młodzieżowych ośrodków socjoterapii. Rezultatem braku jakiejkolwiek opieki i zainteresowania dzieckiem ze strony rodziców była absencja szkolna, uzależnienia, niekiedy działalność przestępcza. Jeśli ojciec pił, matka dużo pracowała i nie miała czasu zajmować się dziećmi. Badane dziewczęta opowiadały o trudnej sytuacji finansowej, odcięciu prądu, przeprowadzkach do tańszych mieszkań, braku wielu przedmiotów, które dla rówieśników były codziennością. Większość nastoletnich matek pochodzi z rodzin patologicznych, balansujących na granicy wypłacalności, często zadłużonych, o bardzo niskim statusie społecznym.

Drugą charakterystyczną cechą badanych rodzin z jakich pochodzą nieletni rodzice jest zaniedbanie dziecka i jego potrzeb emocjonalnych. W sytuacjach kiedy dziecko czuje się opuszczone przez rodziców, szuka akceptacji najczęściej u rówieśników o podobnym życiorysie. Rodziny pochodzenia nie wyposażyły swoich dzieci w zasoby i kapitały, które mogłyby uchronić ich przed biedą. Sytuacja życiowa młodych matek ulega sporemu zróżnicowaniu, jednak prawie wszystkie pochodzą z biednych rodzin, są, więc znaczącym ogniwem w transmisji biedy do następnego pokolenia - swoich dzieci.

Badania jakie były zrealizowane w latach 1999-2000 wśród 40 niepełnoletnich dziewcząt ciężarnych, pokazały, że przeważająca większość z nich była pochodzenia robotniczego (85%). Więcej niż połowa uczyła się w szkołach zawodowych (52,5%), mniejsza grupa badanych dziewcząt w technikach (37,5%), a nieliczne w liceum (5%). Dane te dotyczą dziewcząt uczących się w szkołach ponadgimnazjalnych. Na ich podstawie można stwierdzić, że nastolatki uczące się w mniej prestiżowych szkołach częściej zachodzą w ciążę, być może dlatego, że nie przywiązują tak dużej wagi do wykształcenia, mniej czasu poświęcają na naukę, więcej na zabawę, spotkania z przyjaciółmi, na randki. Rzadziej w ciążę zachodzą córki wykształconych rodziców, którzy posiadają tytuł magistra, bądź inżyniera. Może to świadczyć o tym, że tacy rodzice kładą duży nacisk na edukację. Dzieci wykształconych rodziców też chcą skończyć dobre szkoły, wiele osiągnąć na przyszłej drodze zawodowej, wyżej stawiają poprzeczkę, planują studia, podchodzą do życia, a co za tym idzie również do sfery seksualnej bardziej odpowiedzialnie.

Niezwykle ważnym czynnikiem oddziałującym na skłonność do wczesnego posiadania dzieci jest tzw. dziedziczenie zachowań demograficznych. Zgodnie z wieloma badaniami demograficznymi osoby, które w dzieciństwie u swoich bliskich zaobserwowały występowanie nietradycyjnych zdarzeń składających się na karierę rodzinną, same znacznie częściej odwołują się do tych zachowań w porównaniu ze swymi rówieśnikami żyjącymi w tradycyjnych rodzinach. Tym samym rośnie prawdopodobieństwo, że dziecko, które doświadczyło rozwodu rodziców, życia rodziców w niezalegalizowanym związku, samotnego, lub wczesnego macierzyństwa matki, bycia jedynakiem, samo, jako osoba dorosła będzie podejmować kroki do powielenia kariery rodzinnej swoich bliskich.

W przypadku nastoletniego rodzicielstwa, dziedziczenie zachowań demograficznych, oznacza częste pochodzenie z rodzin, które miały podobne problemy, co dzisiejsze nastoletnie matki. Przekazywanie sobie wzorca rodzinnego, w tym, konkretnym przypadku, oznacza również przekazywanie z pokolenia na pokolenie niekorzystnego statusu na rynku pracy, wyuczonej bezradności oraz często roszczeniowości wobec instytucji publicznych, których „obowiązkiem” jest wspieranie w takiej sytuacji.

Rodzice, wyrażając nadmierny lęk, wykazując brak zaufania i stosując restrykcyjne zakazy dotyczące zachowań seksualnych, nieświadomie prowokują efekt odwrotny, czyli przyspieszają inicjacyjne zachowania seksualne dzieci, które nie są przejawem uczucia, ale wyrazem buntu, lub przyspieszonego wchodzenia w upragnioną dorosłość.

Wielu badaczy zauważa, że niepełna rodzina sprzyja podejmowaniu wczesnej aktywności seksualnej, a także wczesnej ciąży. Obserwuje się wcześniejsze rozpoczęcie współżycia wśród dziewcząt pochodzenia chłopskiego w porównaniu z dziewczętami wychowywanymi przez rodziny robotnicze, lub inteligenckie. Podkreśla się fakt dwukrotnie większej aktywności seksualnej nastolatków z rozbitych rodzin.

Rodzice często nie zdają sobie sprawy , że wyrażając nadmierny lęk, wykazując brak zaufania i stosując restrykcyjne zakazy dotyczące zachowań seksualnych, nieświadomie prowokują efekt przeciwny, czyli inicjacyjne zachowania młodzieży nie jako przejaw uczucia, a jako wyraz buntu i przyspieszonego wchodzenia w dorosłość.

Rodzina, jako naturalne środowisko wychowawcze, oddziaływuje na jednostkę od momentu urodzenia do chwili opuszczenia przez nią domu rodzinnego. Fakt ten wpływa na rodzaj i przebieg procesów wywierających wpływ na psychikę dziecka oraz na sposoby kształtowania jego osobowości w środowisku rodzinnym. Rodzina ma więc największy wpływ na kształtowanie się postaw i wartości młodego pokolenia, również tych dotyczących seksualności.

