Michał Kobusiewicz 500 TYSIĘCY NAJTRUDNIEJSZYCH LAT
ANTROPOGENEZA -nauka badająca powstanie i rozwój gatunku ludzkiego
FILOGENEZA -nauka badająca rozwój gatunku ludzkiego na podstawie badań porównawczych form kopalnych i współczesnych
STARSZY PALEOLIT
Pod koniec mezozoiku -ssaki
Kenozoik -70 milionów lat, dzieli się na starszy -trzeciorzęd i młodszy -czwartorzęd.
Rmapithecus -ok. 14 mln lat temu, prawdopodobnie najstarszy hominidae
Hominizacja -uzyskanie pionowej postawy (kręgosłup, miednica, kończyny), chodzenie na dwóch nogach -zmiana budowy stopy, zwiększa się objętość mózgu i proporcja wagi mózgu do masy reszty ciała, zmienia się też uzębienie i budowa całej twarzy.
Człowiek -potrafi wytwarzać narzędzia do produkcji innych narzędzi, wg. Wiercińskiego -wyróżnia go myślenie refleksyjne, potrafi działać wbrew nakazom instynktu.
Pierwsze ślady człowieka -Afryka, okres plioceński, 9-6mln lat temu w południowej i wschodniej części nastąpiło osuszenie klimatu -tropikalne lasy zostały zastąpione przez step i sawannę. Musieli zacząć chodzić, aby opuścić drzewa i przystosować się do nowego środowiska. Człowiek z roślinożernego staje się wszystkożerny.
Ramapithecus -ok. 110cm wzrostu, szeroka twarz, ale niska, ludzki układ zębów, wszystkożerny, mógł chodzić wyprostowany, ale nie znaleziono kości kończyny, która by to potwierdzała, kończyny górne przystosowane do używania najprostszych narzędzi. Żyją w Afryce i Eurazji nad wielkimi rzekami.
Oddzielenie hominidów od pongidów (małp) -przed 5mln lat, nie dawniej niż 10mln lat temu.
3mln lat temu -czwartorzęd -podzielony na plejstocen i holocen (trwa 10 tys lat).
Geneza zlodowaceń:
zmniejszenie ilości ciepła przesyłanego przez słońce na ziemię
wybuchy wulkanów, które wyrzucały w atmosferę ogromne ilości popiołów zatrzymujących promieniowanie słoneczne.
cyklicznie słabnąca aktywność Słońca, mniej eksplozji na jego powierzchni.
zmiany kąta nachylenia osi ziemskiej do słońca -najbardziej prawdopodobna
4 ostatnie zlodowacenia: Günz (starsze zlodowacenie Elstery, podlaskie), Mindel (zlodowacenie Elstery, krakowskie), Riss (Saali, środkowopolskie), Würm (Wisły, bałtyckie)
Pierwsza część Plejstocenu -Villafranca -niewiele wiadomo, na pewno ochłodzenie klimatu -od 5mln lat temu do 1mln -południowa i wschodnia Afryka -sawanna -tam Australopithecus africanus. Uczeni, którzy je odkryli to : R. Dart, E. Broom, L.S.B. Leakey, M. Leakey, R. Leakey -południowa Afryka, Tanzania, Kenia. Badacze francuscy -Etiopia.
Podział Australopiteków:
Australopithecus afarensis -dolina rzeki Afar w Etiopii i Tanzania, 4-3mln lat temu, zwrost ok. 1m, silny prognatyzm (wysunięcie twarzy), zbliżone do małpiego uzębienie, długie kończyny górne, istota dwunożna -odkrycie w Laetoli w Tanzani -ślady stóp sprzed 3,5mln lat.
Australopithecus africanus -wzrost do 125cm, bardziej zaawansowany -3mln-200tys lat temu
Australopithecus robustus (Zinjanthropus) -od 2,5mln do 1mln lat temu, do 150cm wzrostu, bardziej prymitywny niż africanus, nie całkiem wyprostowany -głowa wtulona w ramiona, chwytny palec u stopy, roślinożerny
Objętość ich mózgu -od ok. 450 do 650cm3.
Znaleziska też z doliny rzeki Omo w Etiopii, płynącej wzdłuż rowu tektonicznego African Rift Valley -tam warstwy z 3,5 do 1mln lat temu
Wąwóz Olduvai w północnej Tanzanii -szczątki Homo Habilis -650-800cm3 objętości mózgu, krótka twarzoczaszka, ludzki układ zębów, duży palec dłoni przeciwstawny do reszty, pojawia się od 2mln lat temu, jako pierwszy wytwarza narzędzia, prawdopodobnie wywodzi się od Africanusa. Jedyne szczątki z Olduvai i z okolic Jeziora Turkana.
Tradycja kulturowa -przyswajanie sobie wiadomości i sposobów zachowania, a także umiejętności nie przekazywanych genetycznie, utrzymuje niezmienność kultury
Homo erectus (Pitekantrop) -objętość mózgu od 800 do 1000cm3
Pierwsze szczątki bardziej rozwiniętej istoty odkrył Eugen Dubois w 1890r na Jawie -Homo erectus modjokertensis.
W Pekinie -Homo erectus pekinensis.
Europa -najstarsze odkrycie pitekantropa -żuchwa z Mauer, znaleziona w 1907r. -Homo erectus heidelbergensis.
Pitekantrop -istota ludzka, wzrost od 168 do 175cm, wyprostowany, chodzi i biega, masywne wały nadoczodołowe, pochylone do tyłu czoło, ciągle silny prognatyzm, potężne zęby, typ podobny do człowieka współczesnego, ośrodki mowy Brocca w mózgu, zmiany w budowie żuchwy -posługiwanie się artykułowaną mową.
800tys lat temu -w okresie villafrankijskim -intensywne ochłodzenie -starsze zlodowacenie Elstery (podlaskie)
Używanie ognia -ta umiejętność prawdopodobnie narodziła się właśnie w okresie zlodowacenia Elstery, co najmniej przed 350tys lat w strefie chłodnej -Pekin, Węgry. Ślady z Afryki i Indii są późniejsze.
Po tym zlodowaceniu -Interglacjał kromerski
Po nim -zlodowacenie Elstery (krakowskie) -650-350tys.
Pojawia się budownictwo mieszkalne -stanowisko Terra Amata k. Nicei -tam ślady owalnych szałasów z grubych żerdzi o średnicy ok. 8cm. Dolne ich końce wkopywano w ziemię, górne łączono. Na wierzch skóry zwierząt, wokół kamienie. Długie nawet na 7-13metrów. Wewnątrz paleniska obkładane kamieniami. Występują w skupieniach. Kolejne są budowane w tym samym miejscu -czyli ci sami ludzie wracali w to miejsce, być może na czas polowań. Znane są też osłon chroniących przed wiatrem i innych budowli chroniących przed zimnem.
Narzędzia
-tak jak australopiteki choppery, teraz obrabiane dwustronnie -chopping-tool -tradycja olduwajska.
-środkowy plejstocen -pięściak -posiada tnąco-kłujące ostrze -tradycja aszelska
Inne -rozłupce, zgrzebła. Do wyrobu narzędzi wykorzystywano kamienne, kościane i rogowe tłuki.
Odmienne tradycje kulturowe -najprawdopodobniej były spowodowane zamknięciem się w technologicznej rutynie, izolacją jednej grupy pitekantropów od innej.
Polowania -głównie na duże zwierzęta: słonie, hipopotamy, konie, dzikie bydło, wielkie lwy i nosorożce. Zapędzano je w bagna i trzęsawiska, gdzie grzęzły. Być może splątywano im nogi kamieniami bola.
Grupy -kilkanaście, kilkadziesiąt osób. Obozowiska bazy nad rzeką. Do nich wracano z polowań. Tam też przynoszono surowce do wyrobu narzędzi, nawet z odległości kilkudziesięciu kilometrów.
Wejście do Europy -przez Synaj do Azji Mniejszej, dalej przez Bosfor lub Dardanele w czasie zlodowaceń, kiedy poziomy mórz i oceanów spadały ponad 100m. Druga drogą przez Gibraltar do Zachodniej Europy -ta jest trudniejsza, bo ma on 14 km szerokości i do 1180m głębokości, jednak najstarsze znaleziska śladów pobytu pitekantropa pochodzą właśnie z południowej Francji i są o kilkaset tysięcy lat starsze niż te ze środkowej Europy.
Na ziemiach polskich -ok. 200tys lat temu.
Trzebnica -odkrycie Jana Burdukiewicza, z 500tys lat temu, z jednego z cieplejszych stadiałów zlodowacenia Elstery. Przebywali tu dłuższy czas, polowali na bizony, nosorożce, konie, dziki, łapali szczupaki.
Inne znaleziska łączone z Pitekantropem -kamienne zgrzebło z Suszna k. Włodawy, rdzeń i odłupki krzemienne z Raciborza-Studziennej (zlodowacenie Saali), kamienne zgrzebło i odłupki z Jaskini Ciemnej w Ojcowie, być może narzędzia z Piekar pod Krakowem (pod koniec zlodowacenia Saali).
PALEOLIT ŚRODKOWY
Homo sapiens neandertalensis -pierwsze znaleziska z początków ostatniego interglacjału emskiego, 100tys lat temu.
Zlodowacenie Saali -zaczęło się ok. 300tys lat temu, lodowce sięgały do 2000m wysokości, lądem była pokryta jedna trzecia lądów. W Europie średnie temperatury lata poniżej 0 stopni. Tundra i step.