2. Grupa rówieśnicza, jej znaczenie w życiu psychoseksualnym młodych ludzi

Przynależność do grupy rówieśniczej uwalnia, przynajmniej w czasie wspólnych spotkań częściowo młodych ludzi od presji rodziny i szkoły, młodzież chce sama się organizować, a nie być sterowana, obligowana, formalnie aktywizowana. Gdy inni mają podobne problemy i gdy na gruncie wspólnych zainteresowań i dążeń powstają dość trwałe więzi między rówieśnikami, którzy tworzą im tylko odpowiadające i ich tylko obowiązujące normy, wartości i wzory, również te dotyczące sfery seksualnej, to pewna całość tych norm, wartości i wzorów tworzy podkulturę określonej zbiorowości. Przynależność do podkultury młodzieżowej, obok pozytywnych funkcji ułatwiających przystosowanie do świata ludzi dorosłych, może mieć także negatywny wpływ na młodego człowieka, może utrudnić, lub opóźnić dojrzałość społeczną.

Młodzież rozpoczyna życie seksualne nie będąc do tego przygotowana. Bardzo silne napięcie seksualne pojawia się przecież w tym okresie życia, kiedy wszelkie formy aktywności seksualnej prowadzącej do jego rozładowania spotykają się ze społeczną dezaprobatą. Taka sytuacja nie sprzyja wyrabianiu się prawidłowych postaw i nawyków, a raczej do przypadkowych, ukrywanych kontaktów, które nie mają nic wspólnego z prawdziwą bliskością.

Motywem kierującym zachowaniem seksualnym młodych dziewcząt jest przede wszystkim chęć zaspokojenia potrzeby więzi, jeśli chodzi o chłopców, najczęściej jest to potrzeba rozładowania napięcia seksualnego. Niektóre dziewczęta godzą się na współżycie, ponieważ chłopak nalega i boją się go stracić.

Aktywność seksualna jest łatwym środkiem dostarczającym bodźców, likwidującym monotonię i nudę życia, jest namiastkę tego, co dałoby rozwijanie zainteresowań i hobby. Nastolatki prowadzące aktywne życie seksualne skarżą się na brak planowanych i ciekawych zajęć pozalekcyjnych, oraz przyziemne obowiązki, które są przez nie odbierane jako nudne. Jedyną dostępną dla nich rozrywką, jest często wielogodzinne oglądanie telewizji.

Szczególnie intensywnie wpływy grupy rówieśniczej dają o sobie znać w okresie dorastania. Kontrowersyjnym zagadnieniem jest udział grupy rówieśniczej w procesie wychowania seksualnego. Trening zachowań seksualnych, podobnie jak innych zachowań społecznych, ma miejsce w grupie bliskiej pokoleniowo. Jednostka identyfikując się z grupą, traktując ją jako układ odniesienia, upodabnia się pod wieloma względami do kolegów dzięki naśladownictwu i sugestii. Nastolatek znajduje się pod presją rówieśników, często ważne decyzje podejmuje pod ich wpływem.

Młodzi ludzie wiele czasu spędzają poza domem, gdzie nawiązują stosunki koleżeńskie, przyjaźnie, spotykają pierwsze miłości. Wspólnie spędzany czas upływa na rozmowach, zabawie, wspólnym działaniu. W tym czasie grupa rówieśnicza ma ogromne znaczenie dla młodzieży, wpływa na kształtowanie się wielu postaw, często ma największy wpływ na system wartości młodego człowieka.

Obecność grupy rówieśniczej wspiera rozwój seksualny, ponieważ pozwala na ćwiczenie zachowań, których nie można ćwiczyć z dorosłymi. Zaufana koleżanka poinstruuje, jak zachować się na randce, kolega przyjmie zwierzenia związane z inicjacją. Ze współczuciem pozwoli wypłakać się w razie niepowodzenia, pocieszy.

Wpływ rówieśników (także na życie płciowe) jest przeciętnie najsilniejszy do trzeciej klasy gimnazjalnej - dokładnie wtedy walka o uniezależnienie od rodziców osiąga swoje apogeum; później podatność na wpływy rówieśników zmniejsza się, w miarę jak nastolatek staje się starszy.

Grupa rówieśnicza również edukuje. Wszyscy jej członkowie są mniej więcej w tej samej sytuacji, przeżywają podobne problemy i mają podobne zadania. Informacje na temat seksualności wtedy, kiedy jej członkowie ich potrzebują, a nie wtedy kiedy dorośli decydują się nimi dzielić. Taka bieżąca edukacja pozwala na rozwiązywanie problemów zanim się zdezaktualizują. W grupie rówieśniczej wszyscy w podobnym stopniu zainteresowani są seksualnością.

Powody nawiązywania kontaktów seksualnych przez młode dziewczęta są bardzo różne. Często istotną, lub nawet największą rolę może odgrywać presja środowiska rówieśniczego. Zdarza się, coraz częściej, że dziewczyna rozpoczyna życie seksualne, żeby nie stać się obiektem kpin koleżanek, zwłaszcza tych bardziej doświadczonych. Tak się dzieje szczególnie w środowiskach zamkniętych , np. w internatach.

Rozwój erotyczny młodego człowieka znajduje się pod dużym wpływem środowiska rówieśniczego, które wzmacnia proces identyfikacji z płcią i jej rolami. Środowisko to jest terenem treningu społecznego, stanowi wzorzec przyszłych związków i pierwszych doświadczeń seksualnych. Pierwsze doświadczenia, zgodnie z zasadą pierwszych połączeń, są bardzo istotne dla rozwoju psychoseksualnego.

Trudno jednoznacznie wskazać na jedną, bezpośrednią przyczynę odpowiedzialną za podwyższanie się skłonności do wydawania na świat potomstwa przez nastolatki. Jednak presja rówieśnicza odgrywa duże znaczenie w życiu seksualnym młodzieży.

Istotnym czynnikiem mającym wpływ na widoczny przyrost płodności nastolatek jest bez wątpienia stale rosnąca akceptacja młodzieży jako odrębnej grupy społecznej, która charakteryzuje się swoją subkulturą, a seksualność jest jej ważnym elementem. Podejmowanie życia seksualnego przez kilkunastoletnie dziewczęta i chłopców, nieaprobowane i nierozpowszechniane wcześniej staje się powoli normą, wzmocnioną przez powszechne i wczesne „chodzenie ze sobą”. Akcent kładziony obecnie przez młodzież na seksualność współwystępuje z traktowaniem seksu coraz częściej w kategoriach bezproblemowej „dobrej zabawy, możliwej dzięki dostępnym i skutecznym, chociaż niekoniecznie stosowanym środkom antykoncepcyjnym.

Grupa rówieśnicza, proponując wzorce i zaopatrując w normy, nie prowadzi wychowania seksualnego. Trudno tak traktować wpływy których zasięg i siła są wprawdzie znaczne, ale które nie mają charakteru celowego i które nie oddziałują kompleksowo. Grupa nie realizuje celów długofalowych i przede wszystkim nie bierze odpowiedzialności za skutki swoich działań. Rówieśnicy rozpowszechniają i przekazują sobie treści, które są łatwo dostępne i skierowane do młodzieży, takie jak czasopisma młodzieżowe, lub treści przeznaczone dla dorosłych, ale odpowiadające pewnym aspektom nastoletniego seksualizmu, są to twórczość i treści pornograficzne przeznaczone dla osób pełnoletnich. Grupa rówieśnicza z pewnością przyczynia się do pobudzania i tak już silnego popędu płciowego u chłopców i rozbudza nieco ukryty popęd dziewcząt, wywierając nadmierny nacisk na fizycznym aspekcie seksualności.

Młodzież pochodząca z rodzin o niskim statusie społecznym narażona jest w niektórych grupach koleżeńskich na to, że nie mogąc zaimponować rówieśnikom dobrami konsumpcyjnymi, może zdobyć ich uznanie poprzez wykazanie się „dorobkiem” przeżyć seksualnych. Terenem rywalizacji rówieśniczej dla nich może stać się wtedy sfera odniesień seksualnych. Bogactwo takich doświadczeń ma nobilitować daną osobę w jej oczach oraz grupy, do której należy.

Wśród dziewcząt występuje szczególny typ motywacji do podjęcia współżycia seksualnego, rzadko spotykany wśród chłopców. Powszechnym powodem inicjacji bywa udowodnienie swoich uczuć miłości do partnera i sympatii poprzez okazywanie „dowodu miłości”. Dziewczęta decydując się na współżycie, kierują się w tych przypadkach uczuciem dojrzewającej miłości i dobrej wiary wynikającej z przekonania o trwałym związku. Nieco inna postawa wobec inicjacji wiąże się z silnym lękiem przed utratą ukochanego, który czasami szantażuje partnerkę odejściem do innej dziewczyny. Uległość dziewcząt w dużej mierze nie wynika z odczuwanego pożądania, lecz z groźby zerwania związku.

Ciąża jest najpoważniejszym powikłaniem życia seksualnego młodzieży. Unikanie stosowania środków antykoncepcyjnych jest uznane za przejaw braku odpowiedzialności. Dla wielu chłopców stosunek płciowy stanowi silne emocjonalne przeżycie utrudniające stosowanie kłopotliwych środków zapobiegawczych, w ich przypadku chodzi głównie o prezerwatywy. Młodzież częściej stosuje antykoncepcję kiedy stosunek jest zaplanowany. Zdecydowanie więcej nastolatków zabezpiecza się przed ciążą będąc w długotrwałym związku i prowadząc ustabilizowane życie seksualne. Niestosowanie środków antykoncepcyjnych najczęściej ma miejsce w trakcie przypadkowych kontaktów seksualnych, często w trakcie imprez towarzyskich, kiedy młodzież jest pod wpływem alkoholu, lub innych środków odurzających. Gdy młode osoby są pod wpływem używek nie myślą racjonalnie, puszczają im tzw. „hamulce”

Przeciętny człowiek posiada ubogi słownik w dziedzinie seksualnej, co może być powodem braku umiejętności przekazywania przez rodziców i nauczycieli wiedzy seksualnej swoim dzieciom i uczniom. Natomiast środowisko rówieśnicze - posługując się często wulgarnym słownictwem z racji swej niedojrzałości emocjonalnej - bez oporów i poglądowo przekazuje informacje, a wraz z nimi szereg zabobonów i mitów związanych z życiem seksualnym człowieka. Te informacje od kolegów nie zawsze są rzetelnym źródłem wiedzy, często są przekoloryzowane, aby były atrakcyjniejsze i wzbudzały większe zainteresowanie. W ostateczności jednak to sama młodzież przekazuje sobie wzajemnie informacje zasłyszane, bądź przeczytane w książkach, lub czasopismach i konfrontuje je z wiedzą uzyskaną od rodziców i nauczycieli.

Funkcjonowanie w grupie rówieśniczej jest niezbędnym elementem prawidłowego rozwoju seksualnego, bo to grupa (a nie dorośli) uczy zachowań seksualnych. Wśród rówieśników, a nie w rodzinie, lub wśród dorosłych nastąpi poszukiwanie i wybór stałego partnera. Zadaniem dorosłych nie jest więc walka z wpływami grupy, ale znajomość reguł i granic jej działania.