Stanowiska -z 1856r, C.Fuhlrott -został zawiadomiony, że w kamieniołomie Neandertal k. Dusseldorfu znaleziono dziwne kości, rozpoznał w nich nowy gatunek, stąd jego nazwa. Jednak najwcześniejszego odkrycia, choć nieświadomego, dokonano w 1848r w jaskini Engis w Belgii.
Zasięg Neandertalczyka -Europa zachodnia, południowa, część wschodniej, Bliski Wschód, niektóre rejony Afryki i Azji.
Interglacjał eemski -klimat podobny do dzisiejszego
Rekonstrukcja M. Boule'a wyglądu Neandertalczyka z lat 20. XX wieku opierała się na szczątkach ze stanowiska La Chapelle-aux-Saints, które były szczątkami człowieka cierpiącego na artretyzm.
Neandertalczyk -1400-1450cm3 objętości mózgu, tyle samo, co dzisiaj. Inna budowa -mniejszy płat czołowy, większy potyliczny. Niewielki wzrost -ok. 160cm, krępa i masywna postawa, pionowa twarz, wały nadoczodołowe, bardziej wypukłe czoło niż u pitekantropa, potężne szczęki, silny prognatyzm.
Różna zdolność mowy -w Europie zachodniej -10% naszych możliwości, na Bliskim Wschodzie -podobnie jak my obecnie.
Początek ostatniego zlodowacenia Wisły -Neandertalczyk klasyczny -bardziej prymitywny od wcześniejszego (progresywnego) -większe wały nadoczodołowe, płaskie ciemię, poprzeczny wał kostny na potylicy, brak bródki. Objętość mózgu do 1700cm3, jednak silnemu rozwojowi uległy najmniej przydatne ośrodki.
Istnienie i działalność rozwiniętego Neandertalczyka -130 -40tys lat temu, czyli interglacjał eemski i pierwszy podokres zlodowacenia Wisły.
Interglacjał eemski:
północ Europy -rejon subarktyczny -tam bezleśna, trawiasta tundra, tylko karłowate drzewa -brzozy i wierzby, mieszkają tam renifery, mamuty i koziorożce, latem -dzikie gęsi, kaczki i łabędzie.
południe -gęste lasy jak dzisiaj na Syberii -tajga, tam żyją łosie, jelenie, tury, nosorożce włochate i drobne zwierzęta leśne
strefa stepowo-leśna -tam stada dzikich koni
najbardziej na południe -cieplej, wielkie zwierzęta -słonie i nosorożce Merca
Innowacje Neandertalczyka:
Polowania -specjalizacja łowiecka -wybierają tylko niektóre gatunki zwierząt, np mamuty, niedźwiedzie jaskiniowe, konie, dzikie osły, antylopy. Używano oszczepów -jak ten z Lehringen w Niemczech, który tkwił między żebrami słonia leśnego. Także posługiwano się bolami -kamieniami na rzemieniach
Chronili się w jaskiniach, wejścia zasłaniali skórami na drewnianym szkielecie lub głazami. Konstruowali nawet dodatkowe schronienia wewnątrz jaskiń -jaskinia Lazaret we Francji. W wejściu jaskini znajdowane są narzędzia krzemienne i odpadki powstałe przy ich produkcji. Latem obozowiska otwarte -zawsze w pobliżu wody.
Schroniska z kości mamuta -owalne konstrukcje, znane z Mołodowy nad Dniestrem na Ukrainie.
Być może podział na zajęcia męskie -polowanie, obrona przed wrogami -i kobiece -zbieractwo, wychowywanie dzieci, utrzymywanie ognia, obróbka skór
Obrządek pogrzebowy -często w pozycji mocno skurczonej -nienaturalnie podgięte kolana, czasem pokrywano pochówek kamieniami.
Czaszki -jaskinia Guattari na Monte Circeo -tam czaszka ludzka w kręgu kamiennym, otwór potyliczny ma ślady powiększania w celu wydobycia mózgu. W Europie i Azji znajdowane są inne czaszki, bez reszty szkieletu. Także czaszka niedźwiedzia jaskiniowego -w grotach Szwajcarskich -elementy magii łowieckiej? W jaskini Lazaret -obok każdego namiotu wilcza czaszka.
Jaskinia Szanidar w Iraku i Skhul w Palestynie -szkielety Neandertalczyków noszące ślady zranienia oszczepem.
Kanibalizm -jaskinia Krapina i Hortus we Francji -tam tego rodzaju praktyki -zmiażdżone i połupane czaszki, opalone i połupane w celu wydobycia szpiku kości. W jaskini Hortus połupane kości zwierząt i ludzi leża na jednym stosie -jakby nie było większej różnicy, czyje są.
Humanitaryzm -człowiek z La Chapelle -bez pomocy innych by nie przeżył, w Szanidar -człowiek żył bez prawej ręki, która nigdy nie rozwinęła się, nie mógł sam sobie zdobyć pożywienia, na jego przednich zębach ślady intensywnego zużycia -skoro nie miał ręki może pomagał sobie zębami.