3. Wpływ mediów na życie seksualne nastolatków

Media, są nierozerwalnie związane z człowiekiem, towarzyszą mu prawie w każdej sytuacji. Trudno mówić o symbiozie człowieka z mediami, traktując media jako urządzenia przekazu informacji. Jednak, kiedy spojrzymy na proces komunikacji z szerszej perspektywy, dostrzeżemy, że po drugiej stronie nadajnika znajduje się człowiek, lub grupa ludzi, których funkcjonowanie zależne jest od odbiorców. Nie zawsze media działają na korzyść człowieka, w konsekwencji czego dochodzi do psychomanipulacji, uzależnień, chorób fizycznych i psychicznych. Szczególnie narażeni na niekorzystny wpływ mediów są odbiorcy, którzy charakteryzują się brakiem obiektywizmu w przekazie medialnym, wtedy media stanowią pewien rodzaj soczewek informacyjnych, pewne aspekty wyolbrzymiając, inne pomijając. Szczególnie negatywny wpływ mediów dotyka dzieci i młodzież, którzy łatwo dają się manipulować i bywają skłonni uwierzyć we wszystko co zobaczą, czy o czym usłyszą. W przypadku przekazu medialnego może dochodzić do celowych eliminacji danych istotnych, przekłamania. Niepokój o negatywny wpływ Internetu na dzieci i młodzież, jest nowością w porównaniu do bezkrytycznego entuzjazmu, jaki wobec komunikacji sieciowej wykazali wcześniej badacze.

Środki masowego przekazu stanowią współcześnie istotny czynnik kształtujący kulturę społeczną i postawy ludzi. Najpopularniejszymi środkami masowego przekazu są: telewizja, radio, Internet, prasa. Niektórzy zaliczają do nich również komputer, gry komputerowe i telefony komórkowe, funkcje przez nie pełnione ściśle bowiem wiążą się z funkcjami innych mediów, ich oddziaływanie jest podobne do oddziaływania Internetu czy telewizji.

Pedagodzy i nauczyciele zwracają uwagę na różnorodne możliwości wychowawcze tkwiące w treściach przekazywanych przez film, radio, telewizję. Dostrzegają ważną rolę tych środków w procesie poznawania ludzi z własnego kręgu kultury i obcych kultur, możliwość kształtowania opinii społecznej, postaw i poglądów odbiorców, możliwość zwiększenia wrażliwości moralnej i estetycznej, ułatwienie integracji ze światem ludzi postępowych i twórczych.

Środki informacji, łamiące bariery środowiskowe i ograniczenia wieku docierają wszędzie, także do niedojrzałej młodzieży. Upowszechniają określone wzory działania w świecie i myślenia o nim, wartościowania ludzi i zjawisk, określenia własnego ja. Wcześniej rodzice i nauczyciele byli jedynym źródłem wiedzy człowieka, obecnie szeroko rozpowszechnione środki masowego przekazu wręcz bombardują młodzież niezliczoną ilością informacji, wydają się być wszechobecne. Mogą przedstawiając określone wzory zachowań czy stosunków międzyludzkich budzić określone uczucia, wzbogacać wiedzę o innych ludziach i ich zachowaniach, powodować akceptację jednych modeli współżycia z innymi ludźmi i negacje innych. Bez wątpienia środki masowego przekazu pełnią ważną rolę w uświadamianiu seksualnym młodzieży.

U podstaw współczesnej erotyzacji w środkach masowego przekazu leży hedonizm, według którego, człowiek może robić wszystko, co sprawia mu przyjemność, jeżeli tym samym nie wyrządza krzywdy drugiej osobie. To przekonanie niekiedy wpływa na brak zahamowań seksualnych, które pojawiają się również u ludzi młodych, którzy często nie wiedzą do końca co jest dobre, a co złe, nie mają wpojonych podstawowych zasad moralnych. Szczególnie w grupie rówieśników, pod wpływem różnego rodzaju używek młodzi ludzie tracą kontrolę nad swoim zachowaniem, skutki takiej lekkomyślności mogą być dramatyczne.

W Polsce od początku lat 90 wolny rynek spowodował duże zmiany w kształtowaniu postaw seksualnych wśród młodych ludzi. Rynek młodzieżowy opanowały wówczas, wysoko nakładowe, polskojęzyczne przedruki z zachodu, czasopism takich jak na przykład: „Bravo”, „Popcorn”, „Dziewczyna”. Od tamtej pory magazynów tego typu powstało bardzo dużo. Są to magazyny, w których dominuje rezygnacja ze sztuki miłości na rzecz instruktażu, technik seksualnych, ich użycia, bez głębszych treści. Są one dostępne w każdym kiosku, ich cena jest przystępna dla młodzieży. Szczególnie dziewczęta czerpią wiedzę na temat seksu z tych czasopism, to głównie z magazynów młodzieżowych zdobywają wiedzę na temat antykoncepcji, co nie zawsze jest dla nich dobrym rozwiązaniem biorą pod uwagę jakość tej wiedzy.

Coraz świadomiej wychowywane dzieci, inteligentniejsza młodzież narażona jest na oddziaływanie silnych bodźców seksualnych, dostarczanych przez środki masowego przekazu i nie zawsze pozytywne przykłady. Młodzież może niekiedy jest zbyt wcześnie rozbudzona seksualnie, media mogą mieć w tym spory udział.

Dzieci i młodzież korzystające z mediów stają oko w oko z tematami, które są typowe dla wieku dorosłego. Dotyczy to szczególnie tematów związanych z płciowością, młodzież często sięga po informacje na przyjęcie których nie jest przygotowana. Dla rodziców coraz trudniejsze staje się więc stopniowe przygotowanie dzieci do tematów związanych z seksualna sferą życia.