1960-Szanidar -odkrycie prof. Ralpha Soleckiego -jeden grób zawierający ogromną ilość pyłków kwiatów -hiacyntów, malw i innych, nie nadających się do jedzenia -używane są do dzisiaj w Iraku w celach leczniczych.
Narzędzia -pięściaki -coraz doskonalsze, o regularnych, migdałowatych, trójkątnych lub sercowatych kształtach, prostych i ostrych krawędziach. Na odłupkach -zgrzebła, drapacze, obłęczniki, noże, przekłuwacze i wiertniki -kontynuacja kultury aszelskiej.
Technika lewaluaska -specjalnie przygotowany rdzeń, od niego odbitych kilka odłupków, także ostrzy, które mogły służyć jako ostrza broni miotanej, np. oszczepu. Używano twardego tłuka, zwykle kwarcytu, rogu lub kości.
Narzędzia z surowców organicznych -kości, rogu, drewna, skóry.
Ślady pobytu Neandertalczyka w Polsce -schronisko skalne Wylotne k. Ojcowa -kilkadziesiąt kawałków narzędzi krzemiennych.
Początek zlodowacenia Wisły -średnia temperatura lipca spada do ok. 8 stopni, w miejsce lasów pojawia się tundra parkowa, w miejsce fauny leśnej -zwierzęta zimnolubne. Ok. 90tys lat temu -pierwsze maksimum zimna -średnia temperatura lipca spada do 4 stopni. Klimat kontynentalny, arktyczny. Miejsce drzew zajmuje tundra i uboga fauna arktyczna
Skaratki, k. Łowicza -kości mamuta w torfie, węgielki drzewne w jamie obok
Zwoleń k. Radomia (badania R. Schilda) -90tys lat temu -polowanie na dzikie konie -ubito tam kilkadziesiąt tysięcy dzikich koni.
Jaskinia Koziarnia pod Krakowem -ślady po ogniskach wypłaszających niedźwiedzie jaskiniowe
Jaskinia Raj pod Kielcami
PALEOLIT MŁODSZY
Homo Sapiens Sapiens
Powstanie
Bezpośrednio z Pitekantropa, we wschodniej Afryce ok. 200tys lat temu, ok. 40tys. lat temu przybywa do Europy
Cała ludzkość wywodzi się od jednej kobiety -Afrykanki, zwanej „czarną Ewą”, żyjącej 140-290tys lat temu -hipoteza biochemików amerykańskich.
hipoteza Waldemara Chmielewskiego -na skutek migracji neandertalczyków z północy doszło do nagromadzenia ludności na jednym terenie -krzyżowanie się osobników różnych grup -w ten sposób doszło do wyselekcjonowania najlepszych cech -najbardziej prawdopodobne
Powolna ewolucja większości Neandertalczyków na południu -jednak brak znalezisk gatunków pośrednich -chociaż są stanowiska na Bliskim Wschodzie z Palestyny -kości udowe są dłuższe, wały nadoczodołowe delikatniejsze, wyższe sklepienie czaszki, bardziej wypukła potylica, wyraźniej zaznaczona bródka, wyżsi od Neandertalczyków. Ale nie wiadomo, czy jest to forma przejściowa, czy efekt krzyżówki
38 tys lat temu -ginie Neandertalczyk
Budowa Homo Sapiens -wypukłe, wysokie czoło -silny rozwój płatów czołowych mózgu -tam ośrodki twórcze inteligencji, większa powierzchnia mózgu -silne pofałdowanie.
Różne odmiany
Cro-Magnon -wysoki wzrost do 180cm, masywna budowa, duże nogi i ręce
o cechach negroidalnych -wydłużone czaszki, prognatyzm, proporcje szkieletu typowe dla czarnej rasy.
Ocieplenie -40-27tys lat temu -średnie temperatury lipca od 4 do 16 stopni, na Niżu Europejskim tundra i stepotundra, niekiedy drzewa -sosny, świerki, modrzewie, limby. Na południe od Karpat -drzewa liściaste -dęby, buki i graby. W tundrze -renifery, mamuty, nosorożce włochate, woły piżmowe, jelenie olbrzymie, zające, lisy polarne, lemingi. Na stepach -dzikie konie, bizony i suhaki. W Europie zachodniej -fauna leśna -niedźwiedzie brunatne, dziki, żubry, tury, łosie, jelenie, sarny, wilki, rosomaki, rysie i lisy. W wysokich górach -kozice i koziorożce. Na terenach o podłożu wapiennym -lwy, niedźwiedzie i hieny.
Łowiectwo -duża rola, brak warunków do zbieractwa czy rybołówstwa. Jednym ze sposobów było zapędzanie zwierzyny na urwisko skalne, skąd spadały i rozbijały się -w Le Solutre we Francji ponad 10tys szkieletów koni zabitych w ten sposób.
Mamuty -ważyły od 3 do 7 ton, wysokość do 4m, głowa stanowiła jedną czwartą długości ciała, siekacze wygięte do góry osiągały 4m długości i 400kg wagi, na karku wielki garb -rezerwa tłuszczu na zimę, skóra pokryta długim, gęstym włosem. Według analizy krwi podobne do współczesnych słoni indyjskich.
Dolne Vestonice, Przedmoście na Morawach -setki szkieletów mamutów.
Broń łowiecka -coraz lepsze groty do oszczepu, z czasem oszczep zmienia się w harpun, powstaje nowy wynalazek -miotacz oszczepów.
Łuk -już 25tys lat temu -wtedy pojawiają się groty strzał z krzemienia
Narzędzia krzemienne -najczęściej wióry, ale też szersze, płaskie odłupki. Często obrabiano bryłę bezpośrednio przy kopalni, wtedy na stanowisku pozostawały rdzenie i odpadki krzemienne.
Inne surowce -ochra, limonit, białe wapienie i czarny węgiel -barwy; węgiel kamienny -służył jako opał.
Technika wiórowa -w Syrii, Libanie i Libii znaleziono wióry sprzed 80tys lat, jednak technika ta została zapomniana i nie wykorzystana przez Neandertalczyka. Dopiero Homo Sapiens sapiens wprowadził ją w powszechne użycie. Wykorzystuje więcej faz technologicznych, więcej uderzeń w jedną bryłę. Jest bardziej mobilny, może z jednej bryły krzemienia uzyskać o wiele więcej wiórów, a z nich więcej nowych narzędzi -drapaczy, rylców, wiertników, przekłuwaczy. Zastosowanie pośrednika
Wynalazki -igła kościana z uchem do przewlekania nici z włókien roślinnych, żył zwierzęcych lub rzemieni, przenośna lampka -z wydrążonych kamieni, niewypalonej gliny czy uciętych szczytów ludzkich czaszek. Czaszek używano też jako pojemniki, np. na wodę.
Kalendarz -hipoteza Marshacka -ok. 20tys lat temu -notowania kolejności dni księżycowych i zmienności faz księżyca na ścianach jaskiń czy płytkach kamiennych.
Obrządek pogrzebowy -zmarli w jamach, w ubiorach obszytych ozdobami, z bronią i narzędziami, związani mocno rzemieniami, groby obłożone kamieniami -strach przed powrotem zmarłych? Obsypywano ich ochrą -symbol krwi.
Sanktuaria jaskiniowe -jaskini Lascaux, Altamira, Roufignac -wymowa:
magia łowiecka
walka płci -kobieta, mężczyzna, życie
miejsce inicjacji młodzieży -przekazywanie im tradycji kulturowej, wiedzy o wierzeniach i świecie.
Jest to krąg Franko-kantabryjski -kolejne groty: La Mouthe, Les Combarelles, Font-de-Gaume, Niaux, Lascaux.
Sztuka Paleolitu Górnego:
Stabilna -malowidła, ryty, freski i płaskorzeźby na ścianach jaskiń
mobilna -drobne rzeźby i ryty na płytkach z łupku, zdobione narzędzia i inne przedmioty z kości, rogu, kamienia i kości słoniowej, a także z gliny, którą potem wypalano.
Twórcy -kultura magdaleńska -16-10tys lat temu. Pierwsze rysunki pochodzą z jaskini La Ferrasie we Francji -z ok. 30tys lat temu, kultura oryniacka. Młodsze są figurki Wenus.
Europa środkowa i wschodnia -raczej sztuka mobilna, a nawet jeśli były jakieś malowidła naskalne (południowa Polska), to zniszczył je surowy klimat.
Biżuteria -zawieszki z zębów zwierzęcych, kłów lisów, wilków, niedźwiedzi, lwów jaskiniowych, dzikich koni, cenniejsze z ciosów mamuta, kamienia, muszli.
Liczebność grup -od 10-20 osób na teren ubogich w żywność do 50-70 na terenach bogatych we florę i faunę. Szałasy mieściły ok. 5 osób, stąd przyjmuje się, że tyle liczyła rodzina, podstawowa komórka społeczna.
Kanibalizm -Jaskinia Maszycka k. Ojcowa
Ziemie polskie
Maksimum ostatniego zlodowacenia -życie na terenach Polski nie jest możliwe, średnia temperatura lipca spada poniżej 5 stopni
Ok. 38tys lat temu -Jaskinia Nietoperzowa (jerzmanowicka) w Jurze Krakowsko-Częstochowskiej -kultura jerzmanowicka -znana też z jaskini Mamutowej, Koziarni, Puchaczej i Łokietka k. Ojcowa. W Jaskini Nietoperzowej -ślady rzędu ognisk, służących do wypłoszenia niedźwiedzi jaskiniowych. W odróżnieniu do Neandertalczyków stosowano teraz groty do oszczepów w kształcie laurowego liścia. Polowano też na tury i konie. Brak stanowisk otwartych.