Poważnym problemem są zmiany, jakie dokonują się w kulturze masowej, które nie zawsze są uwzględniane w edukacji. Poziom nasycenia otaczającej nas rzeczywistości elementami związanymi z erotyką, czy seksem budzą niepokój. Zmiany w kulturze masowej zachodzą tak szybko, że trudno wskazać istniejące i obowiązujące normy dotyczące seksualności, które by były respektowane przez większość społeczeństwa.

Wszystkie obszary związane z seksualnością podlegają ciągłym ewolucjom, jedynie nie zmienia się postawa wobec pedofilii, która jest powszechnie potępiana. Seks nieletnich, dostępność prasy o charakterze erotycznym, która przesycona jest wulgaryzmami, to codzienna rzeczywistość mediów, zachowań w miejscach publicznych, przypadkiem zasłyszanych, ulicznych dialogów.

Wyniki Badań dowodzą, że wiele programów telewizyjnych kładzie zbyt duży nacisk na problemy związane z seksualnością nastolatków.. Dotyczy to również programów muzycznych np. MTV. Sprzyja to rozbudzeniu młodzieży i umacnianiu stereotypów, że związki nastolatków są tymczasowe, okazjonalne, częste, trwające krótko i rzadko kończące się małżeństwem.

Niestety, prawidłowe informacje o seksualności, włączając w to stosowanie środków antykoncepcyjnych, rzadko pojawiają się w czasopismach i programach telewizyjnych kierowanych do młodzieży. Często media nie są nimi w ogóle zainteresowane. Trzydziestosekundowe reklamy propagujące odpowiedzialne rodzicielstwo początkowo były odrzucane przez trzy główne sieci w Stanach Zjednoczonych. W reklamach tych pojawiały się trzy młode dziewczyny, dyskutujące o swojej przyszłości. Jedna chciała zostać prezydentem, druga ukończyć college, a trzecia, będąca w widocznej ciąży, przyznawała się, że chciałaby założyć rodzinę, ale „nie tak szybko”

Krążące w grupach młodszych nastolatków czasopisma młodzieżowe oferują wzorce bardzo uproszczone, jednostronne. Przesłanie kultury masowej zawarte w muzyce pop i programach MTV skierowane do nastoletniej widowni wzmacnia te wzorce przedstawiając zachowania seksualne jako narzędzie do: zdobycia atrakcyjnego partnera, uzyskiwania dobrego samopoczucia, wysokiej pozycji w grupie rówieśniczej.

Pornografia i pedofilia internetowa stały się plagą naszych czasów. Pozorna anonimowość sprawia, że w internautach budzą się pierwotne instynkty, niewłaściwe społeczeństwu opartemu na wiedzy. Przydatność i przystępność edukacyjna Internetu jest decydującym powodem, dla którego szkoły na całym świecie instalują łącza z Siecią. Opinia publiczna wyraża obawę, że w ten sposób ułatwia się nieletnim dostęp do pornografii, co ma niekorzystny wpływ na życie seksualne młodzieży. Obawy te, są uzasadnione, ponieważ badania psychologiczne przeprowadzone na grupie młodzieży pokazały, że młodzi ludzie, którzy nie poszliby do kina na film erotyczny, czy nie kupiliby w kiosku czasopisma pornograficznego, bez żadnego skrępowania, czując się anonimowo oglądają treści pornograficzne w Internecie, ma to miejsce również w szkole. Istnieję silne dowody przemawiające za tym, że wzrost dostępności i kontakt z agresywną pornografią, może być szczególnie dla młodych ludzi bardzo szkodliwy, może powodować agresywne zachowanie i być przyczyną wielu dewiacji seksualnych.

Podczas badań z 2007 roku dotyczących użytkowania telefonu komórkowego okazało się, że nagrania o treści erotycznej widziało ponad 40% młodych ludzi, w tym ponad 25% w wieku dwunastu, trzynastu lat. Nagrania te są przeważnie kopiowane z Internetu, kursują po podwórkach szkolnych, między kolegami z paczki, w grupach młodzieżowych. Młodzi pytani o motywy, jakie kierują nimi kiedy przesyłają innym takie treści najczęściej wymieniają, że robią to aby czuć aktywne uczestnictwo w grupie, oraz odczuwać większą przynależność do swojej paczki rówieśniczej. Takie treści z pewnością wywierają duży wpływ na wyobrażenia o miłości fizycznej.

4. Wybrane problemy edukacji seksualnej

Wiek inicjacji seksualnej stale się obniża, ciekawość świata i doznań seksualnych młodzieży nie idzie w parze z dojrzałością psychiczną i przewidywaniem konsekwencji swoich poczynań. Wiedza nastolatków w dziedzinie seksualności człowieka, czy fizjologii poczęcia jest wciąż bardzo uboga, często oparta na błędnych stereotypach. Wśród tych absurdalnych stereotypów nadal największą popularnością cieszą się informacje dotyczące tego, że nie można zajść w ciążę przy inicjacji seksualnej, czy też podczas miesiączki.

Psychologiczne i społeczne szkody wynikające z ciąży nieletnich są ogromne. Każde rozwiązanie w takich przypadkach może wydawać się złe. Zarówno zabieg przerwania ciąży, urodzenie i wychowywanie niechcianego, niepotrzebnego dziecka, jak i urodzenie i oddanie dziecka do adopcji są to sytuacje trudne, wymagające pomocy z zewnątrz. Dlatego tak bardzo ważna jest edukacja seksualna, szczególnie nauka stosowania antykoncepcji, aby zapobiegać takim dramatom.

Pogląd, że najlepszym momentem na rozpoczęcie edukacji seksualnej jest czas, kiedy większość dzieci wchodzi w okres dojrzewania, jest pomysłem nie tylko spóźnionym, ale niebezpiecznie rozpowszechnionym. Rola edukacyjna rodziców, poza wychowawczą jest oczywista i niezastąpiona, jednak w wielu polskich domach nie rozmawia się w sposób otwarty na tematy, które są związane z seksualnością. Często między dziećmi, a rodzicami rośnie bariera, którą w okresie dojrzewania ciężko przełamać, która sprawia, że temat seksualności staje się trudny.