Kultura selecka -od Jaskini Szelera na Węgrzech -krótkotrwałe siedziby na wzniesieniach -ok. Dzierżysławia na Dolnym Śląsku, na Górze św. Bronisławy w Krakowie.
Kultura oryniacka -narzędzia z wiórów krzemiennych -drapacze, rylce, wiórowce, najstarsze wyroby mikrolityczne -często geometryczne. Obozowiska w jaskiniach i na wysoczyznach lessowych w południowej Polsce -Kraków, ul. Spadzista, Sowiniec, Góra św. Bronisławy, Piekary, Góra Puławska k. Puław -tam cztery nieduże budowle zagłębione w ziemi -kilkanaście osób. Między 31 a 29tys lat temu.
Kraków, ul. Spadzista -dokładne badania Janusza Kozłowskiego -tam kilka budynków z kości mamuta, paleniska na zewnątrz, zapory chroniące od wiatru i przeciw wrogom, oddzielne miejsce do obróbki narzędzi, ślady napraw, produkcji nowych.
Kultura magdaleńska -typowe narzędzia ze smukłych wiórów, oprócz typowych liczne, małe, delikatne wiórki o bliżej nie określonej funkcji. Na wielką skalę produkcja narzędzi i ozdób z kości, rogu i kości słoniowej. Bogata ornamentyka. Sztuka. Podstawa egzystencji -polowania na renifery, a także na południu na tury, koziorożce i inne. Od 18 do10tys lat temu. Tereny -od Atlantyku do Polski i Czech.
Z terenu Polski -południe, Jaskinia Maszycka -17tys lat temu, obok narzędzi, płytki kościane z kalendarzem i palety kamienne do rozcierania hematytu, też ornamentowane żebro z pazami na wkładki krzemienne. Stanowisko znajdowało się na pograniczu strefy leśnej i stepu -mamuty, renifery, nosorożce, suhaki, niedźwiedzie brunatne, jelenie, łosie i wiewiórki.
Badania Stefana Kozłowskiego w tej jaskini -co najmniej 16 czaszek ludzkich zostało rozbitych -morderstwo i być może też ludożerstwo -zjedzono mózgi z czaszek ofiar -być może, żeby przejąć ich moc. Dużo nie uszkodzonych narzędzi, okazy bogato zdobione.
PALEOLIT SCHYŁKOWY
Koniec ostatniego glacjału -wycofywanie się lodowca od 15 do 10tys lat temu. Na terenach Polski w większości tundra, czasem krzewy lub karłowate drzewa.
Schyłkowy glacjał dzieli się na 5 okresów -trzy chłodne i dwa między nimi cieplejsze.
chłodny -średnia temperatura lipca do 10 stopni
klimat ociepla się -do 12-13 stopni, w końcu dochodzi do 15 stopni i wtedy na Niż Polski wkraczają osadnicy, ma to miejsce 12,5tys lat temu
nawrót chłodu -trwał tylko 200 lat, wtedy suchy klimat subarktyczny. Znowu otwarta tundra. Średnia temp. lipca powraca do 10-12 stopni
okres ciepły, trwał ok. 800 lat, łowcy wkraczają do lasu sosnowego, średnia temp lipca wzrasta do 16 stopni, klimat bardziej kontynentalny -ostre zimy, ciepłe i suche lata. Na południu lasy sosnowe, też wiązy, dęby, olchy, lipy, graby i zarośla leszczyny.
Po ustąpieniu lodowca -powstają jeziora w Wielkopolsce, na Pomorzu, Warmii i Mazurach. Na Mazurach jest najchłodniej -tam mogły jeszcze zostać renifery. Gdzie indziej fauna leśna -łosie, jelenie, sarny, niedźwiedzie i dziki, rysie, żbiki, rosomaki, wilki, lisy, bobry i inne.
Ostatni okres zimny -średnia temp. lipca spada do 12 stopni, a na północy Polski jeszcze bardziej. Powraca kontynentalny klimat subarktyczny. Obumierają bory sosnowe. Na południu pojawia się brzozowy las parkowy, na północy stepotundra.
Schyłkowy paleolit -łowcy tundry -renifera.
Kultura hamburska -okolice Hamburga, ujście Łaby w północnych Niemczech i Holandia. W Polsce w okolicach Lin, Wojnowa i Olbrachcic w woj. zielonogórskim -tylko zachodnia Polska, dalej było zbyt zimno. Czas ich pobytu -maksimum pierwszego, słabego ocieplenia, ok. 12tys lat temu.