Obok rodziny i grupy rówieśniczej, szkoła jest instytucją, gdzie wiadomości o życiu seksualnym człowieka powinny być przekazywane od najmłodszych klas. Rzeczywistość jest jednak taka, że zagadnienia związane z uświadomieniem seksualnym pojawiają się za późno, a ilość godzin przeznaczona na ich realizację jest niewystarczająca. Nauczyciele nie są przygotowani do prowadzenia tego typu zajęć, brak jest również fachowych pomocy naukowych. Nauczycielom zdecydowanie łatwiej jest nauczać jak rozmnaża się żaba, niż objaśnić funkcje płciowe człowieka.

Rodzice powinni sprawdzać źródła informacji, oraz bez obaw umieszczać w domowej biblioteczce wartościowe książki na temat seksualności. Edukacja seksualna w szkole powinna pełnić rolę uzupełniającą i informacyjną. Młodzież bez względu na warunki rodzinne powinna mieć powszechny i równy dostęp do informacji. Zdobycie odpowiedniej wiedzy może pomóc nastolatkom także na przyszłość, w rozwijaniu samowiedzy, podejmowaniu świadomych decyzji i szukaniu różnych form pomocy.

Edukacja seksualna jest to dział interdyscyplinarnej edukacji, dotyczący seksualności człowieka w wymiarze biologicznym, zdrowotnym, społecznym, kulturowym, historycznym, filozoficznym, a nawet politycznym. Podstawowym celem edukacji seksualnej jest przekazywanie informacji na temat: anatomii i fizjologii płci, płodności i możliwości jej regulowania, ciąży i porodu, zaburzeń seksualnych i zakażeń przenoszonych drogą płciową, kulturowych uwarunkowań związanych z płcią, ról, praw i stereotypów płciowych, orientacji seksualnych, zjawisk społecznych związanych ze sferą seksualną (np. prostytucja, pornografia), praw prokreacyjnych i seksualnych, relacji międzyludzkich wynikających z istnienia płci.

Ogromnym problemem, którym jest niewystarczający poziom prowadzenia zajęć szkolnych związanych z edukacja seksualną w Polsce, zainteresowała się Grupa Edukatorów Seksualnych PONTON. Grupa ta, przedstawiła na konferencji prasowej 15.10.2009 r. swój raport z czwartych wakacyjnych dyżurów przy Telefonie Zaufania. Z raportu tego jednoznacznie wynika, że szkoły nie radzą sobie z edukacją uczniów w tym zakresie.

Grupa Edukatorów Seksualnych PONTON poinformowała w swoim „Raporcie” o tym, że młodzież dzwoniąc pod wakacyjny Telefon Zaufania zadaje bardzo dużo pytań związanych z seksualnością człowieka, które przerażają swoją naiwnością i są wręcz zdumiewające. Głęboka niewiedza nastolatków dotycząca zajścia w ciążę i antykoncepcji jest więc, bez wątpienia jednym z powodów tak dużej liczby ciąż wśród nastolatek. Ministerstwo Edukacji Narodowej jednak wciąż nie podejmuje odważniejszych działań w kierunku wzrostu świadomości młodzieży.

Większość dojrzewających nastolatków, pomimo tego, że sprawiają inne wrażenie, posiada bardzo niski poziom wiedzy i brak rozumienia podstawowych procesów biologicznych zachodzących w ich ciele. Wśród pytań jakie młodzi ludzie zadają na lekcjach (tych jest mało) i tych przysyłanych do czasopism młodzieżowych najczęściej padają pytania dotyczące biologicznych aspektów dojrzewania oraz wszelkich kwestii związanych z aktywnością seksualną.

Zdrowy rozsądek podpowiada, że rodzice i wychowawcy powinni przyjmować, że jest wysoce prawdopodobne, iż nastolatkowi są już aktywni seksualnie, zwłaszcza kiedy ich wiek mieści się w granicach 15-17 lat i mając to na uwadze odpowiednio układać treści rozmów i zajęć prowadzonych w szkołach.

Pomimo wzrostu dostępności do skutecznych metod antykoncepcyjnych, młodzież, która podejmuje współżycie, bardzo często ich nie stosuje. Z raportu Ministerstwa Zdrowia z 2002 roku wynika, że kobiety poniżej 19 roku życia bardzo rzadko stosują metody zapobiegania ciąży o wysokiej skuteczności - 36,5% wybiera prezerwatywę, 24,3% kalendarzyk, 18,9% stosunek przerywany, 2,7% metodę termiczno-owulacyjną, 4,3% tabletki hormonalne, 0% wkładkę wewnątrzmaciczną. Wyniki dają jeszcze więcej do myślenia, kiedy okazuje się, że ponad 20% kobiet w tej grupie nie stosowało żadnej metody antykoncepcyjnej podczas inicjacji seksualnej.

Nastoletnie macierzyństwo jest poważnym problemem zdrowotnym i społecznym. Obecnie, zajęcia dotyczące metod antykoncepcji powinny być przeprowadzane już z 15-latkami, ponieważ już dziewczęta w tym wieku (nawet młodsze) zostają matkami. W zajęciach takich powinno się uwzględniać: szczegółowe informacje o dostępności i zasadach stosowania poszczególnych metod antykoncepcji w powiązaniu z budową i funkcją układu rozrodczego, prawidłowe słownictwo, potrzebę wspólnej odpowiedzialności i zgody partnerów na stosowanie danej metody, konieczność konsultacji u lekarza ginekologa. Zachęcanie do wizyt u lekarza spełnia podwójna rolę; wpływa na wzrost odpowiedzialności za siebie i związek z partnerem, oraz sprzyja ukształtowaniu zachowań mających podstawowe znaczenie dla zdrowia prokreacyjnego i seksualnego w przyszłości.

Jedną z form promocji zdrowia seksualnego jest upowszechnienie edukacji seksualnej w szkole, wyróżnia się różne rodzaje programów tej edukacji np.: program ukierunkowany na osiągnięcie jakiegoś celu (może nim być zapobieganie ciąży, lub chorobom przenoszonym drogą płciową), program ukierunkowany na wszechstronną edukację seksualną, program inspirowany światopoglądowo i religijnie.

W pracy osób prowadzących edukację seksualną najtrudniejsze często okazuje się opanowanie umiejętności oddzielenia wiedzy od własnych doświadczeń życiowych i osobistych poglądów. Edukatorzy seksualni czasami: uznają własne doświadczenia jako uniwersalne, podają rady i przestrogi wynikające z ich osobistych sukcesów i błędów, posługują się skomplikowanym językiem naukowym, zamiast językiem czytelnym i zrozumiałym dla nastolatków. Nauczyciel musi pamiętać, że różnego rodzaju prowokacje ze strony młodzieży często wynikają z niepokoju i braku poczucia bezpieczeństwa. Jeśli prowadzący zajęcia bulwersuje się, wartościuje, poucza, kontakt z uczniami, kończy się, zanim się jeszcze zaczął. Tylko poważne traktowanie tematu, wysoka kultura osobista, połączona z życzliwością daje dobre rezultaty.

Badania CBOS z 1996 roku dotyczące inicjacji i życia seksualnego nastolatków obejmujące uczniów ostatnich klas szkół średnich wykazały, że większość nastolatków, ma niewielką wiedzę na temat antykoncepcji. Co dziesiąty uczeń nie znał żadnego sposobu zapobiegania ciąży, 16% uczniów znało tylko jeden środek antykoncepcyjny (najczęściej była nim prezerwatywa), 3/4 badanych osób, które w momencie badania deklarowały współżycie seksualne, zabezpieczało się przed nieplanowaną ciążą stosując właśnie prezerwatywę, ponad 50% uczniów znało pigułki antykoncepcyjne, a 1/4 środki mechaniczne, takie jak spirala, kapturki, krążki. Potwierdzają to badania, przeprowadzone przez E. Filipp i współautorów (2005 rok), z których wynika, że52% młodszych nastolatek w wieku 15-17 lat i 45% dziewcząt 18-19 letnich stosuje prezerwatywę,, 11% młodszych i 29% starszych dziewcząt - doustne środki hormonalne, około 20% badanych nie stosuje żadnego zabezpieczenia.

Jaczewski A., Erotyzm dzieci i młodzieży, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1970, str. 190

Woynarowska B., Edukacja zdrowotna ,Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, str. 347

Kempińska U., Ciąża nastolatek jedną z przyczyn zawierania małżeństw przez młodocianych, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, 2010, nr 6.

Kucharski T., Palkij M., Charakterystyka porównawcza wybranych cech osobowości młodocianych matek i uczennic liceum ogólnokształcącego, [W:] Środowisko - młodzież - zdrowie: pedagogiczne wymiary zagrożeń i rozwoju młodzieży, red. Nauk. J. A. Malinowski [i in.], Toruń 2007, str. 237

Konefka T., Nieletnie ciężarne - porażka edukacji, rodziców, medycyny?, [W:] Szkoła w nurcie koncepcji badań i doświadczeń, zespół red. M. Żurawska, A. Łukasik, Toruń 2008, str. 178

Tamże

Jaczewski A., Erotyzm dzieci i młodzieży, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1970, str. 178

Wróblewska W. Nastoletnie matki w Polsce - przygotowanie do życia seksualnego, Problemy Rodziny 1992, nr 3, str. 9-10

Wróblewska W. Nastoletnie matki w Polsce - przygotowanie do życia seksualnego, Problemy Rodziny 1992, nr 3, str. 10

Jaczewski A., Erotyzm dzieci i młodzieży, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1970, str. 194

Jaczewski A., Erotyzm dzieci i młodzieży, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1970, str. 196

Jaczewski A., Erotyzm dzieci i młodzieży, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1970, str. 197

Polska młodzież - zaburzenia, zagrożenia w aktualnej rzeczywistości społecznej, pod red. Sołtysiak T. i Karwowskiej M., Wydawnictwo Uczelniane Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz 2001, 277

Włodarczyk E., Nastoletnie macierzyństwo jako problem indywidualny i społeczny, [W:] Kapitał społeczny, a nierówności - kumulacja i redystrybucja, pod. red. K. Marzec-Holki, przy współpr. H. Guz-Steinke, Bydgoszcz 2009, str. 455

Bunio-Mroczek P., Warzywoda-Kruszyńska W., Wczesne rodzicielstwo jako zagrożenie biedą i wykluczeniem społecznym, Wydawnictwo „Biblioteka”, Instytut Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego, Fundacja Instytut Inicjatyw Społecznych, Łódź 2010, str. 12

Tamże

Maciarz A., Macierzyństwo w kontekście zmian społecznych, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2004, str. 33

P. Szukalski, Nastoletnie macierzyństwo we współczesnej Polsce, „Polityka społeczna” 2011 nr 1, str. 17

Tamże

Woynarowska B., Edukacja zdrowotna ,Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, str. 366

Bidzan M., Nastoletnie matki. Psychologiczne aspekty ciąży, porodu i połogu, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, str. 29

Lew-Starowicz Z., Długołęcka A., Edukacja seksualna, Świat książki, Warszawa 2006, str. 66

Przetacznikowi M., Włodarski Z., Psychologia wychowawcza, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986, t. II, str 434-435