11tys lat temu -kultura świderska
Łowcy reniferów -znali dobrze trasy ich wędrówek -największe polowania wiosną i jesienią, zapasy na cały sezon. Jedynym zagrożeniem mogła być zmiana trasy, ale to rzadko się zdarzało. Wiadomo to na podstawie badań etnograficznych Eskimosów Ameryki Północnej, którzy jeszcze niedawno prowadzili podobny tryb życia.
Miejsca zamieszkania -nietrwałe namioty ze skór renifera na konstrukcji z drewnianych żerdzi. Kształt wigwamu, w środku miejsce dla ok. 5 osób, zimą budowano półziemianki -tak jak np. w Grzybowej Górze k. Skarżyska-Kamiennej.
Stroje -porównanie z Eskimosami z amerykańskiej Kanady -podwójne ubrania ze skóry, tylko otwór na twarz.
Narzędzia:
Groty z krzemiennymi wiórami, harpuny o jednym lub dwóch rzędach zadziorów, łuk i strzały z grotami z krzemiennych wiórów. Poza tym częste są oszczepy, sztylety kościane, pętle rzemienne, lassa, bole, drewniane pałki do ogłuszania zwierzyny.
Witaminy -uzupełniano jedząc żołądki zabitych zwierząt i zbierając latem owoce, które suszone i zamrożone służyły także zimą.
Tundra w końcu została wyparta przez lasy sosnowe, zrobiło się cieplej. Zmieniła się fauna -sarny, bobry, niedźwiedzie.
Na ziemie polskie wkraczają myśliwi leśni z zachodu i południa, wywodzący się z ludności kultury magdaleńskiej.
Tu -osady bazy, zakładane na kilka miesięcy, albo nawet lat, z których robiono wypady na zbieractwo lub polowanie -stanowiska: Całowanie pod Warszawą, Witowo k. Łęczycy. Musiały to być bardziej trwałe konstrukcje, bo były większe i znaleziono tam więcej odpadów produkcyjnych z wyrobu narzędzi.
W czasie polowania lub zbierania jagód czy orzechów zakładano krótkotrwałe obozowiska
Narzędzia krzemienne -drapacze, ostrza z wiórów krzemiennych, poza tym są też rylce, przekłuwacze, wiertniki i noże. Poza narzędziami krzemiennymi -z kości, rogu, skóry, drewna i in.
Wychodnie krzemienia -Góry Świętokrzyskie -krzemień czekoladowy -pierwsze szyby górnicze -kilkanaście metrów średnicy, kilka metrów głębokości: późnopaleolityczna kopalnia w Orońsku i mezolityczna w Tomaszowie. Krzemienie z szybu wydobywano linami lub plecionymi koszami. Bryły obrabiano z grubsza na miejscu.
Krzemień jurajski -wyżyna Krakowsko-Częstochowska, ok. Krakowa. Poza tym wydobywano krzemień wołyński we wschodniej Polsce, rugijski w Meklemburgii i na Pomorzu Zachodnim.
Poznań-Starołęka -dużo stanowisk z epoki kamienia, w tym nakopalniane pracownie ze wstępna obróbką obok pradziejowych skupień krzemienia narzutowego.
Ochra -w Polsce w pobliżu trzech wsi: Nowy Młyn, Łyżwy i Grzybowa Góra k. Skarżyska-Kamiennej -miejsce odkryte przez Ludwika Sawickiego i badane oraz nazwane „Rydno” przez Stefana Krukowskiego. Obecnie tereny te są badane przez R. Schilda. Na tym terenie dużo stanowisk począwszy od połowy późnego paleolitu. Ochra było rozcierana na żarnach z piaskowca. Było to miejsce spotkań różnych grup -ciekawe okazy z obsydianu lub jaspisu pochodzących ze Słowacji.
Na terenie Polski i krajów sąsiednich brak szczątków kostnych z paleolitu schyłkowego, nie ma też sztuki, być może nie zachowała się.
MEZOLIT
Wraz z początkiem holocenu. Holocen jest podzielony na 5 podokresów, z czego 3 przypadają na mezolit -preborealny, borealny i atlantycki. Cały mezolit na terenach Polski trwa 4tys lat.
Za koniec plejstocenu przyjmuje się rozpadnięcie lodowca w Skandynawii na drobne lodowce górskie. Z Niżu Środkowoeuropejskiego znika tundra. Granica lasów iglastych przesuwa się na północ, za nią inne drzewa -wiąz, dąb, lipa, grab, leszczyna.
W Polsce -bory sosnowe i sosnowo-dębowe, na terenach podmokłych -olchy, jesiony i wiązy.
Okres atlantycki -średnia temperatura roczna o 2 stopnie wyższa niż obecnie -kolejne okresy subborealny i subatlantycki (obecnie w nim żyjemy) nie są już takie ciepłe i łagodne.