Pawłowska R., Jundziłł E., Miłość i seks w percepcji uczniów, Wydawnictwo Uczelniane Bałtyckiej Wyższej Szkoły Humanistycznej, Koszalin 1999, str. 164-165

Jaczewski A., Erotyzm dzieci i młodzieży, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1970, str. 90-91

Jaczewski A., Erotyzm dzieci i młodzieży, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1970, str. 175-176

Konefka T., Nieletnie ciężarne - porażka edukacji, rodziców, medycyny?, [W:] Szkoła w nurcie koncepcji badań i doświadczeń, zespół red. M. Żurawska, A. Łukasik, Toruń 2008, str. 55

Pawłowska R., Jundziłł E., Miłość i seks w percepcji uczniów, Wydawnictwo Uczelniane Bałtyckiej Wyższej Szkoły Humanistycznej, Koszalin 1999, str. 165

Tamże

Seksualność w cyklu życia człowieka, pod red. Beisert M., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, str. 156

Lew-Starowicz Z., Długołęcka A., Edukacja seksualna, Świat książki, Warszawa 2006, str. 58

Seksualność w cyklu życia człowieka, pod red. Beisert M., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, str. 156

Jaczewski A., Erotyzm dzieci i młodzieży, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1970, str. 178

Woynarowska B., Edukacja zdrowotna ,Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, str. 347

P. Szukalski, Nastoletnie macierzyństwo we współczesnej Polsce, „Polityka społeczna” 2011 nr 1, str. 15

P. Szukalski, Nastoletnie macierzyństwo we współczesnej Polsce, „Polityka społeczna” 2011 nr 1, str. 16

Seksualność w cyklu życia człowieka, pod red. Beisert M., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, str. 157-158

Mikołajczyk-Lerman G., Małoletnie rodzicielstwo jako problem społeczny, „Polityka społeczna” nr 8, 2007, str. 54

Pawłowska R., Jundziłł E., Miłość i seks w percepcji uczniów, Wydawnictwo Uczelniane Bałtyckiej Wyższej Szkoły Humanistycznej, Koszalin 1999, str. 59-60

Jaczewski A., Erotyzm dzieci i młodzieży, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1970, str. 180

Pawłowska R., Jundziłł E., Miłość i seks w percepcji uczniów, Wydawnictwo Uczelniane Bałtyckiej Wyższej Szkoły Humanistycznej, Koszalin 1999, str. 104-105

Seksualność w cyklu życia człowieka, pod red. Beisert M., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, str. 160

Huk T., Media w wychowaniu, dydaktyce oraz zarządzaniu informacją edukacyjną szkoły, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2011, str. 171

Chwaszcz J., Pietruszka M., ks Sikorski D., Media, Wydawnictwo KUL, Lublin 2005, str. 5

Koblewska J., Środki masowego oddziaływania, Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1972, str. 220

Pawłowska R., Jundziłł E., Miłość i seks w percepcji uczniów, Wydawnictwo Uczelniane Bałtyckiej Wyższej Szkoły Humanistycznej, Koszalin 1999, str. 167

Imieliński K., Miłość i seks, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1984, str. 9

Pawłowska R., Jundziłł E., Miłość i seks w percepcji uczniów, Wydawnictwo Uczelniane Bałtyckiej Wyższej Szkoły Humanistycznej, Koszalin 1999, str. 51

Jaczewski A., Erotyzm dzieci i młodzieży, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1970, str. 70

Holtkamp J., Co ogłupia nasze dzieci?, Wydawnictwo SALWATOR, Kraków2009, str. 27

Kosztyła B., Seks w szkole: O kłopotach wychowania prorodzinnego i seksualnego, Być dla innych, „Kwartalnik o Wychowaniu”, 2010, nr 1, str. 13

Tamże

Bidzan M., Nastoletnie matki. Psychologiczne aspekty ciąży, porodu i połogu, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, str. 27

Tamże

Seksualność w cyklu życia człowieka, pod red. Beisert M., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, str. 158

Huk T., Media w wychowaniu, dydaktyce oraz zarządzaniu informacją edukacyjną szkoły, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2011, str. 183

Holtkamp J., Co ogłupia nasze dzieci?, Wydawnictwo SALWATOR, Kraków2009, str. 68

Zawisza-Masłyk E., Nastoletnie matki-niechciany problem, „Opieka, Wychowanie, Terapia”, 2009, nr 3-4, str.9-10

Jaczewski A., Erotyzm dzieci i młodzieży, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1970, str. 187-188

Lew-Starowicz Z., Długołęcka A., Edukacja seksualna, Świat książki, Warszawa 2006, str. 254

Pawłowska R., Jundziłł E., Miłość i seks w percepcji uczniów, Wydawnictwo Uczelniane Bałtyckiej Wyższej Szkoły Humanistycznej, Koszalin 1999, str. 104

Lew-Starowicz Z., Długołęcka A., Edukacja seksualna, Świat książki, Warszawa 2006, str. 256

Woynarowska B., Edukacja zdrowotna ,Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, str. 348

Zawisza-Masłyk E., Nastoletnie matki-niechciany problem, „Opieka, Wychowanie, Terapia”, 2009, nr 3-4, str.11-12

Tamże

Woynarowska B., Edukacja zdrowotna ,Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, str. 359

Lew-Starowicz Z., Długołęcka A., Edukacja seksualna, Świat książki, Warszawa 2006, str. 68

Tamże

Woynarowska B., Edukacja zdrowotna ,Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, str. 368

Woynarowska B., Edukacja zdrowotna ,Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, str. 380

Woynarowska B., Edukacja zdrowotna ,Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, str. 385-386

Bidzan M., Nastoletnie matki. Psychologiczne aspekty ciąży, porodu i połogu, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, str. 31

---