Fauna -najpierw łosie i tury, potem jelenie, sarny, dziki, niedźwiedzie, bobry, dużo ptaków, żółwie. Jezior na północy kraju było 3 razy więcej niż obecnie.
Sposób życia podobny do późnopaleolitycznych łowców lasu -różnica to rybołówstwo i zbieractwo.
Polowania -na jelenie, dziki i sarny -odsetek kości tych zwierząt jest największy w opuszczonych obozowiskach.
Broń -łuk, harpun, oszczep, a także bumerang, dodatkowo stosowano sieci, pułapki, paści, tępe strzały do ogłuszania ptaszyny.
Nowość -masowe łowienie ryb. Sieci pleciono z włókien roślinnych, ryby łowiono za pomocą harpunów z zadziorami, ościeni, wędek z hakami, wierszy, a także budowano jazy.
Dłubanki -po raz pierwszy -wnętrze wypalano, a potem drążono za pomocą ciosaków. Najczęstszą rybą był szczupak, osiągający ogromne rozmiary.
Pod koniec mezolitu -eksploatacja strefy nadmorskiej -rybołówstwo, polowania na foki, zbieranie mięczaków -ostryg, sercówek i omółków. Muszla małży tworzą śmietniska muszlowe -Dania i Rugia. Wiele stanowisk nadbałtyckich znajduje się obecnie pod powierzchnią morza -w wyniku ruchów izostatycznych skorupy ziemskiej podniósł się poziom wód południowego Bałtyku.
Okres borealny -leszczyna -dietę uzupełniają orzechy laskowe.
Gęstość zaludnienia -2 os. na 100km, czyli w całej Polsce ok. 6tys osób.
Obozowiska -zazwyczaj na wydmach i piaszczystych tarasach rzecznych. Osady bazy to kilka chat budowanych z żerdzi, wypełnianych chrustem i przykrywanych skórami i trzciną. Półosiadły tryb życia. Były tez obozowiska krótkotrwałe.
Dość jednolita kultura -mikrolityzacja i geometryzacja wyrobów krzemiennych -z małych rdzeni odbijano kilkucentymetrowe drapacze, skrobacze, rylce i wiertniki oraz ostrza -w kształcie trapezów lub trójkątów, czyli zbrojniki. Stosowano je w rogowych lub drewnianych oprawach, mocowano na dziegieć.
Więcej narzędzi rąbiących -siekier i ciosaków -do ociosywania drewna.
Czynne są ciągle te same wychodnie krzemienia co w schyłkowym paleolicie.
Różne zwyczaje pogrzebowe -postawa wyprostowana na wznak, pozycja siedząca, albo na boku z silnie podkurczonymi nogami. Czasem grzebano tylko głowy. Na niektórych stanowiskach -kaloty -wierzchnie części czaszek -być może były to naczynia kultowe. Po raz pierwszy spotyka się obrządek ciałopalny.
Polskie stanowiska
w Mszanie k. Brodnicy na Pomorzu -dwa pochówki. Jeden kobiety z dzieckiem owinięte w korę drzewną. Drugi -nieokreślonej płci, siedzący pionowo z nogami opuszczonymi ku dołowi. Dużo ochry, ozdoby z zębów zwierzęcych i bryłka bursztynu. Po złożeniu grób podpalono używając drewnianego rusztowania. Obok pochówek dzika i warchlaka, też spalony.
Janisławice k. Skierniewic -grób 30-letniego mężczyzny w pozycji siedzącej z wyprostowanymi nogami. Bogate wyposażenie -sztylety z kości jelenia i tura, skrobacze z kłów dzika, iglica, dłutka kościane, rdzenie z krzemienia czekoladowego, wióry odbite z tych rdzeni, kilkadziesiąt zbrojników. Naszyjnik z siekaczy i kłów jelenia.
Perkunowo na Mazurach -trzy szkielety na wznak w pozycji wyprostowanej, dwa posypane ochrą, naszyjniki z zębów jeleni, łosi i turów, kilka wyrobów krzemiennych.
Wieliszew -dwa skupiska spalonych kości ludzkich.
Kanibalizm -Pomorsko na Ziemi Lubuskiej k. Sulechowa -kości dziewczyny i kilkunastoletniego chłopca potraktowane jako zwykłe odpadki kuchenne.
Magia łowiecka -maski z czaszek jeleni -stosowane przez szamanów
Sztuka -na narzędziach -wyobrażenie antropomorficzne na motyce z Podjuch k. Szczecina. Z Grabowa k. Szczecina pochodzi wyobrażenie zoomorficzne też na narzędziu rogowym.
Rydno -ciągle działa
Ok. 4tys p.n.e. -neolit dociera na ziemie polske, ale nadal obok żyją społeczności mezolityczne -Chwalim k. Kargowej w zachodniej Wielkopolsce -osada sprzed 4tys lat -na kontakty z rolnikami wskazują tylko nieliczne naczynia gliniane.